Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 224-233. âyetlerinde yeminleri iyiliğe engel kılmamayı, “ilâ” denen uygulamayı, bunun cezasını ve boşanma ile ilgili çeşitli detayları dile getirmektedir.

a) Yeminler ve İlâ Meselesi

Yüce Allah, sûrenin 224-227. âyetlerinde yeminlerden dolayı Allah’ı (O’nun adını), iyilik etmeye, O’na karşı muttaki olmaya ve insanların arasını ıslah etmeye engel kılmamak gerektiğini, kasıtsız yeminlerle ilgili insanları sorumlu tutmayacağını, sadece kasıtlı yapılanların sorumluluk getireceğini bildirmektedir.

Ardından, kadınlara yaklaşmamaya yemin edenlerin dört ay beklemesi gerektiği, bu sürede hanımlarına dönerlerse, muhakkak ki Allah’ın çok bağışlayan ve çok merhamet eden olduğu, bu sürede dönmeyip hanımlarını boşamaya karar verirlerse ayrılabilecekleri hükme bağlanmaktadır.

ı. Yeminlerin İbadete Engel Kılınmaması

وَلَا تَجْعَلُوا اللّٰهَ عُرْضَةً لِاَيْمَانِكُمْ اَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ وَاللّٰهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “İyilik etmenize, O’na karşı takvâlı (duyarlı) olmanıza ve insanların arasını düzeltmenize yeminlerinizden dolayı Allah’ı engel kılmayın! Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyetteki وَلَا تَجْعَلُوا ve lâ tec‘alû emri “ve kılmayın, (mani) yapmayın”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; عُرْضَةً ‘urdaten ifadesi “engel”; لِاَيْمَانِكُمْ li eymâniküm ifadesi “sizin yeminleriniz nedeniyle”; اَنْ تَبَرُّوا en teberrû ifadesi “iyilik yapmanıza”;وَتَتَّقُوا ve tettekû ifadesi “ve takvâlı olmanıza”; وَتُصْلِحُوا ve tuslihû fiili “ve ıslah etmenize”; بَيْنَ النَّاسِ beyne’n-nâsi ifadesi “insanlar arasında ıslahta bulunmanıza”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; سَم۪يعٌ semî‘un kelimesi “işiten(dir)”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada yeminlerin ilahi emrileri yerine getirmenin önüne engel teşkil etmemesi gerektiği gündem getirilmektedir.

1.وَلَا تَجْعَلُوا اللّٰهَ عُرْضَةً لِاَيْمَانِكُمْ اَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ “Yeminlerinizden dolayı iyilik etmenize, O’na karşı takvalı (duyarlı) olmanıza ve insanların arasını düzeltmenize Allah’ı engel kılmayın!” Yüce Allah toplumsal hayatın en önemli ilkelerinden birisine daha değinmekte ve iyilik yapmanın, sorumluluğunu bilip duyarlılık göstermenin ve insanlar arasında ıslah edicilik yapabilmenin önüne engeller çıkartılmaması gerektiğini beyan etmektedir.

a) Bu âyetin iniş sebebi olarak şöyle bilgiler verilmektedir: “Bir kimse, sıla-i rahim, iki kimsenin arasını bulmak veya evlâtlıklarından birine ihsan ve ikramda bulunmak gibi hayırlı işleri yapmamaya yemin ediyor, sonra da ‘yeminimi boz­ma hususunda Allah’tan korkarım’ diyor; böylece yemini muhafaza etmek niyetiyle iyi ve güzel olan şeyleri yapamıyordu. İşte bu sebeple ‘Allah’ın adını yeminleriniz sebebiyle, iyilik yapmaya engel olan birer sebep kılmayınız’ denilmiştir. Müfessirlerin zikretmiş olduğu açıklamaların en güze­li budur.”(1)

Başka rivayetlerde de şu bilgiler yer almaktadır: “Abdullah b. Revâha bir kırgınlık sebebiyle eniştesi Bişr b. Nu‘man’ın yanına gitmeyeceği ve onunla konuşmayacağına, kızkardeşi ile aralarını düzeltmeye çalışmayacağına yemin etmiş ve bunun üzerine “Allah’a yemin ettim, artık yeminimi bozmam caiz olmaz” demişti.(2) Bu âyet bunun veya Hz. Ebû Bekir’in Mıstah olayındaki yemini hakkında indirilmiştir. Hz. Ayşe demiştir ki bu âyet, Yüce Allah’a yemini tekrar etmenin aleyhinde inmiştir.(3) Buna göre doğru yemin etmek yasaklanmış olunca artık eğrisinin nasıl olacağı varsın düşünülsün!

b) Âyette geçen عُرْضَة ‘urdah kelimesi “engel”, “itiraz”(4) manasına gelmekte, iyiliklere engel olmak üzere Yüce Allah’ın isminin anılmaması, bir anlamda yemin edilmemesi emredilmektedir. Bu ifade aynı zamanda Allah’a çokça yemin etmenin doğru olmadığını da içermekte, zira Kalem 68/10’da belirtildiği gibi, böyle çokça yemin edip duranlar günaha dalanlar olarak nitelendirildiği için onlara itaat ve aldırış edilmemesi, kendilerine boyun eğilmemesi gerektiği ifade edilmektedir. Çokça yemin edenler yeminlerinin gereğini yerine getirmekte başarılı olamayacakları için esasında “olur olmaz yere yemin etmemelidir”ler. Mâide 5/89’da “Yeminlerinizi koruyun” emri yer aldığı için bu noktada hatadan kaçınılması emredilmektedir.

c) Âyette geçen تَبَرُّوا teberrû kelimesi “iyilik yapmak, erdemli davranmak” manasında her türlü iyiliği yani Yüce Allah’ın emrettiği prensipleri yerine getirmeyi içermektedir. Bunun bir gereği olarak, ikinci sırada yer alan تَتَّقُوا tettekû kelimesi de “kötülüklerden korunmak, sorumluluğunu bilip ona göre duyarlı davranmak” anlamıyla ilk ifadenin anlamını pekiştirmektedir. Üçüncü sırada yer alanتُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ ifadesinden maksat ise “insanlar arasındaki bir fesadın, yerini ıslaha terk etmesini sağlamak” demektir ki yalan yere veya olur olmaz şekilde yapılan yeminlerin toplumsal hayatta fesada yani birtakım bozulmalara neden olacağı söylenmek istenmektedir.

Hucürât 49/9-10’da müminler arasında meydana gelen bir problemi ıslah etme görevi bütün müminlere verildiği beyan edilmektedir. Şimdi bu ve benzer ilahi prensiplerin yerine getirilmesi gerektiği pek çok âyette yer almasına rağmen, birinin kalkıp yaptığı bir yemin sebebiyle “bu tür görevleri yapamam” demesi hiçbir şekilde doğru olamaz; âyette yasaklanan şey budur. Her türlü iyilik yapılmalı, yeminler iyiliklerin önüne engel teşkil etmemelidir. Yeminlerin bu sayılan doğru ve yararlı işlere engel sayılmaması, tersinden bakıldığında bu davranışların farz olduğunun dolaylı olarak bir delilidir. Namaz kılmak vs. ilâhi bir emirdir; yemin ettim ki namaz kılmayacağım” demek ise son derece hatalı bir sözdür; kesinlikle böyle yeminler yapılmamalı, yapılmışsa da mutlak sûrette tersi uygulanmalıdır.

d) Sıkça yemin edilmesi nedeniyle dil buna alışacağı için “Allah’ı bir şeye şahit kılmak” demek olan yeminin ağırlığı ve önemi küçümsenmiş olacaktır. Özellikle iyilik yapıp erdemli davranmak, muttaki olmak, yani sorumluluğunu bilip duyarlı davranmak, kötülüklerden korunmak ve nihayet toplumsal hayatta insanlar arasındaki fesada karşı durup ıslaha çalışmak hem fert hem de sosyal hayatın vazgeçilmez esasları arasında yer almaktadır. Durum böyle olunca, olur olmaz, yerli yersiz şekilde yapılan yeminler kişileri bu erdemli davranışlardan uzak tutmaya sebep teşkil etmemeli, Yüce Allah’ın adı iyiliklere engel yapılmamalı, aksine bu türden duyarlı davranışların önündeki bütün engeller kaldırılmalıdır. Bu doğrultuda düşünüldüğünde, Tahrîm 66/1-2’de de belirtildiği gibi yanlış yere yapılan yeminlerin bozulmasının gerekliliği bildirilmektedir.

e) Bir rivayette Nebî (as)’ın şöyle buyuduğu nakledilmektedir: “Bir kişi bir şeye yemin eder de sonra yemin ettiği şeyden çok daha hayırlı başka bir şeyi görürse o gördüğü daha hayırlı işi yapsın ve yeminine keffaret versin!”(5) İşte bu rivayette de yer aldığı üzere, bir müslümanın tercihi daha hayırlıdan yana şekillendirilmelidir. Yüce Allah’ın açık ifadesinden alındığı ve peygamberi bir beyana dönüştürüldüğü anlaşılan bu ifade, konu hakkında söylenmesi gerekenleri açıkça ortaya koymuş olmaktadır.

2. وَاللّٰهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah hem yapılan her türlü yemini hem de bir kulun ortaya koyduğu bütün davranışları, Allah’ın emirlerine uygun olanlarını da aykırı gelenelerini de hakkıyla ve kamil bir şekilde işttiğini, yapılan veya söylenen her ne varsa hepsini hakkıyla bildiğini bu şekilde dile getirmektedir.

ıı. Yeminlerdeki Sorumluluk

لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللّٰهُ بِاللَّغْوِ ف۪يٓ اَيْمَانِكُمْ وَلٰكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ وَاللّٰهُ غَفُورٌ حَل۪يمٌ “Allah yeminlerinizdeki boş sözlerle ilgili (kasıtsız yeminlerinizden) sizi sorumlu tutmaz. Ancak kalplerinizin kazandıklarıyla (kasıtlı yeminlerinizden) sorumlu tutar. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); halîm’dir (çok müsamahakârdır).”

Âyetteki لَا يُؤَاخِذُكُمُ lâ yüâhızüküm ifadesi “sizi sorumlu tutmaz”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; بِاللَّغْوِ bi’l-lağvi ifadesi “kasıtsız olan sebebiyle”; ف۪يٓ اَيْمَانِكُمْ fî eymâniküm ifadesi “sizin yeminlerinizle ilgili”;وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ancak”; يُؤَاخِذُكُمْ yüâhızüküm ifadesi “sizi sorumlu tutar”; بِمَا كَسَبَتْ bimâ kesebet ifadesi “kazandıkları sebebiyle”; قُلُوبُكُمْ kulûbuküm tamlaması “sizin kalplerinizin”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; حَل۪يمٌ halîmun kelimesi ise “çok müsamahakârdır, çok yumuşak muamele edendir” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanları hangi tür yeminlerden sorumlu tutmayacağı, hangileri nedeniyle sorgulayacağı gündeme getirilmektedir.

1.لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللّٰهُ بِاللَّغْوِ ف۪يٓ اَيْمَانِكُمْ وَلٰكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ “Allah kasıtsız yeminlerinizde(n) sizi sorumlu tutmaz. Ancak kalplerinizin kazandıklarıyla (kasıtlı yeminlerinizden) sorumlu tutar.” Yüce Allah önceki âyette ele aldığı yeminler konusunu bu âyette de sürdürmekte ve hangi tür yeminler nedeniyle insanları sorumlu tutmayacağını, hangileriyle ilgili sorumluluk söz konusu olacağını beyan etmektedir. Yüce Allah’ın bu beyanı Bakara 2/286’da zikredilen “Ey Rabbimiz, unutur veya hata edersek bizi sorumlu tutma” duanın kabul edilişinin bir delilidir.

Nahl 16/22’de kalplerin kazandığı şeylerle ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “(Fakat) âhirete inanmayanlar var ya büyüklük tasladıkları için kalpleri inkârcıdır.” Demek ki kalplerin de kazanımları vardır. Nitekim Bakara 2/283’te kalplerin günahkârlığından söz edilmektedir. Ayrıca Bakara 2/284’te beyan edildiği gibi insanlar içlerinde sakladıkları şeylerden de hesaba çekileceklerdir. Benzer bir mesaj, yani kalplerin bilerek, tasarlayarak kazandıklarıyla ilgili sorumlulukların bulunduğu Ahzâb 33/5’te dile getirilmektedir. Kur’ân’da pek çok âyette(6) Yüce Allah’ın kalplerin özündekileri bildiğini ilan etmesinin anlamı da bu olsa gerektir.

a) Kur’ân’da dokuz kez(7) geçen اللَّغْو el-lağv kelimesi, “boş ve anlamsız söz” demektir. Buradan hareketle, lağv bir taraftan “hakikatı ve aslı olmadığı için”, diğer taraftan da “faydasız veya zararlı olduğu için terk edilip ortadan kaldırılması gereken lüzumsuz şeyler”dir.(8) Buradan da anlaşılacağı üzere, yeminlerdeki lağv, herhangi bir şekilde kasıt içermeyen, sırf ağız alışkanlığı ile yapılan yeminlerdir.(9) Bunlar da elbette günahtır; çünkü yemin ifadelerinde Yüce Allah’ı şahit kılmak, O’nu şahit tutmak vardır ve böylesine önemli bir konu gelişigüzel bir alışkanlığa kurban edilmemelidir.

Âyette belirtildiğine göre, Yüce Allah yeminlerdeki kasıtsızlığı sorgulama konusu edinmeyecektir ki bunun yeri mahşerdir. Dolayısıyla böylesi bir yemin alışkanlığının dünyevî bir kefareti de yoktur. Bazı âlimlerimiz bir şeyin doğru olduğunu sanarak yapılan yeminlerin lağv olduğunu, dolayısıyla sonradan onun tersinin doğru olduğunun bilinmesinin herhangi bir günah sebebi olmadığını belirtmişlerdir.(10) Ancak biz ilk yaklaşımın daha doğru olduğu kanaatindeyiz.

b) Dünyevi keffareti olmayan bir diğer yemin “günaha daldıran” anlamında ğamûs diye isimlendirilen yemindir(11) ki bu oldukça zor bir sorgulama gerektirmektedir. Dahası hakikatin zıddına, gerçek bilinmesine rağmen bile bile yalan yere yemin etmek olarak da bilinen bu yeminin de dünyevi bir keffareti yoktur; çünkü dünyevî hiçbir keffaret böylesi bir yeminin günahını örtemez; ancak bunun mahşerdeki sorgulanmasının korkunç olacağı anlaşılmaktadır. Âl-i İmrân 3/77 gibi âyetlerde verilen bilgiler bu istikametedir. Çünkü âyetin ikinci cümlesinde Yüce Allah’ın böylesi kalplerin kazandığı şeyleri sorgulayacağı beyan edilmektedir. “Kalplerin kazanması” ifadesinden maksat, kişilerin gerçeği bilmelerine rağmen kasıtlı olarak hakikatin tersini iddia etmeleri ve bu şekilde muhatapları yanıltmaya çalışmalarıdır.

c) Mâide 5/89’da şu bilgi yer almaktadır: “Allah sizi yeminlerinizdeki kasıtsızlıkla sorumlu tutmaz; ancak bilerek yaptığınız yeminlerden sizi sorumlu tutar.” İşte bu âyetten de anlaşılacağı gibi, dünyevi keffaretle ilgili olarak yeminlerdeki belirleyici nokta, onların kasıtlı yapılıp yapılmamasıdır. Eğer bir yemin geleceğe yönelik herhangi bir söz veriş içeriyorsa, yani “şöyle olursa yemin olsun ki böyle yapacağım” şeklinde bir akit, bir sözleşme, bir bağ içeriyorsa ve verilen söz yerine getirilmezse işte o zaman böylesi bir yemin için yine Mâide 5/89’da belirtildiği gibi keffaret gerekmektedir. Bu tür yeminlere yemîn-i mun‘akıde yani “bir sözleşmeye, akde bağlı yemin” denmektedir. Bu çerçevede öncelikle “kişilerin kendi ailelerine yedirdikleri, onları giydirdikleri şeylerin ortalamasından olmak üzere on fakiri yedirmeleri veya giydirmeleri” istenmektedir. Bu ikisinden ayrı olarak üçüncü seçenek “bir köle azat etmek” şeklinde belirlenmektedir. Bu üç seçeneğin hiç birisine imkân yoksa o zaman “üç gün oruç tutulması” keffaret olarak zikredilmektedir.

