Tevbe Suresi

Medine’de hicrî 9 ve 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 129 âyetten oluşan, adını 104. âyette geçen ve “(Allah’a) yönelmek” anlamına gelen التَّوْبَة et-tevbeh kelimesinden alan Tevbe sûresi, inişe göre 114, resmî sıralamada ise 9. sûredir.

Bu sûrenin “uzak olma” manasında Berâeh, “bağışlanma” anlamında Tevbe, “nifaktan uzaklaştırdığı için” Mukaşkışah, “münafıkların içyüzünü ortaya çıkardığı için” Muba‘sirah, “onları rezil ettiği için” Muhziyeh, “ürküttüğü için” Müşerrideh, “gizlilikleri, sırları ortaya çıkardığı için” Müsîrah ve Fâdıhah, “onları eşelediği, içlerindekini dışarı çıkardığı için” Hâfırah, “onları cezalandırdığı için” Münekkileh, “onları yerlebir ettiği için” Müdemdimeh, “onları reddettiği için” Münekkirah ve “şiddetli azap içerdiği için” de Müşeddideh ve Sûretü’l-Azâb diye 14 ismi olduğu ifade edilmektedir.

Tevbe sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Enfâl sûresiyle bazı noktalarda konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede “antlaşmaların bozulması” (Enfâl 56-58, Tevbe 1-4, 7-10), “kâfirlere karşı savaşılması gerektiği” (Enfâl 15, 39, Tevbe 5, 73, 123), “Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edilmesi” (Enfâl 72, 74-75, Tevbe 20), “savaşta müminlere ilahi yardımın gelmesi” (Enfâl 11-12, Tevbe 26), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Enfâl 2-3, Tevbe 71, 112), “münafıklardan söz edilmesi” (Enfâl 49, Tevbe 67-69, 74-84) gibi konular ele alındığı için her iki sûrenin de ortak konu içeriğine sahip olduğı ifade edilebilir.

Tevbe sûresinin ilk âyetlerinde, antlaşmaları bozanlarla ilişkiler, hayatın imtihan alanı oluşu, mescitlerin önemi, müminlerin ödüllendirilmesi, kimleri sevmemek veya ne kadar sevmek gerektiği gibi konular ele alınmakta, Huneyn savaşı, müminlerin durumu, müşriklere yönelik yasaklar ve kimlerle savaşılması gerektiği ile Hz. Üzeyr ile Hz. İsa’yı ilah edinenlerin küfrüne dair bilgiler, rahiplerin ve hahamların çoğunun olumsuz tutumları ve mahşerde çarptırılacakları azap zikredilmektedir.

36. âyetten itibaren, ayların sayısı, savaşta bazı ayların istisna edilmesi, savaştan kaçanların kınanması, Hz. Peygamber’e yardım edilmesi gerektiği, onu aldatmak için yalan yere izin isteyip müslümanları yalnız bırakların durumu, Yüce Allah’ın emirlerine riayetin gerekliliği, infakın önemi, nifak içerisinde bulunanların korkunç akıbeti, zekâtın kimlere verileceği, Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü, münafıkların özellikleri, akıbetleri, müminlerin özellikleri ve mahşerde ödül alacakları belirtilmektedir.

73. âyetten itibaren, inkârcılarla ve münafıklarla savaşılması gerektiği, münafıkların ikiyüzlü tavırları, savaşta müminleri yalnız bırakmaları, onlara dua edilmemesi gerektiği, vahiyle alay edişleri, göçebe Arapların Hz. Peygamber’e karşı olumsuz tavırları, iman ve fedakârlıkta önde olanların ödüllendirilecekleri, münafıkların devamlı azapta kalacakları, sadakaların müminlerin mallarını temizlemesi, dırar mescidi yapanların yalancılıkları ve o mescitlerde ibadet edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

111. âyetten itibaren, müminlerin Yüce Allah yolundaki fedakârlıklarının karşılığı, çeşitli nitelikleri, Hz. İbrâhim üzerinden kimler için bağışlanma dilenemeyeceği, kimlerin tevbesinin kabul edileceği, hangi suçların derin üzüntü sebebi olacağı, dini konularda bazılarının ileri düzeyde çalışmalar yapması gerektiği, kâfirlere karşı savaşılmasının zorunluluğu, surelerin indirilişinin kimlerde ne türden etki bıraktığı, nihayetinde Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü ile Yüce Allah’a güvenmenin önemi ele alınmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 73-80. âyetlerinde münafıkların yalan yere yemin edişlerini, ikiyüzlü oluşlarını, müminlerle alay etmelerininin karşılığında elem verici bir azabı hakettiklerini, dolayısıyla bağışlanmayacaklarını ele almaktadır.

a) Münafıkların Yalan Yere Yeminleri

Yüce Allah, sûrenin 73-77. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitaben “Ey Nebî! O kâfirlerle ve o münafıklarla cihad et; onlara karşı sert davran! Onların varacağı yer cehennemdir. (Orası) varılacak ne kötü bir yerdir!” buyurduğunu bildirmekte, münafıkların o sözleri söylemediklerine dair Allah’a yemin ettiklerini haver vermektedir. Oysa o küfür sözünü elbette söylediklerini ve müslümanlıktan sonra kâfir olduklarını, üstelik başaramadıkları bir şeye de yeltendiklerini ifade etmekte, sırf Allah ve Rasûlü kendi lütfundan onları zenginleştirdiği için nankörlüklerinin sonucunda öç almaya kalkıştıklarını bildirmekte, eğer tevbe ederlerse onlar için mutlak manada hayırlı olacağını, yüz çevirirlerse Allah’ın onlara dünyada da ahirette de elem verici şekilde azap edeceğini haber vermektedir.

Ardından, münafıkların tutumu hakkında şu bilgiler zikredilmektedir: “Onlardan kimi de ‘Eğer (Allah) lütfundan bize verirse, mutlaka sadaka vereceğiz ve sâlihlerden olacağız!’ diye Allah’a söz vermişti. Fakat (Allah) lütfundan onlara (zenginlik) verince, onda cimrilik edip (Allah’ın emrinden) yüz çevirerek (sözlerinden) dönmüşlerdi. Nihâyet, Allah’a verdikleri sözden döndüklerinden ve yalan söylediklerinden dolayı, (Allah) kendisiyle karşılaşacakları güne kadar onların kalbine nifakı yerleştirmiştir.”

ı. Kafirlere ve Münafıklara Karşı Cihâd

يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِق۪ينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَمَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Ey Peygamber! O kâfirlerle ve o münafıklarla cihad et; onlara karşı sert davran! Onların barınağı cehennemdir. Ne kötü varış yeridir (orası)!”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ yâ eyyuhennebiyyu hitabı “ey Nebî, ey Peygamber”; جَاهِد câhid emri “cihad et”; الْكُفَّارَ el-küffâra kelimesi “o kâfirlerle, o kâfirlere karşı”; وَالْمُنَافِق۪ينَ ve’l-münâfikîne kelimesi “ve o münafıklarla,”; وَاغْلُظْ vağluz emri “ve şiddetli ve katı ol, sert davran”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara karşı”; وَمَاْوٰيهُمْ ve me’vâhum tamlaması “ve onların varacağı yer”; جَهَنَّمُ cehennemu kelimesi “cehennemdir”; وَبِئْسَ ve bi’se edatı “ve ne kötüdür, ne de kötü”; الْمَص۪يرُ el-masîru kelimesi ise “varılacak bir yer” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in saldırgan inkârcılara ve münafıklara karşı nasıl davranması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِق۪ينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ “Ey Peygamber! O kâfirlerle ve o münafıklarla cihad et; onlara karşı sert davran!” Tahrîm 66/9’da da geçen bu âyette Yüce Allah daha önce ele aldığımız Tevbe 9/14’te de belirttiği üzere, Hz. Peygamber’in inkârcılara ve münafıklara karşı cihadını sürdürmesini emrederek, kendilerine karşı nasıl bir tavır takınması gerektiğini dile getirmektedir.

Sözün burasında belirtelim ki, âyette sözü edilen kâfirler ve münafıklar, bu sûrenin başından beri haklarında bilgi verilen, nihayet daha önce yorumladığımız Tevbe 9/68’de de belirtildiği üzere, varıp duracakları yer ebedi cehennem olarak belirlenen azgın, zalim, fasık, saldırgan, ikiyüzlü ve toplumu içerden çökertmeye çalışan yalancı münafıklar ve kâfirlerdir.

a) Furkân 25/52’de de ele aldığımız üzere, cihâd kavramı “cehd etmek”, çalışmak ve üretmek demektir. İctihâd ve müctehid kelimeleri de bu köktendir ve bir insanın kaynaklardan beslenerek ve çaba sarfederek bir çalışma ortaya koyması veya bir fikir üretmesiyle ilgilidir. C-h-d kökünden kelimeler Kur’ân’da 41 yerde geçmekte, “Kur’ân’ı anlatmak”,(1) “fedakârlık yapmak”,(2) “zorlamak”(3) ve “bütün güç”(4) manalarına gelmektedir. Mekkî sûrelerdeki kullanımlarında bu şekilde gelen c-h-d kökünden kelimeler Medine dönemi sûrelerinde “fiilî savaş”(5) anlamını da kazanmıştır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve konuyla ilgili kavramlar nedeniyle “Kur’ân ve savaş” konusunda çok kısa bir hatırlatma yapmak gerekmektedir: Kur’ân’ın hiçbir yerinde saldırı savaşına olumlu bakılmamakta, savaş konusunda sadece savunmaya izin verildiği beyan edilmektedir.(6) Kur’ân’da savaşa izin veren âyetlerin tamamı Medine döneminde indirilen sûrelerde yer almaktadır ve hepsinde saldırıya karşı savunmanın yapılması anlamı söz konusu edilmektedir.

Cihâd kelimesinin “silahlı savaş” anlamını da içerdiğini belirtirken, Kur’ân’da savaş için aslında kıtâl ve mukâtele kelimelerinin kullanıldığını özellikle hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Unutulmamalıdır ki kıtâlde “adam öldürmek” hedef iken, İslâm’da cihâdın amacı insan öldürmek değil, “insan kazanmak”tır. Furkân 25/52’deki câhid ve cihâd kelimeleri, kâfirlere itaat etmemenin ardından, onlara “Kur’ân’ı anlatmak” şeklinde yer almaktadır. Dolayısıyla buradaki maksat, vahyi anlatmaktır ve bu da büyük cihâddır.(7)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen الْكُفَّار el-küffâra ve الْمُنَافِق۪ين el-münâfikîne kelimelerinin başındaki eliflâm takısı, bunların saldırganlık yapan kâfirler, müşrikler ve münafıklar olduğunun en net delilidir. Mümtehıne 60/8-9’da da yer aldığı üzere, Yüce Allah saldırganlık yapmayanlara karşı savaşı değil, onlara adaletli davranmayı emretmekte, saldırganlık yapıp müslümanları yurtlarından çıkaran ve düşmanlarla bu noktada işbirliğine girişenleri dost edinmeyi yasaklamaktadır.

