Mücâdele Suresi

Medine’de hicrî 5. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 22 âyetten oluşan, adını 1. âyette geçen ve “tartışan kadın” anlamını dolaylı olarak içeren تُجَادِلُ tücâdilü fiilinin “tartışan kadın” manasında ism-i fâil veya mücâdele “tartışma” manasında mastarından alan Mücâdele sûresi, inişe göre 104, resmî sıralamada ise 58. sûredir. Bu sûrenin “tartışan kadın” anlamında Mücâdile şeklindeki isminin de doğru olduğunu belirtmeliyiz.

Mücâdele sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Hadîd sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “infaktan söz edilmesi” (Hadîd 7-11, 18; Mücâdele 12-13), ayrıca “münafıklar ve davranış özellikleri” (Hadîd 13-15; Mücâdele 14-20) bu iki sûrenin konu itibariyle birbirine bağlamaktadır.

Mücâdele sûresi ilk altı âyeti itibariyle kendisine eşi tarafından uygulanan “zıhâr” geleneği konusunda kadının şikâyetinin Yüce Allah tarafından işitilmesi, zıhar sebebiyle boşanmanın gerçekleşmeyeceği, bunu yapanların ödemek durumunda olduğu keffaretle ilgili bilgiler verilmekte, buna karşılık Yüce Allah’a ve Elçisi’ne sınır belirlemeye çalışanlara Yüce Allah’ın mahşerde bunun hesabını soracağı ifade edilmektedir.

7. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisine, O’na hiçbir şeyin gizli kalmayacağına dikkat çekilmekte, topluma zarar verici nitelikte gizli konuşmaların yapılmaması gerektiğine, bir toplumda daha layık kişiler için yer açılması istendiğine, buna itibar edilmesinin derecelerin artmasına vesile olacağına, Hz. Peygamber’le özel görüşme isteğinden önce sadaka verilmesi uygulamasına dair bilgiler verilmektedir.

14. âyetten itibaren, münafıkların Yüce Allah’ın gazabına ve şiddetli bir azabın kendilerine hazırlandığına dair bilgilere, yeminlerini hedeflerine kalkan kıldıklarına, fakat mallarının kendilerine hiçbir yarar sağlamadığına dikkat çekilmekte, münafıkların yalan yere yemin ettiklerine, bunları şeytanın kuşattığına ve onların şeytanın taraftarı olduklarına değinilmekte, Allah’a ve Elçisi’ne had çizmeye çalışanlara karşı Yüce Allah’ın ve elçilerinin mutlaka galip geleceği müjdelenmektedir.

Sûrenin son âyetinde ise, Yüce Allah’a ve âhiret gününe iman edenlerin en yakınları bile olsalar inkârcıları sevemeyeceğine, onların kalplerine imanın yazıldığına ve nihayet altlarından ırmaklar akan bahçelere gireceklerine, çünkü bunların Yüce Allah’ın tarafında olduklarına ve bunların mutlaka kurtulacağına dair bilgiler verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-7. âyetlerinde zıharla ilgili konuların detaylarını, keffaret seçeneklerini, eski azgın milletlerin helak edilmesi gibi bu ümmet içindeki azgınların da helak edileceğini, mahşerde herkesin hesaba çekileceğini ve Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgi sahibi olduğunu dile getirmektedir.

a) Zıhâr ve Keffareti

Yüce Allah, sûrenin 1-4. âyetlerinde kocası hakkında Hz. Peygamber’le tartışan ve Allah’a şikâyette bulunan kadının sözünü işittiğini, karşılıklı konuşmalarını duyduğunu belirtmekte, eşlerine zıhâr yapanların eşlerinin onların anneleri olmadığını, onların annelerinin ancak kendilerini doğuran kadınlar olduğunu, onların bu noktada çirkin ve yalan bir söz söylediklerini bildirmektedir.

Ardından, “zıhar”ın keffareti hakkında şu bilgiler verilmektedir: “Kadınlara zıhâr yapıp sonra söylediklerinden dönenlerin eşleriyle birleşmeden önce bir köleyi hürriyete kavuşturmaları (gerekir). Size öğütlenen budur. Allah, yaptıklarınızdan haberdardır. (Buna imkân) bulamayan(lar, eşleriyle) birleşmeden önce art arda iki ay oruç (tutarlar). (Buna da) gücü yetmeyen(ler) 60 yoksulu doyurmak (zorundadır). Bu (hafifletme hükmü), Allah’a ve Rasûlü’ne inanmanızdan dolayıdır. Bunlar Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır. Kâfirler için elem verici bir azap vardır.”

ı. Zıharla İlgili Olarak Eşi Hakkında Tartışan Kadın

قَدْ سَمِعَ اللّٰهُ قَوْلَ الَّت۪ي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا وَتَشْتَك۪يٓ اِلَى اللّٰهِ وَاللّٰهُ يَسْمَعُ تَحَاوُرَكُمَا اِنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ بَص۪يرٌ “Eşi hakkında seninle tartışan ve Allah’a şikâyette bulunan (kadın)ın sözünü Allah elbette duymuştur. Allah sizin konuşmanızı duymaktadır. Şüphesiz ki Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); basîr’dir (her şeyi görendir).”

Âyetteki قَدْ سَمِعَ kad semi‘a fiili “elbette işitmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; قَوْلَ الَّت۪ي kavlelletî tamlaması “(şu) hanımın sözünü, dediklerini”; تُجَادِلُكَ tücâdilüke ifadesi “seninle tartışan”; فِي زَوْجِهَا fî zevcihâ ifadesi “onun eşi hakkında”; وَتَشْتَك۪يٓ ve teştekî fiili “ve şikayet etmesini, müracaatini”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَسْمَعُ yesme‘u fiili “işitir, işitmektedir”; تَحَاوُرَكُمَا tehâvurakümâ ifadesi “sizin karşılıklı konuşmalarınızı”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; سَم۪يعٌ semî‘un kelimesi “işiten(dir)”; بَص۪يرٌ besîrun kelimesi ise “gören(dir)” demektir.

Burada eşi tarafından kendisine zıhar yapılan bir kadının Hz. Peygamber’le tartışması, sonuçta Yüce Allah’a yönelittiği şikâyeti gündeme getirilmektedir.

1. قَدْ سَمِعَ اللّٰهُ قَوْلَ الَّت۪ي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا وَتَشْتَك۪يٓ اِلَى اللّٰهِ “Eşi hakkında seninle tartışan ve Allah’a şikâyette bulunan (kadın)ın sözünü Allah elbette duymuştur.” Yüce Allah sûrenin ilk âyet grubunda sûreye adını veren konuyu ele almakta ve eşi tarafından zıhâra maruz kalan bir hanım sahâbînin Hz. Peygamber’le konuya dair tartışmasını ve şikâyetini dile getirmektedir.

a) Âyetlerin metninden de anlaşılacağı üzere, bu konuda yaşanmış bir olay söz konusudur. Olayı genel hatlarıyla hatırlatmakta yarar vardır.

“Rivayet olunduğuna göre, Ubade ibn es-Sâmit’in kardeşi olan Evs b. Sâmit, eşi Havle binti Sa‘lebe’yi namaz kılarken görmüştü. O, son derece güzel idi. Adamda ise bir parça tuhaflık vardı. Kadın selâm verince, o kadından kâm almak (cinsel içerikli bir istekte bulunmak) istemişti, ama eşi kendisine yüz vermemişti. Bunun üzerine Evs kızmıştı ki Evs’de de biraz acelecilik vardı; bu sebeple hemen eşine zıhâr yapmıştı.”

“Bunun üzerine, Havle Hz. Peygamber’e gelmiş ve ‘Ben, genç ve arzu edilir iken Evs benimle evlendi. Yaşım ilerleyip çocuklarımın çoğaldığı bir zamanda, beni annesi gibi kabul etti. Benim küçük çocuklarım var. Eğer onları onun ailesine bırakırsam zayi olurlar, bakamazlar. Onları yanıma alsam, aç kalırlar’ demişti.”

“Bu konuda iki rivayet bulunmaktadır: Rivayet olunduğuna göre, Hz. Peygamber ona, ‘Senin durumunla ilgili şu anda söyleyebileceğim bir şey yok’ demişti. Diğer bir rivayete göre ise Hz. Peygamber ona, ‘Sen, kocana haram oldun’ demişti. Bunun üzerine Havle, ‘Ya Rasûlallah, o talâk ve boşanmadan bahsetmedi. O, çocuklarımın babasıdır ve en çok sevdiğim insandır’ demişti. Hz. Peygamber ona tekrar, ‘Sen ona haram oldun!’ demişti.”

“Havle, ‘İhtiyacımı ve içimden geçenleri Allah’a arz ediyorum’ deyince Hz. Peygamber her defasında, ‘Sen ona haram oldun’ dedikçe o hanım hayıflanıyor ve Allah’a arzda bulunuyordu. İşte o, bu durumda iken, Hz. Peygamber’in yüzü birden değişmişti ve bu ayet-i kerime nazil olmuştu.”

“Sonra, Hz. Peygamber, Havle (r.anhâ)’nın kocasına haber göndererek şöyle buyurmuştu: ‘Seni bunu yapmaya sevkeden şey nedir?’ Evs ise ‘Şeytan. Bu konuda bir kolaylık, çıkış yolu var mı?’ diye sormuştu. Hz. Peygamber de ‘Evet’ buyurup, ona bu dört ayeti okumuştu ve ‘köle azâd etmeye gücün yeter mi?’ diye sorunca o ‘Yok, vallahi’ diye cevap vermişti.”