2. وَاللّٰهُ غَفُورٌ حَل۪يمٌ “Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); halîm’dir (çok yumuşak muamele edendir).” Yüce Allah insanların lağv denen ağız alışkanlığı nedeniyle yaptıkları yeminlerden dolayı kendilerini sorumlu tutmayacağını söylemesinin nedenini âyetin sonunda vermekte ve غَفُور ğafûr yani “çok bağışlayıcı oluşu” ile حَل۪يم halîm yani “insanlara yumuşak muamele edişini, insanlara aceleyle azap etmeyip ertelemesi”ni gerekçe olarak zikretmektedir.

ııı. Îlâ’nın Cezası

لِلَّذ۪ينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَآئِهِمْ تَرَبُّصُ اَرْبَعَةِ اَشْهُرٍ فَاِنْ فَآؤُ۫ فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ وَاِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَاِنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Kadınlarına îlâ’da bulunanların dört ay beklemesi gerekir. (Bu sürede hanımlarına) dönerlerse, şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir). (Bu süre sonunda hanımlarını) boşamaya karar verirlerse (ayrılırlar). Şüphesiz ki Allah semî’dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Buradaki لِلَّذ۪ينَ يُؤْلُونَ lillezîne yü’lûne ifadesi “yaklaşmama yemini edenler için vardır”; مِنْ نِسَآئِهِمْ min nisâihim ifadesi “onların kendi hanımlarına”; تَرَبُّصُ اَرْبَعَةِ اَشْهُرٍ terabbusu erbe‘ati eşhurin tamlaması “dört ay beklemesi”; فَاِنْ فَآؤُ۫ fe in fâû ifadesi “eğer dönerlerse”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُور ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi “çok merhamet eden(dir)”; وَاِنْ عَزَمُوا ve in ‘azemû fiili “ve eğer azimliyseler, kararlıysalar”; الطَّلَاقَ et-talâka kelimesi “boşamaya”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; سَم۪يعٌ semî‘un kelimesi “işiten(dir)”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada îlâ denen “hanımlara yaklaşmama yemini”nin süresi, bundan vazgeçilmesi halinde bağışlanacakları, kararlılık durumunda ise boşamanın gerçekleşeceği gündeme getirilmektedir.

1.لِلَّذ۪ينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَآئِهِمْ تَرَبُّصُ اَرْبَعَةِ اَشْهُرٍ فَاِنْ فَآؤُ۫ فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Kadınlarına îlâ’da bulunanların (yaklaşmamaya yemin edenlerin) dört ay beklemesi gerekir. (Bu süre içerisinde hanımlarına) dönerlerse, şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah aile hayatında çok önemli bir yer tutan ve vahyin indirildiği dönem ortamında yaşanan bir olaya dikkat çekmekte, hanımlarına îlâ yapanların bekleme süresini bildirmektedir.

a)لِلَّذ۪ينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَآئِهِمْ تَرَبُّصُ اَرْبَعَةِ اَشْهُرٍ “Kadınlarına îlâ’da bulunanların (onlara yaklaşmamaya yemin edenlerin) dört ay beklemesi gerekir.” Âyette yer alan ve يُؤْلُونَ yu’lûne fiiliyle ifade edilen îlâ, “hanımlarına yaklaşmamaya yemin etmek” demektir. Bu kelime âliyyeh şeklinde kullanılmakta, kasem, yemîn ve half gibi “yemin” manasını içermektedir.

Cahiliye Arapları kızgınlık sebebiyle süresi belirsiz bir şekilde hanımlarına cinsel manada yaklaşmamaya yemin ederlerdi ve bunun süresi de belli olmaz, bazen yıllarca sürebilir, dolayısıyla kadın tam evli muamelesi de dul muamelesi de görmeden böyle bir eziyete maruz bırakılırdı. İşte Yüce Allah böylesi bir durumda kadın lehinde olmak üzere îlâ denen yemin süresinin en çok dört ay olabileceğini beyan etmekte, böylece kadınların böyle bir haksız-hukuksuz tutumdan daha fazla zarar görmesinin önüne geçecek hükmü getirmiş olmaktadır. Âyetten anlaşıldığına göre, bu süre zarfında eğer kişi hanımıyla aile hayatına devam etmeme kararlılığını değiştirmezse bu evlilik sona ermiş sayılmaktadır.

b)فَاِنْ فَآؤُ۫ فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Eğer (bu sürede kadınlarına) dönerlerse, muhakkak ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Burada geçenفَآؤُ۫ fâû fiili “bir şeyin daha önceki haline dönmesi” manasına gelmekte,(12) hanımlarına yaklaşmamaya yemin edenlerin normal hale yani eski birliktelik haline dönmeleri anlamını vermektedir. Yüce Allah kişilerin hanımlarına yaptığı îlâ denen yeminden, yani onlarla cinsel birliktelik yaşamama yemininden söz konusu dört aylık süre dolmadan vazgeçerlerse bu durumda Yüce Allah kendilerini bağışlayacağını müjdelemektedir. Çünkü غَفُور ğafûr yani “çok bağışlayıcı” ve رَح۪يم rahîm yani “çok merhamet sahibi” olduğunu beyan etmekte, bu çerçevede aile hayatının ve yuvanın dağılmamasının önemini dolaylı olarak vurgulamış olmaktadır.

Bu arada bir hususa dair kısaca bir hatırlatmada bulunmak istiyoruz. Kur’ân’da zamire bağlı olmadan kullanılan bütün جَآؤُ۫ câû(13) fiillerinin sonunda diğer çoğul kalıplarda olduğu üzere elif harfi kullanılmamaktadır. Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen فَآؤُ۫ fâû,(14) ayrıca بَآؤُ۫ bâû(15) ve تَبَوَّؤُ tebevveû(16) fiillerinin de bu şekilde yazıldığını belirtmek isteriz. Bu konudaki örnekler arasında Sebe’ 34/5’teki سَعَوْ se‘av, Furkân 25/21’deki عَتَوْ ‘atevv fiilleri de vardır. Diğer cemi müzekker “erkek çoğul” kalıplarının sonunda yazılan elif harfinin bu fiillerin çoğullarının sonunda yazılmamasının muhtemel sebebi ilgili fiillerin hemze veya vâv harfi ile bitiyor oluşudur.

2. وَاِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَاِنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “(Bu süre sonunda dönmeyip hanımlarını) boşamaya karar verirlerse (ayrılırlar). Şüphesiz ki Allah semî’dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Burada da geçmekte olan الطَّلَاق et-talâk kelimesi kök itibariyle “gitmek” manasına gelmekte, terim olarak ise “helal olan bir şekilde nikâh akdinin çözülmesi, sona erdirilmesi” anlamını içermektedir. Âyetin başında bulunan عَزَمُوا ‘azemû fiili ise “azim ve kararlılık göstermek” demektir.

Yüce Allah hanımlarına îlâ denen “onlara yaklaşmama yemini”ni bozmayıp kendilerini boşamaya azmedenlerin bu kararlarını işittiğini ve her şeyi bildiğini beyan etmektedir. Yüce Allah’ın her şeyi işitip bilme sıfatlarının zikredilmesinin muhtemel sebebi, gereksiz yere veya havadan sudan sebeplerle hanımlarına “îlâ” yapanların gerçek niyetlerini gayet iyi bildini ve onlara bunun hesabını soracağını dolaylı olarak bildirmek istemesidir.

b) Boşanma Hukuku

Yüce Allah, sûrenin 228-230. âyetlerinde boşanmış kadınların kendilerini (evlenmeden) üç ay hali bekleyeceklerini, onlar Allah’a ve ahiret gününe (gerçekten) inanmışlarsa, rahimlerinde Allah’ın yarattığını gizlememelerini, eğer kocaları barışmak isterlerse, bu durumda onları (boşanma sürecindeki eşlerini) geri almaya daha fazla hak sahibi olduklarını, erkeklerin kadınlar üzerindeki (hakları gibi), kadınların da (erkekler üzerinde) adalet ölçüsünde (hakları) bulunduğunu, erkeklerin kadınlara göre bir derece (önceliğe) sahip olduğunu beyan etmektedir.

Ardından boşamanın öncelikle iki defa gerçekleşiği, bundan sonrasının ya iyilikle tutmak ya da güzellikle salıvermek olduğu, kadınlara verdiklerinden boşanma esnasında bir şey almamak gerektiği, ancak eşlerin Allah’ın sınırlarında kalıp evlilik haklarını tam uygulayamamaktan korkarlarsa bu durumun müstesna olduğu ifade edilerek şu bilgiye yer verilmektedir: “Siz de onların (eşlerin), Allah’ın sınırlarını koruyamayacaklarından korkarsanız, kadının (erkeğe) fidye vermesinde her iki taraf için de sakınca yoktur. Bu (hüküm)ler Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır; sakın onları aşmayın! Kim(ler) Allah’ın sınırlarını aşarsa işte onlar zalimlerin ta kendileridir.”

Daha sonra, bir erkek eşini üçüncü defa boşarsa, ondan sonra kadın bir başka erkekle evleninceye kadar onu almasının kendisine helâl olmayacağı, eğer bu kişi yani ikinci eş de onu boşarsa, her iki tarafın da Allah’ın sınırlarını koruyacaklarına inandıkları takdirde, yeniden evlenmelerinde herhangi bir günah olmadığı, bu hükümlerin gerçeği bilmek, öğrenmek isteyen bir topluluk için Yüce Allah’ın açıklamakta olduğu sınırları olduğu bildirilmektedir.

ı. Boşanma Süresinin Üç Ay Sürmesi

وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِاَنْفُسِهِنَّ ثَلٰثَةَ قُرُوٓءٍ وَلَا يَحِلُّ لَهُنَّ اَنْ يَكْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللّٰهُ ف۪يٓ اَرْحَامِهِنَّ اِنْ كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَبُعُولَتُهُنَّ اَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ اِنْ اَرَادُوٓا اِصْلَاحًا وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذ۪ي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ وَاللّٰهُ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Boşanmış kadınlar, kendi kendilerine (evlenmeden) üç âdet hâli beklerler. Onlar Allah’a ve ahiret gününe inanmışlarsa, rahimlerinde Allah’ın yarattığını gizlemeleri kendilerine helal olmaz. (Kocaları) barışmak isterlerse, bu durumda onları (boşanma sürecindeki eşlerini) geri almaya daha fazla hak sahibidir. (Erkeklerin) kadınlar üzerindeki (hakları gibi), kadınların da (erkekler üzerinde) belirli (hakları) vardır. O (boşanma sürecindeki) erkeklerin, onlara (boşanma sürecindeki kadınlara dönmede) bir derece (önceliği) vardır. Allah ‘azîz’dir (güçlüdür); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Âyetteki وَالْمُطَلَّقَات ve’l-mutallakâtü kelimesi “boşanmış kadınlar”; يَتَرَبَّصْنَ yeterabbasne fiili “beklerler, beklesinler”; بِاَنْفُسِهِنَّ bi enfüsihinne ifadesi “onların nefislerini, kendilerini”; ثَلٰثَةَ قُرُوٓءٍ selâete kurûin tamlaması “üç temizlik süresi”; وَلَا يَحِلُّ ve lâ yahıllü fiili “helal olmaz”; لَهُنَّ lehunne cümlesi “onlara, onlar için”; اَنْ يَكْتُمْنَ en yektümne ifadesi “gizlemeleri”; مَا خَلَقَ mâ haleka ifadesi “yarattıklarını, yarattığı şeyleri”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; ف۪يٓ اَرْحَامِهِنَّ fî erhâmihinne ifadesi “onların kendi rahimlerinde”; اِنْ كُنَّ in künne ifadesi “eğer (şöyle) iseler”; يُؤْمِنَّ yü’minne fiili “iman etmekte, iman etmişlerse”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ve’l-yevmi’l-âhıri ifadesi “ve âhiret gününe”; وَبُعُولَتُهُنَّ ve bu‘ûletühunne tamlaması “ve onların kocaları”; اَحَقُّ ehakku kelimesi “daha layık(tır), daha hak sahibi(dir)”; بِرَدِّهِنَّ bi reddihinne ifadesi “onların dönmesinde, onları geri almaya”; ف۪ي ذٰلِكَ fî zâlike ifadesi “o dönemde”; اِنْ اَرَادُوٓا in erâdû fiili “eğer isterlerse”; اِصْلَاحًا ıslâhan kelimesi “barışmak”;وَلَهُنَّ ve lehunne ifadesi “ve o kadınlar için vardır”; مِثْلُ الَّذ۪ي عَلَيْهِنَّ mislüllezî ‘aleyhinne tamlaması “(erkeklerin) onlar üzerindeki hakları gibi”; بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi ifadesi “bilinen ölçüde”; وَلِلرِّجَالِ ve li’r-ricâli ifadesi “ve o erkekler (boşanma sürecindeki erkekler) için de vardır”; عَلَيْهِنَّ ‘aleyhinne ifadesi “onlar (kadınlar) üzerinde”; دَرَجَةٌ deracetün kelimesi “bir derece öncelik”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَز۪يزٌ ‘azîzün kelimesi “güçlü(dür)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada boşanma sürecinde nasıl bir yol takip edileceğiyle ilgili ilahi bildirimler gündeme getirilmektedir.

1. وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِاَنْفُسِهِنَّ ثَلٰثَةَ قُرُوٓءٍ “Boşanmış kadınlar, kendi kendilerine (evlenmeden) üç âdet hâli (temizlenme süresi) beklerler.” Yüce Allah toplumsal hayatın en önemli gerçeklerinden birisi olan “boşanma hukuku”na dair bilgi vermekte, boşanma sürecindeki kadınların üç kurû’ yani “üç ay hali, regl veya temizlik müddeti” beklemeleri gerektiğini hükme bağlamaktadır. Boşanma sürecinde belirlenen süre için kullanılan قُرُوٓء kurû’ sözcüğü zıt anlamlı kelimelerdendir. Yani hem “ay hali” hem de “temizlenme süresi” manasını içerir.(17)

a) Fiilen gerçekleşmiş bir evliliğin sona erebilmesi için en az “üç ay”ın geçmiş olması gerekmektedir. Hiçbir şekilde bu süre kısaltılamaz; çünkü Talâk 65/1’de hanımların boşanmasıyla ilgili olarak onların iddetleri içerisinde boşanması ve bu sürenin sayılması gerektiği bildirilmektedir ki sayılacak süre yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen üç kurû’ yani “üç ay hali”dir. Aynı âyette boşanma sürecindeki hanımların evlerinden çıkartılmaması (kovulmaması) veya kendilerinin de çıkmaması gerektiği bildirilmekte, bu arada boşanmanın zamana yayılmasının gerekçesi ise Talâk 65/1’de “Bilmezsin belki de Allah bundan sonra (bu süreçte) yeni bir şey ortaya çıkartır” şeklinde dile getirilmektedir.