Dahası Bakara 2/190-193 ve Nisâ‘ 4/89-91 gibi âyetlerde de saldırganlık yapanlara karşı savaşılması gerektiğine dair bilgiler verilmektedir. İşte bütün bu âyetler dikkate alındığında, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki emrin de saldırganlık yapan inkârcılara ve onlara destek veren münafıklara karşı cihadı, yani savunma savaşını içerdiğini söylemeli, saldıran taraf olunmaması gerektiğini belirtmeliyiz.

b) Âyette emredilen ikinci husus, sözü edilen saldırgan kâfirlere ve onlarla işbirliği yapan münafıklara karşı sert davranılmasıdır. Tahrîm 66/14’te de geçen وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ vağluz ‘aleyhim ifadesi “Onlara sert, katı ve tavizsiz davran”, “kararlı ve ödünsüz ol” gibi anlamlar içermektedir. Bu emir, saldırganlık yapanlara karşı tavırdır; yoksa durduğu yerde duranlara karşı herhangi bir sertlik ve müsamahasızlık söz konusu değildir.

Esasında Enfâl 8/60’ta belirtildiği gibi, düşmana karşı hazırlıklı olmak, Ahzâb 33/60’ta zikredildiği şekliyle münafıkların, kalplerinde hastalık bulunanların ve şehirde kötü ve yalan haber yayanların bu işlerden vazgeçmemeleri halinde onlara karşı sert tedbirler uygulanacağını bildirmek de hatırlanmalıdır.

2. وَمَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Onların barınağı cehennemdir. Ne kötü varış yeridir (orası)!” Yüce Allah saldırganlık yapan inkârcıların ve onlarla işbirliğine giren münafıkların varıp duracağı yerin ateş azabı olacağını ve orasının son derece kötü bir son durak olduğunu bildirmektedir.

Âyette geçen مَاْوٰي me’vâ kelimesi Kur’ân’da 18 kez(8) yer almakta ve her kullanıldığı yerde “varılacak yer” manasını içermektedir. Kur’ân’da 37 kez(9) zikredilen بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmektedir. Aynı şekilde çeşitli âyetlerde(10) geçen الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi ise “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir.

ıı. Münafıkların Kayıpları

يَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُوا بَعْدَ اِسْلَامِهِمْ وَهَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا وَمَا نَقَمُوٓا اِلَّآ اَنْ اَغْنٰيهُمُ اللّٰهُ وَرَسُولُهُ مِنْ فَضْلِه۪ فَاِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْرًا لَهُمْ وَاِنْ يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللّٰهُ عَذَابًا اَل۪يمًا فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ وَمَا لَهُمْ فِي الْاَرْضِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَص۪ير “(Münafıklar o sözleri) söylemediklerine dair Allah’a yemin ediyorlar. (Oysa) yemin olsun ki o küfür sözünü söylemişler ve Müslümanlıktan sonra kâfir olmuşlar, başaramadıkları bir şeye de yeltenmişlerdi. Sırf Allah ve Elçisi kendi lütfundan onları zenginleştirdiği için öç almaya kalkışmışlardı. Tevbe ederlerse onlar için hayırlı olur. Yüz çevirirlerse Allah onlara dünyada da ahirette de elem verici şekilde azap edecektir. Yeryüzünde onların dostu da yardımcısı da yoktur.”

Âyetteki يَحْلِفُونَ yahlifûne fiili “yalan yere yemin ederler”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; مَا قَالُوا mâ kâlû cümlesi “onu demediklerine dair”; وَلَقَدْ قَالُوا ve lekad kâlû ifadesi “yemin olsun ki demişlerdi”; كَلِمَةَ الْكُفْرِ kelimete’l-küfri tamlaması “küfür kelimesini”; وَكَفَرُوا ve keferû fiili “ve kâfir olmuşlardı”; بَعْدَ اِسْلَامِهِمْ ba‘de islâmihim tamlaması “onların müslüman olmalarından sonra”; وَهَمُّوا ve hemmû fiili “ve istemişlerdi, yönelmişlerdi, yeltenmişlerdi”; بِمَا لَمْ يَنَالُوا bimâ lem yenâlû ifadesi “ulaşamadıkları şeylere”; وَمَا نَقَمُوٓاve mâ nekamû ifadesi “ve onlar (şundan başka bir sebeple) intikam almamışlardı”; اِلَّآ اَنْ اَغْنٰيهُمُ illâ en ağnâhum istisnası “onları zenginleştirmesinden başka”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; وَرَسُولُهُ ve rasûlühû ifadesi “ve O’nun Elçisi’nin, Rasülü’nün”; مِنْ فَضْلِه min fadlihî ifadesi “O’nun (Allah’ın) lütfundan”; فَاِنْ يَتُوبُوا fe in yetûbû ifadesi “eğer tevbe ederlerse, yönelirlerse”; يَكُ yekü fiili “olur”; خَيْرًا hayran kelimesi “mutlak anlamda kahyırlı olurdu”; لَهُمْ lehum ifadesi “kendileri için”; وَاِنْ يَتَوَلَّوْا ve in yetevellev ifadesi “ve eğer yüz çevirirlerse”; يُعَذِّبْهُمُ yü‘azzibhum ifadesi “onlara azap eder”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; عَذَابًا اَل۪يمًا ‘azâben elîmen tamlaması “elem verici bir azap ile”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “dünyada da”; وَالْاٰخِرَةِ ve’l-âhırati ifadesi “ve âhirette de”; وَمَا لَهُمْ ve mâ lehum ifadesi “onlar için yoktur, olamaz”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; مِنْ وَلِيٍّ min veliyyin ifadesi “hiçbir dost, ne bir dost”; وَلَا نَص۪ير ve lâ nasîrin ifadesi ise “hiçbir yardımcı da, ne de herhangi bir yardımcı” demektir.

Burada münafıkların müslümanlar aleyhinde söyledikleri sözleri inkâr etmeleri, öfkelerinin asılsız ve haksız gerekçeleri ve tevbe edip etmeme durumuna göre yaşayacakları akıbetler gündeme getirilmektedir.

1. يَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُوا بَعْدَ اِسْلَامِهِمْ وَهَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا “(Münafıklar o sözleri) söylemediklerine dair Allah’a yemin ediyorlar. (Oysa) o küfür sözünü elbette söylemişler ve müslümanlıktan sonra kâfir olmuşlar, başaramadıkları bir şeye de yeltenmişlerdi.” Yüce Allah âyetin bu kısmında münafıkların ikiyüzlülüklerine ve kötü niyetli oluşlarına değinmektedir.

a)يَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُوا بَعْدَ اِسْلَامِهِمْ “(Münafıklar o sözleri) söylemediklerine dair Allah’a yemin ediyorlar. (Oysa) o küfür sözünü elbette söylemişler ve müslümanlıktan sonra kâfir olmuşlardı.” Yüce Allah mümin erkeklerin ve hanımların özelliklerini ve mahşerdeki ödüllerini zikredip Hz. Peygamber’in kâfirlerle ve münafıklarla cihad etmesini emrettikten sonra, münafıkların yalancılıklarını ve ikiyüzlülüklerini ortaya koymaya devam etmektedir. Bu çerçevede bazı münafıkların birtakım sözler söyleyip sonra onları inkâr ettikleri dile getirilmekte ve onların kendilerini küfre sokacak sözleri söyledikleri, bu yüzden de İslâm’dan sonra küfre düştükleri bildirilmektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak şu bilgiler nakledilmektedir:

ı. “Rivayet olunduğuna göre Hz. Peygamber, Tebûk Gazvesi’nde iki ay geçirmişti. Bu arada kendisine Kur’an ayetleri nâzil oluyor ve savaşa katılmayan münafıkları ayıplıyordu. Bu sırada, Cülâs (Celâs) b. Süveyd ‘Allah’a yemin ederim ki bizim en şereflilerimiz olan ve Medine’de bırakmış olduğumuz kardeşlerimiz hakkında Muhammed’in söylemiş olduğu şeyler şayet doğru ise biz eşekten daha adiyiz, kötüyüz, demektir’ demişti. Bunun üzerine, ‘Âmir b. Kays el-Ensârî, Celâs’a ‘Evet, Allah’a yemin ederim ki Hz. Muhammed doğrudur. Sen, eşekten dana adisin!’ demişti. Bu söz, Hz. Peygamber’e ulaştığında Celâs Hz. Peygamber’in huzuruna çıkarılmış ve o bunu söylemediğine dair Allah’a yemin etmişti.”

“Bunun üzerine ‘Âmir, ellerini kaldırarak ‘Allah’ım, kuluna ve peygamberine, doğru olanı tasdik eden, yalancıyı da tekzib eden hükmünü, ayetini indir!’ diye dua etmişti. İşte, bunun üzerine de bu ayet nazil olmuştu. Ardından Celâs ‘Hiç şüphesiz Allah, bu ayette tevbeden bahsetmektedir. Ben bu sözü söyledim, ‘Âmir doğrudur’ demiş, tevbe etmiş ve tevbesinde hep samimi kalmıştı.”

ıı. “Rivayet olunduğuna göre bu ayet, Abdullah b. Übeyy hakkında nazil olmuştur. Çünkü o, Hz. Peygamber’i kastederek ‘Andolsun ki şayet Medine’ye dönersek, aziz ve şerefli olanlar, zelil olanları Medine’den çıkaracaktır’(11) demişti. Zeyd b. Erkam bunu duymuş ve Hz. Peygamber’e haber vermişti. Bunun üzerine Hz. Ömer, Abdullah b. Übeyy’i öldürmeye niyetlenmişti. Bundan dolayı, Abdullah gelerek bunu söylemediğine yemin etmişti de hemen bu ayet nazil olmuştu.”

ııı. “Katâde şunu rivayet etmiştir: Biri Cüheyne, biri de Gıfâr Kabilesi’nden olmak üzere iki kişi birbiriyle dövüşmüşlerdi. Gıfâr Kabilesi’nden olan, Cüheyne Kabilesi’nden olana üstün gelmişti. Bunun üzerine Abdullah b. Übeyy ‘Ey Evsoğulları, kardeşinize yardım ediniz. Allah’a yemin olsun ki bizim ve Muhammed’in misali, tıpkı ‘köpeğini besle, seni yesin’ darb-ı meselinde olduğu gibidir’ diye bağırmıştı. Bunun üzerine orada bulunanlar bunu Hz. Peygamber’e söylemişler, Abdullah ise bu sözü söylemediğini ileri sürerek yemin etmeye başlamıştı.”(12)

Bütün bu rivayetlerden anlaşılıyor ki, Hz. Peygamber ve beraberindeki müslümanlar iki ay süreyle Tebük Gazvesi ile uğraşırlarken, Medine’deki münafık kesim boş durmamış ve Hz. Peygamber’in risaleti hakkında ileri geri konuşmuşlar, söyledikleri Hz. Peygamber’in kulağına gidince de bu defa sözlerini inkâr etmek için yalan yere yemin etmişlerdi. İşte Yüce Allah onların bu yalanlarını deşifre etmekte ve bu münafıkların küfür yani inkâr kelimesi kullanarak İslâm’dan dönüp küfre girdiklerini haber vermektedir.

b)وَهَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا ۪ “Başaramadıkları bir şeye de yeltenmişlerdi.” Nüzul sebebi rivayetlerinde de görüldüğü üzere, münafıkların bir kısmı Hz. Peygamber Tebük’ten dönerken ona suikast düzenleme çalışması yapmışlar, ancak maksatlarına erişememişlerdi. Burada geçen هَمُّوا hemmû fiili “yeltenmek”, “teşebbüs etmek” manası vermektedir.