“Hz. Peygamber, ‘Oruç tutmaya gücün yeter mi?’ demiş, o ‘Yok, vallahi. Eğer ben, günde bir veya iki kere yemek yemezsem, gözümün kuvveti kaybolur, sanki ölüyorum zannederim’ demişti. Hz. Peygamber ona ‘Atmış fakiri doyurmaya gücün yeter mi?’ deyince o ‘Yok, vallâhi ya Rasûlallah; ama sen (bana) sadaka ile yardımda bulunursan o zaman olur’ diye cevap vermişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber ona 15 ölçek yardımda bulunmuştu. Evs de elinde bulunan maldan bu kadar miktarı ortaya koymuş ve bunları atmış fakire tasadduk etmişti.”(1)

b) Yüce Allah işte rivayette de belirtildiği gibi eşi kendisine zıhâr yapan, bu noktada Hz. Peygamber’le konu hakkında tartışan ve hüznünü Allah’a şikâyet eden Havle binti Sa‘lebe’nin sözlerini elbette duyduğunu bildirmektedir.

Burada sözü edilen zıhâr bir Arap âdetidir ve kişinin ayrılmayı düşündüğü eşine أنت علي كظهر أمي enti ‘aleyye kezahri ümmî “sen bana annemin sırtı gibisin” demesinden ibaret bir uygulamadır. Bu sözü söyleyen kişi artık eşiyle ayrı yaşamaya başlar ve eşiyle birliktelikten uzak dururdu.

c) Bu sûrenin ilk konusu olan “zıhâr” meselesinin o yöreye ait olduğu, bu nedenle bu âyetlerin tarihsel bir mahiyet arz ettikleri yönündeki değerlendirmeler yapılsa da tam bu ifade gibi olmasa da benzer cümlelerin bizim kültürümüzde de olduğu bilinmektedir. Dolayısıyla Kur’ân’ın her bir âyetinin ya doğrudan veya dolaylı olarak, ya hüküm açısından veya mesaj açısından herkesi ilgilendirdiğinde şüphemiz yoktur.

Âyette sözlerine yer verilen hanımın Hz. Peygamber’le yaptığı ve تُجَادِلُ tücâdilü fiiliyle dile getirilen tartışma elbette bilinen anlamda fikir münakaşaşı değildir; sadece Hz. Peygamber kendisine “sen ona haram oldun” demesi üzerine, bu hanımın “ama talaktan söz etmedi” şeklinde bir söz söylemesidir.

Şikâyet etmek anlamına gelen ve bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette kullanılan تَشْتَك۪ي teştekî fiili de bu hanımın tıpkı Yûsuf 12/86’da geçtiği üzere Hz. Ya‘kûb’un dediği gibi şikâyetini yani hüznünü Yüce Allah’a arz etmesi manasına gelmektedir. Yoksa bu hanım durum hakkında Hz. Peygamber’i -hâşâ- şikâyet etmiş filan değildir.

d) Âyette en çok üzerinde durulması gereken hususlardan birisi, risalet döneminde toplumsal hayatta bir hanımın pozisyonunun nasıl olduğudur. Kadın karşıtı söylemin sahipleri Kur’ân hakkında ileri geri konuşup dururlarken, Mücâdele sûresi adını bu olaydan almış ve kendince haksızlığa uğradığını düşünen bir hanım hakkını sonuna kadar savunabilmiştir. Üstelik aracılar koyarak değil, bizzat kendisi dönemin devlet beşkanı olan Hz. Peygamber’le yüzyüze görüşmüş, verilen karara itiraz etmiş, bir anlamda temyiz hakkını kullanmıştır.

Tabir caizse hem devlet başkanı, hem genelkurmay başkanı, hem peygamber, hem diyanet işleri başkanı mesabesindeki görevlerin sahibi olan Hz. Peygamber’le bire bir görüşüp durumu izah etmesi, üstelik vahiy kaynaklı olmayan bir karara itiraz edebilmesi, nihayetinde vahyin kadına verdiği değerin en önemli göstergelerinden birisidir.

Kur’ân kadına dişiliğiyle değil, kişiliğiyle bakar ve bir tek kadın bile olsa eğer açık bir haksızlığa uğramışsa onun hakkını savunmak anlamında işte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde olduğu gibi hüküm içerikli mesajlara yer verir.

2. وَاللّٰهُ يَسْمَعُ تَحَاوُرَكُمَا اِنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ بَص۪يرٌ “Allah sizin konuşmanızı duymaktadır. Şüphesiz ki Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); basîr’dir (her şeyi görendir).” Yüce Allah Havle adlı sahâbî hanım ile Rasûlüllah’ın yaptığı muhâvere’yi yani “konuşma”yı işitmekte olduğunu beyan etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَحَاوُر tehâvur kelimesi muhâvere yani “karşılıklı konuşma yapmak” manasına gelmektedir. Buradan anlaşılıyor ki, hem ilgili hanım, hem de Rasûlüllâh aslında durum hakkında ilahi bir mesaj ve hüküm beklentisindelerdi. Çünkü hem تُجَادِلُ tücâdilü fiili, hem de تَحَاوُر tehâvur kalıbı “karşılıklılık” manası içeren ve müşâreket denen kalıptadır. Bu nedenle muhtemelen bu konuşmalar bir süre devam etmiştir.

Yüce Allah âyetin sonunda her şeyi “işiten” ve “gören” olduğunu bildirmektedir ki bu konuda çeşitli âyetlerde benzer kullanımlar söz konusudur.(2) Bağlam dikkate alındığında maksadın öncelikli olarak Hz. Peygamber’le adı geçen hanım sâhâbi arasındaki konuşmaları Yüce Allah’ın işittiğini ve olup biten ne varsa hepsini gördüğünü pekiştirilmiş bir cümle ile dile getirmektedir.

Bağlam ötesi düşünüldüğünde de söz konusu cümlenin Yüce Allah’ın çok önemli iki sıfatı olduğunu, çünkü Allah Teâlâ’nın her şeyi hakkıyla bildiğini ve her şeyi hakkıyla gördüğünü ortaya koymaktadır.

ıı. Zıharla Kadınların Anne Haline Gelmemesi

اَلَّذ۪ينَ يُظَاهِرُونَ مِنْكُمْ مِنْ نِسَآئِهِمْ مَا هُنَّ اُمَّهَاتِهِمْ اِنْ اُمَّهَاتُهُمْ اِلَّا الّٰـ۪ٔيٓ وَلَدْنَهُمْ وَاِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَزُورًا وَاِنَّ اللّٰهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ “İçinizden eşlerine zıhar yapanların kadınları, onların anneleri değildir. Onların anneleri ancak kendilerini doğuran (kadın)lardır. Şüphesiz ki onlar çirkin bir söz ve yalan söylüyorlar. Şüphesiz ki Allah ‘afüvv’dür (çok affedicidir); ğafûr’dır (çok bağışlayıcıdır).”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ يُظَاهِرُونَ ellezîne yuzâhirûne ifadesi “zıhar yapanlar”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden, sizden”; مِنْ نِسَآئِهِمْ min nisâihim ifadesi “onların kendi kadınlarına, hanımlarına”; مَا هُنَّ mâ hunne ifadesi “(bilsinler ki onlar), o (kadı)nlar (şöyle) değildir”; اُمَّهَاتِهِمْ ümmehâtihim tamlaması “onların annesi”; اِنْ اُمَّهَاتُهُمْ in ümmehâtuhum ifadesi “onları anneleri (şunlardan başkası) değildir”; اِلَّا الّٰـ۪ٔيٓ وَلَدْنَهُمْ illellâî velednehum ifadesi “onları doğuranlar(dan) başkası”; وَاِنَّهُمْ ve innehum ifadesi “ve muhakkak ki onlar”; لَيَقُولُونَ leyekûlûne fiili “elbette derler, diyorlar”; مُنْكَرًا münkeran kelimesi “çirkin, kötü (olanı)”; مِنَ الْقَوْلِ mine’l-kavli ifadesi “söz türünden, sözden çirkin olan şeyi”; وَزُورًا ve zûran sözcüğü “ve yalan”; وَاِنَّ اللّٰهَ ve innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَعَفُوٌّ le ‘afüvvun kelimesi “elbette çok affedici(dir)”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi ise “çok bağışlayıcı(dır)” demektir.

Burada eşlerine zıhar yapanların iddiaları reddedilmekte ve gerçek annenin kim olduğu gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ يُظَاهِرُونَ مِنْكُمْ مِنْ نِسَآئِهِمْ مَا هُنَّ اُمَّهَاتِهِمْ اِنْ اُمَّهَاتُهُمْ اِلَّا الّٰـ۪ٔيٓ وَلَدْنَهُمْ “İçinizden eşlerine zıhar yapanların kadınları, onların anneleri değildir. Onların anneleri ancak kendilerini doğuran (kadın)lardır.” Yüce Allah önceki âyetteki fiilleri tekil kalıpta getirmişken burada ve devam eden âyetlerde hem fiilleri hem de zamirleri çoğul kalıplarda zikretmekte, bu nedenle mesajın nüzul sebebi rivayetinde adı geçenlerden ibaret olmadığı, benzer durumda olan herkesi içerdiği, bu nedenle de mesajın yöresel, şahsi ve tarihsel değil, genel ve evrensel bir mahiyet arz ettiği ortaya konulmuş olmaktadır.

Yüce Allah önceki âyette eşiyle ilgili bir zıhar durumunu dile getirip şikayette bulunan hanımın dile getirdiği sözlerin cevabını bu âyette vermekte ve hanımlarına zıhar yapanların eşlerinin onların anneleri olmadığını, insanların annelerinin sadece ve sadece kendilerini doğuran kadınlar olduğunu ifade etmektedir. Konuyla ilgili olarak bir kez de bu sûreden sonra indirildiği anlaşılan Ahzâb 33/4’te bir ifadeye yer verilmekte ve kendilerine zıhar yapılan kadınların zıhar yapan kişilerin anneleri olmadığı açıkça belirtilmektedir.

Burada hatırlatmakta yarar gördüğümüz bir konu vardır. Buna göre اِنْ اُمَّهَاتُهُمْ اِلَّا الّٰـ۪ٔيٓ وَلَدْنَهُمْ “Onların anneleri ancak kendilerini doğuran (kadın)lardır” şeklindeki ifadede اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının kullanımıyla elde edilen nefyü istisna yoluyla hasr/kasr denen “vurgulu” ifade nedeniyle başka annelerin olmadığı mesajının verildiği sanılmamalıdır.