Daha sonra yorumlayacağımız Bakara 2/231, 232 ve Talâk 65/2’de de belirtildiği gibi, boşanmadan söz edilirken “sürelerinin sonuna ulaştıklarında” buyrulmakta, böylece boşanmanın bir anda yapılamayacağı, bir sürenin belirlendiği bildirilmiş olmaktadır. Dahası, Bakara 2/229’da da boşanmanın iki defa olduğu belirtilerek aynı gerçeğe dikkat çekilmektedir. İnsanlar bir anda değil de bir süreç halinde boşanmayı gerçekleştirmelidirler. Bu zaman zarfında bir ihtimal yeni bir gelişme olabilir, insanlar daha sağlıklı düşünebilir, Nisâ’ 4/35’te de belirtildiği gibi, başkaları, hakemler devreye girebilir, böylece evliliğin sona erdirilmesi engellenmiş, bu süreç zarfında herhangi bir hamilelik durumunun olup olmadığı da ortaya çıkmış olur. Şimdilerde bu durum daha erkenden bilinebildiği için geriye evliliğin sona erdirilmemesi için meydana gelebilecek yeni gelişmeler kalmaktadır.

b) Talâk 65/1’de boşanma ile ilgili verilen bilgiler “Yüce Allah’ın sınırları” olarak tanıtılmakta, bu sınırları aşanların ise kendilerine yazık etmiş olacakları ifade edilerek, bunun dışında başka fetvaların ne kadar tehlikeli olduğuna dikkat çekilmiş olmaktadır. Genelde bilinen ve uygulanan şekliyle dile getirecek olursak “üçten dokuza şart edilmesi” veya “bir anda ve bir mekânda boşama” ya da geçerli bir sebep olmaksızın özellikle kadınların hiçbir suçu ve müdahalesi bulunmayacak şekilde kocalarının yaptığı yeminler sebebiyle gerçekleştirilen boşamalar da bu âyetlerde verilen bilgilere tamamen aykırıdır.

c) Ahzâb 33/49’da belirtildiği üzere, nihaklanıp da cinsel birleşme gerçekleştirilmemişse “beklenmesi gereken bir süre olmadığı” gibi, Talâk 65/4’teki beyan gereği hamilelerin süresi de “doğumun yapılması”dır. Bu arada, Talâk 65/4’te zikredildiği üzere, hayız yani regl dönemi bitmiş yaşlı kadınlarla bir sebeple regl olamayan kadınların bekleme süresi de aynı şekilde “üç ay”dır. Bu arada Bakara 2/234’te verilen bilgilere göre eşi vefat eden kadınların yeni bir nikâh için beklemeleri gereken süre ise “dört ay on gün”dür.

2. وَلَا يَحِلُّ لَهُنَّ اَنْ يَكْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللّٰهُ ف۪يٓ اَرْحَامِهِنَّ اِنْ كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ “Onlar Allah’a ve ahiret gününe inanmışlarsa, rahimlerinde Allah’ın yarattığını gizlemeleri kendilerine helal olmaz.” Yüce Allah boşanma süresini neden zamana yaydığını, yani üç temizlik süresi olarak bunu neden belirlediğini beyan bağlamında bir gerekçeye yer vermekte, rahimlerde bulunanı gizlememeleri gerektiğini bir iman esası haline getirmektedir.

Burada sözü edilen şey, öncelikle muhtemelen “boşanmakta olan kadınların hamile olup olmamaları” ile ikinci olarak da o süreçte “kaç hayız hali geçirdikleri”dir.(18) İşte Yüce Allah boşanma sürecindeki hanımalara hitap etmekte ve اِنْ كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ifadesi gereği “eğer Allah’a ve âhiret gününe iman ediyorlarsa” bu süreçte rahimlerinde olup biten konuyu gizlememeleri gerektiğini, aksi davranışın kendilerine helal olmayacağını hiçbir yoruma açık kapı bırakmayacak netlikte hükme bağlamaktadır.

3. وَبُعُولَتُهُنَّ اَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ اِنْ اَرَادُوٓا اِصْلَاحًا وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذ۪ي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ “(Kocaları) barışmak isterlerse, bu durumda onları (boşanma sürecindeki eşlerini) geri almaya daha fazla hak sahibidir. (Erkeklerin) kadınlar üzerindeki (hakları gibi), kadınların da (erkekler üzerinde) belirli (hakları) vardır. O (boşanma sürecindeki) erkeklerin, onlara (boşanma sürecindeki kadınlara) bir derece (önceliği) vardır.” Yüce Allah boşanma sürecindeki hanımların ve eşlerinin durumu hakkında detay denebilecek bilgiler vermekte ve aslında çok yanlış bilinen bazı noktalara açıklık getirmektedir.

a) وَبُعُولَتُهُنَّ اَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ اِنْ اَرَادُوٓا اِصْلَاحًا “Eğer (kocaları) barışmak isterlerse, bu durumda onları (boşanma sürecindeki eşlerini) geri almaya daha fazla hak sahibidirler.” Burada geçen بُعُولَة bu‘ûleh kelimesi “seyyid”, “efendi”, “mâlik”, “koca” anlamlarındaki بعل ba‘l kelimesinin çoğuludur ve bu âyette “kocalar” manasına gelmektedir. Esasında bu kelime “eşler” arasında kullanıldığı için muhatabın durumuna gereği kadına göre kocası, kocasına göre hanımı anlamını da içermektedir.(19)

Âyette verilmek istenen mesaja gelince, Yüce Allah boşanma sürecinde olan eşlerle ilgili olarak henüz baîn yani “kesin boşanma” gerçekleşmediği, yani süreç ric‘î denen “talak”lar düzeyinde olduğu için zaten zamana yayılmış olan boşanma sürecinde eğer eşler, kocalar ıslahı yani sulhu, barışı, nikâhın devamını isterler de boşanmaktan vazgeçerlerse, bu durumda ric‘î boşama sürecinde kadının eşi olan kişinin o kadına başkalarından çok daha uygun olduğunu hükme bağlamaktadır. Bu durumda eşiyle nikâhının devamı kararını alabileceğini bildirmektedir. Bu cümlede boşanmanın bir anda yapılamayacağı, zamana yayılarak “üç temizlik süresi” içerisinde eşlerin birbirlerine dönebilecekleri beyan edilmektedir.

Âyette geçen اِنْ اَرَادُوٓا اِصْلَاحًا “Eğer (kocaları) barışmak isterlerse” ifadesi aradaki problemin bir fesat içerdiğini, dolayısıyla artık o fesadın ıslaha dönüştürülmek istendiği manasını içermektedir. Bu durumda söz konusu ıslah kararının şahitler tarafından da bilinmesi gerektiği, keyfiliğin yapılamayacağı, yapılmaması gerektiği dolaylı mesajlar olarak âyette var kabul edilmelidir. Dahası, boşanmanın havadan sudan sebeplerle gerçekleştirilmemesi, çünkü bunun bir bozgunculuk yani fesat sebebi olduğu, bunu ortadan kaldırmak için ise bir ıslahın mutlak surette devreye konulması gerektiği açıktır.

b)وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذ۪ي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ “(Erkeklerin) kadınlar üzerindeki (hakları gibi), kadınların da (erkekler üzerinde) ma‘rûf (adalet) ölçüsünde (hakları) vardır.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde eşlerin birbirleri üzerinde adalet ölçeğinde hakkı bulunduğunu beyan etmekte, boşanmaktan vazgeçip eşiyle nikâhına devam etmek isteyen kocanın bunu bir zulme dönüştürme hakkının bulunmadığını belirtmek istemektedir. Bu ifade, kadın-erkek ilişkilerinde mutlak surette göz önünde bulundurulmalı, farklı kanaatlere kapı aralanmamalıdır. Bakara 2/187’de “kadınların erkekler için, erkeklerin de kadınlar için bir örtü olduğu” bildirilirken verilmek istenen mesaj bundan başkası değildir.

Bu cümleyi bağlama uygun bir şekilde yorumlamak gerekirse şunu söyleyebiliriz: Boşanma sürecinde kadınların beklemeleri gereken “üç temizlik süresi” erkeklerin yani kocalarının hakkıdır; dahası rahimlerdekini gizlememeleri de bu çerçevede bir haktır. Buna karşılık, erkeklerin de bu evliliği hemen bitirmeye çalışmamaları, fesadın düzeltilip ıslaha kavuşturulması suretiyle eşlerine geri dönmeleri de kadınların erkekler üzerindeki hakkıdır. Taraflar görev ve sorumlulukarını bilirlerse aynı çatı altında birbirlerinin rakibi değil, birbirlerini tamamlayan iki temel unsur olduklarını da anlamış olurlar. Karı ve koca birbirlerinin eşidirler; ancak bu eş oluş ikisinin de aynı olduğu manasına gelmez. Tıpkı ayakkabı çifti gibi her bir ayakkabı diğerinin eşidir; ancak bir ayakkabı diğer ayağa giyilemez, giyilmemeldir. Böyle bir davranış hem ayakkabıya, hem ayaklara, hem de adalet ve eşitlik kavramlarına aykırılık teşkil eder.

c) وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ “O (boşanma sürecindeki) erkeklerin, onlara (boşanma sürecindeki kadınlara) bir derece (önceliği) vardır.” Yüce Allah eşlerin birbirleriyle ilgili hak ve sorumluluklarının bulunduğunu beyan ettikten sonra, erkek eşlerin hanımlarına göre bir derece farkı bulunduğunu bildirmektedir ki burada kullanılan دَرَجَة deraceh kelimesi “derece, öncelik” manasına gelmektedir. Bu kelimeye “üstünlük” manası verildiğinde de boşanma sürecindeki eşlerinin o kadınlarla birlikte olma noktasında diğer erkeklere göre üstünlüğünün bulunduğu manası devreye girmiş olur.

Buradaki üstünlük erkeklerin mutlak manada kadınlardan üstün oluşu değil, boşanma sürecindeki eşlerden hanımlar üzerinde yani onlarla evlenme noktasında o erkeklerin yani eşlerinin bir derece önceliğinin ve üstünlüğünün bulunduğu ifade edilmiş olmaktadır. Çünkü لِلرِّجَال li’r-ricâli ifadesinin başındaki eliflâm takısı belirteç edatıdır ve “bilinen”, “konusu edilmekte olan”, “işte o” gibi manalar içerecek şekilde bu bağlamda konusu edilen boşanmanın tarafı olan erkeklerin yani kocaların kast edildiğini göstermektedir.

Esasında insanlar yaratılış noktasında cinsiyetlerini tercih edemedikleri için hepsi insanlıkta kardeştirler; İsrâ’ 17/70’te belirtildiği gibi değerlidirler; Tîn 95/4’te geçtiği üzere en güzel bir kıvamda yaratılmışlardır; hukuk karşısında eşit haklara sahiptirler. Konuyla ilgili bu ve benzer âyetlerde “insan”dan söz edilmekte, herhangi bir şekilde cinsiyet göndermesine yer verilmektedir. Yüce Allah katında en değerli olanların ise Allah’a karşı en çok muttaki davarananlar olduğu Hucürât 49/13’te açık bir şekilde zikredilmektedir. Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette de “Yüce Allah’ın kullarının şekillerine ve cesetlerine bakmayacağı, onların kalplerine ve amellerine bakacağı”(20) beyan edilmekte, dolayısıyla aynı gerçeğe dikkat çekilmiş olmaktadır.

Demek ki Kur’ân’da bir konu hakkında bilgilendirmelerde bulunurken önce konunun geneline bakmak, sonra o bütün içerisinde parçanın ne anlam ifade ettiğiyle ilgilenmek gerekmektedir. Kadın-erkek arasında kimin üstün olduğu konusu incelenecekse önce Kur’ân’ın insana bakışı hakkında malumat sahibi olunmalı, sonrasında diğer konulara geçilmelidir. Zaten bir önceki cümlede de belirttiğimiz üzere, hak ve adalet üzere eşlerin birbirlerine karşı görev ve sorumlulukları aynıdır ve hak-sorumluluk ilişkisi noktasında herhangi bir eşitsizlik ve adaletsizlik söz konusu değildir. Bu gerçekler ve gerekçeler nedeniyle yorumunu yapmakta olduğumuz cümleyi de bu doğrultuda ele almak gerekmektedir.

4.وَاللّٰهُ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Allah ‘azîz’dir (güçlüdür); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah boşanma ile ilgili âyetin sonunda iki sıfatına yer vermektedir. Bu sıfatların tercih edilmesinin muhtemel sebebi, konuyla ilgili verdiği hükümlere itibar etmeyip farklı bir davranış içerisine girenlerin karşılarında Yüce Allah’ın hem dünyada hem de mahşerde alt edilemez ve engellenemez gücünü bulacakları, vereceği her bir hükmünün de hiçbir şekilde hikmetten uzak kalmayacağını beyandır. Böylece başta Hz. Peygamber döneminde yaşamış olanlar olmak üzere, bütün müslümanlar ve hatta bütünüyle insanoğlu bu ve benzer konularda nasıl davranmaları gerektiği noktasında bilgilendirilmek istenmektedir.

ıı. Boşanmanın Yüklediği Sorumluluklar

اَلطَّلَاقُ مَرَّتَانِ فَاِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ اَوْ تَسْر۪يحٌ بِاِحْسَانٍ وَلَا يَحِلُّ لَكُمْ اَنْ تَاْخُذُوا مِمَّآ اٰتَيْتُمُوهُنَّ شَيْـًٔا اِلَّآ اَنْ يَخَافَآ اَلَّا يُق۪يمَا حُدُودَ اللّٰهِ فَاِنْ خِفْتُمْ اَلَّا يُق۪يمَا حُدُودَ اللّٰهِ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا ف۪يمَا افْتَدَتْ بِه۪ تِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ فَلَا تَعْتَدُوهَا وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّٰهِ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ “Boşama iki kezdir. (Bundan sonrası) ya iyilikle tutmak ya da güzellikle bırakmaktır. Kadınlara verdiklerinizden (boşanmada) bir şey almanız size helal olmaz. Ancak (eşler) Allah’ın sınırlarında kalıp evlilik haklarını tam uygulayamamaktan korkarlarsa bu durum istisnadır. Siz de onların (eşlerin), Allah’ın sınırlarını koruyamayacaklarından korkarsanız, kadının (erkeğe) fidye vermesinde her iki taraf için de vebal yoktur. Bunlar Allah’ın sınırlarıdır; onları aşmayın! Kim Allah’ın sınırlarını aşarsa işte onlar zalimlerin ta kendileridir.”