Münafıkların ulaşamadıkları amaçlarının ne olduğuyla ilgili olarak şöyle bir olay nakledilmektedir:

“Münafıklar, Hz. Peygamber’i Tebük’ten dönerken onu öldürmeyi planlamışlardı. Bunların sayısı 15 olup, gecenin karanlığı Akabe Tepesi’ni bürüdüğünde, Hz. Peygamber’i binitinden indirerek uçuruma yuvarlamayı kararlaştırmışlardı. Ammâr b. Yâsir, Hz. Peygamber’in binitinin yularını tutmuş, Huzeyfe de o hayvanın arkasından onu sürüyordu. Derken, Huzeyfe ansızın develerin ayak seslerini ve silah seslerini duymuştu. Geriye dönünce, maskeli bazı kimselerle karşılaşmıştı.”

“Bunun üzerine Huzeyfe ‘Savulun! Savulun! Ey Allah’ın düşmanları!’ demiş, bu ses üzerine onlar da kaçmışlardı. Görünen odur ki onlar, işte böyle bir gaye için bir araya geldiklerine göre, Hz. Peygamber’in nübüvvetini tenkit ediyor, nübüvvet iddiasında onu yalanlıyorlardı. İşte, Yüce Allah’ın ayette bahsetmiş olduğu كَلِمَةَ الْكُفْرِ ‘küfür (inkâr) kelimesi’nin manası budur. Bu görüş, Zeccâc’ın tercih ettiği bir görüştür.”(13)

Bazı tefsirlerimizde münafıkların ulaşamadıkları emelleriyle ilgili farklı olaylar da zikredilmektedir.(14) Olay her ne olursa olsun, anlaşılıyuor ki münafıkların çeşitli planları ve entrikaları oluyordu. Olay duyulunca hem sözlerini hem de girişimlerini ikar ettiklerine dair yalan yere yemin ettikleri bu âyette dile getirilmektedir. Daha önce yorumladığımız Tevbe 9/61’de dile getirdikleri “o bir kulaktır” şeklindeki yakıştırmaları nedeniyle, münafıkların küfür ve inkâr sözlerinden maksadı bütünüyle “risalet öğretileri” olarak yorumlayabiliriz.(15)

İster teker teker bazı konularda olsun, isterse bütün risalet öğretilerinde olsun, münafıkların müslümanlıklarından sonra küfre düştükleri bizzat Yüce Allah tarafından bu âyette haber verilmektedir. Haber veren Yüce Allah olduğu için bilgi kesindir; yoksa burada herhangi bir isim üzerinden değerlendirme yapmak doğru değildir.

2.وَمَا نَقَمُوا اِلَّآ اَنْ اَغْنٰيهُمُ اللّٰهُ وَرَسُولُهُ مِنْ فَضْلِه۪ “Sırf Allah ve Elçisi kendi lütfundan onları zenginleştirdiği için öç almaya kalkışmışlardı.” Yüce Allah münafıkların intikam duygularının gerekçesini dile getirmekte, nasıl büyük bir nankörlük içerisinde olduklarını bildirmektedir.

Münafıklar esasında Yüce Allah’ın, Rasûlüllah’ın ve müminlerin Medine’de her zaman iyiliklerini görmüşler, ata binemezken atları olmuş, malları yokken ganimet sahibi edilmişler, kendilerini adam yerine koyacak bir mevkide bulunmaları sağlanmış, maddî anlamda zenginlik denebilecek ekonomik bir güce sahip kılınmışlardı.(16) Buna rağmen, iyiliğe karşı Rasûlüllâh’ı sevmeleri, şükran duymaları ve iyilik yapmaları yerine, korkunç bir nankörlük içerisine girdikleri bu cümlede hicivli bir siteme konu olmuş, Yüce Allah’ın ve elbette O’nun çeşitli lütuflarını kendilerine ulaştıran Rasûlü’nün kendilerini ekonomik açıdan zenginleştirmesinin karşılığında ne yazık ki intikamı tercih etmişlerdir.

Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı, cümleye hasr/kasr denen “vurgulu” mana katkısı sunmuş ve münafıkların nankörlüklerinden başka bir şeyin veya başka bir olayın söz konusu olmadığı mesajı verilmek istenmiştir.

Bu kalıpta bir kez de Burûc 85/8. âyette zikredilenنَقَمُوا nekamû fiili “nefret etmek”, “hoşlanmamak”, “kusur bulmak”, “ayıplamak”, “intikam almak” gibi anlamlar içermektedir.(17) Buna benzer kullanımlar Mâide 5/59 ve A‘râf 7/126’da da zikredilmekte, her üç âyette de buradakine uygun olarak nefyü istisna denilen hasr/kasr yani “vurgulu” bir ifade tercih edilmiştir.

Özellikle A‘râf 7/126’da konu İsrailoğullarıyla ilişkili olduğu için, içlerinden Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a itibar edip iman eden büyücülere Firavun’un uyguladığı zulümle ilgili olarak, büyücüler “Rabbimizin bize gelen âyetlerine iman etmemizden dolayı mı bizden nefret ediyor, intikam almak istiyorsun?” ifadelerini kullanmışlardır. Burada da konu benzerlik arz etmekte, Medine’deki Müslümanlara karşı Yahudilerin ve münafıkların takındığı alaycı ve düşmanca tavrın sebebi de benzer şekilde imana bağlanmaktadır.

Burada zikredilenاَنْ اَغْنٰيهُمُ اللّٰهُ وَرَسُولُهُ مِنْ فَضْلِه۪ cümlesinde yer alan مِنْ فَضْلِه۪ min fadlihî ifadesindeki hû/hi zamirinin tekil gelmesinin nedeni tıpkı daha önce yorumladığımız Enfâl 8/20, 24 ve Tevbe 9/62’deki kullanımlardaki gibidir. Buna göre Yüce Allah’ın lütfundan ayrı olarak Rasûlüllah’ın alternatif lütfundan söz edilmemekte, zamir tek lütuf sahibi olan Yüce Allah’a gitmektedir.

Bir sonraki âyette geçenوَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللّٰهَ لَئِنْ اٰتٰينَا مِنْ فَضْلِه۪ “İçlerinden bir kısmı ‘Bize lütfundan verirse’ diye Allah’a söz vermişti” ifadesinde bu zamirin Yüce Allah’a gittiği apaçık bir şekildedir. Yüce Allah’ın lütfu ile Rasûlüllâh’ın uygulamaları arasında fark olmadığı için, مِنْ فَضْلِه۪ “O’nun lütfundan” ifadesi Yüce Allah’a nispet edilmektedir.

3. فَاِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْرًا لَهُمْ وَاِنْ يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللّٰهُ عَذَابًا اَل۪يمًا فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ “Tevbe ederlerse onlar için hayırlı olur. Yüz çevirirlerse Allah onlara dünyada da ahirette de elem verici şekilde azap edecektir. Yeryüzünde onların dostu da yardımcısı da yoktur.” Yüce Allah münafık tiplerin tevbe etmeleri veya hakikatlardan yüz çevirmeleri durumunda neler olacağını ele almaktadır.

a)فَاِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْرًا لَهُمْ “Eğer tevbe ederlerse onlar için mutlak manada hayırlı olur.” Yüce Allah münafıkların bu türden davranışları terk edip tevbe etmelerinin kendilerinin hayrına olacağını bildirmektedir. Bu ifade, daha önce yorumladığımız Tevbe 9/66’da zikredilen “Sizden (tevbe eden) bir grubu bağışlasak bile suçlu olduklarından dolayı bir gruba da azap edeceğiz” beyanı ile birlikte düşünüldüğünde, münafıkların içinden tevbesi kabul edileceklerin de bulunduğunu göstermektedir.

Orada sözü edilen “affa uğrayacak kişiler”le ilgili olarak buradaki beyanın anlam ilişkisi bulunduğunda ve onların affedilmeleri için tevbe etmelerinin şart olduğunda şüphe yoktur. Burada geçen خَيْرًا لَهُمْ hayran lehum ifadesi “onlar için daha hayırlı” manasında değil de “mutlak manada hayırlı” anlamında yorumlanmalıdır. Çünkü tevbe etmemeleri durumunda herhangi bir hayırdan kesinlikle söz edilemez.

b) وَاِنْ يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللّٰهُ عَذَابًا اَل۪يمًا فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ “Yüz çevirirlerse Allah onlara dünyada da ahirette de elem verici şekilde azap edecektir.” Yüce Allah münafıkların yaptıkları yanlışlıkları terk etmemeleri durumunda yani tevbe etmezler de nifaka, ikiyüzlülüğe, fitne ve entrika üretmeye devam ederler, böylece hak ve hakikattan yüz çevirirlerse, kendilerine hem dünyada hem de âhirette elem verici bir şekilde azap edeceğini haber vermektedir.

Bu cümle de tıpkı öncekinde olduğu gibi Tevbe 9/66’da sözü edilen “azaba çarptırılacaklarını” işaret etmektedir. “Dünyadaki azap” onların deşifre edilmeleri, ganimetten mahrum bırakılmaları, fakirlik vs. şekilde cereyan ederken, “mahşerdeki elem verici azap” ise cehennem azabına çarptırılmalarıdır.

4. وَمَا لَهُمْ فِي الْاَرْضِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَص۪ير “Yeryüzünde onların dostu da yardımcısı da yoktur.” Yüce Allah münafıklar özelinde hitap ederek mutlak manada bütün inkârcıları kastetmekte, yeryüzünde hiç kimsenin bu türden insanların dostu ve yardımcısı olamayacağını haber vermektedir. Âyetteki مَا mâ ve ikinci مِنْ min edatları cümleye mutlak manada pekiştirilmiş bir şekilde olumsuzluk manası katmakta ve “hiçbir şekilde” mesajını içermektedir.

