Mâide Suresi

Medine’de hicrî 7 veya 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 120 âyetten oluşan, adını 112 ve 114. âyetlerde geçen ve “(gök) sofrası” anlamına gelen مَآئِدَة mâideh kelimesinden alan Mâide sûresi, inişe göre 108, resmî sıralamada ise 5. sûredir.

Mâide sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Nisâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre “kitap ehliyle ilgili geniş bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 44-70, 153-156; Mâide 12-13, 18-26, 41-45, 51-66, 68-71, 77-86), “sözlerini bozan kitap ehline dair yaptırımların ortaya konulması” (Nisâ’ 154-156; Mâide 13), “kitap ehlinin dinde aşırıya gitmemesi gerektiği” (Nisâ’ 171; Mâide 77), “yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi zorunluluğu” (Nisâ’ 144; Mâide 51, 57), “hrıstiyanlar ve Hz. İsa ile ilgili malumatın zikredilmesi” (Nisâ’ 157-162, 171-172; Mâide 14-17, 46-50, 72-76, 110-118), “mutlak manada adaletin tesisi noktasında Allah için şahitlik edilmesi” (Nisâ’ 135; Mâide 8), “abdest ve teyemmümle ilgili bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 43; Mâide 6), “Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaatin gerekliliği” (Nisâ’ 80; Mâide 92), “bütün mahlûkatın hükümranlığının Yüce Allah’a ait oluşu” (Nisâ’ 126, 131-132, 170; Mâide 120) vs. konular iki sûre arasındaki ortak mesajlar olarak belirlenebilir.

Mâide sûresinin ilk âyetlerinde, akitlerin gereğinin yerine getirilmesi, Yüce Allah’ın sembollerine saygı gösterilmesi, haram etler, kitap ehlinin kestiği hayvanların yenebilmesi, abdest ve teyemmümle ilgili bilgiler, şahitliğin yerine getirilmesi gerektiği, müminlere ödül, inkârcılara ise azap vaadi zikredilmektedir.

12. âyetten itibaren, İsrailoğullarıyla ilgili bilgilerle hrıstiyanların Hz. İsa’ya ilahlık yakıştırma içerikli bakışı ele alınmakta, yahudi ve hrıstiyanların kendilerini ayrıcalıklı görmeleri eleştirilmekte, İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’yı bunaltmalarından söz edilmekte, iki âdemoğlunun kurban sunma kıssasına yer verilmekte, insan öldürmenin feci bir suç olduğu bildirilmektedir.

35. âyetten itibaren, takvâ vurgusu, mahşerde fidyenin geçerli olmaması, hırsızlara dünyada verilmesi gereken ceza hatırlatılmakta, tevbe ederlerse affedilecekleri bildirilmekte, Hz. Peygamber’in kitap ehlinin saptırma girişimlerine karşı dikkatli davranması gerektiği dile getirilmekte, Tevrât’taki bazı hükümlerin nelerden oluştuğuna değinilmekte, Hz. İsa’nın görev ve sorumluluklarına işaret edilmekte, sonrasında yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi gerektiğine dikkat çekilmekte, onların nasıl ikiyüzlü davrandıkları, ne türden korkunç hatalara sahip oldukları ifade edilmekte, teslisin küfür olduğu bildirilmekte, Hz. İsa ile Hz. Meryem’in insan oluşlarına dair özel açıklamalara yer verilmekte, kitap ehlinin kötüleri olduğu gibi iyilerinin de bulunduğuna dair bilgiler zikredilmektedir.

87. âyetten itibaren, temiz ve helal gıdaların yenmesi, yeminlerin keffareti, içki, kumar, dikili taşlar ve fal oklarının şeytanın işleri olduğu, av yapılmasıyla ilgili çeşitli hükümler, Kâbe’nin fonksiyonu, müminlerin soru sorma ahlakı, Yüce Allah’a rağmen haram konulmaması gerektiği, sorumlulukların şahsiliği, şahitliğin önemi ele alınmakta, mahşerde herkesin sorgulanacağı bildirilmektedir.

110. âyetten itibaren, Hz. İsa’nın durumu ile havarilerin iman itirafları, gökten sofra isteklerine yönelik ilahi nimetlendirme cevabı zikredilmekte, mahşerde Hz. İsa’nın sorgunlamasındaki sözlerine yer verilmekte ve mutlak hükümran olan Yüce Allah’ın kudretine dair verilen bilgi ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 94-100. âyetlerinde ihramlıyken avlanma konusunu, yasaklar ihlal edilince bunun telafi edilme yollarını, deniz hayvanlarını avlamanın helal olduğunu, ihramlıyken kara av hayvanlarının avlanamayacağını, Kâbe’nin ve diğer sembollerin saygınlığını, Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgi sahibi oluşunu, temiz ve pis şeylerle ilgili olarak yaptığı bazı uyarıları dile getirmektedir.

a) İhramlıyken Avlanma Yasağı

Yüce Allah, sûrenin 94-96. âyetlerinde müminlere hitap etmekte ve şöyle buyurmaktadır: “Allah sizi ellerinizin ve mızraklarınızın (kolayca) erişeceği bir avlanma ile (onu yasak ederek) muhakkak dener. Sonuçta Allah gaybda (gizlide, kimsenin görmediği yerde) kendisinden kimin korktuğunu bil(dir)ecektir. Her kim bundan sonra haddi aşarsa onun için elem verici bir azap vardır.”

Ardından, hac veya umre için ihramlı iken kara av hayvanı öldürmemek gerektiği, kim bu hatayı işlerse onun cezasının, adalet sahibi iki kişinin hükmedeceği şekilde Kâbe’ye varacak hediye bir kurban olmak üzere öldürdüğü hayvanın denginin belirleneceği veya yoksulları doyurmaktan ibaret bir kefaretin uygulanacağı ya da onun dengi oruç tutulması gerektiği hükme bağlanmakta, gerekçesi ise yasak av yapan kişinin vebalini yani cezasını tatması şeklinde belirlenmekte, bu arada Yüce Allah’ın geçmişte yaşananları affettiği beyan edilmekte, ancak her kim bu suça dönerse yani bu suçu tekrar işlerse Allah’ın da ondan bunun karşılığını alacağı haber verilmektedir.

Daha sonra, hem yerleşik olanlara hem de yolculara fayda vermek üzere deniz avı yapmanın ve onu yemenin müslümanlara helâl kılındığı, ihramlı oldukları müddetçe kara avının ise haram kılındığı beyan edilmekte, sadece ve sadece kendi huzuruna toplanılacak olan Yüce Allah’a karşı takvâlı yani duyarlı olunması gerektiği özellikle uyarıya konu edinilmektedir.

ı. İmtihan İçerikli Av Yasağı

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللّٰهُ بِشَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ تَنَالُهُٓ اَيْد۪يكُمْ وَرِمَاحُكُمْ لِيَعْلَمَ اللّٰهُ مَنْ يَخَافُهُ بِالْغَيْبِ فَمَنِ اعْتَدٰى بَعْدَ ذٰلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Ey iman edenler! Elbette Allah (hac veya umre için ihramlıyken) ellerinizin ve mızraklarınızın ulaşacağı bir avlanma ile (onu yasak ederek) sizi dener. Sonunda Allah, kendisinden yalnız bir durumdayken kimin korktuğunu bil(dir)ecektir. Kim bundan sonra haddi aşarsa onun için elem verici bir azap vardır.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَيَبْلُوَنَّكُمُ leyeblüvenneküm fiili “sizi muhakkak ki deneyecek(tir)”; اللّٰهُ allâhu klimesi “Allah”; بِشَيْءٍ bi şey’in ifadesi “şöyle, herhangi bir şeyle”; مِنَ الصَّيْدِ mine’s-saydi ifadesi “avdan, avla ilgili”; تَنَالُهُٓ tenâlühû ifadesi “ona ulaşır, ona erişir, erişebileceği”; اَيْد۪يكُمْ eydîküm tamlaması “sizin elleriniz”; وَرِمَاحُكُمْ ve rimâhuküm ifadesi “ve sizin mızraklarınız”; لِيَعْلَمَ li ya‘leme fiili “ortaya çıkarsın diye, sonuçta (Allah) bilecek, ortaya çıkaracaktır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَنْ يَخَافُهُ men yehâfuhû ifadesi “kimin O’na saygı duyduğunu”; بِالْغَيْبِ bi’l-ğaybi ifadesi “gaybda, yalnızken”; فَمَنِ اعْتَدٰى fe men i‘tedâ ifadesi “her kim saldırırsa, haddi aşarsa”; بَعْدَ ذٰلِكَ ba‘de zâlike ifadesi “bundan sonra”; فَلَهُ fe lehû ifadesi “onun için vardır, onun için olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada Yüce Allah’ın avlanmayla ilgili olarak ihramlı kişilere uyguladığı bir imtihanı gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللّٰهُ بِشَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ تَنَالُهُٓ اَيْد۪يكُمْ وَرِمَاحُكُمْ لِيَعْلَمَ اللّٰهُ مَنْ يَخَافُهُ بِالْغَيْبِ “Ey iman edenler! Elbette Allah (hac veya umre için ihramlıyken) ellerinizin ve mızraklarınızın ulaşacağı bir avlanma ile (onu yasak ederek) sizi dener. Sonunda Allah, kendisinden yalnız bir durumdayken kimin korktuğunu bil(dir)ecektir.” Yüce Allah helalleri haram kılmamak gerektiğini beyan edip, yemin kefaretine değindikten ve helal kapsamına girmeyen içki, kumar gibi davranışları da hatırlattıktan sonra, avlanmayla ilgili olarak her şeyin helal olmadığını, bunun da istisnası olduğunu ifade etmektedir.

Bu âyet, لِيَعْلَمَ li ya‘leme fiilinin başındaki لِ lâm/li harfi ta‘lîl yani gerekçe bildiren bir anlamda şöyle de tercüme edilebilir: “Ey iman edenler! Allah sizi, gizlide (kimsenin görmediği yerde) kendisinden kimin korktuğunu Allah bil(dir)sin diye ellerinizin ve mızraklarınızın (kolayca) erişeceği bir avlanma ile (onu yasak ederek) dener. Kim bundan sonra sınırı aşarsa onun için acı bir azap vardır.” Ancak bizim tercihimize göre لِ lâm/li harfi âkıbet yani “sonuç” manasında olduğu için tercümeyi diğer şekilde yaptık.

Bu âyetin izahına geçmeden önce iniş sebebiyle ilgili bazı bilgileri aktarmak istiyoruz:

“Mukâtil b. Hayyân şöyle demiştir: ‘Yüce Allah sahâbeyi, Hudeybiye senesinde ihramlı oldukları bir sırada av ile imtihan etmişti. Öyle ki vahşî hayvanlar ve kuşlar onların kafilelerini sarmış, bürümüştü. Böylece onlar, o av hayvanlarını elleriyle tutmaya ve mızraklarıyla, oklarıyla avlamaya güç yetirebilirlerdi. Onlar böyle bir şeyi hiç görmemişlerdi. Ama Yüce Allah, bir imtihan olmak üzere, onlara bunları avlamayı yasaklamıştı.’ Vâhıdî ‘Onların, elleriyle yakalayabildikleri avlar, yavrular, yumurtalar ve yabani hayvanların küçükleri idi. Mızraklarının ulaştıkları av hayvanları ise bunların büyükleriydi’ demiştir. Bazıları bunun caiz olmadığını, zira sayd ‘av’ kelimesinin ‘avlanması imkânsız değil de diretebilen vahşi hayvanın adı’ olduğunu söylemişlerdir.”(1)

a) ِيَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللّٰهُ بِشَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ تَنَالُهُٓ اَيْد۪يكُمْ وَرِمَاحُكُمْ “Ey iman edenler! Allah sizi ellerinizin ve mızraklarınızın (kolayca) erişeceği bir avlanma ile (onu yasak ederek) muhakkak ki dener.” Yüce Allah müminleri ellerinin ve mızraklarının kolayca ulaştığı bazı avlar konusunda denemekte, bir anlamda burada bir yasağın söz konusu olduğunu bildirmek istemektedir. Mâide 5/1. âyette de dikkat çekildiği üzere, burada yasağa konu şey, aslında hac ve/veya umrede ihramlı iken söz konusu olan yasaktı(2) ki nüzul sebebi rivayetinde de bunun ihramlı iken yasak kapsamındaki bir uygulama olduğuna dikkat çekilmiş olmaktadır. Ayrıca bir sonraki âyette de bu durum zaten açıkça zikredilmektedir.

Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen لَيَبْلُوَنَّ le yeblüvenne fiili “denemek”, “ortaya çıkarmak”, “bildirmek” manasına gelmekte ve fiilin başındaki ve sonundaki te’kid edatları olan lâm/le ve “şeddeli nûn” harfleri ile mana pekiştirilerek imtihanın ciddiyetine gönderme yapılmaktadır. Bu fiilin “ortaya çıkarmak” manası da vardır ki Târık 86/9’da yer alan tüblâ edilgen fiili bu manayı vermektedir. Demek ki Yüce Allah müminleri ihramlı oldukları hallerde av konusunda hem denemekte, hem de kimin ne yaptığını ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır.

Bu arada Mâide 5/1, 94, 95 ve 96’da toplam beş kez geçen الصَّيْد es-sayd kelimesi “av” manasına gelmekte, Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen ve rumh kelimesinin çoğulu olan رِمَاح rimâh sözcüğü ise “mızraklar”, “ciritler”, “av silahları” manasına gelmektedir. Yüce Allah Müslümanlar ihramlı iken kendilerine avlanma ile ilgili bir yasak koyduğunu ifade etmiş olmaktadır ki sûrenin ilk âyetinde ve bu âyetten sonra ele alacağımız Mâide 5/95. âyette dikkat çekilen noktalardan birisi de budur. İsrailoğullarına yönelik Cumartesi günü balık avlama yasağı gibi Müslümanlara da ihramlı iken avlanma yasağı getirilmiş, böylece Yüce Allah’ın belirlediği sınırlara kimlerin ne kadar itibar edip dikkat gösterdiği ortaya konulsun istenmiştir.

b) لِيَعْلَمَ اللّٰهُ مَنْ يَخَافُهُ بِالْغَيْبِ “Sonuçta Allah gaybda (gizlide, kimsenin görmediği yerde) kendisinden kimin korktuğunu bil(dir)ecektir.” Yüce Allah Müslümanlara ihramlı iken avlanma yasağını getirme gerekçesinin “imtihan” olduğunu âyetin ilk kısmında beyan ettikten sonra, bu defa gaybda yani kimsenin olmadığı ve görmediği bir yerde ve ortamda kimin Allah’ın yasaklarına itibar ettiğini, kimin O’nun yasaklarından korktuğunu bilmeyi, bunların kimler olduğunu ortaya çıkarmayı, ilgililere bildirmeyi istemiştir.

ı. Âyette yer alan لِيَعْلَمَ li ya‘leme fiilinin başındaki لِ lâm/li harfi ta‘lîl “gerekçe” anlamının yanında akıbet “sonuç” manası da vermekte, cümleye “sonuçta” anlamı katmaktadır. Âyette geçen بِالْغَيْبِ bi’l-ğaybi ifadesi “(kişiler) yalnızken”, “yanlarında kimseler yokken” gibi anamlar içermektedir. Bir ihtimal olarak bu ifade Fâtır 35/18, Yâsîn 36/11 ve Mülk 67/12 gibi âyetlerde de olduğu gibi Yüce Allah’ın gaybın konusu olduğunu, mesajın da “Gaybdaki Allah’tan kimin korktuğunu bildirsin diye” şeklinde bir boyutunun bulunduğunu gösterebilir.

ıı. Burada zikredilen لِيَعْلَمَ li ya‘leme fiili “bilsin diye” şeklinde anlam verse de maksat, o bilginin ortaya konulması, ilgili kişilerin kimler olduğunu bilinip tanınması şeklinde anlaşılmalıdır. Çünkü Yüce Allah zaten her şeyi ezeli ilmiyle bilmektedir. Buna göre maksat “Allah’ın bilmesi” ise bunun “bildirmek”, “ortaya çıkarmak” gibi bir boyutunun bulunduğu unutulmamalıdır. Zaten âyetin başında zikredilen لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللّٰهُ le yeblüvennekümüllâhu ifadesi “Allah sizi deneyecek” manasına geldiği gibi “kimin ne yaptığını ortaya çıkaracak” manasını da içermektedir.

Yüce Allah’ın bu tür konulardaki “bilmesi” konusuyla ilgili olarak Kur’ân’da başka örneklerin yer aldığını da beyan etmeliyiz. Bu bağlamda daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/140-141’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer siz (Uhud’da) bir acıya uğradınızsa, (Bedir’de de düşmanınız olan) o kavim de benzer bir acıya uğramıştır. O günleri biz insanlar arasında döndürür dururuz (zaferi bazen bir topluma bazen öteki topluma nasip ederiz). Ta ki Allah, iman edenleri bilip (ortaya çıkar)sın ve aranızdan şahitler edinsin ki -Allah zalimleri sevmez-. Bir de (böylece) Allah, iman edenleri (günahlardan) temize çıkarır; kâfirleri de helâk eder.”

Bu meseleye dair bir örnek olması bakımından ‘Ankebût 29/3’te de şöyle buyrulmaktadır: “Elbette Allah, doğruları ortaya çıkaracak, yalancıları da mutlaka ortaya koyacaktır.” Yüce Allah benzer bir mesaj içeren Tevbe 9/16’da ise şu bilgilere yer vermektedir: “Yoksa Allah, sizden, cihad edip Allah, peygamber ve müminlerden başkasını kendilerine sırdaş edinmeyenleri ortaya çıkarmadan bırakılacağınızı mı sandınız? Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Muhammed 47/31’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki içinizden cihad edenlerle sabredenleri belirleyinceye ve haberlerinizi açıklayıncaya kadar sizi imtihan edeceğiz.” Benzer kullanımlar Bakara 2/143, Âl-i İmrân 3/140, 142, 166, 167, Tevbe 9/16, Kehf 18/12, ‘Ankebût 29/3, 11, Sebe’ 34/21, Muhammed 47/31 ve Hadîd 57/25 gibi âyetlerde de vardır.

ııı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan يَعْلَمَ ya‘leme fiili ile konuyla ilgili diğer âyetlerde aynı kökten kelimeler sözlükte “bilmek” manasına gelse de Târık 86/9’da beyan edildiği gibi bunun “ortaya çıkarmak”, “ayırmak”, “açıklamak”(3) manası da söz konusudur. İmâm Mukâtil gibi müfessirlerimizden bir kısmı bu fiile “göstermek” manası vermekte, ayrıca söz konusu fiilin “ortaya çıkarmak”, “görünür kılmak”, “ayırmak”, “haber vermek” manalarından da söz edilmektedir.(4) Yüce Allah bu kişileri yani ihramlı iken avlanma yasağına uyan veya uymayanları birbirinden iyice ayırıp seçeceğini bu şekilde beyan etmiş olmaktadır. Bu bağlamda bazı âlimlerimiz buradaki fiilleri iyiler için “ödüllendirmek”, kötüler için de “cezalandırmak” şeklinde yorumlamışlardır. Hatta Hz. Ali’nın ‘Ankebût 29/3’te geçen يَعْلَمَنَّ ya‘lemenne fiillerini if‘âl kalıbından يُعْلٍمَنَّ yu‘limenne şeklinde “bildirmek” manasında okuduğu da rivayet edilmektedir.(5)

ıv. Mutezile’den Hişâm b. Hakem’in dile getirdiği gibi “Yüce Allah’ın olayların meydana gelişini ancak oldukları anda bileceği” şeklindeki kanaatini(6) hiçbir şekilde doğru bulmadığımızı özellikle beyan etmek istemekteyiz. Bilgiye konu şeyler “gayb” veya “şehâdet âlemi”yle ilgilidir ve Yüce Allah Mâide 5/109 ve 116’da da belirtildiği gibi “gayb denen her bir şeyi en iyi kendisinin bildiğini” beyan ettiği için, O’nun bilmediği herhangi bir şey olamaz. Kur’ân’da defalarca geçtiği üzere “Allah her şeyi bilir” ifadelerinin yanısıra, O’nun eşsiz ve erişilmez bilginin sahibi olduğu gerçeği göz önüne alındığında, “olmuş”, “olmakta olan” ve “olacak olan” ne varsa en küçük ayrıntısına varıncaya kadar her şeyi bilmektedir.

Bilgi zamana ve bilinene bağlı bir kavram olduğu için, insanlar gelecekte olanları bilemezler; çünkü insanlar zamanın mahkûmudurlar. Buna karşılık Yüce Allah’ın bilgisi bilinenin yaratılmış olmasını gerektirmediği ve zamana bağlı olmadığı için O’nun bilgisi insanlarınkiyle karşılaştırılamaz. Zira Yüce Allah insanlar gibi zamanın mahkûmu değil, bizzat hâkimidir, yaratıcısıdır. Zaman O’nu değil, O zamanı çepeçevre kuşatmıştır. Bu durumda O bizzat kendisi herhangi bir şeyi bilmediğini açıkça söylemediği sürece, O’na bilgisizlik isnadında bulunmak korkunç bir hatadır. Yüce Allah zerreden kürreye, olandan olacak olana, bilinenden bilinmeyene, görünenden görünmeyene her ne varsa hepsini hakkıyla bilir. Buradan hareketle, konuyla ilgili âyetlerdeki mesajı Yüce Allah’ın “bilmesi” değil de “bildirmesi”, “ortaya çıkarması”, “haber vermesi” ve “ayrıştırması” şeklinde yorumlanması gerektiğini söylemek zorundayız.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/94’te geçen “Gaybda (gizlide, kimsenin görmediği yerde, gerçekten) kendisinden kimin korktuğunu Allah bilsin diye” şeklindeki cümlede önce Yüce Allah’ın bu özellikteki muhatapları ortaya çıkarması beyan edilmekte, devamında ise haddi aşanlar için elem verici bir azabın uygulanacağı bildirilerek, âyette geçen ya‘leme fiilinin aslında Allah’a değil, muhataplarına yönelik olduğu anlaşılmaktadır.

2. فَمَنِ اعْتَدٰى بَعْدَ ذٰلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Kim bundan sonra haddi aşarsa onun için elem verici bir azap vardır.” Bu cümle aynı şeklinde Bakara 2/178’de de yer almaktadır. Yüce Allah, özelde ihramlı iken koyduğu av yasağı, genelde bütün prensipleriyle ilgili olarak belirlediği sınırlar noktasında her kim haddini aşarsa bu kişiler için “elem verici bir azab”ın uygulanacağını haber vermektedir. Çeşitli âyetlerde(7) zikredilen اعْتَدٰى ı‘tedâ ve benzer kalıplardaki fiiller “haddi aşmak”, “aşırı gitmek” şeklinde bir anlam içeriğine sahiptir. Kur’ân’da “elem verici bir azap”la ilgili ifadeler 72 kez(8) geçmekte ve haddini aşmanın ne büyük bir cüret olduğuna dikkat çekilmiş olmaktadır.

ıı. Yasağı İhlal Edenlerin Keffareti

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَاَنْتُمْ حُرُمٌ وَمَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّدًا فَجَزَآءٌ مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِه۪ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْيًا بَالِغَ الْكَعْبَةِ اَوْ كَفَّارَةٌ طَعَامُ مَسَاك۪ينَ اَوْ عَدْلُ ذٰلِكَ صِيَامًا لِيَذُوقَ وَبَالَ اَمْرِه۪ عَفَا اللّٰهُ عَمَّا سَلَفَ وَمَنْ عَادَ فَيَنْتَقِمُ اللّٰهُ مِنْهُ وَاللّٰهُ عَز۪يزٌ ذُو انْتِقَامٍ “Ey iman edenler! İhramlıyken av hayvanı öldürmeyin! İçinizden kim onu kasten öldürürse, cezası içinizden adil iki kişinin kararıyla, avlanılan hayvana denk, Kâbe’ye varacak (hediye) bir kurban göndermek veya yoksulları doyurmaktan (ibaret) bir kefarettir ya da onun dengi oruç (tutmaktır) ki işinin vebalini tatmış olsun. Allah geçmişi affetmiştir. Kim (suça) dönerse Allah da ondan intikamını alır. Allah ‘azîz’dir (mutlak üstündür); zü’ntikâm’dır (intikam sahibidir).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تَقْتُلُوا lâ taktülû emri “öldürmeyin”; الصَّيْدَ es-sayde kelimesi “avları”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (şöyle iken)”; حُرُمٌ hurumun kelimesi “ihramlı”; وَمَنْ قَتَلَهُ ve men katelehû ifadesi “ve her kim öldürürse”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden, içinizden”; مُتَعَمِّدًا müte‘ammiden kelimesi “kasten, bile isteye”; فَجَزَآءٌ fe cezâun kelmesi “(onun) cezası, karşılığı”; مِثْلُ مَا قَتَلَ mislü mâ katele tamlaması “öldürdüğü şeylerin bir benzeri, dengi kadar(dır)”; مِنَ النَّعَمِ mine’n-ne‘ami ifadesi “yararlanılan hayvandan”; يَحْكُمُ yahkümü fiili “hükmeder, hüküm verir”; بِه۪ bihî ifadesi “ona, onunla ilgili, onun hakkında”; ذَوَا عَدْلٍ zevâ ‘adlin ifadesi “iki âdil kişi, adalet sahibi iki kişi”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden, sizden”; هَدْيًا hedyen kelimesi “hediye kurban olarak”;بَالِغَ الْكَعْبَةِ bâliğa’l-ka‘beti tamlaması “Kâbe’ye ulaşacak şekilde”; اَوْ كَفَّارَةٌ ev keffâratün ifadesi “veya keffaret”; طَعَامُ مَسَاك۪ينَ ta‘âmu mesâkîne tamlaması “fakirleri yedirmek”; اَوْ عَدْلُ ذٰلِكَ ev ‘adlü zâlike ifadesi “veya bunun dengi”; صِيَامًا sıyâmen kelimesi “oruç bakımından”; لِيَذُوقَ liyezûka fiili “tatsın diye, sonuçta tadacaktır”; وَبَالَ اَمْرِه۪ vebâle emrihî tamlaması “yaptığının cezasını, vebalini”; عَفَا ‘afâ fiili “affetmiştir, vazgeçmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَمَّا سَلَفَ ‘ammâ selefe ifadesi “önce geçmiş olanlardan, önce geçenleri”; وَمَنْ عَادَ ve men ‘âde ifadesi “ve her kim yeniden dönerse”; فَيَنْتَقِمُ fe yentekımu fiili “intikam alır, intikam alacaktır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; وَاللّٰهُ vallahu kelimesi “Allah”; عَز۪يزٌ ‘azîzün kelimesi “güçlü(dür)”; ذُو انْتِقَامٍ zü’ntikâmin tamlaması ise “intikam sahibi(dir)” demektir.

