Tevbe Suresi

Medine’de hicrî 9 ve 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 129 âyetten oluşan, adını 104. âyette geçen ve “(Allah’a) yönelmek” anlamına gelen التَّوْبَة et-tevbeh kelimesinden alan Tevbe sûresi, inişe göre 114, resmî sıralamada ise 9. sûredir.

Bu sûrenin “uzak olma” manasında Berâeh, “bağışlanma” anlamında Tevbe, “nifaktan uzaklaştırdığı için” Mukaşkışah, “münafıkların içyüzünü ortaya çıkardığı için” Muba‘sirah, “onları rezil ettiği için” Muhziyeh, “ürküttüğü için” Müşerrideh, “gizlilikleri, sırları ortaya çıkardığı için” Müsîrah ve Fâdıhah, “onları eşelediği, içlerindekini dışarı çıkardığı için” Hâfırah, “onları cezalandırdığı için” Münekkileh, “onları yerlebir ettiği için” Müdemdimeh, “onları reddettiği için” Münekkirah ve “şiddetli azap içerdiği için” de Müşeddideh ve Sûretü’l-Azâb diye 14 ismi olduğu ifade edilmektedir.

Tevbe sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Enfâl sûresiyle bazı noktalarda konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede “antlaşmaların bozulması” (Enfâl 56-58, Tevbe 1-4, 7-10), “kâfirlere karşı savaşılması gerektiği” (Enfâl 15, 39, Tevbe 5, 73, 123), “Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edilmesi” (Enfâl 72, 74-75, Tevbe 20), “savaşta müminlere ilahi yardımın gelmesi” (Enfâl 11-12, Tevbe 26), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Enfâl 2-3, Tevbe 71, 112), “münafıklardan söz edilmesi” (Enfâl 49, Tevbe 67-69, 74-84) gibi konular ele alındığı için her iki sûrenin de ortak konu içeriğine sahip olduğı ifade edilebilir.

Tevbe sûresinin ilk âyetlerinde, antlaşmaları bozanlarla ilişkiler, hayatın imtihan alanı oluşu, mescitlerin önemi, müminlerin ödüllendirilmesi, kimleri sevmemek veya ne kadar sevmek gerektiği gibi konular ele alınmakta, Huneyn savaşı, müminlerin durumu, müşriklere yönelik yasaklar ve kimlerle savaşılması gerektiği ile Hz. Üzeyr ile Hz. İsa’yı ilah edinenlerin küfrüne dair bilgiler, rahiplerin ve hahamların çoğunun olumsuz tutumları ve mahşerde çarptırılacakları azap zikredilmektedir.

36. âyetten itibaren, ayların sayısı, savaşta bazı ayların istisna edilmesi, savaştan kaçanların kınanması, Hz. Peygamber’e yardım edilmesi gerektiği, onu aldatmak için yalan yere izin isteyip müslümanları yalnız bırakların durumu, Yüce Allah’ın emirlerine riayetin gerekliliği, infakın önemi, nifak içerisinde bulunanların korkunç akıbeti, zekâtın kimlere verileceği, Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü, münafıkların özellikleri, akıbetleri, müminlerin özellikleri ve mahşerde ödül alacakları belirtilmektedir.

73. âyetten itibaren, inkârcılarla ve münafıklarla savaşılması gerektiği, münafıkların ikiyüzlü tavırları, savaşta müminleri yalnız bırakmaları, onlara dua edilmemesi gerektiği, vahiyle alay edişleri, göçebe Arapların Hz. Peygamber’e karşı olumsuz tavırları, iman ve fedakârlıkta önde olanların ödüllendirilecekleri, münafıkların devamlı azapta kalacakları, sadakaların müminlerin mallarını temizlemesi, dırar mescidi yapanların yalancılıkları ve o mescitlerde ibadet edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

111. âyetten itibaren, müminlerin Yüce Allah yolundaki fedakârlıklarının karşılığı, çeşitli nitelikleri, Hz. İbrâhim üzerinden kimler için bağışlanma dilenemeyeceği, kimlerin tevbesinin kabul edileceği, hangi suçların derin üzüntü sebebi olacağı, dini konularda bazılarının ileri düzeyde çalışmalar yapması gerektiği, kâfirlere karşı savaşılmasının zorunluluğu, surelerin indirilişinin kimlerde ne türden etki bıraktığı, nihayetinde Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü ile Yüce Allah’a güvenmenin önemi ele alınmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 61-66. âyetlerinde münafıkların Hz. Peygamber’e sözleriyle eziyet ettiğini, bu ikiyüzlülüklerinin deşifre edileceğini, söylediklerini daha sonra inkâr edeceklerini, sadece oyun oynayıp eğlendiklerini söyleceklerini bildirmektedir.

a) Münafıkların Hz. Peygamber’e Karşı Tavrı

Yüce Allah, sûrenin 61-63. âyetlerinde münafıklardan “O (Peygamber, her söyleneni dinleyen) bir kulaktır” diyerek Nebî’yi incitenler olduğunu, kendilerine cevaben “O, sizin için bir hayır kulağıdır. (Çünkü) o Allah’a inanır, müminlere güvenir ve o, sizden iman edenler için de bir rahmettir. Allah’ın Rasûlü’ne eziyet edenler için mutlaka elem verici bir azap vardır” demesini Hz. Peygamber’e emrettiğini bildirmektedir.

Ardından, münafıkların müslümanları memnun etmek için gelip Yüce Allah’a yalan yere yemin ettikleri, eğer mümin iseler Yüce Allah’ı ve Rasûlü’nü razı etmelerinin daha doğru olacağı bildirilmekte, nihayetinde kim Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne karşı çıkarsa, onun için, içinde ebedî kalacağı cehennem ateşinin uygulanacağı ve bunun büyük rüsvaylık oluşturacağı haber verilmektedir.

ı. Nebî (as) İle Alay Etmeleri

وَمِنْهُمُ الَّذ۪ينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ اُذُنٌ قُلْ اُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِن۪ينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذ۪ينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللّٰهِ لَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “(Münafıklardan:) ‘O (Peygamber, her söyleneni dinleyen) bir kulaktır.’ diyerek Peygamber’i incitenler de vardır. De ki: O, sizin için bir hayır kulağıdır. (Çünkü) o Allah’a inanır, müminlere güvenir ve o sizden iman edenler için de bir rahmettir. Allah’ın Elçisine eziyet edenler için elem verici bir azap vardır.”

Âyetteki وَمِنْهُمُ ve minhum ifadesi “onlardan (şöylesi) vardır”; الَّذ۪ينَ يُؤْذُونَ ellezîne yü’zûne ifadesi “eziyet edenler”; النَّبِيَّ en-nebiyye ifadesi “Nebî’ye, Peygamber’e”; وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve (şöyle) derler”; هُوَ hüve zamiri “o”; اُذُنٌ üzünun kelimesi “bir kulaktır”; قُلْ kul emri “de ki”; اُذُنُ خَيْرٍ üzünü hayrın tamlaması “bir hayır kulağıdır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; يُؤْمِنُ yü’minu fiili “iman eder, inanır, güvenir”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَيُؤْمِنُ ve yü’minu fiili “ve yine iman eder, inanır, güvenir”; لِلْمُؤْمِن۪ينَ li’l-mü’minîne ifadesi “müminlere de, iman edenlere de”; وَرَحْمَةٌ ve rahmetün kelimesi “ve rahmet(tir), merhamet(tir)”; لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا lillezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlar için”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizin içinizden”; وَالَّذ۪ينَ يُؤْذُونَ vellezîne yü’zûne ifadesi “eziyet etmekte olanlar (var ya)”; رَسُولَ اللّٰهِ rasûlellâhi tamlaması “Allah’ın Rasûlü’ne”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için (şöylesi) vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada münafıkların Hz. Peygamber’i incitmeleri ve Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’in ümmeti için ne ifade ettiğiyle ilgili beyanı gündeme getirilmektedir.