Münafıkların, inkârcıların, zalimlerin ve bütün insanların mahşerde Yüce Allah’ın dışında herhangi bir dostunun, herhangi bir yardımcısının ve hiçbir bir şefaatçinin bulunamayacağıyla ilgili pek çok âyet vardır.(18) Bu durumda hem dünyada hem de âhirette gerçek dost ve yardımcının Yüce Allah olduğunu, müminleri sahipleneceğini, dost ve yardımcı olarak kendisinin yeteceğini bu vesileyle söylemek gerekmektedir.(19)

ııı. Sözlerinde Durmamalarının Sonuçları

وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللّٰهَ لَئِنْ اٰتٰينَا مِنْ فَضْلِه۪ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِح۪ينَ فَلَمَّآ اٰتٰيهُمْ مِنْ فَضْلِه۪ بَخِلُوا بِه۪ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ فَاَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا ف۪ي قُلُوبِهِمْ اِلٰى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَآ اَخْلَفُوا اللّٰهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ “Onlardan kimi de ‘(Allah) lütfundan bize verirse, mutlaka sadaka vereceğiz ve (özü sözü) iyilerden olacağız!’ diye Allah’a söz vermişti. Fakat (Allah) lütfundan onlara (zenginlik) verince, onda cimrilik edip (Allah’ın emrinden) yüz çevirerek (sözlerinden) dönmüşlerdi. Sonunda, Allah’a verdikleri sözden döndüklerinden ve yalan söylediklerinden dolayı, (Allah) kendisiyle karşılaşacakları güne kadar onların kalbine nifakı (ikiyüzlülüğü) yerleştirmiştir.”

Buradaki وَمِنْهُمْ مَنْ ve minhum men ifadesi “içlerinden (şöyle) kişiler vardır”; عَاهَدَ ‘âhede fiili “(şöyle) söz vermişlerdi”; اللّٰهَ allâhe ifadesi “Allah’a”; لَئِنْ اٰتٰينَا le in âtânâ ifadesi “elbette eğer bize verirse”; مِنْ فَضْلِه۪ min fadlihî ifadesi “O’nun kendi lufundan”; لَنَصَّدَّقَنَّ lenessaddekanne fiili “mutlaka tasadduk edeceğiz, vereceğiz”; وَلَنَكُونَنَّ ve lenekûnenne fiili “ve muhakkak ki (şöyle) olacağız”; مِنَ الصَّالِح۪ينَ mine’s-sâlihîne ifadesi “salihlerden, iyilerden (olacağız)”; فَلَمَّآ اٰتٰيهُمْ fe lemmâ âtâhüm ifadesi “onlara verdiği zaman”; مِنْ فَضْلِه۪ min fadlihî ifadesi “O’nun kendi lütfundan”; بَخِلُوا behılû fiili “cimrilik yaptılar”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla ilgili”; وَتَوَلَّوْا ve tellev fiili “ve döndüler”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar (şöyle iken)”; مُعْرِضُونَ mu‘ridûne kelimesi “yüz çevirenler, yüz çevirerek”; فَاَعْقَبَهُمْ fe a‘kabehum ifadesi “ve (Allah) onlara verdi”; نِفَاقًا nifâkan kelimesi “nifak özelliği”; ف۪ي قُلُوبِهِمْ fî kulûbihim tamlaması “onların kalplerine”; اِلٰى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ ilâ yevmi yelkavnehû tamlaması “O’na kavuşacakları güne kadar”; بِمَآ اَخْلَفُوا bimâ ahlefû ifadesi “tersini yapmakla, tersini yapmış olmaları sebebiyle”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; مَا وَعَدُوهُ mâ ve‘adehû ifadesi “O’na verdikleri sözde (durmadıkları için)”; وَبِمَا كَانُوا ve bimâ kânû ifadesi “ve (şöyle) olmuş olmaları sebebiyle”; يَكْذِبُونَ yekzibûne fiili ise “yalan konuşuyorlar, yalan konuştukları için” demektir.

Burada münafıkların verdikleri sözlerde durmadıkları, cimrilik yaptıkları, yalan konuştukları, bu sebeple de mahşer gününe kadar kalplerine nifakın yerleştirilmesini hak ettikleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللّٰهَ لَئِنْ اٰتٰينَا مِنْ فَضْلِه۪ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِح۪ينَ “Onlardan kimi de ‘(Allah) lütfundan bize verirse, mutlaka sadaka vereceğiz ve (özü sözü) iyilerden olacağız!’ diye Allah’a söz vermişti.” Yüce Allah münafıkların yalan yere yemin ettklerini, Hz Peygamber’e karşı kötülük planları yaptıklarını, nankörlükle hareket ettiklerini beyan ettikten sonra, bu defa yine münafıkların içinden bir kısmının Allah’a söz verdiğini, lutfundan nasiplendirilmeleri halinde tasaddukta bulunup salih insanlardan olacaklarını söylediklerini hatırlatmaktadır.

Âyette geçen لَنَصَّدَّقَنَّ lenessaddekanne “mutlaka tasaddukta bulunacağız” ve وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِح۪ينَve lenekûnne mine’s-sâlihîne “mutlak surette salihlerden olacağız” ifadelerindeki lâm/le ve “şeddeli nûn” harfleri, onların verdikleri sözü inandırıcı kılmak için nasıl da yalan konuştuklarını ortaya koymaktadır. Bu arada belirtelim ki, âyette zikredilen لَنَصَّدَّقَنَّ lenessaddekanne fiilinin aslı لَنَتَصّدَّقَنَّ lenetesaddekanne şeklindedir ki telaffuz, okunuş, söyleniş kolaylığı olsun diye bir idğâm/şeddeleme yapılmıştır.

a) Âyetin Nüzul Sebebi

ı. Âyette sözü edilenlerin kimler olduğu ifade edilmemektedir. Ancak bazı rivayetlerde bu olayın Sa‘lebe b. Hâtib ile ilişkili olduğu ifade edilmekte ve şöyle bir olay aktarılmaktadır:

1. “Bu ayetin en meşhur nüzul sebebi olarak şu olay anlatılmıştır: Sa‘lebe İbn Hâtıb, ‘Ya Rasûlallah, Allah’a dua et de bana mal mülk versin’ demişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber ‘Ey Sa‘lebe, şükrünü eda edebileceğin az mal, takat getiremiyeceğin çok maldan daha hayırlıdır’ demişti. Sa‘lebe, Hz. Peygamber’e tekrar müracaat ederek ‘Seni hak olarak gönderen Allah’a yemin ederim ki şayet Allah bana mal verirse, her hak sahibine hakkını vereceğim’ demişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber onun için dua etmişti. Derken o, bir koyun edinmişti. Bu koyun, tıpkı kurtların üreyip çoğalması gibi çoğalmıştı. Öyle ki koyun sürüleri Medine’ye sığmaz olmuştu.”

“Bunun üzerine Sa‘lebe, koyun sürülerini bir vadiye götürmüştü. Öğlen ve ikindi namazlarını kılmaya, diğerlerini ise kılmamaya başlamıştı. Sürü iyice üreyip çoğalınca da Cuma namazları hariç, bütün namazları kılmaz olmuştu. Daha sonra Cuma’yı da terk etmişti. Derken kervancılarla karşılaştığında ‘ne var, ne yok?’ diye soruyordu. Hz. Peygamber, Sa‘lebe’nin durumunu sorduğunda ona onun durumu anlatılmıştı. Ona yönelik olarak Hz. Peygamber ‘Yazıklar olsun sana, Sa‘lebe!’ demişti. İşte bunun üzerine ‘Onların mallarından sadaka al’ mealindeki Tevbe 9/103. âyeti nazil olmuştu. Bu âyetin hükmü gereği Hz. Peygamber Sa‘lebe’ye iki adam yollayarak ‘Sa‘lebe’ye gidiniz ve zekâtını alınız’ demişti. Bu adamlar Sa‘lebe’nin yanına varıp da ona Hz. Peygamber’in emrini ilettiklerinde, o ‘Bu, bir cizyedir ya da cizyenin benzeridir’ demiş ve zekâtını vermemişti. İşte bunun üzerine Yüce Allah Tevbe 9/75. âyetini indirmişti.”

“Hakkında, bu ayetin inzal buyurulduğu haber verildiğinde, Hz. Peygamber’e gelerek, kendisinden zekâtını kabul etmesini istemişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber ‘Allah beni, bunu kabul etmekten menetti’ buyurmuştu. Sa‘lebe, yüzüne gözüne toprak saçmaya başlamıştı. Bunun üzerine Hz. Peygamber ‘Ben sana söyledim, ama sen beni dinlemedin’ buyurmuştu. Hz. Peygamber’in evine vardığında, Hz. Peygamber ona kapısını açmamıştı. Sonra, zekâtını Hz. Ebu Bekir’e getirmişti; Hz. Peygamber kabul etmediği için Hz. Ebu Bekir de onu kabul etmemişti. Daha sonra Hz. Ömer de Hz. Ebu Bekir’e uyarak o zekâtı kabul etmemişti. Hz. Osman da kabul etmemişti ve Sa‘lebe, Hz. Osman’ın hilafeti zamanında ölüp helak olmuştu.”(20)

2. Rivayetin Sihhat Durumu ve Eleştirisi

- Öncelikle belirtelim ki bu rivayette pek çok noktada kabulü imkânsız noktalar vardır. Âyetteki beyanlar çoğul kalıplarda getirildiği için, âyetin bir kişiyle ilişkili olarak yorumlanması doğru olamaz. İddiaya göre, Hz. Peygamber bu şahsın “mal-mülk sahibi olma” isteğinin yanlış olduğunu uyarmasına rağmen, onun isteğiyle ilgili dua etmiş oluyor ki böyle bir şey akla zarardır. Zira “Ben sana söylemiştim ama sen itibar etmemiştin” sözünde Hz. Peygamber’in gaybı bilmesi gibi bir durum söz konusu olmaktadır ki bunu kabul edemeyiz. Bu arada Sa‘lebe mademki yanlış bir şey istiyor Hz. Peygamber’in bile bile o yanlış için dua etmesi nasıl düşünülebilir! Hz. Peygamber’in -hâşâ- bir an boş bulunduğunu var sayalım, her şeyi bilen Yüce Allah Hz. Peygamber’in aslında istemediği, uygun bulmadığı bir duayı nasıl kabul etmiş olmaktadır?

- Konunun bir koyunla başlayıp kısa sürede Medine’ye sığmayacak bir sürüye dönüşmesi de her halde en büyük abartılardan biri olsa gerektir. Çünkü Sa‘lebe denen kişinin bu isteği dile getirişi ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerin indiriliş zamanı düşünülürse anlaşılıyor ki olay Hz. Peygamber’in vefatından bir yıl önce gerçekleşmiş olmalıdır. Ancak rivayetlerde geçtiği üzere, bu bir koyun bir yılda Medine’ye sığmaz bir sayıya nasıl ulaşabilir ki? Çünkü Hz. Peygamber artık Medine’ye sığmayan Sa‘lebe ve sürüsü hakkında kervancılara sorduğunda durumuyla ilgili olarak “Yazıklar olsun sana Sa‘lebe” dediği aktarılmaktadır.