Burada ihramlıyken kara av hayvanlarını öldürmenin haram kılındığı, buna rağmen bu yasağı işleyenlerin uygulaması gereken keffaret seçenekleri ve işlenen hatalara devam edenlerden Yüce Allah’ın bunun hesabını soracağı mesajı gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَاَنْتُمْ حُرُمٌ “Ey iman edenler! İhramlıyken av hayvanı öldürmeyin!” Yüce Allah önceki âyette av hayvanlarıyla ilgili bir imtihan olarak ihramlıyken onların avlanmaması gerektiğini dolaylı olarak beyan ettikten sonra, bu âyette söz konusu hükmü açıkça dile getirmekte, devamında ise söz konusu yasak işlenirse ne türden bir keffaretin gerekli olduğunu belirtmektedir.

Önceki âyette de ifade ettiğimiz üzere, الصَّيْد es-sayd kelimesi eti yenen veya yenmeyen “av”, “av hayvanı” manasına gelmekte, daha önce yorumladığımız Mâide 5/1’de de geçenوَاَنْتُمْ حُرُمٌ ve entüm hurumun cümlesi ise “siz ihramlıyken” ve “Harem bölgesindeyken”(9) anlamını vermektedir. Âyette yasaklanan şey, hac veya umre vesilesiyle ihrama giren kişilerin o durumda karada yaşayan av hayvanlarını(10) öldürmesidir. Çünkü bir sonra yorumlayacağımız âyette deniz hayvanları için böyle bir yasaktan söz edilmemektedir. Dahası, maksadın kendilerinden yararlanılan av hayvanları olduğu, yoksa yılan, ekrep, fare, kuduz köpek vs. şeklindeki zararlıları öldürmek bu kapsamın dışında olarak beyan edilmekte, hatta bu konuda bir de hadis rivayetine yer verilmektedir.(11)

2. وَمَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّدًا فَجَزَآءٌ مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِه۪ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْيًا بَالِغَ الْكَعْبَةِ اَوْ كَفَّارَةٌ طَعَامُ مَسَاك۪ينَ اَوْ عَدْلُ ذٰلِكَ صِيَامًا لِيَذُوقَ وَبَالَ اَمْرِه۪ “İçinizden kim onu kasten öldürürse, cezası içinizden adil iki kişinin kararıyla, avlanılan hayvana denk, Kâbe’ye varacak (hediye) bir kurban göndermek veya yoksulları doyurmaktan (ibaret) bir kefarettir ya da onun dengi oruç (tutmaktır) ki işinin vebalini tatmış olsun.” Burada avlanması yasak olan hayvanların avlanması durumunda keffaret olarak yapılması gerekenler dile getirilmektedir.

a) وَمَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّدًا فَجَزَآءٌ مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِه۪ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْيًا بَالِغَ الْكَعْبَةِ اَوْ كَفَّارَةٌ طَعَامُ مَسَاك۪ينَ اَوْ عَدْلُ ذٰلِكَ صِيَامًا “İçinizden kim onu kasten öldürürse (onun) cezası, içinizden adalet sahibi iki kişinin hükmedeceği şekilde Kâbe’ye varacak (hediye) bir kurban olmak üzere öldürdüğü hayvanın dengidir veya yoksulları doyurmaktan (ibaret) bir keffârettir ya da onun dengi oruç (tutmaktır).” Yüce Allah müminler ihramlıyken yasak olmasına, yasak olduğunu bilmelerine rağmen, kasıtlı olarak kara av hayvanlarını öldürmeleri durumunda ödemeleri gereken keffarete değinmektedir. Bir kez de Nisâ’ 4/93’te geçen مُتَعَمِّدًا müte‘ammiden kelimesi “kasten”, “kasıtlı olarak”, “bile bile”, “bilerek” gibi anlamlar vermekte, فَجَزَآء fecezâ’ sözcüğü ise “karşılık”, “ceza” manasını içermektedir.

İhram yasağına rağmen böyle bir öldürme işlemi yapılmışsa bu durumda uygulanacak ceza ile ilgili olarak âyette “üç” seçenekten söz edilmektedir.

ı. مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِه۪ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْيًا بَالِغَ الْكَعْبَةِ “(Onun cezası), içinizden adalet sahibi iki kişinin hükmedeceği şekilde Kâbe’ye varacak (hediye) bir kurban olmak üzere öldürdüğü hayvanın dengidir.” İhram yasağına rağmen, herhangi bir kara hayvanını öldüren kişinin ödemesi gereken ilk seçenek, “öldürdüğü hayvan gibi bir hayvanı keffaret kurbanı olarak Kâbe’ye ulaşacak şekilde hediye etmesi, bağışlamasıdır.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen النَّعَم en-ne‘am kelimesi el-en‘âm kelimesinin tekilidir ve deve, koyun, sığır gibi kendilerinden “istifade edilen hayvan” manasına gelmektedir.

Demek ki öldürülen hayvan ne ise onun dengi bir hayvanın da Kâbe’ye ulaştırılması, yani oraya gelen hacılara ikram edilmesi gerekir. Bakara 2/196, Mâide 5/2, 95, 97 ve Feth 48/25’de de yer alan الْهَدْي/هَدْي el-hedy/hedy sözcüğü “birine yakınlaşmak için gönderilen hediye” anlamında “Yüce Allah’a yakınlığını göstermek için O’nun Beyt’ine gönderilen hediye kurban hayvanı” demektir.(12) بَالِغَ الْكَعْبَةِ bâliğa’l-ka‘beh tamlaması ise “Kâbe’ye ulaşacak şekilde” manasına gelmektedir. Bu arada söz konusu hediyenin denginin ne olduğuna da yine “Müslümanların içerisinden iki âdil şahidin karar vermesi, hükmetmesi” gerektiği ise يَحْكُمُ بِه۪ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ cümlesiyle dile getirilmiş olmaktadır.

ıı. اَوْ كَفَّارَةٌ طَعَامُ مَسَاك۪ينَ “Yahut yoksulları doyurmaktan (ibaret) bir keffârettir.” Yüce Allah ihram yasağına rağmen, herhangi bir kara av hayvanını öldüren kişilerin ödemesi gereken şeylerden birisinin “yoksulları doyurmak şeklindeki bir keffaret” olduğunu ikinci seçenek olarak sunmaktadır. Burada doyurulması istenen fakirlerin sayısı ve ne kadar süreyle doyurulucakları beyan edilmemektedir. Ancak önceki cümlede geçen مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ mislü mâ katele mine’n-ne‘ami ifadesinden hareketle ve yine iki âdil şahidin vereceği hüküm doğrultusunda “öldürdüğü hayvanın dengi bir miktar” ile yoksulların doyurulması gerektiğini söylemek hatalı olmasa gerektir. Mademki maksat öldürülen hayvanın dengiyle bir işlem yapmaktır, öyleyse öldürülen o hayvanın dengi bir imkân sunarak yoksulların doyurulması hükmünün âyette verilmek istenen mesaja uygun olduğunu düşünmekteyiz.

ııı.اَوْ عَدْلُ ذٰلِكَ صِيَامًا “Yahut onun dengi oruç (tutmaktır).” Yüce Allah konuyla ilgili olarak üçüncü bir seçeneğin ise “öldürülen hayvanın dengine gelecek şekilde iki âdil şahidin tespit edeceği bir miktarı karşılayacak şekilde oruç tutulması” olduğunu hükme bağlamaktadır. Bu seçenek öyle anlaşılıyor ki ihram yasağına rağmen hayvan öldüren kişinin ödeyeceği herhangi ekonomik bir imkânı yoksa o zaman bu keffaret söz konusu edilebilir. Çünkü Nisâ’ 4/92’de belirtildiği üzere “hataen bir mümini öldürenin” cezalarında, daha önce yorumladığımız Mâide 5/89’da zikredilen “yemin keffaretinde” ve nihayet Mücâdele 58/3-4’te yer alan “zıhâr keffaretinde” de benzer bir sıralame ve orucun en sona bırakıldığı bir keffaret uygulamasından söz edilmektedir.

b)لِيَذُوقَ وَبَالَ اَمْرِه۪ “Ta ki (yasak av yapan kişi) işinin vebalini (cezasını) tatmış olsun.” Yüce Allah ihramlıyken kara av hayvanlarından birisini kasten öldüren kişiye yönelik sunduğu ceza ve keffaret seçenekleri belirlemesinin nedenini, söz konusu kişiye ilahi yasağa rağmen kasıtlı olarak işlediği bu suçun vebalini, günah ve sorumluluğunu tattırmak şeklinde gerekçelendirmektedir. Kur’ân’da dört kez(13) kullanılan ve her kullanıldığı yerlerde اَمْر emr kelimesiyle birlikte zikredilen وَبَال vebâl kelimesi “ceza”, “tehlikeli ve kötü son”, “felaket”, “vebal”, “acı” gibi anlamlar içermekte ve sahibine eziyet ve ceza çektiren her bir uygulama manasına gelmektedir. Bu seçeneklerden herhangi birisi yerine getirilirse, bu suçu, günahı işleyen kişi bunun bir anlamda keffaretini yerine getirmiş olacaktır ki maksat, muhatabın ilahi prensiplere karşı dikkatli davranmasını sağlamak ve benzer hataları yapmamaya özen göstermesini temin etmektir.

3. عَفَا اللّٰهُ عَمَّا سَلَفَ وَمَنْ عَادَ فَيَنْتَقِمُ اللّٰهُ مِنْهُ “Allah geçmişi affetmiştir. Kim (suça) dönerse Allah da ondan intikamını alır. Allah ‘azîz’dir (mutlak üstündür); zü’ntikâm’dır (intikam sahibidir).” Yüce Allah ihramlıyken kara av hayvanlarından herhangi birisini kasten öldüren kişinin ödemesi gereken keffaret hakkında bilgi verdikten sonra, bu konudaki ilahi hüküm gelmeden önce yaşanmış olan uygulamaların artık geçip gittiğini, Allah’ın onları affettiğini bildirmekte, ancak aynı hataya tekrar dönerlerse Yüce Allah’ın bu kişilerden bunun hesabını soracağını ifade etmektedir.

a) عَفَا اللّٰهُ عَمَّا سَلَفَ “Allah geçmişi affetmiştir.” Burada geçen سَلَفَ selefe fiili başka bazı âyetlerde(14) de zikredilmekte ve daha sonra yorumlayacağımız Mâide 5/101’de de belirtildiği üzere, “önceki davranışların affedilmesi” manasına gelmektedir. Esasında عَفَا اللّٰهُ عَمَّا سَلَفَ ifadesi “Allah önce geçmiş olanları affetmiştir” manasına gelebileceği gibi, “Allah daha önce işlenenlerden geçmiştir, onları dikkate almamıştır veya almayacaktır” manaları da söz konusudur. Nisâ’ 4/22 ve 23’te ve Enfâl 8/38’deki kullanımda da hüküm gelmeden önce işlenen hataların bağışlandığı ifade edilmektedir.

b) وَمَنْ عَادَ فَيَنْتَقِمُ اللّٰهُ مِنْهُ “Kim (bu suça) dönerse (bu suçu tekrar işlerse) Allah da ondan karşılığını alır.” Yüce Allah hüküm belirlemeden önceki uygulamaları dikkate almayacağını, çünkü onları bağışlamış olacağını beyan ettikten sonra, kasten aynı suçu bir daha veya defalarca işleyen kişilerden bunun hesabını soracağını bildirmektedir. Buna göre, fakirler ve yoksullar aleyhine bir durum meydana geldiği ve onlara ödenmesi gereken ekonomik ceza ödenmediği için ya da imkânsızlık nedeniyle tutulması gereken oruç keffareti yerine getirilmediği için, bunun hesabının mutlak surette sorulacağı bildirilmekte, muhatapların bu ve benzer konulardaki ilahi prensiplere azami dikkati göstermeleri gerektiği özellikle tenbihlenmektedir.

Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَنْتَقِمُ yentekımu fiili “intikam almak” manasına gelse de Yüce Allah’a hiç kimse hiçbir şekilde zarar veremeyeceği için, bunun zarara uğrayan insanların birbirinden intikam alması gibi düşünülmemesi gerekmektedir. Burada Yüce Allah için söz konusu edilebilecek işlem O’nun haksızlık yapan, ilahi buyruklara itibar etmeyen kişilerden bunun hesabını sorması, ilgili kişileri cezalandırması, onları hak ettikleri cezalara çarptırması, yaptığının karşılığını tattırmasıdır. İhramlıyken ve kesinlikle öldürmemesi gerektiği halde herhangi bir kara av hayvanını kasten öldüren kişi bir anlamda ilgili hayvana haksızlık ettiği için bunun hesabı kendisinden sorulacaktır. Aslında dikkat çekilen nokta, Yüce Allah’ın herhangi bir konudaki emir ve yasaklarına itibar etmemenin ne kadar büyük bir günah olduğuna dikkat çekilmesidir.

4. وَاللّٰهُ عَز۪يزٌ ذُو انْتِقَامٍ “Allah ‘azîz’dir (mutlak üstündür); zü’ntikâm’dır (intikam sahibidir).” Benzerleri çeşitli âyetlerde(15) geçen bu cümlede Yüce Allah عَز۪يز ‘azîz olduğunu beyan ederek, hiçbir güç tarafından alt edilemeyeceğini, hiçbir tuzağın O’nu mağlup edemeyeceğini, çünkü gerçek üstün gücün kendisine ait olduğunu beyan etmektedir. ذُو انْتِقَامٍ zü’ntikâmin “intikam sahibi oluşu” ise dostlarını sahiplenip düşmanlarına yaptıklarını yanlarına kâr bırakmayacağını, zalimlerin zulmünun hesabını soracağını, mazlumların haklarını zalimlerden alıp kendilerine iade edeceğini bildirmektedir. Yüce Allah’ın “intikam sahibi oluşu”, hak edenlere hak ettikleri cezayı verecek güçte oluşu demektir.

Bu arada belirtelim ki Yüce Allah’a nispet edilen ve intikâm kelimesinin geçtiği bütün âyetlerde “zalimler”den, “haddini aşanlar”dan, “mücrim denen suçlular”dan, “suçtan beslenenler”den, “fasıklar”dan, kısaca “ilâhi azabı ve gazabı hak edenler”den söz edilmekte, işledikleri zulmün karşılığında Yüce Allah’ın onlardan intikam alacağı, hesap soracağı, bunların işlediği fiillerin karşılıksız bırakılmayacağı, fenalıklarının yanlarına kâr kalmayacağı ifade edilmek istenmektedir. Yoksa Yüce Allah’a verilen bir eksiklik veya O’nun -hâşâ- herhangi bir mağduriyeti ya da haksızlığa uğratılması gibi bir durum söz konusu değildir. Çünkü hiç kimsenin Allah’a zarar vermeye gücü yetemez.(16)

ııı. Deniz Ürünlerinin Helalliği

اُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَطَعَامُهُ مَتَاعًا لَكُمْ وَلِلسَّيَّارَةِ وَحُرِّمَ عَلَيْكُمْ صَيْدُ الْبَرِّ مَا دُمْتُمْ حُرُمًا وَاتَّقُوا اللّٰهَ الَّذ۪يٓ اِلَيْهِ تُحْشَرُونَ “Hem size hem de yolculara yarar sağlamak üzere deniz avı yapmak ve onu yemek size helal kılındı. İhramlı olduğunuz sürece kara avı ise size haram kılındı. Huzurunda toplanacağınız Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!”

Âyetteki اُحِلَّ uhılle edilgen fiili “helal kılınmıştır”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; صَيْدُ الْبَحْرِ saydü’l-bahri tamlaması “deniz avı”; وَطَعَامُهُ ve ta‘âmuhû ifadesi “ve onu yemek de”; مَتَاعًا metâ‘an kelimesi “yararınıza olmak üzere”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, size”; وَلِلسَّيَّارَةِ ve li’s-seyyârati ifadesi “ve yolcuların yararına olarak”;وَحُرِّمَ ve hurrime edilgen fiili “ve haram kılınmıştır”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, sizin üzerinize”; صَيْدُ الْبَرِّ saydü’l-berri tamlaması “kara avı”; مَا دُمْتُمْ mâ dümtün ifadesi “(şöyle) olduğunuz sürece”; حُرُمًا hurumên kelimesi “ihramlı olduğunuz”; وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; الَّذ۪يٓ ellezî edatı (öylebir) ilah ki”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “sadece O’na”; تُحْشَرُونَ tuhşerûne edilgen fiil ise “huzuruna toplanacaksınız, toplanacağınız” demektir.

Burada ihramlıyken deniz ve kara hayvanlarının avlanıp avlanamayacağıyla ilgili olarak belirlenen ilahi yasalar gündeme getirilmektedir.

1. اُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَطَعَامُهُ مَتَاعًا لَكُمْ وَلِلسَّيَّارَةِ وَحُرِّمَ عَلَيْكُمْ صَيْدُ الْبَرِّ مَا دُمْتُمْ حُرُمًا “Hem size hem de yolculara yarar sağlamak üzere deniz avı yapmak ve onu yemek size helal kılındı. İhramlı olduğunuz sürece kara avı ise size haram kılındı.” Yüce Allah ihramlıyken kara av hayvanlarının avlanmasını haram kıldıktan ve bu yanlışı yapanlara uygulanacak keffaret seçeneklerini beyan ettikten sonra, bu defa yine avla ilgili iki noktada bir açılım yapmaktadır.

a)اُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَطَعَامُهُ مَتَاعًا لَكُمْ وَلِلسَّيَّارَةِ “Hem size hem de yolculara yarar sağlamak üzere deniz avı yapmak ve onu yemek size helal kılındı.” Yüce Allah yaptığı açılım çerçevesinde ihramlı iken de değilken de(17) deniz hayvanı avlamanın, onları yemenin ve onlardan yararlanmanın hem av yapanlara hem de yolculuk durumundaki insanlara yarar sağlaması amacıyla helal kılındığını bildirmektedir. Âyette helal kılındığı bildirilen şeyler hem deniz ürünleri avı yapmaktır hem de onu yemektir. Bu helalin gayesi, hem av yapanlara hem de yolculuk durumunda olanlara bir fayda sağlamasıdır. Deniz ürünlerinin faydasından kasıt, istiridye gibi kendisinden inci elde etmek, deniz ürünlerinin dişlerinden, kemiklerinden vs yararlanmak olabilir.

Deniz avı yemekten kastın, av maksadıyla olmayıp denizde ölen ve bu şekilde su üzerine çıkan veya kıyısına gelen deniz hayvanlarını da içerdiği şeklinde dile getirilen görüşlerin(18) doğru olmadığı kanaatindeyiz. Çünkü av yapılmaksızın denizde ölen canlılar sonuçta “ölü” hükmünde oldukları için çeşitli âyetlerde zikredilen(19) “ölü hayvan”ın haram kılındığı hükmü bunları da içermektedir. Esasında tartışma طَعَامُهُ ta‘âmuhû ifadesindeki هُ hû zamirinin hangi kelimeyi gördüğüyle ilgili olarak yapılmakta, avlansın veya avlanmasın denizdeki her bir ürünün yenebileceğini söyleyenler bu zamiri الْبَحْر el-bahr yani “deniz” kelimesine ait görürken, biz bu zamirin âyetteki صَيْد sayd yani “av” kelimesine ait olduğu kanaatindeyiz.

b) وَحُرِّمَ عَلَيْكُمْ صَيْدُ الْبَرِّ مَا دُمْتُمْ حُرُمًا “İhramlı olduğunuz sürece kara avı ise size haram kılındı.” Yüce Allah ihramlıyken kara hayvanı avlamanın haram olduğunu tekrar bildirmekte, böylece bir önceki âyette zikredilen hükmü yeniden hatırlatmış olmaktadır.

Âyetteki مَا دُمْتُمْ حُرُمًا mâ dümtüm hurumen ifadesi “ihramda olduğunuz sürece” manasına gelmekte, dolayısıyla hem deniz hayvanlarını hem de kara hayvanlarını avlama noktasındaki helallik ve haramlık konusunda hüküm belirlemektedir. Bu ifadenin sadece kara hayvanlarını avlamayla ilgili olduğu görüşü kanaatimizce zayıfıtr; çünkü bu hüküm zaten önceki âyette açıkça zikredilmektedir. Burada konu deniz hayvanlarını da içerecek şekilde bir açılıma kavuşturulduğu için deniz hayvanlarını avlamanın ihramlıyken de helal kılındığı sonucunu elde edebiliriz.

Şimdi bu âyetin izahıyla ilgili olarak ileri sürülen bazı görüşleri, geliştirilen fetvaları ve bunlarla ilgili Râzî’nin yaptığı bir son değerlendirmeyi aktaracak, kendimiz herhangi bir müdahalede bulunmayacağız:

“Müslümanlar ihramlı kimsenin av avlamasının haram olduğu hususunda ittifak etmişlerdir. Ama ihramlı olmayan kimsenin avladığı avın ihramlı kimseye helal olup olmadığı hususunda ihtilâf etmişlerdir. Bu hususta üç görüş ileri sürülmüştür:”

ı. “Hz. Ali, İbn Abbâs, İbn Ömer, Sa‘îd İbn Cübeyr ve Tâvûs’un görüşüne göre, o kimseye her halükârda bu tür avlanma haramdır. Onlar bu hususta Yüce Allah’ın yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan ‘İhramlı bulunduğunuz müddetçe kara avı size haram kılındı’ âyetine dayanmışlardır. Bu böyledir, zira صَيْدُ الْبَرِّ saydü’l-berri ‘kara avı’ ifâdesine, ihramlı olanın da olmayanın da avladığı avlar dâhildir. İşte bütün bunlar da kara avı demektir.”

“Ebû Dâvûd, Sünen’inde Humeyd et-Tavîl’den, onun da İshâk İbn Abdullah İbn el-Hars’tan, onun da babasından rivayet ettiğine göre babası söyle demiştir: ‘Abdullah İbnu’l-Hars, Hz. Osman’ın Taif'deki temsilcisi idi. Böylece el-Hars. Hz. Osman’a bir yemek hazırlatmış ve o yemeğe bıldırcın, keklik ve diğer yabani kuşların etinden koydurmuştu. (Yemek hazır olunca) Hz. Osman, Ali b. Ebî Tâlib’e haber yollamıştı; haberci Hz. Ali’nin yanına gelip daveti ona ulaştırdığında Hz. Ali’ye ‘Ye!’ demişlerdi. Bunun üzerine Hz. Ali, ‘Bize, helal olan bir azık, yiyecek yedirin; zira biz ihramlıyız’ demişti. Sonra yine Hz. Ali, içinizden Eşça Kabilesi’ne mensub kimse varsa Allah için söylesin; ‘Biliyor musunuz ki bir adam, Rasûlullah ihramlı iken Rasûlullah’a yabani eşek eti hediye etmiş, fakat o bunu yemekten geri durmuştu’ demişti. Bunun üzerine de orada bulunanlar ‘Evet haklısın’ demişlerdi.”