1. وَمِنْهُمُ الَّذ۪ينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ اُذُنٌ “(Münafıklardan:) ‘O (Peygamber, her söyleneni dinleyen) bir kulaktır.’ diyerek Peygamber’i incitenler de vardır.” Yüce Allah bu âyetlerde münafıklarla ilgili çeşitli bilgiler verdikten, içlerinde özellikle sadakaların dağıtımı konusunda Hz. Peygamber’e dil uzatanlar bulunduğunu, ikiyüzlü tavırlarının olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa yine münafıkların içinde Nebî (as)’a eziyet edenler bulunduğunu, onu “kulak” olmakla suçladıklarını ifade etmektedir.

a) Tefsirlerimizde bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli olaylar nakledilmektedir. Önemine binaen bir kısmını burada zikretmekte yarar görmekteyiz:

“İbn Abbâs şöyle demektedir: ‘Bir grup münafık, Hz. Peygamber’i ona yakışmayan sözlerle yadetmekteydi. Mesela bazıları ‘Yapmayınız, zira biz, söylediğimiz şeyin onun kulağına varacağından endişe ediyoruz’ dediklerinde, Cülâs İbn Süveyd ‘Tam aksine, biz dilediğimizi konuşur, sonra da ona gider ‘Biz söylemedik’ diye yemin ederiz; o da bizim sözümüze inanır. Zira Muhammed, ancak dinleyen, her söyleneni dinleyip kabul eden bir kulaktır’ deyince, işte o zaman bu ayet-i kerime nazil olmuştu.”(1)

“Hasan el-Basrî şöyle demiştir: Münafıklar, ‘Bu adam sadece (dinleyen) bir kulaktır. İsteyen onu dilediği yere çevirir. Onun bir kararlılığı, azmi bulunmamaktadır’ diyorlardı; bu yüzden bu âyet indirilmişti.”

“Esamm da şunu rivayet etmiştir: ‘O münafıklardan birisi kavmine ‘Eğer Muhammed’in söylediği hak ve gerçek ise, biz eşekden daha âdi ve kötüyüz’ deyince, karısının oğlu bunu duymuş ve ‘Vallâhi o, gerçektir; vallâhi sen, kendi eşeğinden daha şerli ve kötüsün’ demiş, sonra da bu sözü Hz. Peygamber’e ulaştırmıştı. Bunun üzerine o münafıkların bir kısmı ‘Muhammed ancak, (her şeyi dinleyen) bir kulaktır.”

“Şayet sen onunla karşılaşır da bunu söylemediğine dair yemin edersen, o seni tasdik edip sözünü doğrular’ deyince, bu ayet, işte onun o sözünü nakletmek üzere nazil olmuştu. Bunun üzerine, o sözü Hz. Peygamber’e ileten kimse ‘Ey Allah’ın Rasûlü, ben de bundan önce müslüman olmamıştım. Şüphesiz, bu delikanlının benim katımdaki değeri büyüktür. Allah’a andolsun ki ona teşekkür borçluyum’ demişti.”

“Daha sonra Esamm, sözüne devamla şöyle demiştir: ‘Allah, Peygamberi için bir delil olsun ve o münafıklar, yaptıklarından vazgeçsinler diye münafıkların saklamış olduğu çeşitli küfürlerini ortaya koyarak, (bir ayetinde) ‘İçlerinden sadakaların taksimi hususunda sana dil uzatanlar var’;(2) peşinden ‘(Yine o münafıkların) içlerinde öyle kimseler vardır ki Nebî (as)’a eziyet ederler’(3); daha sanra da ‘İçlerinden kimi de Allah’a şöyle söz vermişti’(4) buyurmuş, bunların dışında da gaybla ilgili olan diğer haberleri değişik ayetlerinde bildirmiştir. Bütün bunlarda, Hz. Peygamber’in Yüce Allah katından gönderilmiş gerçek bir nebi olduğuna dair deliller bulunmaktadır.”(5)

b) Burada aktardığımız nüzul sebebi rivayetlerinden de anlaşıldığına göre, münafıklar Hz. Peygamber’e karşı hadlerini aşan, onunla alay eden, onu küçümseyen, dikkate ve ciddiye almayan, sözleriyle onu rencide edip inciten, her yalanı yutacağını iddia ettikleri saf, ahmak bir kişi olarak görüyor ve her söylediklerine inanan birisi olduğunu sanıyorlardı.(6)

Esasında onların bu suçlamasında, Hz. Peygamber’in aldığı vahye inanıp güvenmesini eleştiri de vardır. Çünkü onlar bu türden bilgilenmelere itibar etmedikleri için Hz. Peygamber’in aldığı vahye inanmasını da bir saflık, aklını çalıştırmazlık, her duyduğuna inanma olarak görmüşler ve buna inanmayacaklarını dolaylı yollardan ortaya koymuşlardı.

Bu yüzden kendisine هُوَ اُذُنٌ “o, bir kulaktır” diyerek alaycılıklarını ortaya koymuşlardı. Münafıkların bu sözleriyle kastettikleri “O Peygamber’in zekâsı yoktur, anlayışı kıttır; kalbi saf ve duyduğu her şeye de çabucak inanandır” şeklindeki bir manadır. Onların bu yakıştırması tıpkı “casus”a ‘ayn yani “göz” denmesine benzemektedir.(7)

c) Konunun Hz. Peygamber’e eziyet boyutu Ahzâb 33/57’de de geçmekte ve şöyle buyrulmaktadır: “Allah’ı ve Rasûlü’nü incitenlere Allah dünyada ve ahirette lânet etmiştir ve onlar için alçaltıcı bir azap hazırlamış (olacak)tır.” Hz. Peygamber’e yönelik olan eziyetler çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere onların Hz. Peygamber’i suçladıkları on konu başlığı olarak hatırlanabilir.

Mekke müşrikleri Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(8) “şâ‘ır (şâir)”,(9) “sâhır (büyücü)”,(10) “meshûr (büyülenmiş)”,(11) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(12) “müfterî (iftiracı)”,(13) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(14) “kezzâb (çok yalancı)”,(15) “dâllûn (sapkın(lar)”(16) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mânı‘)”(17) diyorlardı.

Dahası, Ahzâb 33/13’te dile getirildiği gibi, savaştan kaçmak için evlerinin savunmasız olduğu yalanını söyleyip izin istemeleri, ayrıca Ahzâb 33/18’de Medineli Yahudilerin ve münafıkların da savaş zamanlarında milleti gönülsüz edip savaştan geri etme çağrıları vs. hususlar da bu kapsamda hatırlanabilir. Bu konuda verilen bilgiler bağlamında daha sonra ele alacağımız Ahzâb 33/63’te zikredildiği gibi “Son Saat’in zamanını” sormaları da Hz. Peygamber’e verdikleri eziyetlere örnek olarak zikredilebilir.