- Bu arada Tevbe 9/103’te “Onların mallarından sadaka al” âyeti inince Hz. Peygamber’in kendisine adam gönderdiği, onun zekâtı cizyeye benzeterek vermeyi reddettiği ifade edilmektedir. Eğer böyleyse, bu adamla ilgili olarak Rasûlüllah ile olan ilişkisi ve ibadetine düşkün bir şahıs oluşu da sorunlu hale gelmektedir. Çünkü rivayetlere göre bu kişi başlangıçta namazlarını kılan bir müslümandı; oysa buradaki bağlam tamemen münafıklar üzerinden yürümektedir.

- Konunun en can alıcı noktası ise bundan sonra başlamaktadır: Buna göre Sa‘lebe kendisi hakkında bu âyetin indirildiğini duyunca bizzat Hz. Peygamber’e gelerek zekâtını vermek istediği, ancak Hz. Peygamber’ın “Allah beni bunu kabul etmekten menetti” buyurduğu, Sa‘lebe’nin kendi yüzüne gözüne topraklar saçtığı, Hz. Peygamber’in de ona “ben sana vaktinde söylemiştim, seni uyarmıştım ama sen dinlemedin” diyerek onu payladığı ifade edilmektedir. Zekât ve sadaka Hz. Peygamber’e verilen bir şey değildi ki onu almamak gibi bir seçeneği olsun. Dahası Sa‘lebe pişman olduğunu söylemesine yani tevbe etmesine rağmen zekâtını verememesi anlaşılabilecek bir şey değildir.

- Artık bu teklifinde samimi olmadığıyla ilgili özel bir vahyin geldiğinden söz edilmediği için, burada Hz. Peygamber’in -hâşâ ve kellâ- keyfi davrandığı gibi yakışıksız ve risalete asla uymayan bir davranış söz konusu olmaktadır. Biz Hz. Peygamber’in böyle bir şey yapmış olacağını kabul etmediğimiz gibi tevbe eden birinin ibadetine engel olabileceğine de asla ve asla ihtimal vermiyoruz. Esasında zekât bir vergidir; eğer muhatap müslüman ise bunu vermek zorundadır; yok eğer bu kişi müslüman değilse bu defa da zımmî hükmünde olduğu için vergi yani cizye vermek zorundadır ki her iki durumda da bu verginin mutlak surette alınması gerekmektedir.

- Bu arada asla ve asla unutulmamalıdır ki Tevbe 9/103 ve 104’te müslümanların sadakalarının alınması gerektiği, bunun onları temizleyip arındıracağı, dahası Yüce Allah’ın kullarının tevbelerini sadece ve sadece kendisinin kabul edeceği ve sadakarı da alıp geri çevirmeyeceği, nihayetinde tevbeleri çok kabul eden ve çok merhamet sahibi olduğu ilan edilmektedir. Durum böyle olunca, Hz. Peygamber’in bu âyetlere rağmen bu zatın sadakasını alıp kabul etmediğini söylemek hiçbir şekilde doğru olamaz. Çünkü tevbe Yüce Allah’a yapılır ve Tevbe 9/104 gereği tevbeleri kabul edecek olan da sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Bu gerçeğe rağmen, insanların sahih olmayan bu türden rivayetlere itibar ederek Hz. Peygamber’i ve onun halifelerini böyle bir sorumluluğun sahibi gibi göstermek akılkârı bir durum değildir.

- Rivayette yer alan “Hz. Peygamber onu evine almamıştı” sözünde de Hz. Peygamber’in nezaheti ve nezaketi noktasında yakışıksız bir durum söz konusudur. Ahzâb 33/53’te belirtildiği üzere, Hz. Peygamber evine gelenleri rahatsızlık vermelerine rağmen evden gönderemeyecek kadar nazik ve kibar biri iken, zekât vermek yani ibadet sorumluluğunu yerine getirmek için müracaat eden birisine kapısını açmaması olacak şey değildir. Anlaşılıyor bu rivayet başta Hz. Peygamber olmak üzere, Sa‘lebe b. Hâtıb’e, Hz. Ebû Bekir’e, Hz. Ömer’e ve Hz. Osman’a korkunç bir iftiradır.

- Bu rivayetle ilgili oldukça geniş bir değerlendirme yapan Zemahşerî’nin el-Keşşâf adlı tefsirini tercüme eden ilim adamları özetle şunu vurgulamaktadırlar: “Bu rivayet pek çok tefsirde nakledilmektedir; ancak rivayetin naklinde geçen Ali b. Yezîd el-Hânî’nin metruk bir ravidir; dolayısıyla bu rivayet son derece zayıf bir isnada sahiptir. Esasında ümmetin dilinde son derece kötü bir isimle anılmaya sebep olunmuş Sa‘lebe b. Hâtıb’in aslında Bedir’deki yıldızlardan birisi olduğu İbn İshâk’ın ifadesidir. Anlaşılıyor ki Sa‘lebe bir iftiraya uğramıştır ve iftira en korkunç günahlardan birisidir. Zira Hz. Peygamber’in “İftiraların en iğrenç olanı benim söylemediğim bir şeyi benim adıma uyduranlardır” buyurduğu aktarılmaktadır.(21) Benzer bir uyarı sahabilere dil uzatılmamasıyla ilgili olarak da nakledilmektedir.”(22)

“Sa‘lebe hadisinin sahih kaynaklarda yer alması söz konusu değildir. Yani bu olay altı hadis kitabında, Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde, İmâm Mâlik’in Muvattaı’nda, Dârimî’nin Sünen’inde ve benzeri kaynaklarda yer almamaktadır. Birtakım tefsirlerde olayın geçmesi, özellikle Gazâlî’nin Ihyâ’sında yer alması, bu işin aslının olduğu manasına gelmez. Nitekim Irâkî, Ihyâ adlı eserde geçen hadisleri tahric ederken, zaten bunların hiçbir öneme hazi olmadıklarını, tamamen uydurma olduklarını belirtmiştir. Esasında Sa‘leb b. Hâtıb’in Bedir ashabından olduğu, çok daha önceden vefat ettiği bilinmekte olmasına rağmen”(23) maalesef bu türden aktarımlar tefsirlerimizde yer bulmuştur.

ıı. Bu rivayet ve rivayet hakkındaki değerlendirmeleri bu şekilde aktardıktan sonra, bu âyetlerin iniş sebebiyle ilgili olarak İbn Abbâs kaynaklı bir başka rivayetin de ilk sırada aktarıldığını belirtmeliyiz:

“İbn Abbas şunu anlatmıştır: Hâtıb İbn Ebî Belte‘a’nın mallarının Şam’dan gelmesi gecikmiş, o da sıkıntıya düşmüştü. Bunun üzerine, Ensâr meclislerinden birisinde bulunduğu bir sırada Allah’a yemin ederek, ‘şayet bize lütfu kereminden verirse, tasaddukta bulunacağım; Allah’ın vereceği maldaki hakkını, zekâtı vereceğim ve böylece muhakkak ki salihlerden olacağım’ demişti.”(24) Taberî bu âyetin iniş sebebiyle ilgili daha farklı isimlerden de söz etmektedir.(25)

Bu rivayet diğerine göre çok daha doğrudur; ancak âyette isim verilmemesi nedeniyle biz de mesajı şahıslar üzerinden değil de genel olarak münafıklar üzerinden yapılan bir değerlendirme şeklinde yorumlayabiliriz. Âyette zikredilen لَئِنْ اٰتٰينَا مِنْ فَضْلِه۪ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِح۪ينَ “Eğer (Allah) lütfundan bize verirse, mutlaka sadaka vereceğiz ve sâlihlerden olacağız!” ifadesinde geçen fiillerin çoğul getirilmesi, bu âyetin bir kişiyle değil de bir grupla ilgili indirildiğinin en belirgin göstergesidir.

Münafıklar zaten dönek ve ikiyüzlü insanlar oldukları için, içlerinden birilerinin böyle davranmış olması son derece anlaşılabilirdir ve muhataplar bu konuda bilgilendirilerek benzer bir nifak davranışından kaçınılması gerektiğine dikkat çekilmiş olmaktadır. Demek ki âyeti bir tek nüzul sebebi rivayetine mahküm etmek doğru değildir. Rivayetler farklı olunca metinle uyumlu olanı seçmek ve şahıslar üzerinden değil, aktarılan nitelikler üzerinden hareket etmek en doğrusudur.

2. فَلَمَّآ اٰتٰيهُمْ مِنْ فَضْلِه۪ بَخِلُوا بِه۪ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ “Fakat (Allah) lütfundan onlara (zenginlik) verince, onda cimrilik edip (Allah’ın emrinden) yüz çevirerek (sözlerinden) dönmüşlerdi.” Yüce Allah önceki âyette bir grup münafığın “kendilerine lutfundan ihsan etmesi durumunda tasadduk edeceklerini ve salihlerden olacaklarına söz verdiklerini beyan ettikten sonra, bu âyette onlara yönelik ilahi lutfun gerçekleşmesine rağmen cimrilik yaptıklarını, sözlerinden döndüklerini ve hakikatten yüz çevirip gittiklerini haber vermektedir.

Bu âyette de zamirlerin ve fiillerin çoğul kalıpta getirilmesi, anlatılan Sa‘lebe olayının bütünüyle düzmece olduğunun bir başka delilidir. Tevbe 9/67 ve 74’te de belirtildiği gibi, münafıkların zaten en belirgin özelliklerinin başında “yalan konuşmaları, yalan yere yemin etmeleri ve cimrilik yapmaları” gelmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de onların bu yönüne değinilmekte, Yüce Allah kendilerine ikramda bulunduktan, onları mal-mülk ve servet sahibi kıldıktan sonra bunlar cimrilik etmişler, sözlerinden dönmüş ve gerçeklerden yüz çevirmişlerdi.

3. فَاَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا ف۪ي قُلُوبِهِمْ اِلٰى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَآ اَخْلَفُوا اللّٰهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ “Sonunda, Allah’a verdikleri sözden döndüklerinden ve yalan söylediklerinden dolayı, (Allah) kendisiyle karşılaşacakları güne kadar onların kalbine nifakı (ikiyüzlülüğü) yerleştirmiştir.” Yüce Allah önceki âyette zikrettiği üzere, münafıkların kendisine verdikleri sözlerinden dönmeleri, ayrıca konuşurken yalancılık yapmaları nedeniyle onları cezalandırdığını bildirmektedir.

Bu çerçevede اِلٰى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ “O’na kavuşacakları güne kadar” beyanı gereği, münafıkların Yüce Allah’a kavuşacakları güne kadar yani ölüp gidinceye kadar kalplerine nifakı yerleştirdiğini haber vermektedir ki burada zikredilen فَاَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا ف۪ي قُلُوبِهِمْ “Onların kalbine nifakı yerleştirdi” ifadesinin verdiği anlam budur. Bu cümle “onların kalplerindeki akıbet nifak oldu” şeklinde de anlaşılabilir.