ıı. “Avın eti, ihramlının onu avlamamış olması ve kendisi için avlanmamış olması şartıyla ihramlıya helâldir. Bu, Şâfiî’nin görüşüdür. Onun bu husustaki delili Ebû Dâvûd’un Sünen’inde Câbir’den rivayet ettiği şu hadistir: Câbir demiştir ki: Hz. Peygamber’in şöyle dediğini duydum: Onu siz avlamadıkça veya sizin için avlanmadıkça, kara avı size helâldir.”(20)

ııı. “Eğer bir av onun yardımı ve göstermesi olmaksızın, ihramlı için avlanırsa bu avın eti ona helâldir. Bu, Ebû Hanife’nin görüşüdür. Ebû Katâde’den rivayet edildiğine göre, o, ihramlı arkadaşları arasında ihramsız iken bir yabanî eşek avlar. Bunun üzerine arkadaşları, Hz. Peygamber’e bunu sorunca, Hz. Peygamber, ‘Siz ona bu avı gösterdiniz mi, ona avında yardım ettiniz mi?’ diye sormuş, onlar ‘Hayır’ deyince, ‘o avın etinden daha birşey kaldı mı?’ demiştir. Böylece, ihramlı işaret etmediği ve yardım etmediği zaman, o avın ihramlıya mubah olması gerektiğini veciz bir şekilde ifâde etmiştir.”

“Bil ki bu iki görüş, Kur’ân’ın genel hükmünün, haber-i vâhid ile tahsis edilmesine dayanıp ondan dallanır. Hele ikinci görüş son derece zayıftır.”(21)

2. وَاتَّقُوا اللّٰهَ الَّذ۪يٓ اِلَيْهِ تُحْشَرُونَ “Huzurunda toplanacağınız Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Mücâdele 58/9’da da geçtiği üzere, Yüce Allah muhataplarını uyarmakta, sadece kendisinin huzurunda toplanılacağını hatırlatarak Allah’a karşı takvâlı, yani sorumluluğun bilincinde duyarlılık gösterilmesi gerektiğini beyan etmektedir.

Sadece “Allah’ın huzurunda toplanılması” ifadesi çeşitli âyetlerde(22) hatırlatılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, konuyla ilgili âyetlerde uygulanan ve hasr-kasr denen “vurgulu” ifadelerden birisi olan “takdîm-te’hîr” metodu ile başka hiçbir makamın âhiretinin bulunmadığına, dolayısıyla sadece Allah’ın huzurunda toplanılacağına özellikle dikkat çekilmiş olmaktadır. Bu bağlamda, özelde ihramlıyken kara veya deniz hayvanlarının avlanması konusunda, genelde ise diğer bütün meselelere dair belirlediği esaslara itibar edilmesi gerektiği, aksi takdirde hesabının ağır olacağı dolaylı bir şekilde uyarıya konu edinilmektedir.

b) Saygın Değerler, Yüce Allah’ın Bilgisi ve Bazı Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 97-100. âyetlerinde Kâbe’yi, yani o saygıya lâyık evi, haram ayları, hacdaki hediye kurbanını ve kurbanın boynuna asılan gerdanlıkları insanlar için bir kıyam yani bir diriliş vesilesi kıldığını, nihayetinde Allah’ın, göklerde ve yerde ne varsa hepsini bildiğini muhatapların anlaması gerektiği dile getirmektedir.

Ardından, çok temel iki konuda uyarıda bulunulmakta ve şöyle buyrulmaktadır: “Biliniz ki Allah’ın cezalandırması şiddetlidir ve Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir). Rasûl’e düşen (görev), sadece ve sadece tebliğdir. Allah, sizin açığa vurduklarınızı da, gizlediklerinizi de bilir.”

Sonrasında Hz. Peygamber’in ümmete hitaben şu bildirimi hatırlatması emredilmektedir: “De ki: Pis (ve kötü)nün çokluğu sana cazip gelse (hoşuna gitse) de pis (ve kötü) ile temiz (ve iyi) bir olmaz. (Öyleyse) ey akıl sahipleri! Allah’a karşı muttaki (duyarlı) olun ki urtuluşa erişebilesiniz.”

ı. Dört Saygın Değer

جَعَلَ اللّٰهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَامًا لِلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرَامَ وَالْهَدْيَ وَالْقَلَآئِدَ ذٰلِكَ لِتَعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَاَنَّ اللّٰهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Allah; Kâbe’yi yani o Saygın Ev’i, haram ay(lar)ı, (hacdaki hediye) kurbanını ve (kurbanın boynuna asılan) gerdanlıkları insanlar için bir kıyam (diriliş vesilesi) kıldı. Bu da Allah’ın, göklerde ve yerde olanları bildiğini ve Allah’ın her şeyi bilici olduğunu (sizin de anlayıp) bilmeniz içindir.”

Âyetteki جَعَلَ ce‘ale fiili “yaptı, kıldı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْكَعْبَةَ el-ka‘bete kelimesi “Kâbe’yi”; الْبَيْتَ el-beyte sözcüğü “(şöyle bir) Ev”; الْحَرَامَ el-harâme kelimesi “saygın”; قِيَامًا kıyâmen kelimesi “kıyam, ayakta olma sebebi olarak”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanların”;وَالشَّهْرَ الْحَرَامَ ve’ş-şehra’l-harâme tamlaması “ve haram ay(lar)ı”; وَالْهَدْيَ ve’l-hedye kelimesi “ve hediye kurbanı”;وَالْقَلَآئِدَ ve’l-kalâide sözcüğü “ve gerdanlıkları”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; لِتَعْلَمُوا li ta‘lemû ifadesi “sizin (şunu) bilmeniz içindir”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir, bilmektedir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan her şeyi”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yeryüzünde olan şeyleri”; وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “ve yine muhakkak ki Allah”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in ifadesi “her şeyi”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanların dirilişine vesile olarak sembol kıldığı bazı değerler ile kendisinin eşsiz ve erişilmez bilgisi gündeme getirilmektedir.

1.جَعَلَ اللّٰهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَامًا لِلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرَامَ وَالْهَدْيَ وَالْقَلَآئِدَ “Allah; Kâbe’yi yani o Saygın Ev’i, haram ay(lar)ı, (hacdaki hediye) kurbanını ve (kurbanın boynuna asılan) gerdanlıkları insanlar için bir kıyam (diriliş vesilesi) kıldı.” Yüce Allah önceki âyette, ihramlı kişilere avlanmayı haram kıldığını, bu nedenle Harem bölgesinin vahşî hayvanların ve kuşların güvenliği için bir vesile olduğu gibi, insanların âfetlerden ve korku verici şeylerden emin olmalarının, dünya ve âhirette, hayırlar ile mutlulukların meydana gelmesinin sebebi olduğunu beyan ettikten sonra, dört sembolün insanlar için ne anlam ifade ettiğini dile getirmektedir.

a) Bu çerçevede Yüce Allah dört sembolü zikrederek onların sıradan şeyler değil, sıra dışılık arz eden özelliklerini özellikle hatırlatmaktadır. Buna göre, sözü edilen dört değerin قِيَامًا لِلنَّاسِ kıyâmen li’n-nâsi “insanlar için bir kıyam” yani insanlar için bir kıyam sembolü, diriliş simgesi, bir değer, dini, sosyal ve ekonomik hayat için son derece önemli birer sembol olduğunu ifade etmiştir. Burada sayılan dört değer esasında daha önce yorumladığımız Mâide 5/2’de, ayrıca Hacc 22/32 ve 36’da شَعَآئِرَ اللّٰهِ şe‘âirullâh yani “Allah’ın (belirlediği) semboller”, Hacc 22/30’da hurumâtillâh yani “Allah’ın saygın ve dokunulmaz kıldığı şeyler” olarak tanıtıldığı için buradaki قِيَامًا لِلنَّاسِ kıyâmen li’n-nâsi ifadesinin de benzer bir mana verdiğini söyleyebiliriz.

b) Yüce Allah sembolleri, saygın ve dokunulmaz kıldığı değerleri bağlamında daha önce yorumladığımız Mâide 5/82’de de benzer ifadelerle zikredildiği gibi bu âyette de dört unsur olarak sıralanmaktadır:

ı. الْكَعْبَة الْبَيْت الْحَرَام “Kâbe, o saygın ev.” Yüce Allah insanlar için bir kıyam, bir diriliş sembolü kıldığı değerlerin “ilk” sırasına bu âyette Kâbe’yi yerleştirmektedir. Âyetteki الْكَعْبَة el-ka‘beh “Kâbe” kelimesi, bu âyette bir sıfatla nitelendirilmekte ve الْبَيْت الْحَرَام el-beytü’l-harâm şeklinde tanıtılmaktadır. Bu sıfat tamlaması özellikle de tamlamada yer alan الْحَرَام el-harâm kelimesi nedeniyle, hem Kâbe’nin saygın bir ev, Yüce Allah’ın saygın kıldığı evi manasına gelmektedir; hem de diğer yerlerde helal olan bazı uygulamaların orada özellikle de ihramlıyken haram kılınması, çeşitli canlılara orada dokunulmaması gibi bir anlam açılımı içermektedir. Bu ifade daha önce yorumladığımız Mâide 5/2’de “Rablerinin lütuf ve rızasını arayarak Beyt-i Harâm’a yönelmiş kimselere de” şeklinde zikredilmekte, hem Kâbe, hem de Allah’ın rızasını ve yarattığı imkânlardan elde edebilmek için yönelen kişileri kapsayacak şekilde dile getirilmektedir. Bu konu hakkında sûrenin ikinci âyetinde geniş bilgilendirmelerde bulunduğumuz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

ıı. الشَّهْر الْحَرَام “Haram ay(lar).” Yüce Allah bu âyette insanların kıyamı yani dirilişi için sembol kıldığı değerlerle ilgili olarak “ikinci” sırada “haram ay” tamlamasına yer vermektedir ki bu ifade Bakara 2/194 ve Bakara 2/217’de de belirtildiği gibi, içinde savaşın yasaklandığı “hac ayları”dır. Bakara 2/194, 217, Mâide 5/2 ve Mâide 5/97’de de geçmekte olan اَلشَّهْر الْحَرَام eş-şehru’l-harâm yani “Haram Ay(lar)” tamlaması, her türlü savaş ve saldırının yasak olduğu, bir anlamda barış ve sükünün hüküm sürmesi gereken aylar demektir. Bunlar birinci ay olan Muharrem, yedinci ay olan Receb, onbirinci ay olan Zilka‘de ve onikinci ay olan Zilhicce ismindeki dört aydır. İşte Yüce Allah bu aylarda belirlediği savaş yapmama emrine saygısızlık edilmemesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

ııı. الْهَدْي “(Allah’a hediye edilmiş) kurban.” Yüce Allah bu âyette insanların kıyamı yani dirilişi için sembol kıldığı değerlerle ilgili olarak “üçüncü” sırada Allah’a, O’nun Beyt’ini ziyarete gelenlere hediye edilecek olan ve hacda kesilen kurbanlık hayvanları zikretmektedir. Bakara 2/196, Mâide 5/2, 95, 97 ve Feth 48/25’de de yer alan الْهَدْي/هَدْي el-hedy sözcüğü “birine yakınlaşmak için gönderilen hediye” anlamında “Yüce Allah’a yakınlığını göstermek için O’nun Beyt’ine gönderilen hediye kurban hayvanı” demektir.(23)

ıv.الْقَلَآئِد “(Onlardaki) gerdanlıklar.” Yüce Allah insanların kıyamı için sembol kıldığı değerlerin “dördüncü” sırasında kurbanlık hayvanlara takılan gerdanlıkları da zikretmektedir. Bir kez de benzer bir içerikte olarak Mâide 5/2’de geçen الْقَلَآئِد el-kalâid kelimesi, “gerdanlık” manasındaki el-kılâdeh kelimesinin çoğuludur ve kılâdeh, deve ve onun dışındaki kurbanlıkların boynuna bağlanan nal, kolye, uzunca bir ip, ufak bir ağaç dalı veya herhangi bir şeydir.(24) Bu kelimenin tefsiri hususunda söylenenleri daha önce yorumladığımız Mâide 5/2’de zikrettiğimiz için burada aynı bilgiler tekrarlamak istemiyoruz.