Nisâ’ 4/23’te “sizi emziren anneleriniz” ifadesi gereği “süt annelerin”, ayrıca Ahzâb 33/6’da Hz. Peygamber’in eşlerinin ümmetin anneleri olduğu ifadesi gereği onların da “anne” olduğu, bu yüzden Ahzâb 33/53’te de belirtildiği gibi ebediyyen kendileriyle nikah yapılamayacağı beyan edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki vurgulu ifadenin tercih edilme sebebi bağlamla ilgilidir ve zıhar yapılan kadınların hiçbir şekilde zıhar yapan kişilerin anneleri olmadığı mesajını vurgulamayı amaçlamaktadır.

2. وَاِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَزُورًا وَاِنَّ اللّٰهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ “Şüphesiz ki onlar çirkin bir söz ve yalan söylüyorlar. Şüphesiz ki Allah ‘afüvv’dür (çok affedicidir); ğafûr’dır (çok bağışlayıcıdır).” Yüce Allah eşlerine zıhar yapanların bu esnada söyledikleri sözlerin münker yani “çirkin” ve zûr yani “yalan” olduğunu haber vermektedir.

a)وَاِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَزُورًا “Şüphesiz ki onlar çirkin bir söz ve yalan söylüyorlar.” Kur’ân’da 16 kez(3) geçen الْمُنْكَر/ مُنْكَرel-münker/münker kelimeleri “kötülük”, “çirkinlik”, “gayrı meşru”, “zararlı” gibi anlamlar vermekte, genellikle الْمَعْرُوف el-ma‘rûf kelimesinin zıddı olarak kullanılmaktadır.

Ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi مُنْكَر münker kelimesi tek başına kullanımlarında(4) da birtakım çirkinlikleri ifade etmektedir. İşte burada dile getirildiği üzere, eşine zıhar yapan kişinin dile getirdiği sözün son derece çirkin olduğu beyan edilmektedir.

Ayrıca bu sözle ilgili bir başka değerlendirme de زُور zûr kelimesiyle ortaya konulmaktadır. Hacc 22/30’daki kullanımdan da istifade ederek, burada geçen زُور zûr kelimesinin de aslında “yalan içerikli söz” olduğu anlaşılmakta, dolayısıyla eşine zıhar yapan kişilerin bu sözlerinin çirkinliğinin yanında aynı zamanda yalan bir söz olduğu da ifade edilmek istenmektedir. “Sözün yalan oluşu”nun anlamı “zıhar yapılan kadınların anneler olduğu” şeklindeki kabulün yalan olduğunun belirlenmesidir.

b) وَاِنَّ اللّٰهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ “Şüphesiz ki Allah ‘afüvv’dür (çok affedicidir); ğafûr’dır (çok bağışlayıcıdır).” Yüce Allah âyetin sonunda bağlam gereği zıhâr türünden kabahatler başta olmak üzere, şirk hariç diğer bütün günahları da zamanında tevbe edilmesi halinde affedebileceğini ve sahiplerini de bağışlayabileceğini heber vermektedir.

Kur’ân’da beş kez(5) geçen عَفُوّ ‘afüvv sıfatı Yüce Allah’ın çok affedici olmasıdır. Nitekim Yüce Allah’ın affediciliği ve bağışlayıcılığıyla ilgili olarak çeşitli konu bağlamlarında başka kullanımlar da Kur’ân’da yer almaktadır.(6)

ııı. Zıharın Üç Aşamalı Keffareti

وَالَّذ۪ينَ يُظَاهِرُونَ مِنْ نِسَآئِهِمْ ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا قَالُوا فَتَحْر۪يرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ اَنْ يَتَمَآسَّا ذٰلِكُمْ تُوعَظُونَ بِه۪ وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ مِنْ قَبْلِ اَنْ يَتَمَآسَّا فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَاِطْعَامُ سِتّ۪ينَ مِسْك۪ينًا ذٰلِكَ لِتُؤْمِنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَتِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ وَلِلْكَافِر۪ينَ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Kadınlara zıhar yapıp sonra söylediklerinden dönenlerin, eşleriyle (cinsel olarak) birleşmeden önce bir köleyi özgürlüğe kavuşturmaları (gerekir). Size öğütlenen budur. Allah yaptıklarınızdan haberdardır. (Buna imkân) bulamayan(lar), (eşleriyle cinsel olarak) birleşmeden önce art arda iki ay oruç (tutar). (Buna da) gücü yetmeyen, altmış yoksulu doyurmak (zorundadır). Bu (kolaylaştırma), Allah’a ve Elçisine inanmanız nedeniyledir. İşte şu(nlar), Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır. Kâfirler için elem verici bir azap vardır.”

Buradaki وَالَّذ۪ينَ يُظَاهِرُونَvellezîne yuzâhirûne ifadesi “zıhar yapanlar”; مِنْ نِسَآئِهِمْ min nisâihim ifadesi “onların kendi kadınlarına”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَعُودُونَ ye‘ûdûne fiili “dönmekte (olanlar)”; لِمَا قَالُوا limâ kâlû ifadesi “dediklerine geri dönenler (şunu yapmalıdır)”; فَتَحْر۪يرُ رَقَبَةٍ fe tahrîru rakabetin tamlaması “bir köleyi azat etme(lidirler)”; مِنْ قَبْلِ اَنْ يَتَمَآسَّا min kabli en yetemâssâ ifadesi “birlikte olmalarından önce”;ذٰلِكُمْ zâliküm kelimesi “işte bu durum”; تُوعَظُونَ tû‘azûne edilgen fiili “size öğütlenmektedir”; بِه۪ bihî ifadesi “konuyla ilgili”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yaptıklarınızdan, yaptıklarınızla ilgili olarak”; خَب۪يرٌ habîrun kelimesi “haberdar(dır)”; فَمَنْ لَمْ يَجِدْ fe men lem yecid ifadesi “her kim (köle azadına imkan) bulamazsa”; فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ fe sıyâmu şehrayni tamlaması “iki ay oruç (tutmalıdır)”; مُتَتَابِعَيْنِ mütetâbi‘ayni kelimesi “peşpeşe”; مِنْ قَبْلِ اَنْ يَتَمَآسَّا min kabli en yetemâssâ ifadesi “birlikte olmalarından önce”; فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ fe men lem yestatı‘ ifadesi “kimin (buna da) gücü yetmezse”; فَاِطْعَامُ سِتّ۪ينَ مِسْك۪ينًا fe ıt‘âmu sittîne miskînen tamlaması “atmış yoksulu doyurma(lıdır)”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bu hüküm”; لِتُؤْمِنُوا li tü’minû ifadesi “iman etmiş (olduğunuz) içindir”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَرَسُولِه۪ ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Rasûlü’ne, Elçisi’ne (inanmanızdan dolayıdır)”; وَتِلْكَ ve tilke kelimesi “işte (bütün) bunlar”; حُدُودُ اللّٰهِ hudûdüllâhi tamlaması “Allah’ın sınırlarıdır”;وَلِلْكَافِر۪ينَ ve li’l-kâfirîne ifadesi “kafirler için vardır, inkarcılar için olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada zıhar yapıp pişman olanların uygulaması gereken keffaret seçenekleri sırasıyla gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ يُظَاهِرُونَ مِنْ نِسَآئِهِمْ ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا قَالُوا فَتَحْر۪يرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ اَنْ يَتَمَآسَّا ذٰلِكُمْ تُوعَظُونَ بِه۪ وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ “Kadınlara zıhar yapıp sonra söylediklerinden dönenlerin, eşleriyle (cinsel olarak) birleşmeden önce bir köleyi özgürlüğe kavuşturmaları (gerekir). Size öğütlenen budur. Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Yüce Allah vahyin indirildiği dönemde eşlerine zıhar yaptığı için onları anneleri sayanların bu kabullerinin yanlış olduğunu beyan ettikten sonra, bu zıhar yapanların eşlerine dönebilmeleri için bir “keffaret” uygulaması getirdiğini ifade etmekte ve bu âyette sözü edilen keffaretin ilk uygulamasının “bir köle azadı” olduğunu hükme bağlamaktadır.

a)وَالَّذ۪ينَ يُظَاهِرُونَ مِنْ نِسَآئِهِمْ ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا قَالُوا “Kadınlara zıhar yapıp sonra söylediklerinden dönenler.” Burada eşlerine zıhar yapanların bu kararlarından vazgeçmeleri durumu ele alınmaktadır. Âyette dile getirilen ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا قَالُوا “Sonra da dediklerine dönenler” ifadesinde maksat, eşlerine “sen bana annemin sırtı gibisin” diyerek zıhar yapıp sonra pişman olanlar, zıhar sözlerinden geri dönenler, sözlerini geri alanlar demektir.

“Dediklerine dönenler” ifadesi esasında münafıklık yapmak manasında değil de bir pişmanlık içerisine girenler anlamını içermekte, bir anlamda eski evlilik durumunun devamını arzu edenler manasına gelmektedir.

b)فَتَحْر۪يرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ اَنْ يَتَمَآسَّا “Eşleriyle (cinsel olarak) birleşmeden önce bir köleyi özgürlüğe kavuşturmaları (gerekir).” Kur’ân’da beş kez(7) geçen تَحْر۪ير tahrîr kelimesi “hürriyete kavuşturmak”, “azat etmek”, Kur’ân’da altı kez(8) geçen رَقَبَة rakabeh sözcüğü ise “köle” manasına gelmektedir. İki kelime isim tamlaması şeklinde “köleyi azat etmek”, “bir köleye hürriyetini kazandırmak” manasını içermektedir. Hem bu âyette hem de bir sonraki âyette geçen يَتَمَآسَّا yetemâssâ fiili ise “karşılıklı olarak birlikte olmak”, “cinsel birliktelik yaşamak” manasına gelmektedir.