Bakara 2/10, Tevbe 9/77, 107, Mücâdele 58/14, 18 ve Münâfikûn 63/1 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, Hz. Peygamber’den nakledilen bir rivayette de “münafıklık alametlerinin üç tane olduğu ve ilkinin de “konuştukları zaman yalan söyledikleri” beyan edilmektedir.(26) Bu rivayette yer alan “konuştukları zaman yalan konuşmak, söz verdiklerinde sözünde durmamak, emanete hıyanetlik yapmak” aslında Tevbe 9/77’de topluca zikredilmektedir. Buradan da anlaşılıyor ki Hz. Peygamer’in sözleri Kur’ân’dan referansa sahiptir; zira o bilerek ve isteyerek hiçbir şekilde Kur’ân’a aykırı sözler söylemez.

Münafıklar nifakta kararlılık gösterdikleri, Yüce Allah’a verdikleri sözde durmadıkları, sözlerinin tersini uyguladıkları, sürekli yalan konuşup yalan yere yemin ettikleri ve cimrilik yaptıkları için münafıklıkta ısrar ettikleri anlaşılmaktadır. İsteği, tercihi ve tavrı nifaktan yana olan bu kişilerin kararları onaylanmış ve ölüp gidecekleri yani Yüce Allah’ın huzuruna çıkacakları mahşer gününe kadar kalplerine nifak yerleştirilmiştir. Münafıkların nifakı ve nifaktaki kararlılıkları “sebep”, kalplerine Yüce Allah’ın bunu yerleştirmesi ise “sonuç”tur.

b) Müminlere Karşı Münafık Tavırlar

Yüce Allah, sûrenin 78-80. âyetlerinde münafıkların, Allah’ın, onların sırrını da fısıltılarını da bildiğini ve gaybları çok iyi bilen olduğunu hâlâ anlamamış göründüklerini, sadakalar hususunda, müminlerden gönüllü verenleri ve güçlerinin yettiğinden başkasını bulamayanları çekiştirip onlarla alay ettiklerini, asıl Allah’ın onlara alaycılığın karşılığını vermiş olacağını bildirmekte ve Hz. Peygamber’e hitaben kendilerine şu mesajı iletmesini emretmektedir: “(Ey Peygamber!) Onlar için ister af dile, ister dileme; onlar için yetmiş kez af dilesen de Allah onları asla affetmeyecektir. Bu, onların Allah’ı ve Rasûlü’nü inkâr etmelerinden ötürüdür. Allah fâsıklar topluluğunu doğru yola iletmez.”

ı. Yüce Allah’ın Her Şeyi Bilmesi

اَلَمْ يَعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَنَجْوٰيهُمْ وَاَنَّ اللّٰهَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ (Münafıklar), Allah’ın, onların sırrını da fısıltılarını da bildiğini ve gaybları (bilinemeyenleri) çok iyi bilen olduğunu (hâlâ) anlamadılar mı?”

Âyetteki اَلَمْ يَعْلَمُوا elem ya‘lemû sorusu “bilmediler mi”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir, bilir”; سِرَّهُمْ sirrahum tamlaması “onların sırlarını, onların gizlediklerini”; وَنَجْوٰيهُمْ ve necvâhum ifadesi “ve onların fısıltılarını”; وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “ve muhakkak ki Allah”; عَلَّامُ الْغُيُوبِ ‘allâmu’l-ğuyûbi tamlaması ise “bütün gaybları, bilinemeyenleri en iyi bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın münafıkların sırlarını ve gizli özel görüşmelerdeki konuşmalarını bildiği, çünkü bütün gaybları sadece ve sadece kendisinin bildiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, münafıklarla ilgili döneklikleri, ikiyüzlü tavırları, yalancılıkları vs. olumsuzlukları noktasında çeşitli bilgiler verdikten sonra, bu defa onların sadece ortaya koydukları açık tavırlarını değil, aynı zamanda içlerinde sakladıkları düşünceleri de, dahası bir araya gelip kafadarlarıyla yaptıkları gizli buluşmaları da bildiğini, çünkü bütün gaypları sadece ve sadece kendisinin bildiğini beyan etmektedir.

Kur’ân’da 11 kez(27) geçen النَّجْوٰى/نَجْوٰي en-necvâ/necvâ “gizli konuşma”, “fısıldaşma” manasına gelmekte ve Nisâ’ 4/114 ve Mücâdele 58/9’da sözü edilen istisnalar hariç, yorumunu yapmakta olduğumuz Tevbe 9/78’de verilen bilgilerden hareketle necvâ denen gizli ve özel toplantıların büyük çoğunluğunun bir “münafıklık” eylemi olduğu ifade edilebilir.

Âyette yer alan عَلَّام ‘allâm kelimesi ise mübâlağa yani “abartı” kalıbında bir kelimedir ve Kur’ân’da dört kez(28) kullanılmaktadır. Bu kelime “en iyi bilen”, “her şeyi bilen” gibi kapsayıcı bir mana içermekte ve sadece Yüce Allah’ın gaybı yani insan idrakini aşan şeyleri bildiğini ortaya koymaktadır. Mâide 5/97’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah’ın bilgisi eşsizdir ve erişilmezdir. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim:

İster olumlu, isterse olumsuz anlamda olsun, davranışların değer kazanmasında veya isimlendirilmesinde kalbin onay durumu son derece önemlidir ve belirleyicidir. İşte Yüce Allah kendisine kalpten yönelenleri de karşı gelenleri de gayet iyi bilmekte ve değerlendirmesini ona göre yapmaktadır. Bilgisini hatırlatmasının başta gelen amacı bu olsa gerektir. Hiç kimse hiçbir şeyi Yüce Allah’tan gizleyemez,(29) bir anlamda O’na sürpriz yapamaz. Hiç kimse de yaptığının kaybolup gittiği, kayıt altına alınmadığı ve böylece zarara uğratılacağı gibi bir vehme kapılmamalıdır.(30)

Bakara 2/33’te de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah’ın bilgisinin eşsiz ve erişilmez oluşuyla ilgili olarak esasında bütün mahlûkatı içerecek şekilde en önemli ifadelerden birisi de Sebe’ 34/2 ve Hadîd 57/4’te yer alandır: “Yerin içine gireni ve ondan çıkanı; gökten ineni, oraya çıkanı bilir.”

Yüce Allah’ın bilgisinin erişilmezliği noktasında bilinmesi gereken mesajlardan birisi de Yûnus 10/61’dedir: “Ne zaman sen bir işte bulunsan, o işle ilgiki ne zaman Kur’an’dan bir şey tilâvet etsen ve siz ne zaman bir iş yaparsanız, o işe daldığınız zaman biz mutlaka üstünüzde şahidizdir. Yerde de gökte de zerre ağırlığınca hiçbir şey Rabbinden uzak (ve gizli) kalmaz. Bundan daha küçüğü ve daha büyüğü (hiçbir şey) yoktur ki apaçık kitapta bulunmasın.” Benzer bir mesaj da Sebe’ 34/3’te yer almaktadır.

Yüce Allah insanların gizlediklerini de açığa vurduklarını da gayet iyi bilmektedir. Bu bağlamda Kur’ân’da pek çok âyet(31) vardır. Ra‘d 13/8-10’da şöyle buyrulmaktadır: “Her dişinin neye gebe kalacağını, rahimlerin neyi eksik, neyi ziyade edeceğini Allah bilir. Onun katında her şey ölçü iledir. O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.”

Benzer şekilde Teğâbun 64/4’te de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde olanları bilir. Gizlediklerinizi ve açığa vurduklarınızı da bilir. Allah kalplerde olanı bilendir.” Benzer bir ifade olarak “Yüce Allah’ın gökte ve yerde olan her bir şeyi bildiği” şeklinde Hacc 22/70’de de yer almaktadır. Yâsîn 36/76’daki şu ifade de aynı manayı vermektedir: “(Ey Peygamber!) O halde sözleri sakın seni üzmesin. Biz, onların gizlemekte olduklarını da, açığa vurduklarını da biliyoruz.” Bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağını bildirmektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de söylenmek istenen budur.

ıı. Fedakâr Müminlerle Alayın Sonu

اَلَّذ۪ينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّع۪ينَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ فِي الصَّدَقَاتِ وَالَّذ۪ينَ لَا يَجِدُونَ اِلَّا جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللّٰهُ مِنْهُمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Sadakalar hakkında, müminlerden gönüllü verenleri ve güçlerinin yettiğinden başkasını bulamayanları çekiştirip onlarla alay edenler var ya, Allah da onlarla alay edecektir. Onlar için elem verici azap vardır.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ يَلْمِزُونَ ellezîne yelmizûne ifadesi “çekiştirenler”; الْمُطَّوِّع۪ينَ el-muttavvi‘îne kelimesi “gönülden verenleri”; مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ mine’l-mü’minîne ifadesi “müminlerden”; فِي الصَّدَقَاتِ fi’s-sadekâti “sadakalar konusunda”; وَالَّذ۪ينَ لَا يَجِدُونَ vellezîne lâ yecidûne ifadesi “ve bulamayanları”; اِلَّا جُهْدَهُمْ illâ cühdehum istisnası “onların çabasından başka hiçbir şey”; فَيَسْخَرُونَ fe yesharûne fiili “alay ederler, alay ediyorlar”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlarla”; سَخِرَ sehıra fiili “alayı boşa çıkarır, çıkarmıştır, alaylarına karşılık vermiş (olacak)tır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onların”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada münafıkların zengin veya fakir ancak cömert müminlerle alay edişleri ile Yüce Allah’ın onları cezlandıracağına dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّع۪ينَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ فِي الصَّدَقَاتِ وَالَّذ۪ينَ لَا يَجِدُونَ اِلَّا جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ “Sadakalar hakkında, müminlerden gönüllü verenleri ve güçlerinin yettiğinden başkasını bulamayanları çekiştirip onlarla alay edenler var ya.” Yüce Allah bu âyette münafıkların bir başka ahlaksızlığına değinmekte ve müminlerin cömertlikleriyle alay ettiklerini dile getirmektedir.

Bazı müminler gönüllü ve samimi bir şekilde sadaka veriyorken, diğer bir kısmı ise çabasından başka elinde hiçbir şeyi olmadığı, yani infak edecek başka bir şey bulamadıkları için ellerinde ne varsa onu Allah yoluna infak ediyordu; münafıklar ise onların bu davranışıyla alay etmeyi tercih ediyorlardı. Âyette sözü edilen müminlerin kimler olduğu ve sadaka konusunda neler yaptıklarıyla ilgili çeşitli bilgiler aktarılsa(32) da, burada isimler üzerinde değil de fedakârlık üzerinden mesaj verildiği için bu detaya girmek istemiyoruz.

Daha önce yorumladığımız Tevbe 9/58’de de belirttiğimiz üzere, çeşitli kalıplarda olmak üzere Kur’ân’da dört yerde(33) zikredilmekte olan ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de يَلْمِزُونَ yelmizûne kalıbında getirilen bu fiil “bir insanın ayıplarını onun bulunmadığı bir yerde sayıp dökmek”, “ayıplayıp aşağılamak”, “dil uzatmak”, “gıybet etmek”, “imalı imalı söz dokundurmak”, “kınamak” gibi manalarda yorumlanmaktadır.(34) Burada hem “alay edip dil uzatmak” manasına gelen يَلْمِزُونَ yelmizûne fiili kullanılmakta, hem de âyetin devam eden kısmında “alay etmek” manasındaki يَسْخَرُونَ yesharûne fiiline yer verilmektedir.