2. قُلْ اُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِن۪ينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مِنْكُمْ “De ki: O, sizin için bir hayır kulağıdır. (Çünkü) o Allah’a inanır, müminlere güvenir ve o sizden iman edenler için de bir rahmettir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’i “kulak” yani her duyduğuna inanan bir kişi olmakla suçlayıp onu incitenlere ve eziyet edenlere cevabı bizzat kendisi vermekte, Nebî (as)’ın müminler için bir hayır kulağı olduğunu ifade etmektedir. Âyette geçen اُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ üzünü hayrın leküm “Sizin için hayır kulağı” ifadesi, insanların hayrına olacak şeylere itibar ettiğini, bundan muhatapların zarar görmeyeceğini beyan etmektedir.

Bu arada “hayır kulağı” olmanın sonuçları veya Hz. Peygamber’e neden “hayır kulağı” dendiğinin gerekçesi olarak, onun “Yüce Allah’a iman ettiği”, beraberinde “müminlere, onların sözlerine inanıp güvendiği” ve nihayet muhatapların içinden “iman edenler” için de bir rahmet ve merhamet vesilesi olduğu” ifade edilmektedir.

Âyette geçen يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِن۪ينَ ifadesindeki يُؤْمِنُ yu’minu fiillerinin ilki Yüce Allah’a “iman etmeyi”, ikincisi ise müminlere “güvenmeyi” içermekte, imanın hem inanç boyutunu hem de ahlâki boyutunu ortaya koymaktadır. Yüce Allah’a ve müminlere yönelik iman ifadesinin mahiyet ve içerik farkı olması nedeniyle ilkinde bâ/bi, ikincisinde ise lâm/li harfi kullanılmaktadır.

“Hz. Peygamber’in müminlere düşkünlüğü, onlara karşı merhamet ve şefkat dolu oluşu” daha sonra ele alacağımız Tevbe 9/128’de de dile getirilmektedir. Ayrıca Âl-i İmrân 3/159’da belirtildiği gibi, “ümmetine karşı yumuşak tavrı”, dahası Enbiyâ’ 21/107’de “âlemler için ilahi rahmetin tecellisi oluşu”, Şu‘arâ’ 26/215’te belirtildiği üzere “müminlere şefkat ve merhamet kanatlarını germesi gerektiği” bilgisi, Ahzâb 33/6’da zikredildiği üzere “müminlere kendilerinden daha ileri ve yakın olduğu” ifadeleri de onun rahmet ve merhamet peygamberi olduğu hatırlanmalıdır.

3. وَالَّذ۪ينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللّٰهِ لَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Allah’ın Elçisine eziyet edenler için elem verici bir azap vardır.” Yüce Allah, Rasûlü’nü inciten, yani ona eziyet edenler için elem verici bir azabın uygulanacağını haber vermektedir. Konuyla ilgili Ahzâb 33/57’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah, onlara dünyada ve ahirette lânet etmiştir ve onlar için alçaltıcı bir azap hazırlamış (olacak)tır.”

Âyette yer alan لَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Onlar için elem verici bir azap vardır” ifadesi benzer kalıplarda ve içeriklerde Kur’ân’da 72 kez(18) yer almakta ve hepsinde ilahi ceza ve azap kapsamında kullanılmaktadır.

ıı. Yanlış Yeminleri

يَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ وَاللّٰهُ وَرَسُولُهُٓ اَحَقُّ اَنْ يُرْضُوهُ اِنْ كَانُوا مُؤْمِن۪ينَ “Sizi memnun etmek için (gelip) Allah’a (yalan yere) yemin ederler. Eğer mümin iseler (bilsinler ki) kendisi razı edilmeye Allah ve Elçisi daha layıktır.”

Âyetteki يَحْلِفُونَ yahlifûne fiili “(yalan yere şöyle) yemin ederler”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, sizinle ilgili olarak”; لِيُرْضُوكُمْ li yardûhum ifadesi “sizi memnun etmek için”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; وَرَسُولُهُ ve rasûılühû ifadesi “ve O’nun Elçisi, Rasülü”; اَحَقُّ ehakku kelimesi “daha layık(tır)”; اَنْ يُرْضُوهُ en yurdûhu ifadesi “O’nun razı edilmesine”; اِنْ كَانُوا in kânû ifadesi “eğer (şöyle) iseniz”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi ise “müminler, inananlar” demektir

Burada münafıkların yalancılıkları ve yemini yapılış amacının dışında kullanmalarıyla ilgili ifadeler dile getirilmektedir.

1.يَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ “Sizi memnun etmek için (gelip) Allah’a (yalan yere) yemin ederler.” Yüce Allah münafıkların Hz. Peygamber’e eziyet ettiklerini, onu rencide edip incittiklerini beyan ettikten sonra, bu defa onların yalan yere yemin ederek müslümanları razı etmeye çalıştıklarını bildirmekte, oysa eğer iman etmişlerse artık Allah’ın ve Rasûlü’nin razı edilmesinin daha doğru olduğunu ifade etmektedir.

Daha önce yorumladığımız Tevbe 9/56’da da belirttiğimiz üzere, yalan yere etmek münafıkların tipik özelliklerinden birisidir. İşte bunun bir sonucu olarak, bu defa müslümanları memnun etme çabasına girdikleri, oysa asıl yapılması gerekenin bu olmadığı, çünkü eğer gerçekten iman etmişlerse Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün razı edilmesinin çok daha önemli ve öncelikli olduğu haber verilmektedir.

2. وَاللّٰهُ وَرَسُولُهُٓ اَحَقُّ اَنْ يُرْضُوهُ اِنْ كَانُوا مُؤْمِن۪ينَ “Eğer mümin iseler (bilsinler ki) kendisi razı edilmeye Allah ve Elçisi daha layıktır.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Eğer mümin iseler Allah’ı ve Rasûlü’nü yani onu (Allah’ı) razı etmeleri daha doğrudur (önceliklidir).” Burada âyetin Tebük Savaşı’na katılmayan ve Hz. Peygamber Medine’ye dönünce ona gelerek mazeret beyanında bulunup, yemin eden bir grup münafık hakkında nazil olduğu ileri sürülmüştür. Buna göre mana şöyle olur: “Onlar, müminleri yeminleriyle hoşnut etmek için kendileri hakkında nakledilen şeyleri söylemediklerine dair yemin ettiler. Hâlbuki gerekli olan şey, onların gizledikleri şeyin aksini Yüce Allah’ın ortaya çıkarmasından korkmaları değil, ihlâs ve tevbe ile O’nu razı etmeleridir.”(19)

ı. Konu böyle özel bir olayla ilişkili olsa da olmasa da, asıl mesaj, münafıkların yalan yere yemin eden insanlar olduğunu hatırlatmak ve gerçekte kimin memnun edilmesi gerektiğini zihinlere kazımaktır. Münafıklar müslümanları razı etmeye çalışarak yalan yere yemin etmişlerdi. Oysa bu yemin gerçek manada bir imanın sonucu olsa o zaman Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne yönelik bir memnuniyet içermesi gerekmektedir.