2. ذٰلِكَ لِتَعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَاَنَّ اللّٰهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Bu da Allah’ın, göklerde ve yerde olanları bildiğini ve Allah’ın her şeyi bilici olduğunu (sizin de anlayıp) bilmeniz içindir.” Yüce Allah sözünü ettiği bu sembolleri insanların kıyamı, yani dirilişi, hayatlarını ıkame ettirmeleri için bir dayanak kılmasının sebebini zikretmekte ve Allah’ın göklerde ve yerde ne varsa hepsini bilmesinin burada belirleyici olduğuna dikkat çekmektedir. Bu anlamda olmak üzere, Yüce Allah’ın göklerde ve yerde ne varsa hepsini bildiğini içeren çeşitli âyetler vardır.(25)

Ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda yer alan وَاَنَّ اللّٰهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ cümlesiyle ilişkili olabilecek şekilde “Yüce Allah’ın her şeyi hakkıyla bildiği”ne dair de pek çok âyette(26) bilgiler zikredilmektedir. Yüce Allah her şeyi bildiğini beyan ederek kâinatın yaratılışı ve işleyişi hakkında her bir şeyi hakkıyla bildiğini ilan etmektedir. Bu çerçevede hiçbir şeyin O’nun bilgisinin dışında olmadığını, hiç kimsenin yapıp ettiği kötülüklerin yanlarına kâr kalmayacağını, iyiliklerinin de zayi olmayacağını bu şekilde ifade etmiş olmaktadır. Parçayı bilip görenin değerlendirmesine göre değil, bütünü bilip görenin kararına göre bir bilinç inşa etmek durumundayız. Çünkü Yûsuf 12/76’da verilen bilgiye göre “her bilenin üzerinde bir başka bilen vardır” ki o da elbette ve sadece Yüce Allah’tır.

Yüce Allah bütünü bildiği için O’nun belirlediği her bir prensip hakikatin ta kendisidir. Bu yüzden, bütünü bilene itibar edip teslimiyet göstermek, O’nun bilgisine iman etmek, hiçbir şeyin O’nun bilgisinin dışında kalamayacağının farkında olmak elbette tam teslimiyet için vazgeçilmez değerde ve önemdedir.

- Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Bilgisi

Bakara 2/33’te de ele aldığımız üzere, Kur’ân-ı Kerîm’de Yüce Allah’ın ilim sıfatıyla ilgili pek çok âyet bulunmaktadır. “Allah her şeyi bilendir” mealinde oldukça fazla ayet vardır. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet vesilesiyle konuya dair açıklamalar yapmak istiyoruz.

1. Yüce Allah her şeyi bilendir;(27) çünkü O, gaybı ve şehâdeti bilen yegâne bilgindir.(28) Yüce Allah “Gönüllerin içindekini bilir”,(29) “Gözlerin hain (bakış)ını bilir.”(30) Çünkü “gaybın anahtarları sadece O’nun katındadır; karada ve denizde var olan her şeyi sadece O bilir; O’nun bilgisi olmadan bir yaprak bile yerinden düşemez; yerin karanlıklarında bulunan şeyler de yaş ve kuru bütün varlıklar açık bir kayıtta”(31) yani O’nun bilgi sistemindedir.

2. Yaptığı işleri Yüce Allah da dâhil hiç kimsenin bilmediğini veya görmediğini sananlar, O’nun bilgisinin boyutunu fark edemeyenlerdir. “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; bilin ki O, kalplerin içindekini bilmektedir. Yaratan, yarattığını bilmez mi hiç! O, en ince işleri görüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır”(32) âyetleri, söz ister gizli olsun, ister aşikâr, Yüce Allah’ın bilmediği hiçbir şeyin olamayacağını ortaya koymaktadır. Benzer bir ifade Enbiyâ’ 21/110’da “Allah, sözün açıktan söylenenini de bilir, gizlemekte olduklarını da bilir” şeklinde zikredilmektedir. Ayrıca Ra‘d 13/9-10’da benzer şekilde şöyle buyrulmaktadır: “O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.” Aynı mesajı içermesi bakımından Enbiyâ’ 21/4’te de şöyle buyrulmaktadır: “(Peygamber şöyle) demişti: Rabbim, yerde ve gökte (söylenmiş her) sözü bilir. O, hakkıyla işitendir; (her şeyi) bilendir.” Demek ki Yüce Allah’ın bilgisi dışında hiçbir an ve alan yoktur.

3. Bu çerçevede Hz. Lokmân’ın, oğluna yaptığı nasihatler arasında yer alan Lokmân 31/16’daki şu ifade de oldukça dikkat çekicidir: “Yavrucuğum! (Yaptığın iyi veya kötü) bir iş, hardal tanesi ağırlığı kadar küçük (veya önemsiz) olsa, kayaların içerisinde gizlense veya göklerde (uzay boşluğunda) ya da yerin diplerinde bile olsa, Allah onu getirecektir. Çünkü Allah, bilgisi sınırsız olandır; her şeyi bilendir.” Burada verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağı gerçeğidir.

4. Ayrıca Mücâdele 58/6-7. âyetler de son derece ilginç mesaj içerir: “Allah, onların hepsini dirilteceği gün, (dünyada) yaptıklarını kendilerine haber verecektir. (Allah) onların unuttuklarını da bir bir sayıp önlerine koyacaktır. Allah her şeye şahittir. Bilmez misin ki, Allah göklerde ve yerde olan her şeyi bilmektedir. Gizlice konuşan üç kişinin dördüncüsü, beş kişinin altıncısı Allah’tır. Sayı daha az da çok da olsa, onlar her neredeyseler Allah da onlarla beraber oradadır. Sonra Allah, kıyâmet günü onların (dünyada) yaptıklarını kendilerine haber verecektir. Allah her şeyi bilendir.”

İnsanların yaptığı eylemler, onların boyunlarına asılan bir kayıt defterine gün be gün, an be an kaydedilmektedir.(33) Bu kayıt alma işi, küçük-büyük ayırımı yapmadan her şeyi satır satır belirleme veya kaydetme şeklinde gerçekleştirilmekte ve bu durum herkes için hayatı boyunca devam ettirilmektedir.(34)

5. Konu Yüce Allah olunca, meselenin hiçbir gizli ve kapaklı yanı olamaz. Yukarıda saydığımız pek çok âyet, bu konudaki ayetlerden sadece bir kısmıdır. Aslında Yüce Allah’ın eşsiz bilgi sahibi olmasının yanında, “gören” ve “gözetleyen” olduğu konusunda da Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Yüce Allah’ın basîr sıfatı, O’nun her şeyi vasıtasız bir şekilde görebildiğini ifade eder. “Gözler O’nu idrak edemezler/göremezler; hâlbuki bütün gözleri O görür/idrak eder”(35) âyeti, tek başına bu gerçeği gözler önüne sermektedir.

6. İnsanlar hayır ve şer türü yaptıkları her şeyi görecekler(36) ve yaptıklarının karşılığı kendilerine tastamam verilecektir.(37) Yüce Allah’ın bilme ve görme konusundaki erişilmez ayrıcalıklı halini bilmeyen veya O’nu böyle tanımayanlar, açık veya gizli olarak yaptıkları veya gönüllerinden geçirdikleri şeyleri bir daha görmeyeceklerini ve yapılanların hesabını vermeyeceklerini sanırlar. Oysa böyle bir düşünce son derece hatalıdır.

7. Bakara 2/225 ve Mâide 5/89’da beyan edildiği üzere, kalplerin kazandığı şeylerden de sorumlu tutulacağımız gerçeğinden hareketle, Yüce Allah’ın her şeyi bildiği ve hesabı buna göre soracağı da Kur’ân’da verilen bilgiler arasındadır. Konuyla ilgili çarpıcı başka bir ayrıntı ise Bakara 2/284’tedir: “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ındır (ve O’nun bilgi alanındadır). Siz içinizdeki bilgi veya düşünceleri açıklasanız da onları gizlide saklasanız da Allah onunla sizi hesaba çekecektir. Dilediğini bağışlayacak, dilediğine ise azap edecektir. Allah’ın gücü her şeye yeter.” Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajlardan anlaşılıyor ki, Yüce Allah için açık-gizli davranışlarla ilgili olarak bilgi sahibi olmada herhangi bir sınır söz konusu değildir. Esasında kalplerde bulunan her şey mahşerde ortaya dökülecektir.(38) Bakara 2/33, Âl-i İmrân 3/29, Mâide 5/99, Nûr 24/29 ve Ahzâb 33/54’te verilen bilgilerin de doğrudan bu manada olduğunu hatırlatmalıyız.

8. “(Bilin ki), Allah kalplerin özünü dahi bilmektedir.” Bu ifade Kur’ân’da sıklıkla(39) kullanılmakta ve Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezliği ortaya koymaktadır. Kalplerdekinin bilinmesine özellikle dikkat çekilmesinin muhtemel sebebi Âl-i İmrân 3/118’deki şu bilgidir: “… Kinleri ağızlarından taşmaktadır; ancak kalplerinde sakladıkları ise çok daha büyüktür…” Demek ki, olumsuz anlamda insanların davranışları bazen sahip olduklarının tamamını göstermez; çünkü içlerinde çok daha fazlasını barındırmaktadırlar.

Mü’min 40/19’da geçen “Gözlerin gizlediği (ihanetleri) de yüreklerin sakladıklarını da bilir” ifadesi, meselenin ortaya konulmasında ve doğru anlaşılmasında çok önemli bilgi içermektedir. Yüreklerde saklanan şey esasında belirleyici olandır. Çünkü gözler yüreklerdeki duygunun bakışa yansıtılmasının aracıdır.

9. İster olumlu, isterse olumsuz anlamda olsun, davranışların değer kazanmasında veya isimlendirilmesinde kalbin onay durumu son derece önemlidir ve belirleyicidir. İşte Yüce Allah kendisine kalpten yönelenleri de karşı gelenleri de gayet iyi bilmekte ve değerlendirmesini ona göre yapmaktadır. Bilgisini hatırlatmasının başta gelen amacı bu olsa gerektir. Hiç kimse hiçbir şeyi Allah’tan gizleyemez,(40) bir anlamda O’na sürpriz yapamaz. Hiç kimse de yaptığının kaybolup gittiği, kayıt altına alınmadığı ve böylece zarara uğratılacağı gibi bir vehme kapılmamalıdır.(41)

10. Yüce Allah’ın bilgisinin eşsiz ve erişilmez oluşuyla ilgili olarak esasında bütün mahlûkatı içerecek şekilde en önemli ifadelerden birisi de Sebe’ 34/2 ve Hadîd 57/4’te yer alandır: “Yerin içine gireni ve ondan çıkanı; gökten ineni, oraya çıkanı bilir.”

11. Yüce Allah’ın bilgisinin erişilmezliği noktasında bilinmesi gereken mesajlardan birisi de Yûnus 10/61’dedir: “Ne zaman sen bir işte bulunsan, ne zaman Kur’an’dan bir şey tilâvet etsen ve siz ne zaman bir iş yaparsanız, o işe daldığınız zaman biz mutlaka üstünüzde şahidizdir. Yerde de gökte de zerre ağırlığınca hiçbir şey Rabbinden uzak (ve gizli) kalmaz. Bundan daha küçüğü ve daha büyüğü (hiçbir şey) yoktur ki apaçık kitapta bulunmasın.” Benzer bir mesaj da Sebe’ 34/3’te yer almaktadır.

12. Yüce Allah insanların gizlediklerini de açığa vurduklarını da gayet iyi bilmektedir. Bu bağlamda Kur’ân’da pek çok âyet(42) vardır. Bu çerçevede Ra‘d 13/8-10’da olduğu gibi Teğâbun 64/4’te şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde olanları bilir. Gizlediklerinizi ve açığa vurduklarınızı da bilir. Allah kalplerde olanı bilendir.” Benzer bir ifade “Yüce Allah’ın gökte ve yerde olan her bir şeyi bildiği” şeklinde Hacc 22/70’de de yer almaktadır. Yâsîn 36/76’daki şu ifade de aynı manayı vermektedir: “(Ey Peygamber!) O halde sözleri sakın seni üzmesin. Biz, onların gizlemekte olduklarını da, açığa vurduklarını da biliyoruz.” Bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağını bildirmektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de söylenmek istenen budur.

Yüce Allah’ın bilgisi sınırsız ve vasıtasız olduğu için, O’na güvenenler mahçup olmayacaklardır. Her şeyi bilenin gönderdiği vahiy ile donanımlı olanlar, O’nun desteğini de arkalarında veya yanıbaşlarında bulacaklardır; yeter ki O’na sığınılmış ve O’ndan yardım beklenmiş olsun.

ıı. Şiddetli Azap ve İlahi Mağfiret

اِعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ شَد۪يدُ الْعِقَابِ وَاَنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ مَا عَلَى الرَّسُولِ اِلَّا الْبَلَاغُ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا تَكْتُمُونَ “Bilin ki Allah’ın cezalandırması şiddetlidir; (ayrıca) Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir). Elçiye düşen, sadece tebliğdir. Allah sizin açığa vurduklarınızı da gizlediklerinizi de bilir.”