Bu arada Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْمُطَّوِّع۪ين el-muttavvı‘îne kelimesinin aslı الْمُتَطَوِّع۪ين el-mutettavvı‘în şeklindedir ve “gönülden fedakârlık yapanlar” manasına gelmektedir. Ayrıca جُهْد cühd sözcüğü ise “çaba”, “gayret”, “güç, kuvvet” anlamını vermektedir. Münafıklar zengin müslümanların gönülden gelerek verdikleriyle ilgili olarak onların gösteriş yaptıklarını söylerken, fakir müslümanların o içten gelen çabasını ise “Allah’ın bu küçük şeylere ihtiyacı mı varmış” diyerek küçümsüyorlardı.

Buradan hareketle, münafıkların müminlerin her biriyle ilgili olarak çirkin bir tavır içerisine girdikleri, gönülden sadaka verenlerle ellerinde avuçlarında başka bir şey bulamayan fakir müslümanlarla alay ettikleri beyan edilmektedir. Anlaşılıyor ki bazı münafıklar bu türden dengesizlikler de yaparak toplumsal hayatta çok önemli bir ayrıştırıcılık içerisinde bulunmayı tercih etmişlerdi.

Konuyla ilgili olarak müşriklerin ve mücrimlerin tavırlarıyla ilgili olarak Mutaffifûn 83/29-32’de şöyle buyrulmaktadır: “Şüphesiz suçlular, (dünyadayken) iman edenlere gülerlerdi. Onlara uğradıklarında birbirlerine kaş-göz hareketi yaparlardı. (İnanç) ailelerine döndüklerinde keyiflenerek dönerlerdi. Müminleri gördüklerinde ise, ‘Şüphesiz bunlar sapıtmış’ derlerdi.”

2. سَخِرَ اللّٰهُ مِنْهُمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Allah da onlarla alay edecektir. Onlar için elem verici azap vardır” Yüce Allah müminlerle alay eden münafıkların bu tavrını karşılıksız bırakmayacağını bildirmekte, hak ettikleri türden kendileriyle alay edileceğini haber vermektedir. Burada geçen سَخِرَ اللّٰهُ مِنْهُمْ sehırallâhu minhum ifadesindeki سَخِرَ sehıra fiili her ne kadar geçmiş zaman kalıbında getirilmiş olsa da manası itibariyle gelecek zaman anlamında yorumlanmalıdır; çünkü tehdide konu olay mahşerde yaşanacaktır.

Âyetteki سَخِرَ اللّٰهُ مِنْهُمْ beyanı gereği “Yüce Allah’ın onlarla alay etmesi”, elbette “alay edenleri cezalandırması” şeklinde düşünülmelidir; zira kötülenen bir şeyi Yüce Allah’ın yapması düşünülemez. Yüce Allah “müşâkele sanatı”nı kullanarak, insanlarla alay edenlere bunun hesabını soracağını bildirmektedir. Dünya hayatında müslümanlarla alay edenlerle mahşerde alay edileceği Mutaffifûn 83/34’te haber verilmektedir. Benzer şekilde kulların yaptığını Yüce Allah’ın karşılıksız bırakmamasıyla ilgili örnekler Bakara 2/9, 15, Âl-i İmrân 3/54, Tevbe 9/64, 67, 79 ve Hadîd 57/13-14 gibi âyetlerde de yer almaktadır.

Münafıkların müslümanlara karşı alaycılıklarına karşılık Yüce Allah’ın muamelesiyle ilgili olarak Bakara 2/9’da şu bilgilere yer verilmektedir: “Onlar (kendi akıllarınca, güya) Allah’ı ve müminleri aldatırlar. Hâlbuki onlar ancak kendilerini aldatırlar ve bunun farkında değillerdir.” Münafıkların müminlere tavrı ve bunun cevabı bağlamında Bakara 2/14-15’te şöyle buyrulmaktadır: “(Bu münafıklar) müminlerle karşılaştıkları vakit ‘(Biz de) iman ettik’ derler. (Kendilerini saptıran) şeytanları ile başbaşa kaldıklarında ise ‘Biz sizinle beraberiz, biz onlarla (müminlerle) sadece alay ediyoruz’ derler. (Gerçekte) Allah onlara alay etmenin cezasını verecektir; (fakat) onlara fırsat vermektedir; (bu yüzden) taşkınlıkları içinde bocalayıp durmaktadırlar.”

Bu durum yani kendileriyle alay edilen müslümanların alay edenlere karşı nasıl bir davranış ortaya koyacakları ise Mutaffifûn 83/34-36’da şöyle ifade edilmektedir: “İşte bugün (yani âhirette) de, iman edenler koltuklar üzerinde onlara bakarak kâfirlere gülecekler. Kâfirler yaptıklarının cezasını buldular mı? (Elbette buldular.)”

Münafıklar ve bütün alaycılar şunu iyice bilmelidirler: Dünyada müslümanlara karşı alay edenlerle mahşerde alay edilecektir. Alaycılık, daha sonra alaya alınmaya dönüşecektir. Hümeze sûresinde sözü edilen “Hutame Cehennemi” bu türden alay edenler için hazırlanmıştır. Dahası Hucürât 49/11’de de alaycılığın ne kadar korkunç bir günah olduğu ifade edilmektedir. Her kim şu veya bu şekilde alay ederse وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ beyanı gereği bilmelidir ki mahşerde elem verici azap onları beklemektedir.

ııı. Münafıkların Ebediyyen Bağışlanmamaları

اِسْتَغْفِرْ لَهُمْ اَوْ لَا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ اِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْع۪ينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ “Onlar için ister af dile, ister dileme; onlar için yetmiş kez af dilesen de Allah onları asla affetmeyecektir. Bu, onların Allah’ı ve Elçisini inkâr etmelerinden ötürüdür. Allah yoldan çıkanlar topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.”

Âyetteki اِسْتَغْفِرْ istağfir emri “ister bağışlanma dile”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; اَوْ لَا تَسْتَغْفِرْ ev lâ testağfir ifadesi “ister bağışlanma dileme”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; اِنْ تَسْتَغْفِرْ in testağfir fiili “eğer istiğfar dilesen (bile)”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; سَبْع۪ينَ مَرَّةً seb‘îne merraten ifadesi “yetmiş kere”; فَلَنْ يَغْفِر fe len yağfira fiili “asla ve asla bağışlamayacaktır”; َ اللّٰهُallâhu kelimesi “Allah”; لَهُمْ lehum cümlesi “onları”;ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ ۪ zâlike biennehum ifadesi “çünkü onlar, bunun sebebi şudur”; كَفَرُوا keferû fiili “inkâr ettiler”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’ı”; وَرَسُولِه ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Rasûlü’nü, Elçisi’ni”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; لَا يَهْدِي lâ yehdî fiili “hidayet etmez, yol göstermez”; الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ el-kavme’l-fâsikîne tamlaması ise “fasık topluma, yoldan çıkan topluluğa” demektir.

Burada münafıkların bağışlanması için istiğfarda bulunulup bulunulmamasının sonucu değiştirmeyeceği, çünkü Yüce Allah’ın onları bağışlamayacağıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اِسْتَغْفِرْ لَهُمْ اَوْ لَا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ اِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْع۪ينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ “Onlar için ister af dile, ister dileme; onlar için yetmiş kez af dilesen de Allah onları asla affetmeyecektir.” Yüce Allah münafıkların “elem verici azabı” hak ettiklerini beyan ettikten sonra, artık onların bağışlanması için Hz. Peygamber’in istiğfarda bulunup bulunmamasının fark etmeyeceğini bildirmekte, devamında ise 70 defa bile af dileğinde bulunsa o münafıkları asla ve asla bağışlamayacağını haber vermektedir. Âyette kimlerin kast edildiğiyle ilgili çeşitli rivayetler varsa(35) da, biz mesajı genel manada münafıklıkta ısrar eden herkes için hüküm beyan eden bir mesaj olarak yorumlamaktan yanayız.

Burada geçen 70 sayısı “rakamsal bir değer” ifade etmenin ötesinde “çokluk” manasına alınmalıdır. Çünkü maksat 70 kere af dileme sonuç vermese de 71. kez affın gerçekleşebileceği değildir. Çünkü devam eden cümlede zikredilen لَنْ يَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُم len yağfirallâhu lehum cümlesi bu türden bir çabanın hiçbir şekilde sonuç vermeyeceğini, yani “Yüce Allah’ın bu münafıkları asla ve asla affetmeyeceğini” ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili olarak Münâfikûn 63/6’da şöyle buyrulmaktadır: “Onlara ‘Gelin, Allah’ın Rasûlü sizin için bağışlanma dilesin’ denildiği zaman başlarını çevirirler ve sen onların, büyüklük taslayarak uzaklaştıklarını görürsün. Onlara (onlar için Allah’tan) mağfiret dilesen de dilemesen de birdir. Allah onları kesinlikle bağışlamayacaktır. Muhakkak ki Allah fâsıklar topluluğunu doğru yola iletmez.”

İşte bu iki âyette de yer aldığı üzere, kişiler kendileri istemedikleri sürece başkalarının onlarla ilgili Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmasının, sonucu değiştirmeyeceği ortaya çıkmaktadır. Çünkü burada geçen لَنْ يَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ len yağfirallâhu lehum “Allah onları asla ve asla bağışlamayacaktır” ifadesi konuyu net bir şekilde ortaya koymaktadır. Bu durum Hz. Peygamber örnekliğinde beyan edildiği için, bunun diğer insanlar için de örnek olması gerektiği ve başkaları için onlar istemediği sürece böyle bir tavırda bulunmanın hiçbir işe yaramayacağı belirtilmiş olmaktadır.

2. ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ “Bu, onların Allah’ı ve Elçisini inkâr etmelerinden ötürüdür. Allah yoldan çıkanlar topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.” Âyetin bu bölümünde iki hususa değinilmektedir:

a) ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ “Bu, onların Allah’ı ve Elçisini inkâr etmelerinden ötürüdür.” Yüce Allah münafıklar için istiğfarda bulunulsa da sonucun değişmeyeceğini, çünkü onları asla ve asla bağışlamayacağını beyan ettikten sonra, âyetin bu bölümünde onları neden bağışlamayacağını açıklamaktadır. Bu çerçevede verilen bilgi son derece açıktır ve münafıkların “Yüce Allah’ı ve Rasûlü’nü inkâr etmeleri” tek gerekçe olarak ifade edilmektedir. Âyette geçen ذٰلِكَ بِ zâlime bi kullanımı teknik olarak bir şeyin sebebini ortaya koyan bir kullanımdır ve “bunun sebebi şudur” manasını vermektedir.

b) وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ “Allah yoldan çıkanlar topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.” Konuyla ilgili olarak Münâfikûn 63/6’da da geçtiği gibi, Yüce Allah fâsıklar topluluğunu doğru yola iletmeyeceğini haber vermektedir. Benzerleri çeşitli âyetlerde(36) geçen bu cümlede Yüce Allah münafıklıkta ısrar ettikleri için bu kişilerin aslında “yoldan çıkanlar” manasında “fâsıklar” olduğunu ve kendilerine hidayet etmeyeceğini beyan etmektedir. Hidâyet konusunu Fâtiha 1/6’da oldukça geniş bir şekilde ele almıştık. Burada sadece âyette yer alan kısmı izahla yetineceğiz.