Kelimelerin ve tamlamanın verdiği anlam içeriğinden de anlaşılacağı üzere, Yüce Allah zıhar sözlerinden pişman olup vazgeçenlerin, dolayısıyla eşleriyle birlikte olmaya devam etme arzusunda bulunanların onlarla cinsel birliktelik yaşamadan önce bir köleyi azad etmeleri gerektiği hükmünü getirmiştir. Bir köleyi hürriyetine kavuşturmak aslında kişinin hem işlediği bir suçun keffaretidir; hem de mahşerde kendi boynunu cehennem ateşinden kurtarma çabasıdır.

Dünyada köle azat edenler mahşerde boyunlarını cehennem ateşinden azat etmek için çaba sarf edenlerdir. Zıhar yaparak bir insanın onurunu kırıp onu zedeleyenler aslında o insanı manen öldürmüş gibi bir suç işledikleri için bunun öncelikli keffareti de bir başka insanı hürriyetine kavuşturmak şeklinde “köle azadı” olarak belirlenmiştir. Böylece kölelik kurumunun bitirilmesi noktasında belirlenen en önemli prensiplerden birissi de budur.

c) ذٰلِكُمْ تُوعَظُونَ بِه۪ وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ ۚ “Size öğütlenen budur. Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Yüce Allah âyetin sonunda konunun muhataplarına yönelik öğüdünün yani verdiği hükmün bu olduğunu beyan etmekte ve insanların yapıp ettikleri her ne varsa hepsinden haberdar olduğunu bildirmektedir. Buna benzer başka kullanımlar Bakara 2/232 ve Talâk 65/2’de de vardır.

Yüce Allah özelde zıhar yapanların, genelde ise bütün muhataplarının yani kullarının neler yapıp ettiğini gayet iyi bildiğini, her bir şeyden de haberdar olduğunu beyan etmektedir. Kur’ân’da bu anlamda Yüce Allah’ın bilmesi, görmesi, haberdar olması vs. şeklinde geçen ifadeler art niyetlilere karşı gözdağı verme amaçlı hatırlatmalardır. Kur’ân’da bu mesajı veren çeşitli kullanımlar vardır.(9)

2. فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ مِنْ قَبْلِ اَنْ يَتَمَآسَّا فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَاِطْعَامُ سِتّ۪ينَ مِسْك۪ينًا ذٰلِكَ لِتُؤْمِنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَتِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ وَلِلْكَافِر۪ينَ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “(Buna imkân) bulamayan(lar), (eşleriyle cinsel olarak) birleşmeden önce art arda iki ay oruç (tutar). (Buna da) gücü yetmeyen, altmış yoksulu doyurmak (zorundadır). Bu (kolaylaştırma), Allah’a ve Elçisine inanmanız nedeniyledir. İşte şu(nlar), Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır. Kâfirler için elem verici bir azap vardır.” Yüce Allah bu âyette ise eşine zıhar yapanların köle azat etme seçeneğini yerine getiremeyecek durumda olanların neler yapması gerektiğini dile getirmektedir.

a) فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ مِنْ قَبْلِ اَنْ يَتَمَآسَّا “(Buna imkân) bulamayan(lar), (eşleriyle cinsel olarak) birleşmeden önce art arda iki ay oruç (tutar).” Yüce Allah eşlerine zıhar yapıp sonra da sözlerinden geri dönmek isteyenlerin ilk olarak keffaret maksadıyla bir köle azat etmeleri gerektiğini beyan ettikten sonra, buna gücü yetmeyenlerin ikinci olarak eşleriyle birleşmeden önce peş peşe iki ay oruç tutması gerektiği hükmünü getirmiştir.

Nisâ’ 4/92’de de geçen شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ şehrayni mütetâbi‘ayni tamlaması “peş peşe, art arda iki ay” manasına gelmekte ve tıpkı hataen insan öldürmede olduğu gibi buna benzer şekilde manen öldürüldüğü varsayılan zıhar uygulanmış eşlere tekrar dönmede uygulanacak ikinci keffaret de buna benzetilerek “iki ay oruç” olarak belirlenmiştir. Eşlerine zıhar uygulayanlar onlarla cinsel birliktelik yaşamadan önce peş peşe iki ay oruç tutmakla yükümlü tutulmuşlardır.

b) فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَاِطْعَامُ سِتّ۪ينَ مِسْك۪ينًا “(Buna da) gücü yetmeyen, altmış yoksulu doyurmak (zorundadır).” Yüce Allah zıhar sonrasında “köle azadı” veya “iki ay peş peşe oruç tutma” keffaretini yerine getiremeyen, buna güçleri yetmeyen kişilerin 60 yoksulu doyurması hükmünü getirmiştir ki bu seçenek ilk ikisinin uygulanamadığı durumlarda devreye sokulabilmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen سِتّ۪ين sittîne kelimesi “atmış” manasına gelmekte, beraberinde kullanılan مِسْك۪ين miskîn kelimesiyle birlikte “atmış yoksul” anlamını vermektedir.

c) ذٰلِكَ لِتُؤْمِنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَتِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ وَلِلْكَافِر۪ينَ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Bu (kolaylaştırma), Allah’a ve Elçisine inanmanız nedeniyledir. İşte şu(nlar), Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır. Kâfirler için elem verici bir azap vardır.” Âyetin bu bölümünü üç kısma ayırarak ele almaya çalışacağız.

ı. ذٰلِكَ لِتُؤْمِنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ “Bu (kolaylaştırma), Allah’a ve Elçisine inanmanız nedeniyledir.” Yüce Allah âyetin ve konunun sonunda zıhar yapıp da pişmanlık nedeniyle sözlerinden geriye dönmek isteyenlerin eşleriyle cinsel birliktelik yaşamadan önce ödemeleri gereken üç keffaret seçeneğini peyderpey hafifletme usûlüyle dile getirmesinin nedenini müminlerin Allah’a ve âhirete imanlarına bağlamaktadır. Yüce Allah’a ve mahşer gününe iman edenler için uygulanması gereken prosedür budur; başkaları yani iman etmeyenler için böyle bir hukuki zorunluluk elbette söz konusu değildir.

ıı. وَتِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ “İşte şu(nlar), Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır.” Yüce Allah konuyla ilgili dile getirdiği hususların kendi sınırları olduğunu bildirmektedir. Kur’ân’da 14 kez(10) geçen ve hepsi de Medine dönemi sûrelerinde yer alan حُدُود hudûd sözcüğü hadd kelimesinin çoğuludur ve “sınırlar” manasına gelmektedir. Bu kelime Yüce Allah’a nispet edilerek حُدُودُ اللّٰهِ hudûdüllâhi yani “Allah’ın sınırları” manasında çeşitli âyetlerde(11) geçmekte ve O’nun belirlediği hükümlerin sınırlarını ifade etmektedir.

İşte bu kullanımlardan birisi de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zikredilmekte ve Yüce Allah muhataplarını uyararak “genelde bütün prensipleri”nde olduğu gibi “özelde zıhar keffareti” konusunda belirlediği sınırlara uyulmasını emrettiğini muhataplara beyan etmektedir.

ııı. وَلِلْكَافِر۪ينَ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Kâfirler için elem verici bir azap vardır.” Yüce Allah zıharla ilgili olarak dile getirdiği hükümleri her kim inkâr eder veya bunlara karşı herhangi bir nankörlük içerisine girerse onlar için “elem verici bir azab”ın uygulanacağını haber vermektedir ki bu türden azap bilgisi içeren ifadeler Kur’ân’da 72 kez(12) geçmektedir.

b) Azgınlar ve Onlara Karşı Yüce Allah’ın Tehdidi

Yüce Allah, sûrenin 5-7. âyetlerinde Allah’a ve Rasûlü’ne karşı gelenlerin kendilerinden öncekilerin tepelendiği gibi tepelenmiş olacağını, hepsine apaçık âyetler indirdiğini, buna rağmen onların inkarı tercih ettiklerini, mahşer günü Allah’ın onların hepsini dirilteceğini, dünyada bütün yaptıklarını kendilerine haber vereceğini, unuttukları şeyleri Allah’ın bir bir sayıp dökmüş olacağını bildirmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın eşsiz, erişilmez bilgisi ise şu ifadelerle ortaya konulmaktadır: “Göklerde ve yerde olanları Allah’ın bildiğini görmüyor musun(uz)? Üç kişinin gizli konuştuğu yerde dördüncüsü mutlaka O’dur. Beş kişinin gizli konuştuğu yerde altıncısı mutlaka O’dur. Bunlardan daha az veya daha çok olsunlar, nerede bulunurlarsa bulunsunlar mutlaka O (Allah) onlarla beraberdir. Sonra kıyamet günü onlara (dünyada yapıp ettiklerini) yaptıklarını haber verecektir. Muhakkak ki Allah her şeyi bilendir.”

ı. Azgınların Tepeleneceği

اِنَّ الَّذ۪ينَ يُحَآدُّونَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ كُبِتُوا كَمَا كُبِتَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَقَدْ اَنْزَلْنَآ اٰيَاتٍ بَيِّنَاتٍ وَلِلْكَافِر۪ينَ عَذَابٌ مُه۪ينٌ “Allah’a ve Elçisine karşı gelenler, kendilerinden öncekilerin tepelendiği gibi tepelenmiş (olacaklar)dır. (Oysa hepsine) elbette apaçık ayetler indirmişizdir. Kâfirler için küçük düşürücü bir azap vardır.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ يُحَآدُّونَ innellezîne yuhâddûne ifadesi “muhakkak ki karşı gelenler”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû ifadesi “ve O’nun Rasûlü’ne”; كُبِتُوا kübitû edilgen fiili “alçaltıldılar, alçaltılırlar”; كَمَا كُبِتَ kemâ kübite ifadesi “alçaltıldığı gibi”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onların kendilerinden öncekiler”;وَقَدْ اَنْزَلْنَا ve kad enzelnâ ifadesi “elbette biz indirmiştik”; اٰيَاتٍ بَيِّنَاتٍ âyâtin beyyinâtin tamlaması “apaçık belgeler, deliller”; وَلِلْكَافِر۪ينَ ve li’l-kâfirîne ifadesi “kafirler için vardır, inkarcılar için olacaktır”; عَذَابٌ مُه۪ينٌ ‘azâbun mühînun sıfatı ise “alçaltıcı bir azap” demektir.