Âyetteki اَلطَّلَاق et-talâku kelimesi “boşama”, مَرَّتَان merratâni sözcüğü “iki kez(dir)”; فَاِمْسَاكٌ fe imsâkün kelimesi “ya (yanında) tutmak (gerekir)”; بِمَعْرُوفٍ bi ma‘rûfin ifadesi “örfe göre”; اَوْ تَسْر۪يحٌ ev tesrîhun ifadesi “ya da bırakmak”; بِاِحْسَانٍ bi ıhsânin ifadesi “güzelce”; وَلَا يَحِلُّ ve lâ yehıllü fiili “helal olmaz”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; اَنْ تَاْخُذُوا en te’huzû ifadesi “almanız”; مِمَّآ اٰتَيْتُمُوهُنَّ mimmâ âteytümûhunne ifadesi “onlara verdiklerinizden”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şey”;اِلَّآ اَنْ يَخَافَآ illâ en yehâfâ istisnası “korkarsanız başka”; اَلَّا يُق۪يمَا ellâ yukîmâ ifadesi “yerine getirememekten, koruyamamaktan”; حُدُودَ اللّٰهِ hudûdellâhi tamlaması “Allah’ın sınırlarını”; فَاِنْ خِفْتُمْ fe in hıftüm cümlesi “eğer korkarsanız”; اَلَّا يُق۪يمَا ellâ yukîmâ ifadesi “yerine getirememekten, koruyamamaktan”; حُدُودَ اللّٰهِ hudûdellâhi tamlaması “Allah’ın sınırlarını”; فَلَا جُنَاحَ fe lâ cünâha ifadesi “hiçbir günah yoktur”; عَلَيْهِمَا ‘aleyhimâ ifadesi “onlara, kendilerine”; ف۪يمَا افْتَدَتْ fîme’ftedet ifadesi “iftida yani fidye vermesi konusunda”; بِه۪ bihî ifadesi “eşine”; تِلْكَ tilke kelimesi “şu(nlar)”; حُدُودُ اللّٰهِ hudûdüllâhi tamlaması “Allah’ın (koyduğu) sınırları(dır)”; فَلَا تَعْتَدُوهَا fe lâ ta‘tedûhâ emri “onları aşmayın”; وَمَنْ يَتَعَدَّ ve men yete‘adde ifadesi “kim aşarsa”; حُدُودَ اللّٰهِ hudûdellâhi ifadesi “Allah’ın sınırlarını”; فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ fe ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الظَّالِمُونَ ez-zâlimûne kelimesi ise “zalimler, haksızlık edenler” demektir.

Burada boşanmayla ilgili takip edilmesi gereken süre, eşlerin birbirlerine karşı görevleri ve boşanma esnasında yapılabilecek ödemelerle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اَلطَّلَاقُ مَرَّتَانِ فَاِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ اَوْ تَسْر۪يحٌ بِاِحْسَانٍ “Boşama iki kezdir. (Bundan sonrası) ya iyilikle tutmak ya da güzellikle bırakmaktır.” Yüce Allah boşanma sürecinin üç temizlik süresi olduğunu beyan ettiği bir önceki âyetin peşinden, bu âyette meselenin bir anlamda detayını vermekte ve bu üç aylık sürenin ilk ikisi bittikten sonra artık üçüncünün sonunda nihai karar verileceğini bildirmektedir. Bu çerçevede eşi ya iyilikle nikâhta tutmanın ya da ondan güzellikle ayrılmanın gerektiği bildirilmektedir.

Âyette yer alan اِمْسَاك imsâk kelimesi ile Bakara 2/231. âyette geçen اَمْسِكُوا emsikû emri “tutmak”, bağlam gereği “nihakında tutmak”, “nikâhı devam ettirmek” manasına gelirken, تَسْر۪يح tesrîh sözcüğü de Bakara 2/231. âyette de geçen سَرِّحُوا serrihû emri de Talâk 65/2’de yer alan fârikûhunne ifadesi gereği “bırakmak”, “serbest bırakmak”, “ayrılmak” manalarında “boşamak” demektir. Artık evliliğin nihai olarak nasıl bir durum alacağı işte bu iki kelimeyle beyan edilmektedir. Bu arada فَاِمْسَاكٌ fe imsâkün ifadesinin başındaki fâ/fe harfi artık zaman geçirilmeden bu kararın hemen verilmesi gerektiğini, yeniden bir zaman tanımanın olmadığını gösteren ta‘kıbiyye manasındadır.

Konuyla ilgili olarak Talâk 65/2’de şöyle buyrulmaktadır: “(Boşanma sürecindeki kadınlar) sürelerinin sonuna geldiklerinde ya iyilikle onları (yanınızda) tutun; ya da güzellikle onlardan ayrılın; (buna) içinizden adaletli iki kişiyi şahit tutun ve şahitliği Allah için yerine getirin.” Bu iki âyetten de anlaşıldığı gibi, boşamanın ilk iki aşaması demek olan ve dönüşün mümkün olduğu ric‘î talak’ta iki defa irade beyanı ve kararlılık gerekmektedir. Bakara 2/231’de de bu konuda kısmî bir detay yer almakta ve üçüncü ayın başında artık nihai kararın verilmesi gerektiğine dikkat çekilmektedir.

Anlaşılıyor ki cahiliye döneminde ve bu âyet henüz indirilmeden önce Müslümanlar arasında hanımını bu şekilde boşayıp sonra yeniden ona dönme konusu istismar edilmiş ve kadınlar boşanıp başka bir evlilik yapamama durumuyla karşı karşıya bırakılmışlardı.(21) İşte bu âyette bu durum kontrol altına alınmakta ve boşamanın sonuçta üç aylık bir süresinin bulunduğu ve bunu daha da uzatarak kadınların mağduriyetinin önüne geçilmesi hedeflenmektedir.

Bu arada gerek bu âyette, gerekse Bakara 2/231 ile Talâk 65/2. âyette ilk seçenek olarak “eşleri nikâhta tutma”nın zikredilmesi, bu noktada evliliklerin sürdürülmesinin öncelenmesi gerektiğini de dolaylı olarak ortaya koymaktadır. Boşanma elbette bir haktır; ancak kurulmuş bir yuvanın çok büyük mazeretler olmadığı sürece sona erdirilmemesi ise toplumsal hayatta çok önemli bir ilke olarak bilinmeli ve uygulanmaya çalışılmalıdır.

2. وَلَا يَحِلُّ لَكُمْ اَنْ تَاْخُذُوا مِمَّآ اٰتَيْتُمُوهُنَّ شَيْـًٔا اِلَّآ اَنْ يَخَافَآ اَلَّا يُق۪يمَا حُدُودَ اللّٰهِ “Kadınlara verdiklerinizden (boşanma esnasında) bir şey almanız size helal olmaz. Ancak (eşler) Allah’ın sınırlarında kalıp evlilik haklarını tam uygulayamamaktan korkarlarsa bu durum istisnadır.” Yüce Allah evliliğin sona ermesi durumunda erkeklerin hanımlarına nikâh öncesinde verdikleri şeylerden, mehirlerden herhangi bir şey almalarının kendilerine helal olmayacağını bildirmekte, sadece eşlerin Allah’ın sınırlarını uygulayamama korkusu varsa bu durumun istisna edildiğini beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/20-21. âyetler de mutlak sûrette bilinmelidir: “Eğer bir eşi bırakıp da yerine başka bir eş almak isterseniz, onlardan birine yüklerle mehir vermiş olsanız dahi ondan hiçbir şeyi geri almayın. Siz iftira ederek ve apaçık günah işleyerek onu geri alır mısınız? Vaktiyle siz birbirinizle haşir-neşir olduğunuz ve onlar sizden sağlam bir teminat almış olduğu halde onu nasıl geri alırsınız!” Bu âyetlerden anlaşıldığına göre, evliliklerde karşı tarafa verilen herhangi bir bedelin boşanma esnasında geri alınmaması gerektiği ifade edilmekte, üstelik âyette شَيْـًٔا şey’en kelimesi kullanılarak hiçbir şeyin alınamayacağı, alınmasının helal olmayacağı beyan edilmiş olmaktadır.

“Allah’ın sınırlarını yerine getirememe” ifadesi bilinen ve meşru olarak tespit edilen hak ve görevlerin yerine getirilememesi manasına gelmektedir. Böyle bir durumda artık genel manada olmak üzere “evlilik için verilen hiçbir şeyin boşanmada geri alınmaması” hükmü bu özel durumda istisna edilmiş olmaktadır. Esasında konunun biraz daha açılımı ise devam eden şu cümlede zikredilmektedir:

3. فَاِنْ خِفْتُمْ اَلَّا يُق۪يمَا حُدُودَ اللّٰهِ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا ف۪يمَا افْتَدَتْ بِه۪ “(Ey müminler)! Siz de onların (eşlerin), Allah’ın sınırlarını koruyamayacaklarından korkarsanız, kadının (erkeğe) fidye vermesinde her iki taraf için de vebal yoktur.” Yüce Allah ayrılma noktasında tarafların “Allah’ın sınırlarını koruyamama veya onların gereğini yerine getirememe” noktasında bir problemi varsa, bu durumda boşanmayı gerçekleştirecek makama hitap ederek kadının kocasına fidye verip ayrılmasında her iki tarafa da herhangi bir günah ve sorumluluk bulunmadığını beyan etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümle, boşanma hukukunda kadının da hakkının bulunduğunu, nikâhı sona erdirecek kuruma tıpkı erkek gibi müracaat edebileceği hükmünü içermektedir ki bu işleme hul‘ adı verilmektedir. Anlaşılıyor ki bu âyet iftidâ yani kadının eşini boşama isteğinde bulunması şartlarını ortaya koymaktadır.

a) Âyetin iniş sebebi olarak birbirine benzer çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Biz bunlar içinden en çok kabul gören bir tanesini aktarmakla yetineceğiz.

“Bu âyetin Cemîle binti Abdullah İbn Übeyy ile kocası Sabit b. Kays b. Şemmâs hakkında nazil olduğu rivayet edilmiştir. Kadın, kocasını fazla sevmezken, kocası onu son derece seviyordu. Böylece kadıncağız Allah’ın Rasûlü’ne gelmiş ve ‘Beni ondan ayır. Çünkü ben ona buğzediyor, onu sevmiyorum. Çadırın ucunu kaldırdığım zaman, onu ba­zı kimselerin arasında gelirken gördüm. O, diğer insanların en kısa boylusu, en çirkin yüzlü ve en esmer olanı idi. Öte yandan, İslâm’a girdikten son­ra küfrü de istemiyorum’ demişti. Bunun üzerine Sâbit ‘Ey Allah’ın Rasûlü, ona emret de kendisine verdiğim bahçemi bana iade etsin’ demiş, Hz. Peygamber de Cemile’ye dönerek ‘Ne diyorsun?’ diye sorduğunda bu hanım ‘Evet, fazlasını da veririm’ cevabını vermişti. Bu cevap üzerine Hz. Peygamber ‘Hayır, sadece bahçe­sini geri ver’ demiş, sonra da Sâbit’'e dönerek ‘Ona ne verdinse geri al ve yolunu aç’ buyurmuştu. Bunun üzerine Sâbit de böyle yapmıştı. Böylece bu olay, İslâm’daki ilk hul‘ olayı olarak gerçekleşmişti.”(22)

Bu âyetin iniş sebebi bu veya benzer olaylar şeklinde belirlenmiş olsa da âyetteki mesajı genele taşımak ve boşanma hukuku noktasında çok önemli birtakım ilkeler içerdiğini belirtmek zorundayız. Bir âyetin veya bir âyet grubunun inişine neden olan olay veya olaylar yaşanmış da âyetler o nedenle indirilmişse bu durum sebep özel olsa da hükmün genel olmasına engel değildir.

b) Burada dikkat çeken en önemli noktalardan birisi, boşanmanın erkek veya kadın tarafından değil, bir anlamda resmi kurum tarafından gerçekleştirileceğidir. Nisâ’ 4/34’te evliliklerin bitmesi aşamasına gelmeden önce hakem tayin edilmesinden söz edilirken de verilmek istenen mesaj budur. Ayrıca Ahzâb 33/37’de Hz. Zeyd’in eşi Hz. Zeynep’ten boşanmak için nikâhı kıyan Hz. Peygamebr’e müracaat etmesi bu yaklaşımımızın delilidir. Nikâh, dini unsurlar da içeren resmi bir sözleşmedir; taraflar arasında bir hukukun başlamasının sebebidir; aileler arasında mahrem-nâmahrem ilişkisine dair yeni hükümlerin başlamasına vesiledir. Dahası, toplumsal hayatta miras hükümleriyle ilgili birtakım meseleler de nikâh ile ilişkilidir. Bu nedenledir ki nikâh bir kişinin iki dudağı arasında bir kurum değil, aksine şahitlerin şahitliği ile resmen gerçekleştirilmesi gereken bir sözleşmedir; resmen bitirilirse ayrılık o zaman söz konusu olabilir.

4. تِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ فَلَا تَعْتَدُوهَا وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّٰهِ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ “Bu (hüküm)ler, Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır; sakın onları aşmayın! Kim Allah’ın sınırlarını aşarsa işte onlar, zalimlerin ta kendileridir.” Yüce Allah boşanmaya dair prensipleri ve kadınların da kendi istekleri doğrultusunda boşanma talebinde bulunabileceklerini, bu vesileyle eşlerine ödeme yapabileceklerini beyan ettikten sonra, hem nikâh, boşanma, iftidâ gibi konularda hem de diğer konularda verdiği hükümlerin kendisinin belirlediği sınırları olduğunu bildirmekte ve bu sınırları aşmamak gerektiğini, aşanların ise zalimler olarak anılacaklarını haber vermektedir. Konuyla ilgili olarak Talâk 65/2’de şöyle buyrulmaktadır: “İçinizden Allah’a ve âhiret gününe inanan kimse(ler)e öğütlenen budur. Kim Allah’a karşı muttaki davranırsa (Allah) ona bir çıkış yolu mutlaka yaratır.”

Bakara 2/187’de de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da 14 kez(23) geçen ve hepsi de Medine dönemi sûrelerinde yer alan حُدُود hudûd sözcüğü hadd kelimesinin çoğuludur ve “sınırlar” manasına gelmektedir. Bu kelime Yüce Allah’a nispet edilerek حُدُودُ اللّٰهِ hudûdüllâh(24) yani “Allah’ın sınırları” manasında O’nun belirlediği hükümlerin sınırlarını ifade etmektedir. İşte bu kullanımlardan birisi de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zikredilmekte ve Yüce Allah muhataplarını uyararak belirlediği evlilik, nikâh, boşanma vs. konularda sınırları aşmamak gerektiğini ifade ederek, her kim bu sınırları ihlal ederse korkunç bir akıbeti hak etmiş olacağı bir tarafa, Bakara 2/187’de belirtildiği gibi onlara yaklaşmayı bile yasakladığını beyan etmektedir.

Bilindiği üzere “bir şeyi yerli yerince yapmak” manasına gelen adâlet kavramının zıddına, zulüm ise “bir şeyi yerinden etmek” demektir. Dolayısıyla hayatı Yüce Allah’ın belirlediği sınırlarda yaşamayıp haddini aşanlar, yapılması gerekeni yapmayıp bir hakikati yerinden etmiş olacakları için kendilerine “zalim” denmektedir. Eğer tevbe etmezlerse A‘râf 7/44 ve Hûd 11/18 gibi âyetlerde de dile getirildiği gibi Yüce Allah’ın laneti de zalimler üzerine olacaktır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda yer alan فَاُو۬لٰٓئِكَ هُم fe ülâike hum ifadesi “işte onlardır onlar” manasına gelmekte ve zamir-i fasl kullanımı sayesinde bir hasr/kasr yöntemi olarak cümleye “vurgu manası” katmakta, konunun önemine bir kez daha dikkat çekilmiş olmaktadır.

ııı. Eski Eşle Yeniden Evlenebilmenin Çok Önemli Şartı

فَاِنْ طَلَّقَهَا فَلَا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّٰى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ فَاِنْ طَلَّقَهَا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَآ اَنْ يَتَرَاجَعَآ اِنْ ظَنَّآ اَنْ يُق۪يمَا حُدُودَ اللّٰهِ وَتِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ يُبَيِّنُهَا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ “(Erkek) onu (eşini üçüncü kez) boşarsa, ondan sonra (kadın) bir başka eşle evleninceye kadar onu alması kendisine helal olmaz. Bu kişi (ikinci eş) de onu boşarsa, (her iki taraf da) Allah’ın sınırlarını koruyacaklarına inandıkları takdirde, yeniden evlenmelerinde herhangi bir vebal yoktur. İşte şu (hüküm)ler, (gerçeği) bilmek (isteyen) bir topluluk için Allah’ın açıkladığı sınırlarıdır.”