ıı. Âyette geçen وَاللّٰهُ وَرَسُولُهُٓ اَحَقُّ اَنْ يُرْضُوهُ “Kendisi razı edilmeye Allah ve Rasûlü daha layıktır” cümlesinde bulunan اَنْ يُرْضُوهُ en yurdûhu ifadesindeki hu zamirinin humâ olarak “tesniye/ikili” değil de “müfred/tekil” getirilmesi dikkat çekmektedir. Bunun muhtemel sebebi, asıl razı edilmesi gereken makamın “Yüce Allah” olduğuna dikkat çekmektir. O’nu yani Yüce Allah’ı razı etmenin ve bunu ispat etmenin yolu Rasûlüllâh’ı razı etmekten geçer. Asıl makamın rızası, onun elçiliğini yapan kişi üzerinden yürütülür.

Bu nedenle, Yüce Allah’ın razı olması Rasûlü’nün memnuniyetiyle anlaşılmış olur ki gerçek imanın insandaki görüntüsü budur. Nisâ’ 4/80’de de belirtildiği gibi “Rasûl’e itaat eden nasılki Allah’a itaat etmiş” oluyorsa, Rasûl’ü memnun eden de Yüce Allah’ı memnun etmiş sayılır.

Âl-i İmrân 3/31’de dile getirildiği üzere, “Allah’ı sevenlerin Rasûl’e tâbi olmaları gerektiği” hususunda da aynı durum söz konusudur. Rasûl’ün memnuniyetinin ölçüsü ve sınırları Yüce Allah’ın rızasının bir görüntüsü olduğu için, tekil zamir kullanımının nedeni bu şekilde ifade edilebilir.

Sanıldığı gibi Yüce Allah’ın rızası başka yerde, Rasûlüllah’ın rızası başka yerde olamaz; ikisinin verdiği bilgiler farklı kaynaklar olarak sunulamaz. İşte Enfâl 8/20, 24 ve Tevbe 9/59, 62, 74’teki tesniye yerine tekil zamir kullanımları bunun en açık delilidir. Diğer pek çok örnekte de olduğu gibi, âyette nebî, nezîr, Muhammed, Ahmed vs. kelimelerin değil de rasûl kelimesinin kullanılmasının sebebi de elçinin onu göndereni temsil etmesidir.

ııı. Feci Akıbetleri

اَلَمْ يَعْلَمُوٓا اَنَّهُ مَنْ يُحَادِدِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ فَاَنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدًا ف۪يهَا ذٰلِكَ الْخِزْيُ الْعَظ۪يمُ “(Hâlâ) bilmediler mi ki kim Allah’a ve Elçisine karşı çıkarsa, onun için içinde ebedî kalacağı cehennem ateşi vardır. İşte bu büyük rezilliktir.”

Âyetteki اَلَمْ يَعْلَمُوا elem ya‘lemû sorusu “bilmediler mi”; اَنَّهُ مَنْ يُحَادِدِ ennehû men huhâdid ifadesi “muhakkak ki her kim karşı çıkarsa”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû sözcüğü “ve O’nun Elçisi’ne, O’nun Rasûlü’ne”; فَاَنَّ لَهُ fe enne lehû ifadesi “muhakkak ki onun için vardır, onun için olacaktır”; نَارَ جَهَنَّمَ nâra cehenneme tamlaması “cehennem ateşi”; خَالِدً hâliden kelimesi “ebedi kalıcı olarak”; ا ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte o, işte bu (durum)”; الْخِزْيُ الْعَظ۪يمُ el-hızyü’l-‘azîmu tamlaması ise “büyük rüsvaylık(tır)” demektir.

Burada münafıkların Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne karşı giriştikleri düşmanlığın akıbetinin ebedi cehennem olacağı bilgisi gündeme getirilmektedir.

1. اَلَمْ يَعْلَمُوٓا اَنَّهُ مَنْ يُحَادِدِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ فَاَنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدًا ف۪يهَا “(Hâlâ) bilmediler mi ki kim Allah’a ve Elçisine karşı çıkarsa, onun için içinde ebedî kalacağı cehennem ateşi vardır.” Yüce Allah münafıklarla ilgili olarak, onların Hz. Peygamber’i incittiğini, yalan yere yemin ettiklerini beyan ettikten sonra, bu defa onların Tebük Savaşı’na katılmamaları nedeniyle aslında Allah’a ve Rasûlü’ne karşı geldiklerini, bu yüzden de ebedi cehennemlik olduklarını haber vermektedir.(20)

Âyetin başındaki اَلَمْ يَعْلَمُوا elem ya‘lemû ifadesi “bilmediler mi” manasına gelmekte, özellikle münafıkların şunca zaman ve tecrübeye rağmen hâlâ gerçeğin farkına varmamış olmalarını eleştiren bir mana içermektedir. Bu nedenle, biz de tercümenin başına “hâlâ” kelimesini getirmeyi gerekli gördük.

Mücâdele 58/5 ve 20’de geçen يُحَآدُّونَ yühâddûne fiili ile aynı kökten gelen يُحَادِدِ yuhâdid(ü) fiili “karşı gelmek”, “düşmanlık etmek”, “meydan okumak”, “savaş açmak”, “rekabete kalkışmak”, “muhalefet etmek”, “başkaldırmak”, “sınır çizmek”, “haddini aşmak” gibi anlamlar içermektedir.(21)

Çeşitli âyetlerde(22) geçen وَتِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ “Bunlar Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır” ifadesinde geçen حُدُود hudûd kelimesiyle aynı kökten gelen يُحَادِدِ yuhâdid(ü) fiilinin aslında bu anlama uygun olarak “haddini bildirmek”, “yeni bir sınır çizmek”, “sınırları tanımamak” gibi anlam boyutunun bulunduğu kanaatindeyiz.

Gerçekten de Yüce Allah’ın sınırlarına itibar etmeyenler O’na ve Rasûlü’ne karşı gelmiş, onlara meydan okumuş, onlarla rekabete girişmiş ve kendilerine muhalefet etmiş olacakları için sınır tanımaz bir duruma da gelmişlerdir demektir. Bu yüzden, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette belirtildiği üzere, her kim Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne karşı gelir, düşmanlık ederse içinde ebedi kalacağı cehennemi hak etmiş olacaktır.

Yüce Allah kendisine ve Elçisi’ne karşı gelip düşmanlık gösterenlerin akıbetinin korkunç olacağını ve içinde ebedi kalacakları ateş azabına atılacaklarını beyan etmekte, hem münafıklara ve kâfirlere gözdağı vermekte, hem de dolaylı olarak müminlere de moral vermeyi amaçlamaktadır.

2. ذٰلِكَ الْخِزْيُ الْعَظ۪يمُ “İşte bu büyük rezilliktir.” Yüce Allah münafıklar özelinde beyan ettiği üzere, mahşerdeki ateş azabının büyük bir rüsvaylık oluşturacağını ifade etmektedir.