Burada Yüce Allah’ın ve O’nun prensiplerini tebliğ eden Elçisi’nin sınırlarına karşı çıkanların tıpkı öncekiler gibi helak edilecekleri gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الَّذ۪ينَ يُحَآدُّونَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ كُبِتُوا كَمَا كُبِتَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ “Allah’a ve Elçisine karşı gelenler, kendilerinden öncekilerin tepelendiği gibi tepelenmiş (olacaklar)dır.” Yüce Allah zıharla ilgili detay denebilecek hükümlerini beyan ettikten sonra, kendisine ve mesajlarını iletmekte olan Elçisi’ne her kim karşı gelirse, önceki ümmetlerde olduğu gibi bunların da rezil rüsva edileceklerini haber vermektedir.

Bir kez de Mücâdele 58/20’de geçen يُحَآدُّونَ yühâddûne fiili “karşı gelmek”, “düşmanlık etmek”, “meydan okumak”, “rekabete kalkışmak”, “muhalefet etmek”, “baş kaldırmak” gibi anlamlar içermektedir.(13) Biz önceki âyetin sonunda zikredilen وَتِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ “Bunlar Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır” ifadesinde geçen حُدُود hudûd kelimesiyle aynı kökten gelen يُحَآدُّونَ yühâddûne fiilinin aslında bu anlama uygun olarak “haddini bildirmek”, “yeni bir sınır çizmek”, “sınırları tanımamak” gibi anlam boyutunun bulunduğu kanaatindeyiz.

Gerçekten de Yüce Allah’ın sınırlarına itibar etmeyenler O’na karşı gelmiş, O’na meydan okumuş, O’nunla rekabete girişmiş ve O’na muhalefet etmiş olacakları için sınır tanımaz bir duruma da gelmişlerdir demektir.

Âyette zikredilen كُبِتُوا kübitû ve كُبِتَ kübite edilgen fiilleri Âl-i İmrân 3/127’de geçen yekbite fiili gibi “tepelenmek”, “rezil rüsva edilmek”, “azapla yakalanmak”, “helak edilmek”(14) gibi anlamlar vermekte ve Yüce Allah’a, O’nun buyruklarını ileten Elçisi’ne karşı gelenlerin, onlara sınır belirlemeye, onların uygulanmasını engellemeye çalışanların perişan edilecekleri ifade edilmiş olmakta, bu yolla muhataplara apaçık bir şekilde gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

2.وَقَدْ اَنْزَلْنَآ اٰيَاتٍ بَيِّنَاتٍ وَلِلْكَافِر۪ينَ عَذَابٌ مُه۪ينٌ “(Oysa hepsine) elbette apaçık ayetler indirmişizdir. Kâfirler için küçük düşürücü bir azap vardır.” Yüce Allah kendisinin belirlediği sınırlara itibar etmeyip haddini aşanlara uygulayacağı cezanın nedenini bu cümlede vermekte ve konuyla ilgili önceki ümmetlere olduğu gibi bu son ümmete de Kur’ân’da apaçık âyetleri indirdiğini, buna rağmen başka arayışlara girilmesinin azap sebebi olduğunu belirtmek istemektedir.

Yüce Allah âyetin sonunda bildirdiği bunca hakikati inkar edenler veya onlara karşı nankörlük içerisine girmeyi tercih edenler için alçaltıcı ve aşağılatıcı bir azabın uygulanacağını haber vermektedir. Âyetin sonunda yer alan عَذَابٌ مُه۪ينٌ “Alçaltıcı bir azap” ifadesinin mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde de yer almaktadır.(15)

Burada geçen مُه۪ين mühîn kelimesi “aşağılatıcı”, “rüsva edici”, “perişan edici”, “küçük düşürücü”, “alçaltıcı” gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah’ın apaçık hükümlerini beğenmeyenlerin mahşerde beğenilmeyecek rezil rüsva bir duruma düşürüleceği bildirilmektedir.

ıı. Mahşerdeki Bilgilendirilme

يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللّٰهُ جَم۪يعًا فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا اَحْصٰيهُ اللّٰهُ وَنَسُوهُ وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ شَه۪يدٌ “O gün, Allah onların hepsini diriltecek ve (dünyada) yaptıklarını kendilerine bildirecektir. Allah onların unuttuğu şey(ler)i bir bir sayıp dökmüş (olacak)tır. Allah her şeye şahittir.”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “(şu) günde”; يَبْعَثُهُمُ yeb‘asühum ifadesi “onları (bir araya) toplayactır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepsini”; فَيُنَبِّئُهُمْ fe yunebbiuhum ifadesi “ve (Allah) onlara haber verecektir”; بِمَا عَمِلُوا bimâ ‘amilû ifadesi “(dünyada) yapıp ettikleri, yapmış oldukları şeyleri”; اَحْصٰيهُ ahsâhu ifadesi “onu (yaptıklarını) tek tek sayıp dökmüştür”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَنَسُوهُ ve nesûhu ifadesi “ve onlar onu (yaptıklarını) unutmuşlardı”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; شَه۪يدٌ şehîdün kelimesi ise “şahit(tir)” demektir.

Burada mahşerdeki diriltilme, dünyada yapılanlardan haberdar edilme ve her şeyin kayıt altına alınması gibi konular gündeme getirilmektedir.

1. يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللّٰهُ جَم۪يعًا فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا اَحْصٰيهُ اللّٰهُ وَنَسُوهُ “O gün, Allah onların hepsini diriltecek ve (dünyada) yaptıklarını kendilerine bildirecektir. Allah onların unuttuğu şey(ler)i bir bir sayıp dökmüş (olacak)tır.” Âyetin bu bölümünü çeşitli başlıklarda ele almak istiyoruz.

a) يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللّٰهُ جَم۪يعًا “O gün Allah onların hepsini diriltecek.” Mücâdele 58/18’de de geçen bu cümlede Yüce Allah insanların dünya hayatında yapıp ettikleri her ne varsa hepsini muhataplara iletmek ve karşılıklarını vermek üzere bütün insanları mahşer günü dirilteceğini haber vermektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer alan ve mahşerdeki diriltilmeye dikkat çeken ifadelerin bulunması, muhataplara bir âhiret bilinci vermeyi amaçlamaktadır ki vahyin indirildiği dönemdeki en büyük sorun da buradaydı. Kur’ân’da bu manayı veren çeşitli âyetlerin(16) yoğun olarak zikredilmesinin sebebi de budur.

b) فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا “(Dünyada) yaptıklarını kendilerine haber verecektir.” Yüce Allah insanları mahşerde dirilteceğini beyan ettikten sonra, onlara dünyada yapıp ettikleri her ne varsa hepsini haber vereceğini bildirmektedir. Yüce Allah, “haber vererek bilgilendirme” işlemi için genellikle nebbee kökünden fiilleri kullanmaktadır.(17)

Dolayısıyla mahşerdeki ilahi yargılamada herkes, her şeyi en ince detayına varıncaya kadar bilen Yüce Allah’a arz edilecek ve dünyada yapıp ettikleri ne varsa O’nun huzurunda hepsi kendilerine haber verilip bildirilmiş bir şekilde hesaba çekileceklerdir.

c) اَحْصٰيهُ اللّٰهُ وَنَسُوهُ “Allah onların unuttuğu şeyi (yapıp ettiklerini) bir bir sayıp (dökmüş olacak)tır.” Bu ifade şöyle de tercüme edilebilir: “Allah onu (yaptıklarını) bir bir sayıp (dökmüş olacak)tır. Onlar ise onu (yaptıklarını) unutmuşlardır.”

Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa hepsini sayıp dökeceğini, nihayetinde insanlar eylemlerini unutmuş olsalar da Allah’ın hiçbir şeyi unutmamış olacağını dikkatlere sunmaktadır. Çeşitli âyetlerde geçen اَحْصَي ahsâ, اَحْصَيْنَا ahsaynâ gibi fiiller “bir bir sayıp dökmek” manasına gelmektedir.(18) İnsanlar yaptıklarını unutmuş olsalar da Allah yapılanları sayıp dökmüş olacaktır.

Burada geçen وَنَسُوهُ “onlar onu (yaptıklarını) unutmuştu” ifadesi müstakil bir cümle olabileceği gibi “hâl cümlesi” olarak da düşünülebilir. Her iki durumda da verilmek istenen mesajda herhangi bir değişiklik olmaz. Bu arada âyette geçen اَحْصَي ahsâ ve نَسُوهُ nesûhu fiilerinin “geçmiş zaman” kalıbında zikredilmeleri olayın mutlak surette gerçekleşecek olması nedeniyledir. Bunun için biz de tercümede “Allah onları bir bir sayıp (dökmüş olacak)tır” demeyi tercih ettik.

Kur’ân’a göre, insanların yaptığı davranışlar, Yüce Allah tarafından meleklere yazdırılmaktadır. Bu husus Kur’ân’da çeşitli âyetlerde ortaya konulmaktadır.(19) Muhafız melekler, davranışı kötü olan insanların da kaydını tutmaktadır; dahası inkâr ettikleri mahşer gününde işte bu kayıtlar, birer karne gibi herkesin önüne konulacak, ellerine verilecektir.

2. وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ شَه۪يدٌ “Allah her şeye şahittir.” Yüce Allah mahşerde herkese dünyada yapıp ettikleri ne varsa hepsinin haberini vereceğini, çünkü insanlar unutmuş olsa da Allah’ın her şeyi bir bir sayıp dökmüş olacağını beyan ettikten sonra, bunun böyle olacağını her şeye şahit oluşuyla ilişkilendirmektedir.

Kur’ân’da 35 kez geçen شَه۪يد şehîd kelimesi, ayrıca 7 kez geçen şâhid sözcüğü, 20 kez geçen şühedâ’ ve 23 kez geçen şehâdet gibi kelimeler ve daha farklı kalıptaki kelimeler aynı kökten gelmekte, çeşitli varlıklar için “şâhit olmak, şahit” gibi anlamlar içermektedir.