Âyetteki فَاِنْ طَلَّقَهَا fe in tallekahâ ifadesi “eğer onları (eşlerini) boşarlarsa”; فَلَا تَحِلّ fe lâ tehıllü fiili “helal olmaz, helal değildir”; ُ لَهُ lehû ifadesi “kendisine (ilk eşe)”; مِنْ بَعْدُ min ba‘dü ifadesi “sonra, artık”; حَتّٰى تَنْكِحَ hattâ tenkiha ifadesi “nikâhlanıncaya kadar, nikâhlanmadıkça”; زَوْجًا zevcen kelimesi “herhangi bir eşle”; غَيْرَهُ ğayrahû ifadesi “ondan başka”; فَاِنْ طَلَّقَهَا fe in tallekahâ ifadesi “ve eğer onu (ikinci evlilik yapan eşi) boşarsa”; فَلَا جُنَاحَ fe lâ cünâha ifadesi “hiçbir günah yoktur”; عَلَيْهِمَا ‘aleyhimâ ifadesi “onlara, kendilerine”; اَنْ يَتَرَاجَعَآ en yeterâce‘â ifadesi “dönmelerinde”; اِنْ ظَنَّآ in zennâ ifadesi “eğer düşürlerse, inanırlarsa”; اَنْ يُق۪يمَاen yukîmâ ifadesi “uygulayacaklarını, yerine getirebileceklerini”; حُدُودَ اللّٰهِ hudûdellâhi tamlaması “Allah’ın sınırlarını koruyacaklarına”; وَتِلْكَ ve tilke kelimesi “işte şunlar, şu hükümler”; حُدُودُ اللّٰهِ hudûdüllâhi tamlaması “Allah’ın sınırları(dır)”; يُبَيِّنُهَا yübeyyinuhâ cümlesi “onları açıklıyor”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir toplum için”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili ise “bilen, bilmekte olan” demektir.

Burada bir kadının boşandığı eşine bir daha dönebilmesinin normal şekilde bir başka evlilik yaşayıp ondan da ayrılması şartına bağlandığına dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. فَاِنْ طَلَّقَهَا فَلَا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّٰى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ “(Erkek) onu (eşini üçüncü kez) boşarsa, ondan sonra (kadın) bir başka eşle evleninceye kadar onu alması kendisine helal olmaz.” Yüce Allah aile hukukunun ne kadar önemli olduğunu ortaya koymak üzere konuya bir başka açıdan daha yaklaşmakta ve üçüncü boşama ile kesin olarak sona erdirilmiş olan bir evliliğin artık tekrarlanmasının çok çok ağır bir şarta bağlı olduğunu beyan etmekte, bir anlamda kişilerin evliliklerini bitirmeden önce çok ince düşünmeleri gerektiğini ifade etmek istemektedir.

a) Bu âyetin indiriliş sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir:

“Temime binti Abdirrahman el-Kurazî, amcası oğlu Rifâ‘a b. Vehb el-Kurazî'nin nikâhı al­tında idi. Rifâ‘a bu hanımını üç talâkla boşamıştı. Bunun üzerine kadın da Ab­durrahman b. Zübeyr el-Kurazî ile evlenmişti. Daha sonra Hz. Peygamber’e gelip, ‘Ben Rifa‘a’nın nikâhı altında idim, o beni üç talâkla boşadı. Sonra Abdurrahman b. Zübeyr el-Kurazî ile evlendim. Onun uzvu elbisemin saçağı gibi. O benimle cinsi münasabette bulunmadan beni boşadı. Ben am­cam oğlu Rifâ‘a’ya tekrar dönebilir miyim?’ demiş, Hz. Peygamber de tebessüm ederek ‘Yani sen Rifâ‘a’ya dönmek mi istiyorsun? Hayır, sen onun balçığından o da senin balçığından tadmadıkca olmaz’ buyurmuştur.”(25)

Bu nüzul sebebi rivayetinden de anlaşılacağı gibi, Nebî (as) kesin olarak boşanmış bir kadının bir başkasıyla normal bir evlilik yapıp ondan da normal yollarla boşanmadığı sürece o kadının ilk eşine dönemeyeceğini beyan etmiş olmaktadır. Esasında âyette dile getirilen hüküm de zaten bu noktaya delalet etmekte, baîn bir talakla yani üç talak hakkı da kullanılarak boşanan bir kadının başka fiili bir evlilik yapmadığı sürece artık eski eşiyle ilgili olarak herhangi bir tasarruf yetkisinin bulunmadığı öngörülmektedir. Bir sonraki cümleden de anlaşılacağı gibi, bu ikinci eş de söz konusu kadını baîn bir talakla boşarsa ancak ilk eşe dönmenin yolu açılmış olmaktadır.

b) İslam kültüründe en çok istismar edilen konulardan birisi olan bu “hülle” meselesi maalesef boşanmaya dair Yüce Allah’ın belirlediği prensiplere itibar edilmemesinin bir sonucudur. Yüce Allah bir boşanmayı en az üç aylık bir süreye yayarak çok iyi düşünebilmeleri için taraflara zaman tanımış, her aşamada ilgililerin durum değerlendirmesi yapmaları fırsatını kendilerine vermiştir. Ancak kültürümüzde bu noktada boşamanın “üçten dokuza talak” söylemiyle gerçekleştirilebileceği yerleşince, havadan sudan nedenlerle, kızgınlık anında, kadınların hiçbir suçu olmadan erkeklerin yaptığı bazı yeminler vs. herhangi bir sebeple evlilikler bir anda ve çok kolay bir şekilde sona erdirilmeye başlanmıştır.

İyi düşünülmeden ve getirisi-götürüsü iyi hesap edilmeden, dahası erkeklerin iki dudağı arasına terk edilen boşanma kurumu, ailelerin çok kolay bir şekilde dağılmasına neden olmuştur, olmaktadır da. Kızgınlık anında vs. durumlarda yaşanan ayrılıklar kısa bir süre sonra pişmanlıklara dönüşmeye bağlamış, ancak eşine dönebilme imkânı çok zor bir şarta bağlandığı için bu defa da olaya hile karıştırılmaya başlanmıştır. Adına “hülle” veya “hile-i şeriyye” denen bu ahlaksızlık, yeni ve geçici olarak yapılacak evliliklerde kadınla cinsel ilişkide bulunmama pazarlığı yaparak veya akli dengesi yerinde olmayan birisiyle yapılan şekli nikâhlanmalar devreye sokularak ilk eşle tekrar birliktelikler yaşanabileceği, önceki nikâha yeniden dönülebileceği kanaati ve uygulaması devreye sokulmuştur.

Kur’ân’ın en geniş biçimde ve adeta detaylarını ortaya koyacak şekilde ele aldığı bu evlilik ve boşanma konusunda Yüce Allah’ın çizdiği sınırları tanımayıp alternatif hükümler ortaya koymak, bunun sonucunda bunları sorgusuz süalsiz uygulamak toplumsal çürümenin bir göstergesi haline gelmiştir. Evlilik ciddi bir kurumdur; resmiyet içerikli bir sözleşmedir; taraflar arasında hem dini hem de hukuki noktalarda sonuçları olan bir sözleşmedir. Bu nedenle, ciddi olmayan sebeplerle evliliği sona erdirmek, üstelik bunu zamana yaymadan bir anda gerçekleştirmek ilahi sisteme uygun değildir.

Evlilikler resmi bir mahiyet arz ettiği için nikâh gibi boşanmanın da şahitler huzurunda ve resmen gerçekleştirilmesi, bir de bunun en az üç aylık zamana yayarak uygulanması gerekmektedir. Bu zaman zarfında taraflar iyice düşünüp taşınırlar, ayrılmakta karar kılarlarsa, artık aralarında mutlak bir ayrılık sözkonusu olur. Bir daha normal ve pazarlıksız bir şekilde yapılacak ikinci bir evlilik ve normal süreci takip edilerek yaşanacak bir boşanma gerçekleştirilmeden ilk eşe dönüş kesinlikle ve çok açık bir şekilde haram kılınmıştır.

2. فَاِنْ طَلَّقَهَا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَآ اَنْ يَتَرَاجَعَآ اِنْ ظَنَّآ اَنْ يُق۪يمَا حُدُودَ اللّٰهِ “Bu kişi (ikinci eş) de onu boşarsa, (her iki taraf da) Allah’ın sınırlarını koruyacaklarına inandıkları takdirde, yeniden evlenmelerinde herhangi bir vebal yoktur.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde bir kadının ilk eşinden boşandıktan sonra normal bir şekilde ikinci bir eşle evlilik yapabileceğini, ondan da normal yollarla ve belirlenen üç aylık boşanma sürecinde ayrılmış olursa artık ilk eşle evlenmesinin önünde herhangi bir engel kalmadığını beyan etmektedir. Bu durumda yine de Yüce Allah’ın belirlediği sınırları aşmayacaklarına inanıyorlarsa, birbilerine dönebilecekleri hükme bağlanmakta, her ne olursa olsun, evliliklerde asıl belirleyici unsurun Yüce Allah’ın çizdiği sınırlara riayet edilmesi olduğu ifade edilmek istenmektedir.

Âyette geçen يَتَرَاجَعَا yeterâce‘â fiili karşılıklı olarak “eşlerin her ikisinin de birbirlerine dönebilmeleri” manasına gelmektedir. Bu arada âyette yer alan ظَنَّا zannâ fiili ise “kesin olarak inanmaları” anlamını vermektedir. Bakara 2/46’da da ele aldığımız üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ظَنَّا zennâ fiili de “inanmak” manasında yorumlanmalıdır. Zira zann kavramı Kur’ân’da çeşitli yönleriyle ele alınmaktadır. Z-n-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 69 yerde geçmektedir. Bu kökten kelimeler bazı âyetlerde “kesin bilgi, inanmak”;(26) diğerlerinde ise “zannetmek”(27) anlamında ve olumsuz bir içerikte kullanılmaktadır.

3. وَتِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ يُبَيِّنُهَا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ “İşte şu (hüküm)ler, (gerçeği) bilmek (isteyen) bir topluluk için Allah’ın açıkladığı sınırlarıdır.” Yüce Allah bir önceki âyetin sonunda da yer aldığı üzere, özelde nikâh, boşanma vs. konulara, genelde diğer bütün meselelere ilişkin dile getirdiği hükümlerin O’nun belirlediği sınırları olduğunu beyan etmekte, bu ve benzer konularda hak ve hakikatin ne olduğunu bilip anlamak isteyen insanlar için bunları apaçık bir şekilde ortaya koyduğunu bildirmektedir. Yüce Allah’ın bu beyanı kullarının bunları bilmelerini, uygulamalarını, başka arayışlara girmemelerini, alternatifler üretmemelerini, Allah’ın belirlediği sınırları aşmamaları gerektiğini dolaylı olarak mesaja katmaktadır.

c) Boşanmada ve Emzirmede Hükümler

Yüce Allah, sûrenin 231-233. âyetlerinde kadınları boşadıkları ve onlar da üç aylık bekleme sürelerinin sonuna geldiklerinde ya onları iyilikle tutmak yahut iyilikle bırakmak gerektiğini, haksızlık ederek ve kendilerine zarar vermek için onları (zorla nikâh altında) tutmamak gerektiğini, kim bunu yaparsa muhakkak ki (öncelikle) kendine kötülük etmiş olacağını bildirmekte ve şu uyarıya yer vermektedir: “Allah’ın âyetlerini eğlenceye almayın! Allah’ın sizin üzerinizdeki nimetini, (size verdiği hidâyeti), size öğüt vermek üzere indirdiği el-Kitâb’ı ve hikmeti hatırlayın! Allah’a karşı muttaki olun! Bilesiniz ki muhakkak ki Allah her şeyi bilendir.”

Ardından, kadınlar boşandığı ve onlar da bekleme müddetlerini bitirdikleri vakit, aralarında iyilikle anlaştıkları takdirde, onların (eski veya aday) kocalarıyla evlenmelerine engel olmamak gerektiği, işte bununla Yüce Allah’a ve ahiret gününe inanan kimselere öğüt verildiği, bu öğüdü tutmanın muhataplar için en iyisi ve en temizi olduğu beyan edilmektedir.

Daha sonra, emzirmeyi tamamlatmak isteyen için annelerin çocuklarını iki tam yıl emzirecekleri, onların örfe uygun olarak beslenmesi ve giyiminin babalara ait olduğu, bir insanın ancak gücü yettiğinden sorumlu tutulacağı, hiçbir insan gücünün dışında bir şeyle yükümlü tutulamayacağı, hiçbir annenin çocuğu sebebiyle, hiçbir babanın da çocuğu yüzünden zarara uğratılmaması gerektiği hükme bağlanmaktadır. Sonrasında onun benzeri nafaka temininin vâris üzerine de gerekli olduğu, eğer ana ve baba karşılıklı anlaşarak ve birbiriyle görüşerek çocuğu iki yıldan önce sütten ayırmak isterlerse kendilerine herhangi bir günah olmayacağı, süt anne tutup çocukları emzirtmek istendiği takdirde süt anneye verilenin iyilikle teslim edilmesinde hiçbir günah olmadığı beyan edilmektedir.

ı. Boşanmada Karşı Tarafa Zarar Verilmemesi

وَاِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَآءَ فَبَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَاَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ اَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ يَفْعَلْ ذٰلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلَا تَتَّخِذُوٓا اٰيَاتِ اللّٰهِ هُزُوًا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ وَمَآ اَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِه۪ وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Kadınları boşadığınız ve onlar da (üç aylık bekleme) süresinin sonuna geldiklerinde onları iyilikle tutun veya iyilikle bırakın! Haksızlık ederek ve (kendilerine) zarar vermek için onları (zorla) tutmayın! Kim bunu yaparsa elbette (öncelikle) kendine kötülük etmiş olur. Allah’ın ayetlerini eğlence edinmeyin! Allah’ın sizin üzerinizdeki nimet(ler)ini (size verdiği hidayeti), size öğüt vermek üzere indirdiği Kitabı ve hikmeti (doğru hüküm verme yeteneğini) hatırlayın! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Bilin ki şüphesiz Allah her şeyi bilendir.”