Mâide 5/33’te de açıkladığımız gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan خِزْي/ الْخِزْيhızy/el-hızy kelimesi Kur’ân’da 11 kez(23) geçmektedir. Bu doğrultuda âyette sözü edilen الْخِزْيُ الْعَظ۪يمُ el-hızyu’l-‘azîmu tamlaması “büyük zillet, perişanlık, rüsvaylık, usanç vericilik, rezillik” demektir.(24)

Yûnus 10/98’de de beyan edildiği gibi, الْخِزْي el-hızy kelimesinden maksat “rezillik azabı”dır ve böyle davrananların dünyadaki halleri bir çeşit azaba dönüşmektedir. Böylelerinin dünyada karşılaştıkları manzara işledikleri suçun keffareti olarak yeterli olmadığı için, eğer tevbe etmezlerse mahşerde de bu cezanın devamı mahiyetinde çok büyük bir azaba mahkûm edilmeleri, yani cehennemde ateş azabına atılmaları söz konusu olacaktır.

b) Münafıkların Diğer Tavırları

Yüce Allah, sûrenin 64-66. âyetlerinde kalplerinde olanı kendilerine haber verecek bir sûrenin müminlere indirilmesinden dolayı münafıkların şeklen çekindiklerini, kendilerine “Siz alay edin (bakalım)! Muhakkak ki Allah çekindiğiniz(!) şeyi ortaya çıkaracaktır” mesajını iletmesini Hz. Peygamber’e emretmektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’in onlara niçin alay ettiklerini sorarsa elbette “biz sadece lafa dalmış şakalaşıyorduk” diyecekleri, buna karşılık da “Allah ile, O’nun âyetleriyle ve Rasûlü ile mi alay ediyordunuz?” diyerek bunun ne kadar kötü bir şey olduğu dile getirilmekte ve şu husus bildirilmektedir: “(Boşuna) özür dilemeyin! (Çünkü) siz iman ettikten sonra (artık tekrar) kâfir oldunuz. Sizden (tevbe eden) bir grubu bağışlasak bile suçlu olduklarından dolayı bir gruba da azap edeceğiz.”

ı. Münafıkların Deşifre Edilmesi

يَحْذَرُ الْمُنَافِقُونَ اَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِمَا ف۪ي قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِؤُ۫ا اِنَّ اللّٰهَ مُخْرِجٌ مَا تَحْذَرُونَ “O münafıklar, kalplerinde olanı kendilerine bildirecek bir surenin onlara (müminlere) indirilmesinden çekinirler. De ki: Siz alay edin (bakalım)! Şüphesiz ki Allah çekindiğiniz şeyi ortaya çıkaracaktır.”

Âyetteki يَحْذَرُ yahzeru fiili “korkuyor”; الْمُنَافِقُون el-münâfikûne kelimesi “münafıklar”; اَنْ تُنَزَّلَ en tünezzele edilgen fiili “indirilmiş olmasından, indirilmesinden”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, üzerlerine, onlarla ilgili”; سُورَةٌ sûratün kelimesi “(kendileri aleyhine) herhangi bir sûre”; تُنَبِّئُهُمْ tünebbiuhum ifadesi “kendilerine haber verecek”; بِمَا ف۪ي قُلُوبِهِمْ bimâ fî kulûbihim ifadesi “kalplerinde olan şeyi”; قُل kul emri “de ki”; اسْتَهْزِؤُ۫ا istehziû emri “alay edin (bakalım)”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; مُخْرِجٌ muhricun kelimesi “ortaya çıkarıcı(dır), çıkaracak(tır)”; مَا تَحْذَرُونَ mâ tahzerûne ifadesi ise “çekindiğiniz, çekinmekte olduğunuz şeyleri” demektir.

Burada münafıkların Hz Peygamber’le ve vahiy ile alay edişleri, ayrıca bu alaycılıklarının karşılığını görecekleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, münafıkların Allah’a ve Rasûlü’ne karşı çıkmalarının sonucunda ebedi cehennemlik olduklarını beyan ettikten sonra, bu defa münafıkların kalplerinde olup bitenleri ortaya dökecek bir sûre indirilmesinden korktuklarını(!) ifade etmektedir. Âyette sözü edilen durum, münafıkların kendi durumlarının deşifre edilmesi noktasında yaşayacakları utanç ve mahcubiyetle ilgilidir.

Ancak bunlar zaten vahye inanmadıkları için onların deşifre edilmekten korkmalarının anlamı merak konusu olmuştur. Gerçekten de münafıklar Hz. Peygamber’in risaletine inanmadıkları için ona vahiy indirilmesini de kabul etmiyorlardı demektir. Bu durumda onların çekinmelerinin “alay etmek” içerikli olduğu düşünülmelidir(25) ki zaten devam eden cümlede de buna dair bir beyan yer almaktadır.

Kur’ân’da dokuz kez(26) geçen سُورَة sûrah kelimesi, süver kalıbında da bir kez Hûd 11/13’te zikredilmektedir. Bu kelime hem bütünüyle bir sûre manasına gelebilir; hem de sûrenin içeriğinde yer alan bir “Kur’ân metni”, “Kur’ân pasajı”, “âyetler” manasını verebilir.(27)

Âyette geçen يَحْذَرُ yahzeru fiilinin verdiği “korkuyor” şeklindeki mana, onların bu şekilde görünmeleri, yani müslümanlarla alay etmeleri olmalıdır. Aksi takdirde devam eden cümledeki اسْتَهْزِؤُ۫ا اِنَّ اللّٰهَ مُخْرِجٌ مَا تَحْذَرُونَ “Alay edin (bakalım); Allah (alay ederek) çekindiğinizi (gösterdiğiniz şeyleri) ortaya çıkaracaktır” beyanının anlamı kalmamaktadır.

Daha önce yorumladığıız Tevbe 9/61’de Hz. Peygamber için “o bir kulaktır; her duyduğuna inanıyor” şeklindeki suçlamaları ve alaycılıkları bağlamında düşünüldüğünde, burada da Hz. Peygamber’in kendileriyle ilgili bir şeyler üreteceği şeklindeki alaycılıklarına gönderme yaptıkları düşünülebilir. Onlara göre, vahiy adına söylenenlerin hepsi birer düzmecedir ve münafıkların aleyhine dile getirilecek şeyler aynı şekilde aslı olmayan sözlerdir. Bu yüzden onlar Hz. Peygamber’le ve vahiy ile alay ediyorlardı. İşte onların alaycılıklarıyla ilgili olarak Yüce Allah onlara “Alay edin (bakalım); nasıl olsa Allah korkusuyla alay ettiğiniz şeyleri ortaya çıkaracaktır” buyurmaktadır.

İmâm Zeccâc gibi bazı müfessirlerimiz, âyetin başındaki يَحْذَرُ yahzeru fiilinin emir manası verdiğini, bu nedenle âyetin mesajının münafıkların deşifre edilmekten sakınmaları gerektiğini içerdiğini bildirmişlerdir(28) ki münafıkların böyle bir emre itibar etmesi söz konusu olamaz. Yine de bu kanaatte olanlara göre, hepsi değilse de hiç olmazsa bir kısım münafığın deşifre edilmekten çekinmeleri emredilmekte, buna karşılık olarak onların alaycılığa devam ettikleri belirtilerek, Yüce Allah’ın onların alaya alarak sakınmaya konu edindikleri meselelerde gizlediklerini ortaya çıkaracağı bildirilmiş olmaktadır.