Meryem 19/37’de meşhed ve Hûd 11/103’te meşhûd kalıbında “şahit tutulan gün” ve “insanların huzurunda, şahit olunan yer” anlamında kıyâmet için kullanılmaktadır. Buna karşılık, şehîd kelimesi de “Allah yolunda öldürülenler” için söz konusu edilmektedir.(20) Oysa Türkçede kullandığımız “şehit” kelimesinin Arapçadaki karşılığı bu değildir ve Kur’ân’da şehîd kelimeleri “şehit” anlamında hiç kullanılmamaktadır; daha çok “şâhit” veya “gerçeğe şehadet eden” anlamı söz konusu edilmektedir.

En etkili şahit elbette Yüce Allah’tır. Yüce Allah’ın her şeye şahit olduğuyla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli bilgiler(21) yer almaktadır. En‘âm 6/19’da dile getirildiği üzere, şahidi olduğu konularda muhataplar bunun aleyhte bir nokta olduğunu bilmelidirler. Nisâ’ 4/79 ve Feth 48/28’de de belirtildiği üzere, Yüce Allah kullarının durumunu ortaya koymakta şahit olarak yeterlidir.

ııı. Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Bilgisi

اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ مَا يَكُونُ مِنْ نَجْوٰى ثَلٰثَةٍ اِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَلَا خَمْسَةٍ اِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ وَلَآ اَدْنٰى مِنْ ذٰلِكَ وَلَآ اَكْثَرَ اِلَّا هُوَ مَعَهُمْ اَيْنَ مَا كَانُوا ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا يَوْمَ الْقِيٰمَةِ اِنَّ اللّٰهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Göklerde ve yerde olanları Allah’ın bildiğini görmüyor musun? Üç kişinin gizli konuştuğu (yerde) dördüncüsü mutlaka O’dur. Beş kişinin gizli konuştuğu (yerde) altıncısı mutlaka O’dur. Bunlardan daha az veya daha çok olsunlar, nerede olurlarsa olsunlar mutlaka O onlarla beraberdir. Sonra kıyamet günü (dünyada) yaptıklarını onlara bildirecektir. Şüphesiz ki Allah her şeyi bilendir.”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmedin(iz) mi?, görmüyor musun(uz)”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu ifadesi “bilir, bilmektedir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan her şeyi”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerdekileri, yeryüzündeki şeyleri”; مَا يَكُونُ mâ yekûnu ifadesi “(şöyle) olmaz ki, yoktur ki”; مِنْ نَجْوٰى ثَلٰثَةٍ min necvâ selâsetin ifadesi “(hiçbir) gizli (buluşan) üç kişi”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O (Allah şöyle) olmasın”; رَابِعُهُمْ râbı‘uhum “onların dördüncüsü”; وَلَا خَمْسَةٍ ve lâ hamsetin ifadesi “hiçbir beş kişi yoktur ki”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O (Allah şöyle) olmasın”; سَادِسُهُمْ sâdisühum ifadesi “onların altıncısı, mutlak surette O (Allah)’tır”; وَلَآ اَدْنٰى ve lâ ednâ ifadesi “daha azı da (yoktur ki)”; مِنْ ذٰلِكَ min zâlike ifadesi “bundan”; وَلَآ اَكْثَرَ ve lâ eksera sözcüğü “veya daha çok (kişi yoktur ki)”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O (Allah şöyle) olmasın”; مَعَهُمْ me‘ahum ifadesi “onlarla beraberdir”; اَيْنَ مَا كَانُوا eyne mâ kânû ifadesi “nerede olurlarsa olsunlar”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يُنَبِّئُهُمْ yunebbiuhum ifadesi “(Allah) onlara haber verecektir”; بِمَا عَمِلُوا bimâ ‘amilû ifadesi “(dünyada) yapmış oldukları şeyleri”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti ifadesi “kıyamet günü”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in ifadesi “her şeyi”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz ve erişimez bilgi sahibi oluşuyla ilgili bir beyan gündeme getirilmektedir.

Âyetin açıklamasına geçmeden önce iniş sebebiyle ilgili bir rivayeti nakletmek istiyoruz:

“Bu ayet-i kerime, müminlere öfkelerinden dolayı, birbiriyle fısıldaşmak üzere toplanan münafık bir topluluk hakkında nazil olmuştur ki onların sayıları bu iki sayıda idi. İbn Abbas, ‘Bu ayet, Amr’ın iki oğlu Rebî‘a ve Habîb ile Safvân b. Ümeyye hakkında nazil olmuştur. Onlar bir gün kendi aralarında konuşuyorlardı. İçlerinden birisi ‘Allah senin ne dediğini bilir mi?’ deyince, ikincisi ‘Bazısını bilir, bazısını bilmez’ demişti. Üçüncüsü de ‘Eğer bazısını biliyorsa, hepsini biliyor demektir’ demiş ve bu konuşma üzerine bu âyet indirilmiştir.”(22)

Âyet böyle bir konuşma üzerine inmiş olabilir; ancak mesajının çok daha geniş olduğunda ve Yüce Allah’ın bilgisi ve hayata müdahil oluşu ile bu hayatın hesabını mahşerde soracağı bilincini muhataplara aşılamak amacını taşıdığında şüphemiz yoktur. Çünkü Yüce Allah’ın zerreden kürreye bütün mahlukatla ilgili her bir şeyi bildiği çeşitli âyetlerde ve çeşitli örneklerde detaylı bir şekilde ortaya konulmaktadır.

1. اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “Göklerde ve yerde olanları Allah’ın bildiğini görmüyor musun?” Yüce Allah mahşerde herkesi bir araya toplayıp dünyada yapıp ettiklerini kendilerine haber vereceğini beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’in şahsında bütün muhataplara seslenmekte, göklerde ve yerde ne varsa hepsini bildiğini soru kalıbında dile getirmektedir. Burada âyetin iniş sebebi olarak münafıkların veya Yahudilerin birbirlerine gizli konuşma tenbihlerinde bulundukları, âyetin de bu sebeple indirildiği rivayet edilmektedir.(23)

a) Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “Görmez misin(iz)?” manasına gelmektedir. Yüce Allah, bu âyete (inkârî)(24) bir soru cümlesi ile başlamakta ve öncelikli muhatap olarak şeklen Hz. Peygamber’e hitap ederek şöyle buyurmaktadır: اَلَمْ تَرَ elem tera “Görmedin mi?” Bu ifade, aslında “Haberin(iz) yok mu?”, “Duymadın(ız) mı?”, “Gözün(üz)de canlandırabilir misin(iz)?”,(25) “Bilmedin(iz) mi?” şeklinde anlaşılmalıdır.

Yüce Allah, herkesin durumunu hakkıyla bildiğini beyan etmekte, bu bağlamda Hz. Peygamber’in şahsında bütün muhataplara seslenmekte ve kâinatta mahlûk olan her şeyi hiçbir istisna içermeyecek şekilde hakkıyla bildiğini beyan etmektedir. “Gökte ve yerde olan her bir şey” ifadesi esasında hiçbirini istisna etmeyecek şekilde bütün mahlûkatı kapsamakta, her şeyin Yüce Allah’ın bilgisinde olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır. Zaten ifadede yer alan مَا mâ edatı mutlak umum manası vermekte, göklerde ve yerde bulunan her şeyi içermektedir.

b) Bakara 2/33’te oldukça geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân-ı Kerîm’de Yüce Allah’ın ilim sıfatıyla ilgili pek çok âyet bulunmaktadır. “Allah her şeyi bilendir” mealinde oldukça fazla ayet vardır. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet vesilesiyle konuya dair kısa bazı hatırlatmalar yapmak istiyoruz.

ı. Yüce Allah her şeyi bilendir;(26) çünkü O, gaybı ve şehâdeti bilen yegâne bilgindir.(27) Yüce Allah “Gönüllerin içindekini bilir”,(28) “Gözlerin hain (bakış)ını bilir.”(29) Çünkü “gaybın anahtarları sadece O’nun katındadır; karada ve denizde var olan her şeyi sadece O bilir; O’nun bilgisi olmadan bir yaprak bile yerinden düşemez; yerin karanlıklarında bulunan şeyler de yaş ve kuru bütün varlıklar açık bir kayıtta”(30) yani O’nun bilgi sistemindedir. Bu anlamda olmak üzere Yüce Allah’ın göklerde ve yerde ne varsa hepsini bildiğini içeren çeşitli âyetler vardır.(31)

ıı. Yaptığı işleri Yüce Allah da dâhil hiç kimsenin bilmediğini veya görmediğini sananlar, O’nun bilgisinin boyutunu fark edemeyenlerdir. “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; bilin ki O, kalplerin içindekini bilmektedir. Yaratan, yarattığını bilmez mi hiç! O, en ince işleri görüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır”(32) âyetleri, söz ister gizli olsun, ister aşikâr Yüce Allah’ın bilmediği hiçbir şeyin olamayacağını ortaya koymaktadır.

Benzer bir ifade Enbiyâ’ 21/110’da “Allah, sözün açıktan söylenenini de bilir, gizlemekte olduklarını da bilir” şeklinde zikredilmektedir. Ayrıca Ra‘d 13/9-10’da bu doğrultuda şöyle buyrulmaktadır: “O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.”

Aynı mesajı içermesi bakımından Enbiyâ’ 21/4’te de şöyle buyrulmaktadır: “(Peygamber şöyle) demişti: Rabbim, yerde ve gökte (söylenmiş her) sözü bilir. O, hakkıyla işitendir; (her şeyi) bilendir.” Demek ki Yüce Allah’ın bilgisi dışında hiçbir an ve alan yoktur.