Âyetteki وَاِذَا طَلَّقْتُمُ ve izâ tallaktüm fiili “boşadığınız zaman”; النِّسَآءَ en-nisâe kelimesi “kadınları”; فَبَلَغْنَ fe belağne fiili “ulaştıklarında, geldiklerinde”; اَجَلَهُنَّ ecelehunne tamlaması “onların sürelerinin sonuna”; فَاَمْسِكُوهُنَّ fe emsikûhunne emri “ya onları (yanınızda) tutun”; بِمَعْرُوفٍ bi ma‘rûfin ifadesi “örfe göre”; اَوْ سَرِّحُوهُنَّ ev serrihûhunne emri “ya da serbest bırakın”; بِمَعْرُوفٍ bi ma‘rûfin ifadesi “örfe göre”; وَلَاتُمْسِكُوهُنَّ ve lâ tümsikûhunne emri “ve onları (yanınızda) tutmayın”; ضِرَارًا dırâran kelimesi “zarar vermek için”; لِتَعْتَدُوا li te‘tedû ifadesi “haddi aşmak için, haksızlık etmeniz için”; وَمَنْ يَفْعَلْ ve men yef‘al ifadesi “her kim yaparsa”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “böyle, bunu”; فَقَدْ ظَلَمَ fe kad zaleme fiili “elbette haksızlık etmiş olur”; نَفْسَهُ nefsehû tamlaması “kendine, onun nefsine”; وَلَا تَتَّخِذُوٓا ve lâ tettehızû emri “almayın, edinmeyin”; اٰيَاتِ اللّٰهِ âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın ayetlerini”; هُزُوًا hüzüven kelimesi “alaya, alay konusu”; وَاذْكُرُوا vezkürû emri “ve zikredin, hatırlayın, anın”; نِعْمَتَ اللّٰهِ nı‘metellâhi tamlaması “Allah’ın nimet(ler)ini”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size olan”; وَمَآ اَنْزَلَ ve mâ enzele ifadesi “ve indirmiş olduğu şeyleri”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, üzerinize”; مِنَ الْكِتَابِ mine’l-kitâbi ifadesi “kitaptan, vahiyden”; وَالْحِكْمَةِ ve’l-hıkmeti kelimesi “ve hikmetten (oluşan)”; يَعِظُكُمْ ye‘ızuküm ifadesi “size öğüt vermek üzere, size nasihat ettiği”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisiyle”; وَاتَّقُوا vettekû emri “muttaki (duyarlı) olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; وَاعْلَمُوا va‘lemû emri “ve bilin ki”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in ifadesi “her şeyi”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada boşanma hukukuna dair özellikle kadınların mağdur edilmemesiyle ilgili uyarılar gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَآءَ فَبَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَاَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ اَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ “Kadınları boşadığınız ve onlar da (üç aylık bekleme) süresinin sonuna geldiklerinde onları iyilikle tutun veya iyilikle bırakın!” Yüce Allah Bakara 2/229. âyette de belirttiği üzere, evliliklerin sona erdirilmesiyle ilgili olarak belirlediği üç aylık sürenin son günlerine gelindiğinde artık son kararın verilmesi gerektiğini beyan etmekte, eşlerini ya iyilikle yanlarında yani nikahlarında tutmaya ya da güzellikle kendilerinden ayrılmaya karar vermeleri gerektiğini belirtmektedir. Zira bir önceki âyette de geçtiği üzere, boşanma gerçekleştikten sonra artık hanımlar başka biriyle normal bir evlilik yapıncaya ve ondan da normal şekilde ayrıldıktan sonrasına kadar eski eşlerle tekrar evlilik yapılamayacağı hükme bağlanmıştır.

Âyette yer alan اَمْسِكُوا emsikû emri ile Bakara 2/229. âyette geçen اِمْسَاك imsâk kelimesinde olduğu gibi “yanında tutmak”, bağlam gereği “nihakında tutmak”, “nikâhı devam ettirmek” manasına gelirken; سَرِّحُوا serrihû emri ile yine Bakara 2/229. âyette geçen تَسْر۪يح tesrîh sözcüğü de Talâk 65/2’de yer alan fârikûhunne ifadesi gereği “bırakmak”, “serbest bırakmak”, “ayrılmak” manalarında “boşamak” demektir. İşte bu kullanımlar evlilikle ilgili son kararın verilmesinde etkili olacak hükümlerdir. Bu arada فَاَمْسِكُوهُنَّ fe emsikûhunne ifadesinin başındaki fâ/fe harfi, Bakara 2/229 ve Talâk 65/2’de de olduğu gibi artık zaman geçirilmeden bu kararın hemen verilmesi gerektiğini ortaya koyan ta‘kıbiyye manası içermektedir.

2. وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ يَفْعَلْ ذٰلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ “Haksızlık ederek ve (kendilerine) zarar vermek için onları (zorla) tutmayın! Kim bunu yaparsa elbette (öncelikle) kendine kötülük etmiş olur.” Yüce Allah artık boşanma aşamasına gelmiş olan hanımlara zarar vermek için boşanmayı sürüncemede bırakmak suretiyle onların hakkına hukukuna tecavüz etmek üzere nihaklarının tutulmaması gerektiğini beyan etmektedir. Buna karşılık, farklı bir tutum içerisine girenlerin bizzat kendilerine zulmetmiş olacakları haber verilmektedir. Çünkü böyle davrananlar Yüce Allah’ın emirlerine riayet etmedikleri için azabı hak etmiş olacaklardır. Bu noktada Talâk 65/1’de de belirtildiği gibi, Allah’ın belirlediği sınırları geçenlerin kendilerine haksızlık etmiş olacakları ifade edilmektedir. Anlaşılıyor ki Yüce Allah’ın belirlediği esaslarla yetinmeyip bu sınırları aşanlar başkalarına zarar vermekten önce bizzat kendilerine zulmetmiş olacaklardır.

Tevbe 9/107’de de geçen ضِرَار dırâr kelimesi “zarar vermek” manasına gelmekte, boşanma aşamasına gelindiğinde erkeklerin eşlerine düşmanlık yaparcasına evliliği sürüncemede bırakarak, boşanma kararında olmalarına rağmen her bir talakın peşinden onlara dönerek kendilerini maddi ve psikolojik anlamda zarar sokarak, “nasıl olsa başanacak, öyleyse ona birtakım sıkıntılar yaşatarak” hatta onları hul‘ denen ve “kadının bir ekonomik bedel ödeyerek boşanmak istemesini sağlamak, onu buna mecbur bırakmak” şeklindeki her türlü zararı içermekte ve böylesi bir davranış yasaklanmakta, kadın mağdur edilmesin diye korunmaktadır.

3. وَلَا تَتَّخِذُوٓا اٰيَاتِ اللّٰهِ هُزُوًا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ وَمَآ اَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِه۪ “Allah’ın ayetlerini eğlence edinmeyin! Allah’ın sizin üzerinizdeki nimet(ler)ini (size verdiği hidayeti), size öğüt vermek üzere indirdiği Kitabı ve hikmeti (doğru hüküm verme yeteneğini) hatırlayın!” Yüce Allah muhatapların âyeteri alaya almamaları gerektiğini ve kendilerine olan sayısız nimetlerini, dahası kendilerine nasihatlerde bulunduğu kitabı ve hikmeti indirdiğini hatırlamalarını istemektedir.

a)وَلَا تَتَّخِذُوٓا اٰيَاتِ اللّٰهِ هُزُوًا “Allah’ın âyetlerini eğlenceye almayın!” Bazıları nikâh, boşanma ve köle azadıyla ilgili olarak bir azat sözü söyler, sonra da “Ben şaka yapıyorum” dermiş. İşte bu alaycılıkla ilgili olarak Yüce Allah bu âyeti indirmiştir.(28) Hatta böylesi bir tutumu ortadan kaldırmak için Hz. Peygamber üç şeyin şakasının da ciddisinin de ciddi olduğunu söyleyerek, nikâh, boşanma ve köle azadını dile getirmiştir.(29) Rivayetlere göre, bazıları ısrarla her bir ric‘î talakın peşinden eşiyle birlikte olarak boşanmayı uzatarak durumu alaya alırmış.(30) İşte bu yüzden Yüce Allah bu âyeti indirerek böylesi bir durumun hem haddi aşmak olduğunu hem karşı tarafa düşmanlık sebebi oluşturacağını hem de Allah’ın âyetleriyle alat etmek olduğunu ifade etmek istemektedir.

b) وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ وَمَآ اَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِه۪ “Allah’ın sizin üzerinizdeki nimet(ler)ini, (size verdiği hidâyeti), size öğüt vermek üzere indirdiği el-Kitâb’ı ve hikmeti hatırlayın!” Yüce Allah boşanma aşamasındaki kişilere uyarılarını sürdürmekte ve öncelikle süreci gereksiz bir şekilde uzatarak Allah’ın evlilik ve boşanma hukukuna dair dile getirdiği prensiplerle alay etmemelerini emrettikten sonra, bu defa kendilerine sunduğu çeşitli nimetleri hatırlamalarını istemektedir.

“Allah’ın onlara yönelik nimet(ler)i” ifadesinden maksat, onlara Hz. Muhammed’i peygamber olarak görevlendirmesidir; kendilerine bu sayede verdiği islam nimetidir; onları hidayete erdirmesidir. Kısaca Yüce Allah’ın insanoğluna dünya hayatında sunduğu sayısız her türlü nimetidir; müminlere ise mahşerde veceğini vaadettiği bütün ödüllerdir.(31) İnsanlara indirilen الْكِتَاب el-kitâb’dan maksat elbetteki vahiydir, Kur’ân’dır; الْحِكْمَة el-hıkmeh kelimesi ise Kur’ân’ın Hz. Peygamber örnekliğinde hayata geçirilmesi, onun ilke ve prensiplerinin uygulanmasıdır.(32) Yüce Allah kullarına indirdiği kitap ve hikmetle kendilerine öğüt vermekte olduğunu beyan ederek, bunun tarif edilemeyecek şekilde çok büyük bir nimet olduğuna dikkat çekmek istemektedir.

Âyette yer alan يَعِظُكُمْ بِه۪ “onunla size öğüt vermek üzere” ifadesi çok büyük bir önem arz etmektedir. Buna göre, Yüce Allah insanlara hangi şeyle, hangi kaynakla, hangi bilgi ile nasihat edilmesi gerektiğine dikkat çekmekte ve bu noktada kitabını yani Kur’ân’ı tek rehber olarak sunmaktadır.

Nahl 16/125’te de geçtiği üzere Allah’ın yoluna davette de kullanılması gereken kaynak hikmet olarak ifade edilmektedir ki bu kelime Yâsîn 36/2’de de belirtildiği gibi Kur’ân’ın bir sıfatıdır. Furkân 25/52’de beyan edildiğine göre “Kur’ân’ı anlatmak büyük bir cihaddır.” Ayrıca Kâf 50/45’te de insanlara öğüt verilirken Kur’ân’ın aktarılması emredilmektedir. Sebe’ 34/50’de belirtildiğine göre, Hz. Peygamber’in de kendisi sayesinde hidayete erdirildiği kaynak vahiydir, yani Kur’ân’dır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki bilgi ile burada bir kısmını naklettiğimiz âyetler tebliğde ve dini hayatta Kur’ân’ın ve onun uygulanması demek olan “hikmet”in vazgeçilmez bir kaynak olduğunun unutulmaması mesajını içermektedir.

4. وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun! Bilin ki şüphesiz Allah, her şeyi bilendir.” Yüce Allah kendisine karşı muttaki olunmasını, yani genelde insanlara ilettiği bütün prensiplere, özelde evlilik ve boşanma hukukuyla ilgili ilkelere karşı duyarlı olunması gerektiğini emretmektedir. Bu arada, Yüce Allah’ın her şeyi bildiği ifade edilerek, insanların sorumlu davranmaları gerektiği kendilerine bildirilmektedir. Takvâ bir duyarlılıktır ki bu sayede muttaki insanlar hem dünyada kötülüklerden korunmayı hem de Allah’ın izniyle mahşerde azaptan korunabilmeyi başarırlar.

ıı. Başkalarıyla Evlenilebilmesi Serbestisi

وَاِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَآءَ فَبَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَلَا تَعْضُلُوهُنَّ اَنْ يَنْكِحْنَ اَزْوَاجَهُنَّ اِذَا تَرَاضَوْا بَيْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ ذٰلِكَ يُوعَظُ بِه۪ مَنْ كَانَ مِنْكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ذٰلِكُمْ اَزْكٰى لَكُمْ وَاَطْهَرُ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ وَاَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ “Kadınları boşadığınız ve onlar da (üç aylık bekleme) süresinin sonuna geldiklerinde, aralarında iyilikle anlaştıkları takdirde, onların (eski veya aday) eşleriyle evlenmelerine engel olmayın! İşte bununla içinizden Allah’a ve ahiret gününe inananlara öğüt verilmektedir. Bu (öğüdü tutmanız), kendiniz için en iyi ve en temiz olandır. Allah bilir, siz bilmezsiniz.”

Âyetteki وَاِذَا طَلَّقْتُمُ ve izâ tallaktüm fiili “boşadığınız zaman”; النِّسَآءَ en-nisâe kelimesi “kadınları”; فَبَلَغْنَ fe belağne fiili “ulaştıklarında, geldiklerinde”; اَجَلَهُنَّ ecelehunne tamlaması “onların sürelerinin sonuna”; فَلَا تَعْضُلُوهُنَّ fe lâ ta‘dulûhunne emri “onlara engel olmayın”; اَنْ يَنْكِحْنَ en yenkıhne ifadesi “nikâhlamalarında”; اَزْوَاجَهُنَّ ezvâcehunne tamlaması “onların kendi eşlerini”; اِذَا تَرَاضَوْا izâ terâdav fiili “anlaştıkları takdirde, razı oldukları zaman”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi ifadesi “örfe göre”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; يُوعَظُ yû‘azu edilgen fiili “öğüt verlimekte (olan şeydir)”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisiyle”; مَنْ كَانَ men kâne ifadesi “(şöyle) olana, (şöyle) olan kişilere”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden”; يُؤْمِنُ yü’minü fiili “iman etmekte (olanlara)”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ve’l-yevmi’l-âhıri ifadesi “ve âhiret gününe”; ذٰلِكُمْ zâliküm kelimesi “işte bu (hüküm, öğüdü tutmanız)”; اَزْكٰى ezkâ kelimesi “daha iyi olan(dır), en iyisi(dir)”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, kendiniz için”; وَاَطْهَرُ ve atheru ifadesi “ve en temiz olan(dır)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir, bilmektedir”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (ise şöylesiniz)”; لَا تَعْلَمُونَ lâ ta‘lemûne fiili ise “bilmezsiniz” demektir.

Burada boşanma sürecinin ilk iki aşamasının veya tam boşamanın sonrasında kadınların yeni evlilikler yapmasına engel olunmamasıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَآءَ فَبَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَلَا تَعْضُلُوهُنَّ اَنْ يَنْكِحْنَ اَزْوَاجَهُنَّ اِذَا تَرَاضَوْا بَيْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ “Kadınları boşadığınız ve onlar da (üç aylık bekleme) süresinin sonuna geldiklerinde, aralarında iyilikle anlaştıkları takdirde, onların (eski veya aday) eşleriyle evlenmelerine engel olmayın!” Yüce Allah bu âyette boşanma hukukuna dair çok önemli bir detaya yer vermektedir.