ıı. Değerlerle Dalga Geçmeleri

وَلَئِنْ سَاَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ اِنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ قُلْ اَبِاللّٰهِ وَاٰيَاتِه۪ وَرَسُولِه۪ كُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Onlara (niçin alay ettiklerini) sorarsan, elbette ‘Biz sadece lafa dalmış şakalaşıyorduk.’ derler. De ki: Allah ile, O’nun ayetleri ile ve Elçisi ile mi alay ediyordunuz?”

Âyetteki وَلَئِنْ سَاَلْتَهُمْ ve lein seeltehum ifadesi “ve elbette onlara sorsan”; لَيَقُولُنَّ le yekûlünne fiili “muhakkak ki (şöyle) derler”; اِنَّمَا كُنَّا innemâ künnâ ifadesi “muhakkak ki biz sadece ve sadece (şöyle) idik”; نَخُوضُ nehûdu ifadesi “lafa dalıyor(duk)”; وَنَلْعَبُ ve nel‘abu fiili “ve eğleniyor(duk)”; قُلْ kul emri “de ki”;اَبِاللّٰهِ۪ ebillâhi sorusu “Allah ile mi”; وَاٰيَاتِه۪ ve âyâtihî ifadesi “ve O’nun ayetleriyle (mi)”; وَرَسُولِه ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Elçisi ile mi, Rasûlü ile (mi)”; كُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُ۫نَ küntüm testehziûne ifadesi “alay ediyordunuz” demektir.

Burada münafıkların Tebük Gazvesi ve/veya bütün ilahi öğretileri içerecek şekilde Yüce Allah, âyetleri ve Rasûlü ile ilgili alaycılıkları gündeme getirilmektedir.

1. وَلَئِنْ سَاَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ اِنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ “Onlara (niçin alay ettiklerini) sorarsan, elbette ‘Biz sadece lafa dalmış şakalaşıyorduk.’ derler.” Yüce Allah münafıkların kendi aleyhlerinde bir sûre indirilip durumlarının deşifre edilebileceği şeklindeki korkuyla da alay ettiğini ifade ettikten sonra, alaycılıkıları Hz. Peygamber’in kulağına gidince bu defa ağız değiştirdiklerini ve bu türden sözleri sadece eğlence amaçlı olarak dile getirdiklerini söylediklerini ifade etmektedir.

a) Âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Bir kısmını hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

ı. “İbn Ömer şunu rivayet etmiştir: ‘Münafıklardan birisi Rasûlullah’ı ve müminleri kastederek Tebük Gazvesi’nde ‘Bunlardan daha korkak, bunlardan daha yalancı ve bunlardan daha ödlek kimse görmedim’ demişti. Bunun üzerine sahabeden biri ‘Yalan söylüyorsun. Sen bir münafıksın’ demiş ve bunu Hz. Peygamber’e haber vermek için gitmiş, oraya vardığında Hz. Peygamber’e bu ayetlerin indiğini görmüşü.”

“O münafık da devesine binmiş olarak Hz. Peygamber’e gelmişti ve ‘Ey Allah'ın Rasûlü, biz şaka yapıyorduk ve yolu (kolayca) katedelim diye kervancılar gibi (abuk-sabuk) konuşuyorduk’ deyip duruyor, Rasûlullah da ‘Allah ile O’nun ayetleriyle, O’nun Rasulü ile mi eğleniyordunuz?’ diyor, münafığın sözüne hiç aldırış etmiyor, bu sözden başka birşey söylemiyordu.”(29)

ıı. “Hasan ve Katâde şöyle demişlerdir: ‘Hz. Peygamber Tebük’e hareket edince, münafıklar kendi aralarında ‘Siz bu Muhammed’in Şam’a galip geleceğini, Şam’ın kalelerini ve köşklerini alabileceğini mi sanıyorsunuz? O nerede, bu nerede?’ diyorlardı. Hz. Peygamber Tebük’ten dönünce onları çağırmış ve ‘Siz şöyle şöyle diyordunuz’ demiş, onlar da ‘Biz bunu ciddi olarak söylememiştik. Biz sadece lafa dalmış şakalaşıyorduk’(30) cevabını vermişlerdi.”(31)

ııı. “Rivayet olunduğuna göre, savaşa katılmayanlardan ne yaptıkları ve niçin katılmadıkları sorulunca, onlar da bu sözü söylemişlerdi.”

ıv. “Biz, Ebû Müslim’in, ‘Münafıklar, kalplerinde olanı açıkça haber verecek bir surenin inmesinden daima endişe ederler’ âyetinin tefsirinde şöyle dediğini nakletmiştik: ‘O münafıklar, bu sakınma ve endişe tavrını alaycılıkla ortaya koymuşlardı. Bundan dolayı Yüce Allah, bu ayette onlara ‘Niçin böyle yaptınız?’ denildiğinde, onlar ‘Biz bunu tenkid için değil, lafa dalıp şakalaşmak için yaptık’ dediklerini bildirmiştir.”

Râzî, bu rivayetleri ve görüşleri aktardıktan sonra kendisi âyetle ilgili şu değerlendirmeyi yapmıştır:

“Bil ki bu ayeti anlamak için bu rivayetlere ihtiyaç yoktur. Çünkü ayet onların tenkid ve alay yoluyla fasit bir söz söylediklerini anlatmaktadır. Bu nedenle, Rasûlullah (as) onlara böyle söylemiş olduklarını haber verince, onlar endişeye kapılarak ‘Biz o sözü ciddi olarak değil, bir şaka olarak söyledik’" diyerek özür beyan etmişlerdi ki işte onların, ‘Biz ancak (yol zahmetini hissetmemek için lafa) dalmış bulunuyor, şakalaşıyorduk’ şeklindeki sözlerinin manası budur. Yani, ‘Biz bunu sırf şaka olsun diye söyledik’ demektir.”

“Bu durum, innemâ kelimesinin hasr (vurgu) manası ifade ettiğine delalet eder. Çünkü eğer böyle olmasaydı, onların eğlenceye dalıp şakalaşmalarından dolayı, alay eden kimseler olmamaları gerekmezdi. Bu durumda da onların bu mazeretleri ve cevapları, tam bir mazeret ve cevap olmaz.”(32)

b) Müddessir 74/45’te de geçen نَخُوضُ nehûdu fiili başka kalıplarda olmak üzere çeşitli âyetlerde(33) geçmekte ve “boş işlere dalmak” manasına gelmektedir Ayrıca bu kalıpta Kur’ân’da sadece burada geçen نَلْعَبُ nel‘abü fiili ise “oynamak” demektir.

Rivayetlerden de anlaşıldığı gibi, Tebük Gazvesi sonrasında savaşa katılmayan münafıkların ileri geri konuştukları bilgisi Rasûlüllah’a ulaşmıştı. Durum kendisine aktarıldıktan sonra, muhataplara buna dair sorular sormuş ve onların da bunu yalanlamadıkları, ancak oyun, eğlence ve şakalaşma amaçlı olarak bu türden sözleri söylediklerini beyan etmişlerdi.

Burada Rasûlüllah (as)’a bu haberin nasıl geldiğiyle ilgili dile getirilen yaklaşımları sorunlu bulduğumuz için, biz bunu Hz. Peygamber’in devlet başkanlığı görevi gereği yaptırdığı bir istihbaratla öğrendiği kanaatini benimsemekteyiz. Konuyu vahiy ile ilişkilendirince bu defa ilgili vahiyleri bulma sorunu ile karşılaşılır ki buna dair herhangi bir işlem ve kabul doğru olamaz.