Fasıkların hidayete erdirilmemesiyle ilgili Bakara 2/26’da son cümle olarak şöyle buyrulmaktadır: “(Allah) bununla (verdiği misallerle) sadece ve sadece fâsıkları saptırır.” Bu cümle Yüce Allah’ın kimleri saptıracağını açıkça ortaya koymakta ve zaten sapmış olanların sapıklığını onaylayacağını bildirmektedir. Pek çok âyette de ifade edildiği üzere, Yüce Allah zaten sapık veya kâfir ya da zâlim olanları o hal üzere bırakır; yoksa hak etmeyenlere böyle bir son takdir etmez.

Kur’ân’da hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun şansa bırakılacak herhangi bir yönünden söz edilmemektedir. Yüce Allah isteyene hidayet verir; isteyeni de sapıklıkta bırakır.(37) Buna karşılık, Yüce Allah’ın özel anlamda kimlere hidayet etmeyeceği, kimleri sapıklıkta terk edeceği de önemli bir konudur. Bu konuda daha önce yorumladığımız Tevbe 9/19’da bilgi verdiğimiz için burada yanı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Dipnotlar

• 1 - Furkân 25/52. 2 - Nahl 16/110; Hacc 22/78. ‘Ankebût 29/6, 69. 3 - ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15. 4 - Mâide 5/53; En‘âm 6/109; Tevbe 9/79; Nahl 16/38; Nûr 24/53; Fâtır 35/42. 5 - Bakara 2/218; Âl-i ‘Imrân 3/142; Nisâ’ 4/95; Mâide 5/35, 54; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/16, 19, 20, 24, 41, 44, 73, 81, 86, 88; Muhammed 47/31; Hucürât 49/15; Mümtehıne 60/1; Saff 61/11; Tahrîm 66/9.
  • Furkân 25/52 Nahl 16/110 Nahl 16/110 Hacc 22/78 ‘Ankebût 29/6 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Mâide 5/53 En‘âm 6/109 Tevbe 9/79 Nahl 16/38 Nûr 24/53 Fâtır 35/42 Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/142 Nisâ 4/95 Mâide 5/35 Mâide 5/54 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/16 Tevbe 9/19 Tevbe 9/20 Tevbe 9/24 Tevbe 9/41 Tevbe 9/44 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/86 Tevbe 9/88 Muhammed 47/31 Hucurât 49/15 Mümtehine 60/1 Saff 61/11 Tahrîm 66/9
• 6 - Bakara 2/190, 191, 192, 193; Nisâ’ 4/89-91; Tevbe 9/5; Hacc 22/39; Mümtehıne 60/8-9. 7 - “Cihâd” kavramıyla ilgili olarak bk. Râğıb el-Isfehânî, Müfredât, s. 208; Vecdi Akyüz, Kur’ân’da Siyasî Kavramlar, İstanbul, 1988, s. 485; Ahmet Özel, “Cihâd md.”, DİA, İstanbul, 1993, VII, 527; Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, “c-h-d mad”.
  • Bakara 2/190 Bakara 2/191 Bakara 2/192 Bakara 2/193 Nisâ 4/91 Tevbe 9/5 Hacc 22/39 Mümtehine 60/9
• 8 - Âl-i İmrân 3/151, 162, 197; Nisâ’ 4/97, 121; Mâide 5/72; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73, 95; Yûnus 10/8; Ra‘d 13/18; İsrâ’ 17/97; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/25; Secde 32/20; Câsiye 45/34; Hadîd 57/15; Tahrîm 66/9. 9 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6. 10 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/97 Nisâ 4/121 Mâide 5/72 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Tevbe 9/95 Yûnus 10/8 Ra‘d 13/18 İsrâ 17/97 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/20 Câsiye 45/34 Hadîd 57/15 Tahrîm 66/9 Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 11 - Münâfikûn 63/8.
  • Münâfikûn 63/8
• 12 - Semerkandî, age., II, 75; Taberî, age., X, 184-185; Zemahşerî, age., II, 281-282; Râzî, age., XVI, 136.
• 13 - Zemahşerî, age., II, 282; Râzî, age., XVI, 136. 14 - Semerkandî, age., II, 75; Taberî, age., X, 186-187. 15 - Esed, age., s. 372’de 102. not.
• 16 - Semerkandî, age., II, 75; Zemahşerî, age., II, 283; Râzî, age., XVI, 137.
• 17 - Semerkandî, age., I, 402; Taberî, age., VI, 291-292; Zemahşerî, age., I, 637; Râzî, age., XII, 34.
• 18 - Bakara 2/107, 120; Nisâ’ 4/123, 173; En‘âm 6/51, 70; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/20, 113; Ra‘d 13/37; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/17, 26; ‘Ankebût 29/22; Secde 32/4; Ahzâb 33/17, 65; Şûrâ 42/8, 28, 31, 44, 46; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/32; Feth 48/22. 19 - Bakara 2/257; Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/45; Mâide 5/55; En‘âm 6/127; A‘râf 7/155, 196; Enfâl 8/34; Yûnus 10/62; Yûsuf 12/101; Sebe’ 34/41; Fussılet 41/31; Şûrâ 42/9; Câsiye 45/19.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Nisâ 4/123 Nisâ 4/173 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/20 Hûd 11/113 Ra‘d 13/37 İsrâ 17/97 Kehf 18/17 Kehf 18/26 ‘Ankebût 29/22 Secde 32/4 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/28 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/46 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/32 Fetih 48/22 Bakara 2/257 Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/45 Mâide 5/55 En‘âm 6/127 A‘râf 7/155 A‘râf 7/196 Enfâl 8/34 Yûnus 10/62 Yûsuf 12/101 Sebe' 34/41 Fussilet 41/31 Şûrâ 42/9 Câsiye 45/19
• 20 - Semerkandî, age., II, 76-77; Taberî, age., X, 188-191; Zemahşerî, age., II, 283; Râzî, age., XVI, 138-139; Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr, IV, 246-247; Âlûsî, Rûhu’l-Me‘ânî, V, 143-144.
• 21 - İmâm eş-Şâfi‘î, er-Risâle, s. 395; Ahmed b. Hanbel, IV, 107. 22 - Buhârî, Fedâilü Ashâbi’n-Nebî, hd. 3673; Müslim, Fedâilu’s-Sahâbe, hd. 2540-2541; Tirmizî, Menâkıb, 3861.
• 23 - Murat Sülün, Keşşâf Tefsiri Tercümesi, III, 605’te 93. not.
• 24 - Semerkandî, age., II, 76-77; Râzî, age., XVI, 138. 25 - Taberî, age., X, 191.
• 26 - Buhârî, Îmân, 24; Şehâdet, 28; Edeb, 69; Müslim, İman, 107, 109; Tirmizî, İman, 14; Nesâî, İman, 20.
• 27 - Nisâ’ 4/114; Tevbe 9/78; Zuhruf 43/80; İsrâ’ 17/47; Tâhâ 20/62; Enbiyâ’ 21/3; Mücâdile 58/7, 8, 10, 12, 13.
  • Nisâ 4/114 Tevbe 9/78 Zuhruf 43/80 İsrâ 17/47 Tâhâ 20/62 Enbiyâ 21/3 Mücâdele 58/7 Mücâdele 58/8 Mücâdele 58/10 Mücâdele 58/12 Mücâdele 58/13
• 28 - Mâide 5/109, 116; Tevbe 9/78; Sebe’ 34/48. 29 - En‘âm 6/59; Lokmân 31/16; Mücâdele 58/6-7. 30 - Bakara 2/143; İsrâ’ 17/13; Kehf 18/49; Kâf 50/18; Necm 53/39-40; Kamer 54/52-53; İnfitâr 82/10-12; Zilzâl 99/7-8.
  • Mâide 5/109 Mâide 5/116 Tevbe 9/78 Sebe' 34/48 En‘âm 6/59 Lokmân 31/16 Mücâdele 58/7 Bakara 2/143 İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kâf 50/18 Necm 53/40 Kamer 54/53 İnfitâr 82/12 Zilzâl 99/8
• 31 - Bakara 2/77, 235, 284; Âl-i İmrân 3/5, 29, 118, 154; Nisâ’ 4/149; En‘âm 6/3, 28; Tevbe 9/78; Hûd 11/5; Ra‘d 13/8-10; İbrâhim 14/38; Nahl 16/19, 23; Tâhâ 20/7; Enbiyâ’ 21/110; Furkân 25/6; Neml 27/25; Ahzâb 33/37, 54; Yâsîn 36/76; Mü’min 40/16-19; Zuhruf 43/80; Muhammed 47/26; Mümtehıne 60/1; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13; Hâkka 69/18; A‘lâ 87/7.
  • Bakara 2/77 Bakara 2/235 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/5 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/118 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/149 En‘âm 6/3 En‘âm 6/28 Tevbe 9/78 Hûd 11/5 Ra‘d 13/10 İbrâhîm 14/38 Nahl 16/19 Nahl 16/23 Tâhâ 20/7 Enbiyâ 21/110 Furkân 25/6 Neml 27/25 Ahzâb 33/37 Ahzâb 33/54 Yâsîn 36/76 Mü'min 40/19 Zuhruf 43/80 Muhammed 47/26 Mümtehine 60/1 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13 Hâkka 69/18 A‘lâ 87/7
• 32 - Semerkandî, age., II, 78; Taberî, age., X, 194-198; Zemahşerî, age., II, 284-285; Râzî, age., XVI, 144-145; Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr, IV, 249; Âlûsî, Rûhu’l-Me‘ânî, V, 146-147.
• 33 - Tevbe 9/58, 79; Hucrât 49/11; Hümeze 104/1. 34 - Semerkandî, age., II, 67; Taberî, age., X, 155-156; Zemahşerî, age., II, 272.
  • Tevbe 9/58 Tevbe 9/79 Hucurât 49/11 Hümeze 104/1
• 35 - Taberî, age., X, 198-199; Zemahşerî, age., II, 285; Râzî, age., XVI, 146-147.
• 36 - Mâide 5/108; Tevbe 9/24, 80; Saff 61/5; Münâfıkûn 63/6.
  • Mâide 5/108 Tevbe 9/24 Tevbe 9/80 Saff 61/5 Münâfikûn 63/6
• 37 - Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Fâtır 35/8; Müddessir 74/31.
  • Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Fâtır 35/8 Müddessir 74/31