Âyetin iniş sebebi hakkında iki rivayet nakledilmektedir:

“Rivayet edildiğine göre, Ma‘kıl b. Yesâr, kızkardeşini Cemil b. Abdillah b. Âsım ile evlendirmişti. Daha sonra Cemil hanımını boşamıştı. İddeti bitinceye kadar onu terketmişti. Daha sonra ise yaptığına piş­man olarak kendisine nikâhlamak üzere hanımına tekrar başvurmuş, hanımı da buna razı olmuştu. Bunun üzerine Ma‘kıl kızkardeşine ‘O seni boşadı. Şimdiyse sen ona dönmek istiyorsun. Eğer ona tekrar dönersen bir daha yanıma gelme!’ demişti. Bunun üzerine Yüce Allah bu ayeti indirmiştir. Allah Rasûlü de Ma‘kıl’ı ça­ğırarak kendisine bu âyeti okumuştur. Ma‘kıl da ‘Rabbimin emrinden dolayı bur­num sürtülsün! Ey Allah’ım, razı oldum, emrine teslim oldum ve kızkardeşimi kocasıyla tekrar evlendiriyorum’ demişti.”(33)

“İkinci rivayet ise Mücâhid ve Süddî’den rivayet edilmiştir. Buna göre, Câbir b. Abdillâh’ın amcasının bir kızı vardı. Onu kocası boşamıştı. Daha sonra da iddetin bitimi­ni müteakip ona tekrar dönmeyi istemiş, ama Câbir bunu kabul etmemişti. Bunun üzerine de Yüce Allah bu âyeti indirmiştir. Câbir de ‘Bu âyet benim hakkımda na­zil oldu’ demiştir.”(34)

Âyetin diğer âyetlerle bağlantılı olacak şekilde iki farklı tefsiri yapılabilir:

a) Âyet, naklettiğimiz nüzul sebebi rivayetlerinden de destek alarak, bir kadının ilk iki ric‘î boşama sürecinde nikâhı devam eden eşine dönebilmesini, yani nikâhının sürdürülebilmesini ifade edebilir. Bu durumda yeni bir evlilikten değil de devam eden evliliklerle ilgili yaşanan boşanma sürecinde oluşabilecek pişmanlık nedeniyle eşiyle nikâhının sürdürülmesi imkânı üzerinde duruluyor demektir. Bu nedenle, âyette geçenاَزْوَاجَهُنَّ ezvâcehunne “eşleri” tamlamasından maksat, zaten nikâhları devam eden eşleri şeklinde olur. Buna göre, âyetteki hitap ise boşanma sürecindeki hanımların eşlerine değil, hanımların velisi durumunda olan diğer kişilere yönelik kabul edilmiş olur. Böyle bir durumda boşanma sürecindeki kadınların eşlerine dönmelerinin engellenmemesi isteniyor demektir. Zaten hem Bakara 2/229 ve 231’de hem de Talâk 65/2’de verilen bilgilere göre, boşanma sürecinde eşlerin nikâhta tutulması ilk seçenek olarak zikredilmektedir. İşte bu yaklaşımda ileri sürülen görüşle zikrettiğimiz âyetlerdeki ilk seçenek, âyetteki maksadın bu olduğunun bir delili olarak görülebilir.

Yüce Allah boşanma aşamalarının sonunda bekleme süresi de dolmak üzereyken “aralarında örfe uygun olarak karşılıklı rızaları varsa” hanımların boşanma sürecinde nikâhlı oldukları işleriyle nikâhlanmalarına engel olunmamasını, nikâhlarını sürdürmelerini emretmektedir. Buradan anlaşılan şudur: Boşanma üç kez gerçekleştirilmelidir. İlk ikisi yani iki ric‘î talak bitince durum kadının kararına bırakıldığı için eşine dönebilme yani nikanını devam ettirebilme imkânı vardır. Ancak üçüncü kez boşama gerçekleşirse yani baîn denen talak/kesin boşanma meydana gelince kadının artık başka biriyle normal evlilik yapmadan ve ondan da normal sürede ve normal bir şekilde ayrılmadan ilk eşe dönmesi helal değildir.

b) Bu âyette kastedilen mesajın boşanmış hanımların başka biriyle evlilik yapmasına engel olunmamasıyla ilgili olduğu da ileri sürülmektedir. Buna göre, âyetteki hitap öncelikle hanımı boşanan eşlere, sonrasında ise o hanımın yakınlarına yönelik olur. Bu nedenle, âyette geçenاَزْوَاجَهُنَّ ezvâcehunne “eşleri” tamlamasından maksat ise “yeni evlenecekleri eşleri”, yani “aday eşler” şeklinde olur. Bu durumda söylenmek istenen şudur: “Ey kocalar, hanımlarınızı boşadığınız ve onlar da bekleme sürelerini bitirdiği zaman, onlara baskı yapıp da başka bir kişiyle evlenmelerini engellemeyin! İki tarafın razı olması ile meşru bir şekilde bir nikâh ile gerek siz, gerekse başkaları diledikleriyle evlenebilsiniler.” Cahiliye anlayışına göre bazıları boşadıkları kadınlara zulmederek baskı yaparlar ve evlenmelerine fırsat vermezlerdi. İşte âyet böyle bir alışkanlığın doğru olmadığına ve boşanmış kadınların anlaşabileceklerine inandıkları kişilerle evlenebileceklerine, bu konuda kendilerine engel olunmaması gerektiğine dair hüküm getirmektedir.

2. ذٰلِكَ يُوعَظُ بِه۪ مَنْ كَانَ مِنْكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ذٰلِكُمْ اَزْكٰى لَكُمْ وَاَطْهَرُ “İşte bununla içinizden Allah’a ve ahiret gününe inananlara öğüt verilmektedir. Bu (öğüdü tutmanız), kendiniz için en iyisi ve en temizidir.” Âyetin bu kısmında iki cümle yer almakatdır:

a)ذٰلِكَ يُوعَظُ بِه۪ مَنْ كَانَ مِنْكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ “İşte bununla içinizden Allah’a ve ahiret gününe inananlara öğüt verilmektedir.” Bu ifadenin bir benzeri aynı konu bağlamında Talâk 65/2’de geçmektedir. Bu âyette ذٰلِكَ zâlike kelimesi kullanılmışken Talâk 65/2’de zâliküm sözcüğü kullanılmaktadır. Yüce Allah boşanma sürecinde olan kadınların devam eden evliliklerini sürdürmelerine veya boşanmış olan kadınların başka kişilerle evlenebilmelerine engel olunmaması hükmünü dile getirdikten sonra, bu ve benzer konulardaki hükümlerle Allah’a ve âhiret gününe iman edenlere öğüt verilmekte olduğunu bildirmektedir.

b)ذٰلِكُمْ اَزْكٰى لَكُمْ وَاَطْهَرُ “Bu (öğüdü tutmanız), kendiniz için en iyisi ve en temizidir.” Böylesi uygulamaların muhataplar için اَزْكٰى ezkâ ve اَطْهَر ather olduğu yani “en yararlı, en temiz, en erdemli, en nezih, en şaibesiz, en iyi, en feyizli, en faziletli” şeyler olduğu beyan edilerek, bu hükümlere itibar edilmesi gerektiği üzerinde durulmakta, muhataplar bu noktada özellikle bilgilendirilerek uyarılmaktadır. Buna benzer ifadeler örtünmeyle ve haramdan sakınmayla ilgili olarak Nûr 24/30’da, Hz. Peygamber’in eşlerinden bir şeyleri perde arkasından istemeyle ilgili olarak da Ahzâb 33/53’te zikredilmektedir.

Bir konuda hükmü Yüce Allah verince, Ahzâb 33/36’da da belirtildiği gibi mümin kullara düşen görev o hükme rıza göstermek ve boyun eğerek teslim olmaktır. Daha önce Bakara 2/229 ve 230. âyetlerde de geçtiği üzere, bütün bunlar Yüce Allah’ın belirlediği sınırlarıdır. Bu sınırları aşmamak, onları öteye geçmemek Müslümanlığın bir gereğidir. Yüce Allah’ın belirlediği sınırları geçenler haddini aşanlardır ve feci bir akıbeti yaşamaktan kurtulamayacaklardır.

3. وَاللّٰهُ يَعْلَمُ وَاَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ “Allah bilir, siz bilmezsiniz.” Bakara 2/216’da da belirttiğimiz üzere, bu cümleyi “Allah sizin bilmediklerinizi bilir” şeklinde tercüme etmek de mümkündür. Bu cümlenin benzerleri başka bazı âyetlerde de yer almaktadır.(35) Yüce Allah insanlar hakkında neyin hayırlı ve nelerin şerli, neyin daha temiz, daha arınmış, daha erdemli, daha nezih olduğunu kendisinin bildiğini, insanların ise bu noktada bilgilerinin bulunmadığını beyan etmek istemektedir. “Her bilenin üzerinde gerçek bilen vardır” meâlindeki Yûsuf 12/76’da verilen bilgi ile pek çok âyette geçen “Allah her şeyi bilendir” ifadelerinin ortaya koyduğu temel mesaj yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin de temelini oluşturmaktadır.

ııı. Boşanmış Kadınların Çocukları Emzirmesi Meselesi

وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ اَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ اَرَادَ اَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ اِلَّا وُسْعَهَا لَا تُضَآرَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِه۪ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذٰلِكَ فَاِنْ اَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا وَاِنْ اَرَدْتُمْ اَنْ تَسْتَرْضِعُوٓا اَوْلَادَكُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ اِذَا سَلَّمْتُمْ مَآ اٰتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Emzirmeyi tamamlatmak isteyen (babalar) için (kendilerinden boşanmış) anneler çocuklarını iki tam yıl emzirirler. Onların uygun bir şekilde beslenmesi ve giyimi babaya aittir. Hiçbir can (insan), gücünün dışında (bir şeyle) sorumlu tutulmaz. Hiçbir anne, çocuğu sebebiyle, hiçbir baba da çocuğu sebebiyle zarara uğratılmamalıdır. (Baba ölürse) onun benzeri (nafaka temini) mirasçı üzerine yükümlülüktür. Onlar (anne ve baba) karşılıklı anlaşarak ve birbirleriyle görüşerek (çocuğu iki yıldan önce sütten) ayırmak isterlerse kendilerine herhangi bir vebal yoktur. Çocuklarınızı (sütanneye) emzirtmek istediğiniz takdirde, sütanneye vermekte olduğunuzu (ücreti) uygun bir şekilde teslim etmenizde size vebal yoktur. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Bilin ki şüphesiz Allah yapmakta olduklarınızı görendir.”

Âyetteki وَالْوَالِدَات ve’l-vâlidâtü kelimesi “(boşanmış) anneler”; يُرْضِعْنَ yurdı‘ne fiili “emzirirler”; اَوْلَادَهُنَّ evlâdehunne tamlaması “onların çocuklarını”; حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ havleyni kâmileyni tamlaması “iki tam yıl”; لِمَنْ اَرَادَ limen erâde ifadesi “(şunu) isteyen erkek eş için, baba için”; اَنْ يُتِمَّ en yütimme ifadesi “tamamlamak”; الرَّضَاعَةَ er-radâ‘ate kelimesi “emzirmeyi”; وَعَلَى الْمَوْلُودِ ve ‘ale’l-mevlûdi ifadesi “ve çocuk sahibi olan (baba)ya gerekir”; لَهُ lehû ifadesi “kendisi için olan”; رِزْقُهُنَّ rızkuhunne tamlaması “onları (emziren kadınları) bakmak”; وَكِسْوَتُهُنَّ ve kisvetühunne ifadesi “ve onları giydirmek”; بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi ifadesi “örfe göre”; لَا تُكَلَّفُ lâ tükellefu edilgen fiili “sorumlu tutulmaz”; نَفْسٌ nefsün kelimesi “hiçbir nefis”; اِلَّا وُسْعَهَا illâ vüs‘ahâ istisnası “kendisinin gücünün dışında”; لَا تُضَآرَّ lâ tudârra emri “zarara uğratılmasın”; وَالِدَةٌ vâlidetün kelimesi “ne hiçbir anne”; بِوَلَدِهَا bi veldihâ ifadesi “onun kendi çocuğu sebebiyle”; وَلَا مَوْلُودٌ ve lâ mevlûdün ifadesi “çocuk (sahibi) kişi, baba”; لَهُ lehû ifadesi “kendisi için olan”; بِوَلَدِه۪ bi veledihî ifadesi “onun çocuğu sebebiyle”; وَعَلَى الْوَارِثِ ve ‘ale’l-vârisi ifadesi “vârise gerekir”; مِثْلُ ذٰلِكَ mislü zâlike ifadesi “onun benzeri (nafaka temini)”; فَاِنْ اَرَادَا fe in erâdâ fiili “eğer isterlerse”; فِصَالًا fısâlen kelimesi “(çocuğu sütten) ayırmak”; عَنْ تَرَاضٍ ‘an terâdın ifadesi “razı olmak üzere”; مِنْهُمَا minhumâ ifadesi “onların aralarında”; وَتَشَاوُرٍ ve teşâvurin ifadesi “ve istişareyle”; فَلَا جُنَاحَ fe lâ cünâha ifadesi “hiçbir günah yoktur”; عَلَيْهِمَا ‘aleyhimâ ifadesi “onlara, kendilerine”; وَاِنْ اَرَدْتُمْ ve in eradtüm cümlesi “eğer isterseniz”; اَنْ تَسْتَرْضِعُوٓا en testardı‘û ifadesi “sütanne tutmak”; اَوْلَادَكُمْ evlâdeküm tamlaması “sizin çocuklarınıza”; فَلَا جُنَاحَ fe lâ cünâha ifadesi “hiçbir günah, sorumluluk yoktur”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, üzerinize”; اِذَا سَلَّمْتُمْ izâ sellemtüm fiili “teslim ettiğiniz zaman”; مَآ اٰتَيْتُمْ mâ âteytüm ifadesi “vermekte olduğunuz şeyi”; بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi ifadesi “örfe göre, iyilikle”; وَاتَّقُوا vettekû emri “muttaki (duyarlı) olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; وَاعْلَمُوا va‘lemû emri “ve bilin ki”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yapmakta olduğunuz şeyleri”; بَص۪يرٌ basîrun kelimesi ise “gören(dir)” demektir.

Burada boşanmış annelerin çocuklarını emzirmesi, bu konuda babaların görevleri ve insanların herhangi bir şekilde haksızlığa uğratılmamalarıyla ilgili çeşitli ilkeler gündeme getirilmektedir.

1. وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ اَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ اَرَادَ اَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ “Emzirmeyi tamamlatmak isteyen (babalar) için (kendilerinden boşanmış) anneler çocuklarını iki tam yıl emzirirler. Onların uygun bir şekilde beslenmesi ve giyimi, babaya aittir.” Yüce Allah bu âyette bu defa konuyu çocukların emzirilmesine getirmekte, babaların bu noktadaki görev ve sorumluluklarını ele almakta, ana ve babaların çocukları sebebiyle zarara uğratılmamasına dair bilgiler vermektedir.

a) وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ اَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ اَرَادَ اَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ “Emzirmeyi tamamlatmak isteyen (babalar) için (boşanmış) anneler çocuklarını iki tam yıl emzirirler.” Yüce Allah, bağlam gereği ele aldığı boşanma konusunun bir başka boyutuna değinmekte ve boşanmış kadınların çocuklarını emzirmeleriyle ilgili olarak istemeleri durumunda çocuklarını iki tam yıl emzirebileceklerini hükme bağlamaktadır.

ı. Âyette geçen ve başında eliflâm takısı bulunan الْوَالِدَات el-vâlidâtü kelimesi bazı âlimler tarafından “bütün anneler” şeklinde yorumlansa(36) da bağlam boşanma ile ilgili olduğu için “o anneler” manasına alınmalı, mesaj “boşanmış kadınlar”la ilişkilendirilmelidir.(37)

ıı. Âyette yer alan يُرْضِعْنَ yurdı‘ne fiili “emzirirler” manasına gelebileceği gibi “emzirsinler” manasına da gelebilir. Nitekim Nûr 24/30, 31 ve Ahzâb 33/59 gibi âyetlerde bu şekilde fiil kalıbında gelse de bağlam ve kullanımlar gereği emir manasına alınması gereken durumlar vardır.