2. قُلْ اَبِاللّٰهِ وَاٰيَاتِه۪ وَرَسُولِه۪ كُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُ۫نَ “De ki: Allah ile, O’nun ayetleri ile ve Elçisi ile mi alay ediyordunuz?” Âyetin ilk kısmında yer alan “onlara sorsan” ifadesi ile bu cümledeki bilgileri karşılaştırınca bunun sorulduğu ve alınan cevaplar nedeniyle de Hz. Peygamber’in muhataplarına karşı “Allah ile, âyetleriyle ve Rasûlü ile mi alay ediyordunuz?” dediği anlaşılmaktadır. Bu ifade, esasında bir soru manasının ötesinde, onların Yüce Allah, âyetleri ve Rasûlü ile alay etmekte oldukları manasını da içermektedir ki bu durumda baştaki hemze edatına istifhâm-i inkârî denilmektedir.

Münafıkların alay ettikleri konuyu Tebük Gazvesi’yle ilişkili görmenin ötesinde, burada daha önce yorumladığımız Tevbe 9/61. âyetteki “o bir kulaktır” sözlerinin bir devamı olarak görüp vahiy adına kendilerine aktarılan her bir beyanla alay ettikleri anlaşılmaktadır. Alaycılık başlı başına kötü bir şeydir; ancak hele ki alay edilen konu Yüce Allah, âyetleri ve Rasûlü ise bu büsbütün facıa bir durumdur ve mutlak sûrette de sonuçları olacaktır. İşte bu nedenle devam eden âyette bu konuya değinilmektedir.

ııı. Özürlerinin İşe Yaramaması

لَا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ ا۪يمَانِكُمْ اِنْ نَعْفُ عَنْ طَآئِفَةٍ مِنْكُمْ نُعَذِّبْ طَآئِفَةً بِاَنَّهُمْ كَانُوا مُجْرِم۪ينَ “(Boşuna) özür dilemeyin! (Çünkü) siz iman ettikten elbette k âfir oldunuz. Sizden (tevbe eden) bir grubu bağışlasak bile suçlu olduklarından dolayı bir gruba da azap edeceğiz.”

Âyetteki لَا تَعْتَذِرُوا lâ ta‘tezirû emri “özür dilemeyin”; قَدْ كَفَرْتُمْ kad kefertüm ifadesi “muhakkak ki siz inkâr ettiniz”; بَعْدَ ا۪يمَانِكُمْ ba‘de îmâniküm ifadesi “sizin imanınızdan sonra”;اِنْ نَعْفُ in na‘fü ifadesi “eğer affetsek (bile)”; عَنْ طَآئِفَةٍ ‘an tâifetin ifadesi “bir grubu”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizin içinizden”; نُعَذِّبْ nü‘azzib fiili “azap edeceğiz”; طَآئِفَةً tâifeten kelimesi “bir kısmına, bir gruba”; بِاَنَّهُمْ bi ennehum ifadesi “muhakkak ki (şöyle) olmaları sebebiyle”; كَانُوا مُجْرِم۪ينَ kânû mücrimîne ifadesi ise “suçlular olmaları (nedeniyle)” demektir.

Burada imandan sonra küfre düşenlerin özür dilememesi gerektiği, bir kısmı affedilse bile curum işlemeye devam eden diğer gruba azap edileceği gündeme getirilmektedir.

1. لَا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ ا۪يمَانِكُمْ “(Boşuna) özür dilemeyin! (Çünkü) siz iman ettikten elbette k âfir oldunuz.” Yüce Allah önceki âyette münafıkların alaycılıklarını eleştirdikten ve kınadıktan sonra, bu âyette artık söz konusu kişilerin özür dilemelerine gerek kalmadığını, çünkü imandan sonra küfre girdiklerini beyan etmektedir. Âyetteki mesajlar birlikte okununca Yüce Allah, âyetleri ve Rasûlü ile alay etmenin insanı kâfir yapacağını bildirmektedir.

Din ile, dini değerlerle alay etmek kişiyi mutlak sûrette kâfir yapacağı için bunun şakasının dahi yapılmaması gerektiği son derece açık bir gerçektir. Münafıkların özür girişimi normal anlamda kalben iman etmeleri nedeniyle değil de, bunun dünyevi sonuçlarından kurtulmaya dayalı bir çaba olması nedeniyle böyle bir girişimin istenen sonucu vermeyeceği anlaşılmaktadır.

Alaycılık ve küfür ilişkisi bağlamında Nisâ’ 4/140’te şöyle buyrulmaktadır: “(Allah), Kitap’ta size şöyle (bir hüküm) indirmiştir: Allah’ın âyetlerinin inkâr edildiğini ve/veya onlarla alay edildiğini işittiğiniz zaman, onlar bundan başka bir söze dalıncaya (başka bir konuya geçinceye) kadar kâfirlerle beraber oturmayın. (Aksi takdirde) muhakkak ki siz de onlar gibi olursunuz. Muhakkak ki Allah, münafıkları ve kâfirleri cehennemde bir araya getirecektir.”

2. اِنْ نَعْفُ عَنْ طَآئِفَةٍ مِنْكُمْ نُعَذِّبْ طَآئِفَةً بِاَنَّهُمْ كَانُوا مُجْرِم۪ينَ “Sizden (tevbe eden) bir grubu bağışlasak bile suçlu olduklarından dolayı bir gruba da azap edeceğiz.” Yüce Allah sözünü ettiği münafıklardan bir grubu affedebileceğini, ancak “cürum işlemekte ısrarcı olmaları, belki de istiğfar ve tevbeye yanaşmamaları nedeniyle” diğer gruba azap edeceğini bildirmektedir. Affedebileceği kişileri neden affedeceğini beyan etmese de anlaşılıyor ki münafıklar içerisinden hiç olmazsa bir grup yapıp ettiklerinin hatalı olduğunu anlamış, tevbe ederek samimi bir dönüş gerçekleştirmişlerdi.

Nitekim daha sonra yorumlayacağımız Tevbe 9/74’te buna dair bir ifade yer almaktadır. Ancak diğer bir grup ise münafıklığa devam ederek mücrim olma sıfatını hak ettikleri, bu yüzden de kendilerinin azaba çarptırılacakları anlaşılmaktadır. Çünkü Bakara 2/284, Âl-i İmrân 3/129, Mâide 5/18, 40 ve Feth 48/14 gibi âyetlerde de belirtildiğine göre Yüce Allah dilediğine yani layık gördüğüne azap ederken, dilediğini yani layık gördüğü kişileri ise affetmektedir.

A‘râf 7/40’ta geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, mücrim kelimesi, c-r-m kökünden türetilen bir isimdir ve özet olarak “günah, cürüm veya suç işleyen kişi, suçlu” anlamına gelmektedir. الْمُجْرِم۪ين el-mücrimîne kelimesi, “suç işlemeyi hayat tarzına dönüştüren veya suçu savunan kişiler” demektir. “De ki: Bizim işlediğimiz suçtan siz sorumlu değilsiniz; biz de sizin işlediğinizden sorulacak değiliz.”(34) Bu âyetteki ecramnâ fiili “suç işlemek” anlamına gelmektedir.