Rabbimizin eşsiz ve erişilmez bilgisi hakkında Bakara 2/33’te geniş bilgilendirmelerde bulunduğumuz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Ne kadar detay içerse de Yüce Allah’ın her şeyi bildiği konusunda çok önemli bir açılıma şu şekilde yer verilmektedir:

2. مَا يَكُونُ مِنْ نَجْوٰى ثَلٰثَةٍ اِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَلَا خَمْسَةٍ اِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ وَلَآ اَدْنٰى مِنْ ذٰلِكَ وَلَآ اَكْثَرَ اِلَّا هُوَ مَعَهُمْ اَيْنَ مَا كَانُوا “Üç kişinin gizli konuştuğu (yerde) dördüncüsü mutlaka O’dur. Beş kişinin gizli konuştuğu (yerde) altıncısı mutlaka O’dur. Bunlardan daha az veya daha çok olsunlar, nerede olurlarsa olsunlar mutlaka O onlarla beraberdir.” Yüce Allah başbaşa her üç kişi bir arada olunca dördüncülerinin, beş kişi başbaşa olsa altıncılarının Yüce Allah olduğunu, sayı daha az da daha fazla da olsa insanlar her nerede ve ne şekilde bulunurlarsa bulunsunlar Yüce Allah’ın onlarla birlikte olduğunu beyan etmektedir. Burada yer alan iki asıl cümlede de مَا mâ ve اِلَّا illâ ile لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarının kullanımı mesaja nefyü istisna yoluyla kasr/kasr denen “vurgulu” manayı katması içindir.

a) مَا يَكُونُ مِنْ نَجْوٰى ثَلٰثَةٍ اِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَلَا خَمْسَةٍ اِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ “Üç kişinin gizli konuştuğu (yerde) dördüncüsü mutlaka O’dur. Beş kişinin gizli konuştuğu (yerde) altıncısı mutlaka O’dur.” Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(33) geçmekte olan نَجْوٰى/النَّجْوٰى necvâ/en-necvâ kelimesi “gizli konuşma, fısıldaşma” manasına gelmektedir.

Konunun gizli toplantı yapılması şeklindeki kullanımı müşriklerle ilgili olarak İsrâ’ 17/47’de, Firavun’la ilgili olan ise Tâhâ 20/62’de zikredilmektedir. Yüce Allah bu türden gizli toplantıların büyük çoğunluğunda hiçbir hayrın bulunmadığını Nisâ’ 4/114’de dile getirmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette konu Yüce Allah’ın her şeyi bilmesi ve herkesin yapıp ettiği ne varsa onlardan haberdar oluşuyla ilgili olduğu için üç kişi başbaşa fısıldaşsa dördüncülerinin, beş kişi fısıldaşsa altıncılarının Yüce Allah olduğu, sayı az da fazla da olsa sonucun değişmeyeceği ifade edilmektedir.

Başbaşa ve gizlice konuşanlardan söz edilirken üç ve beş rakamlarının zikredilmesinin muhtemel sebebi, üç kişiden ikisi veya beş kişiden dördü yani çift sayıdaki kişiler bir araya gelseler tek kalan üçüncünün ve beşincinin beraberinde Yüce Allah’ın bulunduğu bilgisini vermesi olabilir ki tek kalan kişi için adeta “senin sırdaşın benim” mesajı verilmektedir.(34) Sayılar çift olsaydı Yüce Allah’ın orada bulunduğunu söylemesi daha yavan kaçabilirdi. Bu yüzden verilen iki rakamsal ifade de son derece mesaj içerikli bir mahiyet arz etmektedir.

b) وَلَآ اَدْنٰى مِنْ ذٰلِكَ وَلَآ اَكْثَرَ اِلَّا هُوَ مَعَهُمْ اَيْنَ مَا كَانُوا “Bunlardan daha az veya daha çok olsunlar, nerede bulunurlarsa bulunsunlar mutlaka O (Allah) onlarla beraberdir.” Yüce Allah önceki cümlede verdiği iki farklı rakama ilave olarak sayı daha az da olsa ki yani iki kişi olsalar üçüncüsünün, dört kişi olsalar beşincisinin, altı kişi olsalar yedincisinin vs. kendisi olduğunu, söz konusu gizli ve başbaşa konuşma yapanlar her nerede bulunursa bulunsunlar Allah’ın onlarla birlikte olduğunu bildirmekte, söylediklerinden de yaptıklarından da tamamen haberdar olduğunu ifade etmek istemektedir.

Yüce Allah insanlar her neredeyseler O’nun da onlarla birlikte olduğunu ve yapıp ettikleri her ne varsa hepsini hakkıyla gördüğünü, yani bildiğini beyan emektedir. Bu ifadeye benzer bir mesaj içermesi bakımından Hadîd 57/4’te verilen bilgileri burada aktarmakta yarar vardır:

“O, gökleri ve yeri altı günde (devirde, aşamada) yaratandır; sonra da Arş’a istivâ edendir. Yerin içine gireni ve ondan çıkanı da gökten ineni ve oraya çıkanı da bilir. Nerede olursanız olun, O sizinle beraberdir. Allah yaptıklarınızı görendir.” Bu âyette de temel mesaj aynıdır ve Yüce Allah’ın bilgisinin eşsiz ve erişilmez olduğu, hiçbir şeyin O’nun bilgisinden dışarda kalmayacağı ifade edilmek istenmektedir.

Benzer bir beyan Nisâ’ 4/108’de yer almakta, yaptıkları hırsızlığı başkasının üzerine atmak için geceleyin plan ve entrika yapanların durumuna vâkıf olduğunu, onların neler söylediklerini gayet iyi bildiğini ifade etmektedir.

İşte anlaşılıyor ki Yüce Allah’tan gizli hiçbir an ve alay yoktur ve Rabbimiz bizlerin neler yapıp ettiğini hakkıyla bilmektedir. O’nun bu türden bilgisine ve her şeyi görmekte olduğuna dair beyanları hatırlatmasının muhtemel sebebi, mahşerde insanları bu bilgileri doğrultusunda hesaba çekeceğini kendilerine bildirmek istemesidir. Zira iyi insanların yapıp ettiği hiçbir şey zayi olmayacağı gibi, kötülük yapanların kötülükleri de yanlarına kâr bırakılmayacaktır.

3. ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا يَوْمَ الْقِيٰمَةِ اِنَّ اللّٰهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Sonra kıyamet günü (dünyada) yaptıklarını onlara bildirecektir. Şüphesiz ki Allah her şeyi bilendir.” Yüce Allah âyetin ilk cümlelerinde her şeyi bildiğini beyan ettikten sonra, bu bilgisinin asıl amacını işte bu cümlede vermekte ve kıyamet günü insanlara dünyada yapıp ettikleri her ne varsa hepsini haber vereceğini bildirmektedir.

Bir önceki âyette de yani Mücâdele 58/6’da yorumladığımız üzere buna benzer bir mesaja şu şekilde yer verilmektedir: “O gün Allah onların hepsini diriltecek ve (dünyada bütün) yaptıklarını kendilerine haber verecektir. Allah onları bir bir sayıp (dökmüş olacak)tır. Onlar ise unutmuşlardır.”

“Yüce Allah’ın her şeyi hakkıyla bildiği”ne dair pek çok âyette(35) bilgiler zikredilmektedir. Yüce Allah her şeyi bildiğini beyan ederek insanoğlunun dünyada yapıp ettiği her bir şeyi hakkıyla bildiğini ilan etmektedir. Bu çerçevede hiçbir şeyin O’nun bilgisinin dışında olmadığını, hiç kimsenin yapıp ettiği kötülüklerin yanlarına kâr kalmayacağını, iyiliklerinin de zayi olmayacağını bu şekilde ifade etmiş olmaktadır.

“Parçayı bilip görenin” değerlendirmesine göre değil, “bütünü bilip görenin” kararına göre bir bilinç inşa etmek durumundayız. Çünkü Yûsuf 12/76’da verilen bilgiye göre “Her bilenin üzerinde bir başka Bilen vardır” ki o da elbette ve sadece Yüce Allah’tır.