Buradaki اِعْلَمُوا ı‘lemû emri “bilin ki”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; شَد۪يدُ الْعِقَابِ şedîdü’l-‘ıkâbi tamlaması “azabı şiddetli olandır”; وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “ve yine muhakkak ki Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi “çok merhamet eden(dir)”; مَا عَلَى الرَّسُولِ mâ ‘ale’r-rasûli ifadesi “Rasül’e, Elçi’ye düşen (şundan başkası) değildir”; اِلَّا الْبَلَاغُ ille’l-belâğu istisnası “tebliğden başka”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir, bilmektedir”; مَا تُبْدُونَ mâ tübdûne ifadesi “açığa vurmakta oluğunuz şeyleri”; وَمَا تَكْتُمُونَ ve mâ tektümûne ifadesi ise “ve gizlediğiniz, gizlemekte olduğunuz şeyleri” demektir.

Burada Yüce Allah’ın azabının şiddetli olduğu, merhamet ediciliği, Hz. Peygamber’in risalet görevinin ne olduğu, ayrıca ilahi bilginin eşsiz ve erişilmez oluşuyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اِعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ شَد۪يدُ الْعِقَابِ وَاَنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Bilin ki Allah’ın cezalandırması şiddetlidir; (ayrıca) Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah kendisinin belirlediği değerlerle ilgili bilgiler verdikten, eşsiz ve erişilmz bilginin sahibi olduğunu beyan ettikten sonra, hak edenlere uygulanmak üzere “azabının çok şiddetli olduğunu”, ayrıca yine hak edenler için çok bağışlayıcı ve çok merhamet edici olduğunu da hatırlatmaktadır.

Yüce Allah’ın ‘ıkâb’ının yani azabının şiddetli oluşunu ifade eden bu cümle benzer ifadeler halinde Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(43) ve benzer içeriklerde de yer almaktadır. Verilmek istenen mesaj açıktır: Yüce Allah’ın dünya hayatında verdiği emirleri çeşitli bahanelerle erteleyenler, öteleyenler veya reddedenler bilmelidirler ki bu tavrın karşılığı çok ağır olacak, mahşerde ilahi azabın en şiddetlisi böylelerine uygulanacaktır. Ayrıca rahmet ve merhameti hak edenler de Yüce Allah’ın bu âyette de zikredilen ğafûr ve rahîm sıfatlarından istifade edeceklerini bilmeli, ümitlerini hiçbir şekilde kesmemelidirler.

2. مَا عَلَى الرَّسُولِ اِلَّا الْبَلَاغُ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا تَكْتُمُونَ “Elçiye düşen, sadece tebliğdir. Allah sizin açığa vurduklarınızı da gizlediklerinizi de bilir.” Yüce Allah azabının şiddetli ve merhametinin de erişilmez olduğunu hatırlattıktan sonra, konuyu Hz. Peygamber’in durumuna getirmekte, ardından da erişilmez bilgisine dikkat çekmektedir.

a)مَا عَلَى الرَّسُولِ اِلَّا الْبَلَاغُ “Elçiye düşen, sadece tebliğdir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in muhataplarıyla ilişkisinde çok önemli olan bir noktaya değinmekte, daha önce yorumladığımız Mâide 5/92’de de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, hem Hz. Peygamber’in hem de onun şahsında bütün peygamberlerin öncelikli ve asıl görevinin ilahi bilgileri muhataplara tebliğ etmesi olduğunu bildirmektedir. Bu noktada unutulmaması gereken noktalardan birisi, peygamberlerin ilettiği mesajlara önce kendilerinin inandıkları ve onları uyguladıkları, sonrasında mesajları önce sözlü olarak, ancak beraberinde davranışlara da yansıtarak ümmetine aktardığıdır. Peygamberler sadece mesajı iletenler değil, ona önce kendileri inanıp gereğini yerine getirenlerdir de.

b) وَاللّٰهُ يَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا تَكْتُمُونَ “Allah sizin açığa vurduklarınızı da gizlediklerinizi de bilir.” Nûr 24/29’da da geçen bu cümlede Yüce Allah ilahi öğretilere kimlerin itibar ettiğini, kimlerin gereken değeri göstermediğini, bu arada kimlerin risalet öğrtetilerine karşı nasıl tavırlar içerisine girdiğini vs. her şeyi bildiğini beyan ederek, muhataplarının daha duyarlı davranmalarının kendi lehlerine olacağı mesajını vermek istemektedir. Bu cümleye benzer mesajlar başka âyetlerde de vardır. Öncelikle Bakara 2/33, Âl-i İmrân 3/29, 167, Mâide 5/61, 99, Enbiyâ’ 21/110, Nûr 24/29 ve Ahzâb 33/54’te verilen bilgilerin doğrudan bu manada olduğunu hatırlatmalıyız. Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilginin sahibi olduğu konusunu Mâide 5/97’de ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

ııı. Pis Şeylere Karşı Uyarılar

قُلْ لَا يَسْتَوِي الْخَب۪يثُ وَالطَّيِّبُ وَلَوْ اَعْجَبَكَ كَثْرَةُ الْخَب۪يثِ فَاتَّقُوا اللّٰهَ يَآ اُو۬لِي الْاَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “De ki: Pisliğin çokluğu sana cazip gelse de pis ile temiz bir olmaz. Ey derin akıl sahipleri! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtulasınız.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; لَا يَسْتَوِي lâ yestevî fiili “eşit olmaz, bir değildir”; الْخَب۪يثُ el-habîsü kelimesi “pis, kötü şeyler”; وَالطَّيِّبُ ve’t-tayyibu sözcüğü “ve temiz olan şeyler”; وَلَوْ اَعْجَبَكَ ve lev a‘cebeke ifadesi “ve hoşuna gitse bile, sana cazip gelse de”; كَثْرَةُ الْخَب۪يثِ kesratü’l-habîsi tamlaması “pisin, kötünün çokluğu”; فَاتَّقُوا fettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; يَآ اُو۬لِي الْاَلْبَابِ yâ uli’l-elbâbi hitabı “ey redin, öz akıl sahipleri”; لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ le‘alleküm tüflihûne ifadesi ise “kurtuluşa eresiniz diye” demektir.

Burada kötülük ve iyiliklerin eşit olmadığı ile Yüce Allah’a karşı takvâlı yani duyarlı olmanın kurtuluş vesilesi oluşturacağı gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ لَا يَسْتَوِي الْخَب۪يثُ وَالطَّيِّبُ وَلَوْ اَعْجَبَكَ كَثْرَةُ الْخَب۪يثِ “De ki: Pisliğin çokluğu sana cazip gelse de pis ile temiz bir olmaz. Ey derin akıl sahipleri! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtulasınız.” Yüce Allah azabının çok şiddetli olduğunu, ancak çok bağışlayıcı ve merhamet ediciliğini ifade edip muhaplarını günahtan alıkoyup itaata teşvik ettikten, ardından ‘Hz. Peygamber’in asıl görevinin tebliğ olduğunu’ hatırlatıp daha sonra yeniden insanları itaata teşvik ve günahtan uzaklaştırmak için ‘Allah’ın açık ve gizli her bir şeyi bildiğini’ beyan ettikten sonra, bu âyette ise dolaylı olarak bir başka itaat çeşidine teşvik ile günahtan uzaklaştırma konusunu dile getirmektedir.

Bu tür mukayeseler soru cümlesi veya düz cümle şeklinde Kur’ân’da çeşitli konularda zikredilmektedir.(44) Âyetteki الْخَب۪يث el-habîs kelimesi Kur’ân’da yedi kez,(45) الطَّيِّب/ طَيِّبet-tayyib/tayyib sözcüğü ise 13 kez(46) zikredilmektedir. Âyette geçen الْخَب۪يث el-habîs kelimesi “pis”, “kötü”, “çirkin”, “zararlı” vs. anlamlarda yorumlanmakta, nihayetinde günah içerikli olması bakımından haramlık hükmünü içermekte olan kapsamı her bir anlayışa, davranışa vs. şeylere uzanmaktadır. Bu arada, yine mukayeseye konu olarak zikredilen الطَّيِّب et-tayyib kelimesi ise diğerinin zıddına “temiz”, “iyi”, “güzel”, “yararlı” vs. manaları içermekte ve nihayet her bir helal düşünceyi, eylemi ve davranışı kapsamaktadır.

Yüce Allah الْخَب۪يث el-habîs dediği şeyler insanların hoşuna bile gitse, onlara cazip gelse bile, kötü yani haram şeylerin iyi yani helal şeylerle hiçbir şekilde bir olamayacağını, bir tutulamayacağını haber vermektedir. Burada zikredilen اَعْجَبَ a‘cebe fiili “cazip gelmek”, “hoşa gitmek”, “dikkat çekmek” vs. manalarda olmak üzere çeşitli âyetlerde(47) zikredilmektedir. İşte bu türden kötü şeylerin azıyla çoğu arasında herhangi bir fark bulunmamakta, fazla olmasının ilgili şeyin kötülüğünü örtmeyeceği dile getirilmektedir.

Kötü şeyler hem dünyada insanı rahatsız eder, hem de eğer bu kötülükten maksat günahlar ise bunun mahşer boyutu ise azaba dönüşecektir. Öte yandan, iyi şeyler kişiye hem dünyada yarar sağlar, hem de mahşerde ödüle dönüşeceği için bir mutluluk vesilesi oluşturur. Bu ve benzer nedenlerle kötü ve iyi şeyler hiçbir şekilde dünyada da mahşerde de bir ve eşit olamazlar.

2. فَاتَّقُوا اللّٰهَ يَآ اُو۬لِي الْاَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Ey derin akıl sahipleri! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtulasınız.” Yüce Allah kötü şeylerle iyi şeylerin eşit olamayacağını beyan ettikten sonra, âyetin sonunda takvâya dikkat çekmekte ve kurtuluşun ancak bu şekilde elde edilebileceğine değinmektedir.

a) فَاتَّقُوا اللّٰهَ يَآ اُو۬لِي الْاَلْبَابِ “Ey derin akıl sahipleri! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah اُو۬لِي الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâbi adını verdiği “sağduyu sahiplerinin” muttakice davranmalarını kendilerine emretmektedir. Çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, burada da zikredilen اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâbi tamlaması Kur’ân’da 16 kez(48) geçmektedir. Lübb kelimesinin “öz, çekirdeğin içi” anlamından hareketle, tedebbür içerikli okumayı gerçekleştirenlerin meselelerin kabuğunda kalmayıp içiyle ve özüyle ilgilendikleri anlaşılmaktadır. اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâbi tamlaması “derin akıl ve izan sahipleri, aklıselim sahipleri, derin kavrayışlı olanlar, düşünce yapısı bozulmamış olan üstün akıllılar” manasına gelmektedir.(49) Bu tamlama bazen kıssaların peşinden gelir ki(50) maksat kıssalardaki ders ve ibretlerden yararlanılmasını öngörür; bazen de kâinat kitabından yapılan hatırlatmaların peşinden gelir ki(51) oradaki temel mesajlar derinlemesine kavranmış olsun. Diğer geçtiği yerlerde de mesajı derinlemesine düşünüp incelemek üzerinde durulmaktadır.

b) لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Kurtuluşa erişebilesiniz diye.” Yüce Allah emrettiği hususların gerekçesini muhatapların “kurtuluşa ermesi” olarak belirlemektedir. Daha önce yorumladığımız Mâide 5/35’te de değindiğimiz üzere, “kurtuluşa ermek” manasında تُفْلِحُونَ tüflihûne fiili(52) ile “kurtuluşa erenler” anlamında الْمُفْلِحُون el-müflihû(î)ne kelimeleri(53) çeşitli âyetlerde zikredilmektedir. Eğer emredilenler yerine getirilirse felâh demek olan kurtuluşa erebilmek mümkün olabilecektir.