“De ki: Eğer onu uydurduysam günahım bana aittir. Fakat ben sizin işlediğiniz günahtan uzağım.”(35) Bu ve benzer âyetlerde geçen ecramû,(36) tücrimûne(37) ve icrâmî(38) kelimeleri fiil olarak da mastar olarak da “suç işlemek, suçlu” anlamına gelmektedir. Ayrıca Kur’ân’da 52 yerde(39) geçen mücrim/mücrimûn kelimeleri ise kullanıldıkları bütün âyetlerde “suçlu, suçlular” anlamına gelmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette çok önemli bir mesajın daha bulunduğu kanaatindeyiz. Buna göre gelenekte yer aldığı şekliyle “dinden dönen öldürülür” kabulü, tıpkı Bakara 2/217, Âl-i İmrân 3/86, Nisâ’ 4/133, 137, Mâide 5/54, En‘âm 6/133, Tevbe 9/39, İbrâhîm 14/19, Fâtır 35/16 ve Muhammed 47/38’de olduğu gibi kesinlikle doğru değildir. Çünkü bu âyetlerde dinden dönenlerin öldürülmesinden değil, yerlerine başkalarının getirilmesinden söz edilmektedir. Tevbe 9/66’da ise münafıkların imandan sonra inkâr ettikleri, buna rağmen öldürülmedikleri, içelerinden affedilecekler olabileceği gibi mahşerde azaba uğratılacaklarının bulunacağı bildirilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 69; Taberî, age., X, 169-170.
• 2 - Tevbe 9/58. 3 - Tevbe 9/61. 4 - Tevbe 9/75. 5 - Râzî, age., XVI, 116.
  • Tevbe 9/58 Tevbe 9/61 Tevbe 9/75
• 6 - Semerkandî, age., II, 69; Taberî, age., X, 169. 7 - Zemahşerî, age., II, 275.
• 8 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 9 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 10 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4. 11 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 12 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 13 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 14 - Dühân 44/14. 15 - Sâd 38/4. 16 - Mutaffifûn 83/32. 17 - Sebe’ 34/43.
  • Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 18 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hıcr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussılet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdile 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 19 - Râzî, age., XVI, 118.
• 20 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 93, 169; Mâide 5/80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Ahzâb 33/65; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Nebe’ 78/23; Beyyine 98/6.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Ahzâb 33/65 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Nebe' 78/23 Beyyine 98/6
• 21 - Semerkandî, age., II, 71; III, 415; Taberî, age., X, 170; XXVIII, 11; Zemaheşrî, age., IV, 477; Râzî, age., XXIX, 262-263. 22 - Bakara 2/187, 229, 230; Nisâ’ 4/13; Tevbe 9/112; Mücâdile 58/4; Talâk 65/1.
  • Bakara 2/187 Bakara 2/229 Bakara 2/230 Nisâ 4/13 Tevbe 9/112 Mücâdele 58/4 Talâk 65/1
• 23 - Bakara 2/85, 114; Mâide 5/33, 41; Tevbe 9/63; Yûnus 10/98; Hûd 11/66; Nahl 16/27; Hacc 22/9; Zümer 39/26; Fussılet 41/16. 24 - Taberî, age., I, 401.
  • Bakara 2/85 Bakara 2/114 Mâide 5/33 Mâide 5/41 Tevbe 9/63 Yûnus 10/98 Hûd 11/66 Nahl 16/27 Hacc 22/9 Zümer 39/26 Fussilet 41/16
• 25 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 232’de 17. not.
• 26 - Bakara 2/23; Tevbe 9/64, 86, 124, 127; Yûnus 10/38; Nûr 24/1; Muhammed 47/20. 27 - Zemahşerî, age., II, 290.
  • Bakara 2/23 Tevbe 9/64 Tevbe 9/86 Tevbe 9/124 Tevbe 9/127 Yûnus 10/38 Nûr 24/1 Muhammed 47/20
• 28 - Semerkandî, age., II, 71.
• 29 - Taberî, age., X, 172. 30 - Âlûsî, Rûhu’l-Me‘ânî, X, 130. 31 - Taberî, age., X, 172; Zemahşerî, age., II, 277.
• 32 - Râzî, age., XVI, 122. 33 - Nisâ’ 4/140; En‘âm 6/68, 91; Tevbe 9/65; Zuhruf 43/83; Tûr 52/12; Me‘âric 70/42; Müddessir 74/45.
  • Nisâ 4/140 En‘âm 6/68 En‘âm 6/91 Tevbe 9/65 Zuhruf 43/83 Tûr 52/12 Me‘âric 70/42 Müddessir 74/45
• 34 - Sebe’ 34/25.
  • Sebe' 34/25
• 35 - Hûd 11/35. 36 - En‘âm 6/124; Rûm 30/47; Mutaffifûn 83/29. 37 - Hûd 11/35. 38 - Hûd 11/35. 39 - En‘âm 6/55, 123, 147; A‘râf 7/40, 84, 133; Enfâl 8/8; Tevbe 9/66; Yûnus 10/13, 17, 50, 75, 82; Hûd 11/52, 116; Yûsuf 12/110; İbrâhim 14/49; hıcr 15/12, 58; Kehf 18/49, 53; Meryem 19/86; Tâhâ 20/74, 102; Furkân 25/22, 31; Şu‘arâ’ 26/99, 200; Neml 27/69; Kasas 28/17, 78; Rûm 30/12, 55; Secde 32/12, 22; Sebe’ 34/32; Yâsîn 36/59; Sâffât 37/34; Zuhruf 43/74; Dühân 44/22, 37; Câsiye 45/31; Ahkâf 46/25; Zâriyât 51/32; Kamer 52/47; Rahmân 55/41, 43; Kalem 68/35; Me‘âric 70/11; Müddessir 74/41; Murselât 77/18, 46.
  • Hûd 11/35 En‘âm 6/124 Rûm 30/47 Mutaffifîn 83/29 Hûd 11/35 Hûd 11/35 En‘âm 6/55 En‘âm 6/123 En‘âm 6/147 A‘râf 7/40 A‘râf 7/84 A‘râf 7/133 Enfâl 8/8 Tevbe 9/66 Yûnus 10/13 Yûnus 10/17 Yûnus 10/50 Yûnus 10/75 Yûnus 10/82 Hûd 11/52 Hûd 11/116 Yûsuf 12/110 İbrâhîm 14/49 Hicr 15/12 Hicr 15/58 Kehf 18/49 Kehf 18/53 Meryem 19/86 Tâhâ 20/74 Tâhâ 20/102 Furkân 25/22 Furkân 25/31 Şu‘arâ 26/99 Şu‘arâ 26/200 Neml 27/69 Kasas 28/17 Kasas 28/78 Rûm 30/12 Rûm 30/55 Secde 32/12 Secde 32/22 Sebe' 34/32 Yâsîn 36/59 Sâffât 37/34 Zuhruf 43/74 Duhân 44/22 Duhân 44/37 Câsiye 45/31 Ahkâf 46/25 Zâriyât 51/32 Tûr 52/47 Rahmân 55/41 Rahmân 55/43 Kalem 68/35 Me‘âric 70/11 Müddessir 74/41 Mürselât 77/18 Mürselât 77/46