Dipnotlar

• 1 - Ebû Dâvûd, Talâk, 17; İbn Mâce, Talâk, 25; Ahmed b. Hanbel, II, 170, 221. Benzer rivayetler için de ayrıca bk. Semerkandî, age., III, 412; Taberî, age., XXVIII, 1-6; Zemahşerî, age., IV, 472; Râzî, age., XXIX, 249.
• 2 - Nisâ’ 4/58, 134; İsrâ’ 17/1; Hacc 22/61, 75; Lokmân 31/28; Mü’min 40/20, 56; Şûrâ 42/11; Mücâdile 58/1.
  • Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 İsrâ 17/1 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Lokmân 31/28 Mü'min 40/20 Mü'min 40/56 Şûrâ 42/11 Mücâdele 58/1
• 3 - Âl-i İmrân 3/104, 110, 114; Mâide 5/79; A‘râf 7/157; Tevbe 9/67, 71, 112; Nahl 16/90; Hacc 22/41, 72; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/29, 45; Lokmân 31/17; Mücâdele 58/2. 4 - Mâide 5/79; Nahl 16/90; Hacc 22/72; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/29, 45; Mücâdele 58/2.
  • Âl-i İmrân 3/104 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/114 Mâide 5/79 A‘râf 7/157 Tevbe 9/67 Tevbe 9/71 Tevbe 9/112 Nahl 16/90 Hacc 22/41 Hacc 22/72 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/29 ‘Ankebût 29/45 Lokmân 31/17 Mücâdele 58/2 Mâide 5/79 Nahl 16/90 Hacc 22/72 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/29 ‘Ankebût 29/45 Mücâdele 58/2
• 5 - Nisâ’ 4/43, 99, 149; Hacc 22/60; Mücâdile 58/2. 6 - Nisâ’ 4/43, 99; Hacc 22/60; Mücâdile 58/2.
  • Nisâ 4/43 Nisâ 4/99 Nisâ 4/149 Hacc 22/60 Mücâdele 58/2 Nisâ 4/43 Nisâ 4/99 Hacc 22/60 Mücâdele 58/2
• 7 - Nisâ’ 4/92; Mâide 5/89; Mücâdile 58/3. 8 - Nisâ’ 4/92; Mâide 5/89; Mücâdile 58/3; Beled 90/13.
  • Nisâ 4/92 Mâide 5/89 Mücâdele 58/3 Nisâ 4/92 Mâide 5/89 Mücâdele 58/3 Beled 90/13
• 9 - Bakara 2/234, 271; Âl-i İmrân 3/153, 180; Nisâ’ 4/35, 94, 128, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/18, 73, 103; Tevbe 9/16; Hûd 11/1, 111; İsrâ’ 17/17, 30, 96; Hacc 22/63; Nûr 24/30, 53; Furkân 25/58, 59; Neml 27/88; Lokmân 31/16, 29, 34; Ahzâb 33/2, 34; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/14, 31; Şûrâ 42/27; Feth 48/11; Hucürât 49/13; Hadîd 57/10; Mücâdile 58/3, 11, 13; Haşr 59/18; Münâfikûn 63/11; Teğâbun 64/8; Tahrîm 66/3; Mülk 67/14; ‘Âdiyât 100/11.
  • Bakara 2/234 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/35 Nisâ 4/94 Nisâ 4/128 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 En‘âm 6/103 Tevbe 9/16 Hûd 11/1 Hûd 11/111 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Hacc 22/63 Nûr 24/30 Nûr 24/53 Furkân 25/58 Furkân 25/59 Neml 27/88 Lokmân 31/16 Lokmân 31/29 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/2 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/1 Fâtır 35/14 Fâtır 35/31 Şûrâ 42/27 Fetih 48/11 Hucurât 49/13 Hadîd 57/10 Mücâdele 58/3 Mücâdele 58/11 Mücâdele 58/13 Haşr 59/18 Münâfikûn 63/11 Teğâbun 64/8 Tahrîm 66/3 Mülk 67/14 ‘Âdiyât 100/11
• 10 - Bakara 2/187, 229, 230, Nisâ’/13, 14; Tevbe 9/97, 112; Mücâdile 58/4; Talâk 65/1. 11 - Bakara 2/187, 229, 230; Nisâ’ 4/13; Tevbe 9/112; Mücâdile 58/4; Talâk 65/1.
  • Bakara 2/187 Tevbe 9/13 Tevbe 9/112 Mücâdele 58/4 Talâk 65/1 Bakara 2/187 Bakara 2/229 Bakara 2/230 Nisâ 4/13 Tevbe 9/112 Mücâdele 58/4 Talâk 65/1
• 12 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hıcr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussılet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdile 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 13 - Semerkandî, age., III, 415; Taberî, age., XXVIII, 11; Zemaheşrî, age., IV, 477; Râzî, age., XXIX, 262-263.
• 14 - Semerkandî, age., III, 415; Taberî, age., XXVIII, 11; Zemaheşrî, age., IV, 477; Râzî, age., XXIX, 262-263.
• 15 - Bakara 2/90; Âl-i İmrân 3/178; Nisâ’ 4/14, 37, 102, 151; Hacc 22/57; Lokmân 31/6; Ahzâb 33/57; Câsiye 45/9; Mücâdele 58/5, 16.
  • Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/178 Nisâ 4/14 Nisâ 4/37 Nisâ 4/102 Nisâ 4/151 Hacc 22/57 Lokmân 31/6 Ahzâb 33/57 Câsiye 45/9 Mücâdele 58/5 Mücâdele 58/16
• 16 - Bakara 2/28, 46, 156, 245, 281; Âl-i İmrân 3/55, 83; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 56, 70; Hûd 11/4, 34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/15, 23; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/77; Fussılet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; Mücâdile 58/6, 18; ‘Alak 96/8.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/46 Bakara 2/156 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/56 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 Mücâdele 58/6 Mücâdele 58/18 ‘Alak 96/8
• 17 - Nebbe’e kökünden fiillerin kullanıldığı örnekler için bk. Mâide 5/14, 48, 105; En‘âm 6/60, 108, 158, 159, 160, 164; Tevbe 9/94, 105; Yûnus 10/23; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Fâtır 35/14; Zümer 39/7; Fussılet 41/50; Mücâdele 58/6, 7; Cum‘a 62/8; Teğâbün 64/7; Kıyâmet 75/7-13.
  • Mâide 5/14 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/158 En‘âm 6/159 En‘âm 6/160 En‘âm 6/164 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/23 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Fâtır 35/14 Zümer 39/7 Fussilet 41/50 Mücâdele 58/6 Mücâdele 58/7 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/7 Kıyâmet 75/13
• 18 - Kehf 18/49; Meryem 19/94; Yâsîn 36/12; Mücâdile 58/5; Cinn 72/28; Nebe’ 78/29.
  • Kehf 18/49 Meryem 19/94 Yâsîn 36/12 Mücâdele 58/5 Cinn 72/28 Nebe' 78/29
• 19 - Âl-i İmrân 3/181; Yûnus 10/21; Meryem 19/79-80; Yâsîn 36/12; Zuhruf 43/80; Câsiye 45/29; Kâf 50/17-18; Kamer 54/52-53; Cinn 72/28; Târık 86/4.
  • Âl-i İmrân 3/181 Yûnus 10/21 Meryem 19/80 Yâsîn 36/12 Zuhruf 43/80 Câsiye 45/29 Kâf 50/18 Kamer 54/53 Cinn 72/28 Târık 86/4
• 20 - Ebu’l-Ferec Abdurrahman İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yuni’n-Nevâzır fî ‘İlmi’l-Vucûh ve’n-Nezâir, thk. Muhammed Abdülkerîm Kazım er-Râdî, Beyrut, 1984, s. 377-378. 21 - Âl-i İmrân 3/98; Nisâ’ 4/33; Mâide 5/117; Yûnus 10/46; Hacc 22/17; Sebe’ 34/47; Ahzâb 33/55; Fussılet 41/53; Mücâdele 58/6; Burûc 85/9.
  • Âl-i İmrân 3/98 Nisâ 4/33 Mâide 5/117 Yûnus 10/46 Hacc 22/17 Sebe' 34/47 Ahzâb 33/55 Fussilet 41/53 Mücâdele 58/6 Burûc 85/9
• 22 - Zemahşerî, age., IV, 477; Râzî, age., XXIX, 265.
• 23 - Semerkandî, age., III, 416; Zemahşerî, age., IV, 477.
• 24 - Bu şekildeki istifhâm-ı inkârî denilen soru türlerinden maksat, cevap beklenmesi değildir; aksine, soruya konu olan şeyin tersinin doğru olduğunu beyan etmek veya sorulan şeyin gereğinin yapılmasını teşvik etmektir. 25 - İslâmoğlu, age., II, 1304.
• 26 - Yüce Allah’ın ‘alîm sıfatı Kur’ân’da oldukça fazla geçmektedir. 27 - Bakara 2/33; Mâide 5/109, 116; En‘âm 6/73; Tevbe 9/78, 94, 105; Yûnus 10/20; Hûd 11/123; Ra‘d 13/9; Nahl 16/77; Kehf 18/26; Mü’minûn 23/92; Neml 27/65; Secde 32/6; Sebe’ 34/48; Fâtır 35/38; Zümer 39/46; Hucürât 49/18; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18; Cinn 72/26. 28 - Mülk 67/13. Benzer âyetler için bk. Bakara 2/235; Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Tâhâ 20/7; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4. 29 - Mü’min 40/19. 30 - En‘âm 6/59. 31 - Âl-i İmrân 3/29; Mâide 5/97; Enbiyâ’ 21/4; Hacc 22/70; Furkân 25/6; ‘Ankebût 29/52; Fâtır 35/38; Hucürât 49/16, 18; Mücâdile 58/7.
  • Bakara 2/33 Mâide 5/109 Mâide 5/116 En‘âm 6/73 Tevbe 9/78 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/20 Hûd 11/123 Ra‘d 13/9 Nahl 16/77 Kehf 18/26 Mü'minûn 23/92 Neml 27/65 Secde 32/6 Sebe' 34/48 Fâtır 35/38 Zümer 39/46 Hucurât 49/18 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18 Cinn 72/26 Mülk 67/13 Bakara 2/235 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Tâhâ 20/7 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mü'min 40/19 En‘âm 6/59 Âl-i İmrân 3/29 Mâide 5/97 Enbiyâ 21/4 Hacc 22/70 Furkân 25/6 ‘Ankebût 29/52 Fâtır 35/38 Hucurât 49/16 Hucurât 49/18 Mücâdele 58/7
• 32 - Mülk 67/13-14.
  • Mülk 67/14
• 33 - Nisâ’ 4/114; Tevbe 9/78; İsrâ’ 17/47; Tâhâ 20/62; Enbiyâ’ 21/3; Zuhruf 43/80; Mücâdele 58/7, 8, 10, 12, 13.
  • Nisâ 4/114 Tevbe 9/78 İsrâ 17/47 Tâhâ 20/62 Enbiyâ 21/3 Zuhruf 43/80 Mücâdele 58/7 Mücâdele 58/8 Mücâdele 58/10 Mücâdele 58/12 Mücâdele 58/13
• 34 - Râzî, age., XXIX, 264-265.
• 35 - Bakara 2/29, 231, 273, 282; Nisâ’ 4/32, 176; Mâide 5/97; En‘âm 6/101; Enfâl 8/75; Tevbe 9/115; Nûr 24/35, 64; ‘Ankebût 29/62; Ahzâb 33/40, 54; Şûrâ 42/24; Feth 48/26; Hucürât 49/16; Hadîd 57/3; Mücâdile 58/7; Teğâbun 64/11.
  • Bakara 2/29 Bakara 2/231 Bakara 2/273 Bakara 2/282 Nisâ 4/32 Nisâ 4/176 Mâide 5/97 En‘âm 6/101 Enfâl 8/75 Tevbe 9/115 Nûr 24/35 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/62 Ahzâb 33/40 Ahzâb 33/54 Şûrâ 42/24 Fetih 48/26 Hucurât 49/16 Hadîd 57/3 Mücâdele 58/7 Teğâbun 64/11