Rabbimizden niyazımız bizi de kurtulacak kulları arasına katmasıdır.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., I, 663; Râzî, age., XII, 85.
• 2 - Semerkandî, age., I, 418.
• 3 - Semerkandî, age., I, 252; Taberî, age., IV, 106. 4 - Semerkandî, age., I, 418; II, 652; Taberî, age., VII, 40; XX, 129; Zemahşerî, age., I, 663; III, 426. 5 - Zemahşerî, age. III, 426.
• 6 - Yazır, age., II, 430.
• 7 - Bakara 2/61, 65, 178, 190, 194, 229, 231; Âl-i İmrân 3/112; Mâide 5/2, 78, 87, 94, 107. 8 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hıcr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussılet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdile 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Bakara 2/61 Bakara 2/65 Bakara 2/178 Bakara 2/190 Bakara 2/194 Bakara 2/229 Bakara 2/231 Âl-i İmrân 3/112 Mâide 5/2 Mâide 5/78 Mâide 5/87 Mâide 5/94 Mâide 5/107 Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 9 - Semerkandî, age., I, 418. 10 - Taberî, age., VII, 40. 11 - Buhârî, Bed’ü’l-Halk, 16; Sayd, 7; Müslim, Hacc, 66-69, 72, 73, 76, 77, 79; Ebû Dâvûd, Menâsik, 39; Nesâî, Menâsik, 82, 86-88; İbn Mâce, Menâsik, 1; Dârimî, Menâsik, 19; İmam Mâlik, Muvatta’, Hacc, 88-90; Ahmed b. Hanbel, II, 8, 32, 37, 48, 50, 54, 65, 72, 138.
• 12 - Râzî, age., V, 148.
• 13 - Mâide 5/95; Haşr 59/15; Teğâbun 64/5; Talâk 65/9.
  • Mâide 5/95 Haşr 59/15 Teğâbun 64/5 Talâk 65/9
• 14 - Bakara 2/275; Nisâ’ 4/22, 23; Mâide 5/95; Enfâl 8/38.
  • Bakara 2/275 Nisâ 4/22 Nisâ 4/23 Mâide 5/95 Enfâl 8/38
• 15 - Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95; İbrâhim 14/47; Zümer 39/37. 16 - Âl-i İmrân 3/4; Mâide 5/95; A‘râf 7/136; İbrâhim 14/47; Hıcr 15/79; Rûm 30/47; Secde 32/22; Zümer 39/37, 41; Zuhruf 43/25, 55; Dühân 44/16.
  • Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95 İbrâhîm 14/47 İbrâhîm 14/47 Zümer 39/37 Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95 A‘râf 7/136 İbrâhîm 14/47 Hicr 15/79 Rûm 30/47 Secde 32/22 Zümer 39/37 Zümer 39/41 Zuhruf 43/25 Zuhruf 43/55 Duhân 44/16
• 17 - Semerkandî, age., I, 419.
• 18 - Semerkandî, age., I, 419; Taberî, age., VII, 64-76. 19 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/145; Nahl 16/116.
  • Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/145 Nahl 16/116
• 20 - Ebû Dâvûd, Menâsik, 41.
• 21 - Râzî, age., XII, 98-99. 22 - Bakara 2/203; Âl-i İmrân 3/12, 158; Nisâ’ 4/172; Mâide 5/96; En‘âm 6/22, 38, 51, 72, 128; Enfâl 8/24, 36; Yûnus 10/28, 45; Hıcr 15/25; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/47; Meryem 19/68, 85; Tâhâ 20/102; Mü’minûn 23/79; Furkân 25/17, 34; Neml 27/83; Sebe’ 34/40; Sâffât 37/22; Fussılet 41/19; Ahkâf 46/6; Kâf 50/44; Mücâdile 58/9; Mülk 67/24.
  • Bakara 2/203 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/158 Nisâ 4/172 Mâide 5/96 En‘âm 6/22 En‘âm 6/38 En‘âm 6/51 En‘âm 6/72 En‘âm 6/128 Enfâl 8/24 Enfâl 8/36 Yûnus 10/28 Yûnus 10/45 Hicr 15/25 İsrâ 17/97 Kehf 18/47 Meryem 19/68 Meryem 19/85 Tâhâ 20/102 Mü'minûn 23/79 Furkân 25/17 Furkân 25/34 Neml 27/83 Sebe' 34/40 Sâffât 37/22 Fussilet 41/19 Ahkâf 46/6 Kâf 50/44 Mücâdele 58/9 Mülk 67/24
• 23 - Râzî, age., V, 148. 24 - Zemahşerî, age., I, 589.
• 25 - Âl-i İmrân 3/29; Mâide 5/97; Enbiyâ’ 21/4; Hacc 22/70; Furkân 25/6; ‘Ankebût 29/52; Fâtır 35/38; Hucürât 49/16, 18; Mücâdile 58/7. 26 - Bakara 2/29, 231, 273, 282; Nisâ’ 4/32, 176; Mâide 5/97; En‘âm 6/101; Enfâl 8/75; Tevbe 9/115; Nûr 24/35, 64; ‘Ankebût 29/62; Ahzâb 33/40, 54; Şûrâ 42/24; Feth 48/26; Hucürât 49/16; Hadîd 57/3; Mücâdile 58/7; Teğâbun 64/11.
  • Âl-i İmrân 3/29 Mâide 5/97 Enbiyâ 21/4 Hacc 22/70 Furkân 25/6 ‘Ankebût 29/52 Fâtır 35/38 Hucurât 49/16 Hucurât 49/18 Mücâdele 58/7 Bakara 2/29 Bakara 2/231 Bakara 2/273 Bakara 2/282 Nisâ 4/32 Nisâ 4/176 Mâide 5/97 En‘âm 6/101 Enfâl 8/75 Tevbe 9/115 Nûr 24/35 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/62 Ahzâb 33/40 Ahzâb 33/54 Şûrâ 42/24 Fetih 48/26 Hucurât 49/16 Hadîd 57/3 Mücâdele 58/7 Teğâbun 64/11
• 27 - Yüce Allah’ın ‘alîm sıfatı Kur’ân’da oldukça fazla geçmektedir. 28 - Bakara 2/33; Mâide 5/109, 116; En‘âm 6/73; Tevbe 9/78, 94, 105; Yûnus 10/20; Hûd 11/123; Ra‘d 13/9; Nahl 16/77; Kehf 18/26; Mü’minûn 23/92; Neml 27/65; Secde 32/6; Sebe’ 34/48; Fâtır 35/38; Zümer 39/46; Hucürât 49/18; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18; Cinn 72/26. 29 - Mülk 67/13. Benzer âyetler için bk. Bakara 2/235; Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Tâhâ 20/7; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4. 30 - Mü’min 40/19. 31 - En‘âm 6/59.
  • Bakara 2/33 Mâide 5/109 Mâide 5/116 En‘âm 6/73 Tevbe 9/78 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/20 Hûd 11/123 Ra‘d 13/9 Nahl 16/77 Kehf 18/26 Mü'minûn 23/92 Neml 27/65 Secde 32/6 Sebe' 34/48 Fâtır 35/38 Zümer 39/46 Hucurât 49/18 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18 Cinn 72/26 Mülk 67/13 Bakara 2/235 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Tâhâ 20/7 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mü'min 40/19 En‘âm 6/59
• 32 - Mülk 67/13-14.
  • Mülk 67/14
• 33 - İsrâ’ 17/13. 34 - Kehf 18/49; Kamer 54/52-53. 35 - En‘âm 6/103.
  • İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kamer 54/53 En‘âm 6/103
• 36 - Zilzâl 99/7-8. 37 - Necm 53/39-41. 38 - ‘Âdiyât 100/10.
  • Zilzâl 99/8 Necm 53/41 ‘Âdiyât 100/10
• 39 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/22; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/22 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13
• 40 - En‘âm 6/59; Lokmân 31/16; Mücâdele 58/6-7. 41 - Bakara 2/143; İsrâ’ 17/13; Kehf 18/49; Kâf 50/18; Necm 53/39-40; Kamer 54/52-53; İnfitâr 82/10-12; Zilzâl 99/7-8.
  • En‘âm 6/59 Lokmân 31/16 Mücâdele 58/7 Bakara 2/143 İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kâf 50/18 Necm 53/40 Kamer 54/53 İnfitâr 82/12 Zilzâl 99/8
• 42 - Bakara 2/77, 235, 284; Âl-i İmrân 3/5, 29, 118, 154; Nisâ’ 4/149; En‘âm 6/3, 28; Tevbe 9/78; Hûd 11/5; Ra‘d 13/8-10; İbrâhim 14/38; Nahl 16/19, 23; Tâhâ 20/7; Enbiyâ’ 21/110; Furkân 25/6; Neml 27/25; Ahzâb 33/37, 54; Yâsîn 36/76; Mü’min 40/16-19; Zuhruf 43/80; Muhammed 47/26; Mümtehıne 60/1; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13; Hâkka 69/18; A‘lâ 87/7.
  • Bakara 2/77 Bakara 2/235 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/5 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/118 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/149 En‘âm 6/3 En‘âm 6/28 Tevbe 9/78 Hûd 11/5 Ra‘d 13/10 İbrâhîm 14/38 Nahl 16/19 Nahl 16/23 Tâhâ 20/7 Enbiyâ 21/110 Furkân 25/6 Neml 27/25 Ahzâb 33/37 Ahzâb 33/54 Yâsîn 36/76 Mü'min 40/19 Zuhruf 43/80 Muhammed 47/26 Mümtehine 60/1 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13 Hâkka 69/18 A‘lâ 87/7
• 43 - Bakara 2/196, 211; Âl-i İmrân 3/11; Mâide 5/2, 98; Enfâl 8/13, 25, 48, 52; Ra‘d 13/6; Mü’min 40/3, 22; Fussılet 41/43; Haşr 59/4, 7.
  • Bakara 2/196 Bakara 2/211 Âl-i İmrân 3/11 Mâide 5/2 Mâide 5/98 Enfâl 8/13 Enfâl 8/25 Enfâl 8/48 Enfâl 8/52 Ra‘d 13/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/22 Fussilet 41/43 Haşr 59/4 Haşr 59/7
• 44 - Nisâ’ 4/95; Mâide 5/100; En‘âm 6/50; Hûd 11/24; Ra‘d 13/16, 19; Nahl 16/76; Nûr 24/26; Fâtır 35/12, 19-22; Zümer 39/9, 29; Mü’min 40/58; Hadîd 57/10; Haşr 59/20. 45 - Bakara 2/267; Âl-i İmrân 3/179; Nisâ’ 4/2; Mâide 5/100; Enfâl 8/37. 46 - Bakara 2/168; Nisâ’ 4/2, 43; Âl-i İmrân 3/179; Nisâ’ 4/2; Mâide 5/6, 88, 100; A‘râf 5/58; Enfâl 8/37, 69; Nahl 16/114; Hacc 22/24; Fâtır 35/10. 47 - Bakara 2/221; Mâide 5/100; Tevbe 9/25; Ahzâb 33/53; Hadîd 57/20.
  • Nisâ 4/95 Mâide 5/100 En‘âm 6/50 Hûd 11/24 Ra‘d 13/16 Ra‘d 13/19 Nahl 16/76 Nûr 24/26 Fâtır 35/12 Fâtır 35/22 Zümer 39/9 Zümer 39/29 Mü'min 40/58 Hadîd 57/10 Haşr 59/20 Bakara 2/267 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/2 Mâide 5/100 Enfâl 8/37 Bakara 2/168 Nisâ 4/2 Nisâ 4/43 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/2 Mâide 5/6 Mâide 5/88 Mâide 5/100 Mâide 5/58 Enfâl 8/37 Enfâl 8/69 Nahl 16/114 Hacc 22/24 Fâtır 35/10 Bakara 2/221 Mâide 5/100 Tevbe 9/25 Ahzâb 33/53 Hadîd 57/20
• 48 - Bakara 2/179, 197, 269; Âl-i İmrân 3/7, 190; Mâide 5/100; Yûsuf 12/111; Ra‘d 13/19; İbrâhim 14/52; Sâd 38/29, 43; Zümer 39/9, 18, 21; Mü’min 40/54; Talâk 65/10. 49 - Yazır, age., V, 108. 50 - Yûsuf 12/111. 51 - Âl-i İmrân 3/190.
  • Bakara 2/179 Bakara 2/197 Bakara 2/269 Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/190 Mâide 5/100 Yûsuf 12/111 Ra‘d 13/19 İbrâhîm 14/52 Sâd 38/29 Sâd 38/43 Zümer 39/9 Zümer 39/18 Zümer 39/21 Mü'min 40/54 Talâk 65/10 Yûsuf 12/111 Âl-i İmrân 3/190
• 52 - Bakara 2/189; Âl-i İmrân 3/130, 200; Mâide 5/35, 90, 100; A‘râf 7/69; Enfâl 8/45; Hacc 22/77; Nûr 24/31; Cum‘a 62/10. 53 - Bakara 2/5; Âl-i İmrân 3/104; A‘râf 7/8, 157; Tevbe 9/88; Mü’minûn 23/102; Nûr 24/51; Kasas 28/67; Rûm 30/38; Lokmân 31/5; Mücâdele 58/22; Haşr 59/9; Teğâbun 64/16.
  • Bakara 2/189 Âl-i İmrân 3/130 Âl-i İmrân 3/200 Mâide 5/35 Mâide 5/90 Mâide 5/100 A‘râf 7/69 Enfâl 8/45 Hacc 22/77 Nûr 24/31 Cum‘a 62/10 Bakara 2/5 Âl-i İmrân 3/104 A‘râf 7/8 A‘râf 7/157 Tevbe 9/88 Mü'minûn 23/102 Nûr 24/51 Kasas 28/67 Rûm 30/38 Lokmân 31/5 Mücâdele 58/22 Haşr 59/9 Teğâbun 64/16