ııı. Âyette emzirme süresiyle ilgili olarak حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ “iki tam yıl” ifadesi geçmektedir. Demek ki burada belirtilmesi gereken hususlardan birisi de emzirme süresinin ne kadar olduğuyla ilgilidir. Kanaatimizce âyette verilmek istenen mesaj, emzirmenin azami sınırının iki tam yıl oluşudur. Çünkü hem bu tamlamanın peşinden gelen لِمَنْ اَرَادَ اَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ “Emzirmeyi tamamlamak isteyen için” ifadesi hem de daha sonra zikredilen فَاِنْ اَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا “Eğer ana ve baba birbiriyle görüşerek ve karşılıklı anlaşarak çocuğu emzirmekten kesmek isterlerse, kendilerine günah yoktur” ifadesi emzirme sürenin iki tam yıldan daha aşağıya çekilerek kısaltılabileceğinin delilidir.(38)

ıv. Çocukların emzirilmesiyle ilgili olarak Ahkâf 46/15’te şöyle buyrulmaktadır: “Taşınması ile sütten kesilmesi otuz ay (sürmekte)dir.” Yüce Allah bir çocuğun ana rahminde kalış süresiyle sütten kesilmesinin toplam “otuz ay” olduğunu beyan etmektedir. Yüce Allah Lokmân 31/14’te çocuğun annesini emme süresinin iki yıl olduğunu belirtmektedir ki bu ifade yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/233 ile aynıdır. Bu arada Ahkâf 46/15’te hamilelik ile sütten ayrılmanın toplam süresinin 30 ay olduğu beyan edilerek, çocukların iki yıl (24 ay) civarında emzirilmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Aradaki altı aylık zaman farkı ise bir çocuğun ana rahminde altı ay kaldıktan sonra en erken doğabileceği süreyi işaret etmektedir.

v. Konuyla ilgili olarak âyette لِمَنْ اَرَادَ اَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ “Emzirmeyi tamamlamak isteyen için” ifadesi yer almaktadır. Bu ifadede kullanılan اَرَادَ erâde ve يُتِمَّ yütimme fiillerinin müzekker, yani “eril/erkek” kalıpta oluşlarını gerekçe göstererek, bazı âlimlerimiz “tamamlamak isteyen” kişiden maksadı “babalar” şeklinde anlamışlardır ki bu elbette hatalı bir bakış değildir. Ancak ifadenin başında yer alan مَنْ men ism-i mevsûlü gereği maksadı hem erkekler hem de kadınlar şeklinde anlamak da mümkündür. Çünkü bu edat genel manada “insan” için kullanıldığı için onunla ilgili kelimelerin erkek kalıpta getirilmesi kullanılan edat nedeniyledir; yoksa cinsiyet belirlemesi amacını taşımaz. Bu durumda sadece babaların değil, aynı zamanda annelerin de bu emzirmeyi tamamlamak istemesi söz konusu edilmiş olmaktadır.

b) وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ “Onların örfe uygun olarak beslenmesi ve giyimi baba(lar)a aittir.” Âyette geçen الْمَوْلُود لَهُ el-mevlûdü lehû ifadesi “çocuk kendisi için doğurulan” manasında “baba” demektir. Hz. Peygamber de “Çocuk doğduğu yatağa aittir”(39) buyurarak çocuğun babaya nispetini hatırlatmak istemiştir.

Yüce Allah boşanmış olmalarına rağmen çocuklarını emzirmeye devam eden kadınların hem gıdalarının hem de giyim ihtiyaçlarının örfe göre karşılanmasının babaların görevi olduğunu beyan etmektedir. Bu cümleden anlaşılacağı gibi, burada emzirmesinden söz edilen kadınlar boşanmış eşler olmalıdır. Aksi takdirde, onların gıda ve giyim ihtiyaçlarının karşılanmasının babalara ait olduğunu belirtmeye gerek yoktur.

Söz konusu ihtiyaç babayı zor duruma düşürecek şekilde değil de hâkim tarafından örfe göre, babanın ekonomik durumu gözetilerek, mağduriyetlere sebep olmayacak şekilde ve belli bir standart esas alınarak yerine getirilmelidir. Nitekim Talâk 65/7’de şöyle buyrulmaktadır: “İmkânı olanlar imkânlarına uygun olarak nafaka versinler. Rızkı kendisine daraltılmış olanlar ise Allah’ın onlara verdiğinden versinler! (Çünkü) Allah hiçbir kimseye kendisinin verdiğinden başkasını sorumluluk olarak yüklemez. Allah her zorluktan sonra bir kolaylık yaratacaktır.”

Konuyla ilgili olarak bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Talâk 65/6’dır. Yüce Allah orada “Eğer sizin için (çocuklarınızı) emzirirlerse onlara ücretlerini verin” buyurarak, boşanmış kadınların emzirmeleri karşılığındaki masraflarının karşılanması gerektiğini hükme bağlamaktadır. Devam eden cümlede de “Eğer zorlanırsanız o zaman çocuğu (babasının) hesabına başka kadın emzirecektir” buyrularak, konunun ekonomik boyutunun önemine dikkat çekilmiş olmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bu ilk kısmında bir çocukla ilgili olarak onu koruyup gözetmenin öncelikle annelere yüklendiğini, çünkü çocuklarını emzirmeleri gerektiğini, ardından da o annelerin ihtiyaçlarını karşılamanın babalara ait olduğunu söyleyebiliriz. Anne ve babalar kendi aralarında sorun yaşamış olsalar da çocukların hiçbir suçu olmadığı için onlar özellikle mağdur edilmemelidir. Bu nedenle, anneler boşanmış olsalar da çocuklarını emzirmeli, babalar da onların ihtiyaçlarını örfe göre karşılamalıdırlar.

2. لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ اِلَّا وُسْعَهَا لَا تُضَآرَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِه۪ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذٰلِكَ “Hiçbir can (insan), gücünün dışında (bir şeyle) sorumlu tutulmaz. Hiçbir anne, çocuğu sebebiyle, hiçbir baba da çocuğu sebebiyle zarara uğratılmamalıdır. (Baba ölürse) onun benzeri (nafaka temini) mirasçı üzerine yükümlülüktür.” Yüce Allah âyetin bu kısmında hiç kimsenin gücünün üstünde bir şeyle yükümlü tutulamayacağını, annenin de babanın da çocuğu sebebiyle haksızlığa uğratılmaması gerektiğini, baba ölmüşse vârislerin de aynı durumda ve sorumlulukta olduklarını beyan etmektedir.

a)لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ اِلَّا وُسْعَهَا “Hiçbir can (insan) gücünün dışında (bir şeyle) yükümlü tutulamaz.” Yüce Allah bu cümlede çok temel bir prensibe değinmekte ve hiç kimsenin üstesinden gelemeyeceği, gücünün yetmeyeceği herhangi bir şeyle yükümlü tutulamayacağını, yükümlü tutulmaması gerektiğini ilkeleştirmektedir.

ı. Bağlam dikkate alındığında burada verilmek istenen mesaj açıktır: Boşanmış annelerin çocuklarının emzirilmesi sürecinde ihtiyaçlarını karşılamak çocuğun babasına aittir; ancak bu aidiyette örfe göre hareket etmek gerekmekte, babanın gücünün yetmeyeceği şeyler babadan istenmemelidir. Çünkü kişi kaldıramayacağı bir şeyle yükümlü tutulamaz, tutulmamalıdır.

ıı. Âyetin bağlamı gereği, maksat ifade ettiğimiz gibi babaların ekonomik anlamda gücünün üstesinde bir şeyle yükümlü tutulmamasını öngörmektedir. Ancak hem bu cümle hem de konuyla ilgili diğer cümleler Kur’ân’ın çok önemli bir ilkesini öğretmeyi de amaçlayabilir. Bu noktada Yüce Allah En‘âm 6/152 ve A‘râf 7/42’de şöyle buyurmaktadır: “Biz hiç kimseye gücünün yeteceğinden başkasını yüklemeyiz.” Yüce Allah ele aldığı ve hükme bağladığını esaslar çerçevesinde hiçbir cana kaldıramayacağı yükü yüklemeyeceğini beyan etmektedir.

Konuyla ilgili bu ve benzer cümleler benzer içerikte Kur’ân’da yedi yerde(40) geçmektedir. İfadenin kullanıldığı her bir yerde verilmek istenen mesaj gayet açıktır: Yüce Allah’ın verdiği emirler ve muhatapları sorumlu tuttuğu hususlar hem doğrudur ve insanın yararınadır; hem de yapılması kolaydır. Bu haliyle Kur’ân’da yedi kez geçen bu ve benzer ifadeler aynı zamanda iman ve salih amel işlemeye teşvik manası da içermektedir. Teklîf-i mâ lâ yutak denilen “güç yetirilemeyecek şeyin teklif edilmesi” bu ve benzer cümleler sayesinde gündemden çıkartılmak istenmektedir.

Talâk 65/7’de “her zorluğun sonrasında kolaylık yaratılacağı”, İnşirâh 94/5-6’da ise “her zorlukla birlikte en az bir tür kolaylığın bulunduğu” beyan edilmektedir. Bu genel bilgiyi devam ettirmek üzere bu defa Leyl 92/4-10’da şöyle ifadeler yer almaktadır: “Muhakkak ki işleriniz çeşitlidir. (Bu nedenle) kim, (malını Allah rızası için) verir, duyarlı davranır ve en güzeli tasdik ederse, kolayı ona (daha da) kolaylaştırırız. Kim de cimrilik eder, kendi kendine yeterli olacağını sanır, en güzeli yalanlarsa ona da zoru kolaylaştırırız.” Demek ki Yüce Allah’ın emirleri yapılınca sonuç kolaylaşıyor; yasakları işlenince de aslında zor olan cehenneme giriş kolaylaştırılıyor. Belli ki bütün mesele kulun tercihi ve iradesinde şekillenmektedir.

Yüce Allah hiç kimseye kaldıramayacağı yükü yüklemez; hiç kimseyi gücünün yetmeyeceği şeylerle de onu sorumlu tutmaz. Mâide 5/48’de yer alan bilgiye göre de Yüce Allah insanlara ne kadar imkân vermişse herkesi verdiği imkân kadar imtihana tabi tutacaktır. Esasında bu tür ifadelerin hepsi Bakara 2/286’da yer alan bir duanın da kabul edildiğinin bir delilidir: “Ey Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyleri yükleme; bizi onlarla sorumlu tutma!” Bazılarının sandığı veya iddia ettiği gibi mahşerdeki sorgulama standart değildir; herkese aynı sorular da sorulmayacaktır. Aksi takdirde tam bir adaletsizlik söz konusu olurdu ki Rabbimiz hem adaletsizlikten hem de zulümden uzaktır.

b)لَا تُضَآرَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِه۪ “Hiçbir anne çocuğu sebebiyle, hiçbir baba da çocuğu yüzünden zarara uğratılmamalıdır.” Yüce Allah hiçbir cana gücünün üstünde bir şeyin yüklenmemesi gerektiğini beyan ettikten sonra, bağlam gereği olarak hiçbir annenin ve hiçbir babanın çocuğu sebebiyle zarara uğratılmaması gerektiğini de hükme bağlamaktadır. Burada dikkat çekilen şey, hiçbir babanın görev ve sorumluluklarından kaçarak anneyi sıkıntıya sokmaması, hiçbir annenin de kendi çocuğunu emzirmekten kaçınarak babayı sıkıntıya sokmamasıdır. Hiçbir anne çocuğa eksiklik yapıp ona zarar vererek veya çocukla hiç ilgilenmeyip onu tamamen babaya bırakarak, çocuğu emzirmeyi ve korumayı terkederek babayı sıkıntıya sokmasın. Hiçbir baba da anneye zarar vererek, ona ödemesi gerekenleri vermeyerek veya kısarak ya da çocuğu onun elinden zorla alarak ona zarar vermesin.(41) Bu durum “zarar vermek de yok, zarara uğramak da yok”(42) prensibine de uygundur.

c) وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذٰلِكَ “Onun benzeri (nafaka temini) vâris üzerine de yükümlülüktür.” Yüce Allah boşanmış olan annenin emzirmekte olduğu çocuğunun babasının ölmüş olması durumunda ona vâris olacak kişilerin de aynı sorumlulukların sahibi olduklarını bildirmektedir.(43) Her kim böyle bir durumla karşılaşırsa baba sağlığında neleri yapmakla yükümlü idiyse ona vâris olan kişiler de aynı sorumlulukları yerine getirmekle yükümlü tutulmuşlardır. Çünkü şartlar ne olursa olsun, emzirilecek çocuğun mağdur edilmemesi gerekmektedir.

3. فَاِنْ اَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا “Onlar (anne ve baba) karşılıklı anlaşarak ve birbirleriyle görüşerek (çocuğu iki yıldan önce sütten) ayırmak isterlerse kendilerine herhangi bir vebal yoktur.” Yüce Allah burada boşanmış eşlerin emzirilmekte olan çocuklarının emme süresini iki tam yıldan daha aşağı çekmek üzere anlaşırlar ve bu konuda gerekli istişareleri yaparlarsa böyle bir işlem nedeniyle sorumlu olmayacaklarını bildirmektedir.(44) Her iki taraf da çocuğun hayrını düşünecekleri için ana ve babaların bu durumdaki çocuklarını süt emmekten ayırmaya karar vermelerinin bir sorun teşkil etmeyeceği beyan edilmektedir. Buradaki فِصَال fisâl kelimesi Ahkâf 46/15’te de benzer bir içerikte geçmekte ve “ayrılmak, sütten kesilmek” manasına gelmektedir.(45)

Râzî’nin naklettiğine göre, Ebû Müslim el-Isfehânî burada sözü edilen ayrılıktan maksadın süt emzirmekle ilgili olmadığını belirtmiştir. Ona göre konu çocuğun anneden ayrılmasıdır ki eğer ana ve baba bu konuda karşılıklı olarak istişarelerde bulunur da duruma razı olurlarsa artık çocuğa herhangi bir zarar dokunmayacağı için kendilerine de bu nedenle herhangi bir günah ve sorumluluk yüklenmeyecektir.(46)

Isfehânî’ye nispet edilen bu görüş dikkat çekici olsa da bağlam süt emzirmeyle ilgili olduğu için, dahası devam eden cümle de bu konunun devamı niteliğinde bulunduğu için ilk yaklaşımın daha isabetli olduğu kanaatindeyiz.

4. وَاِنْ اَرَدْتُمْ اَنْ تَسْتَرْضِعُوٓا اَوْلَادَكُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ اِذَا سَلَّمْتُمْ مَآ اٰتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ “Çocuklarınızı (süt anneye) emzirtmek istediğiniz takdirde, süt anneye vermekte olduğunuzu (ücreti) uygun bir şekilde teslim etmenizde size vebal yoktur.” Yüce Allah boşanmış eşlerin çocuklarının mağdur edilmemesi, hatta anne sütünden mahrum bırakılmaması için eğer çocuğun kendi annesi onu emziremeyecekse babaların sütanne tutabileceğini, bunda kendilerine herhangi bir günah ve sorumluluk bulunmadığını beyan etmektedir. Böyle bir durumda tutulan sütannelerin de bu çocuklara iyi bakması için kendilerine verilmesi gereken ekonomik ödeneklerin çocukların babaları tarafından örfe göre teslim edilmesi şart koşulmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Talâk 65/6’da “Eğer zorlanırsanız o zaman çocuğu (babasının) hesabına başka kadın emzirecektir” buyrulmaktadır. Anlaşılıyor ki burada keyfi bir uygulamanın değil de anne ve baba arasında bir problem çıkması ya da annenin başka birisiyle evlenmesi,(47) sütünün kesilmesi gibi başka bir mazeretin bulunması durumunda böyle bir yolun da takip edilebileceği hükme bağlanmaktadır. Çünkü bir çocuğun emzirilmesi öncelikle onun kendi annesinin görevidir. Ancak bir sorun çıkması durumunda çocuğun anne sütünden mahrum bırakılmaması için sütanne kurumuna müracaat edilebileceği de ifade edilmektedir. Eğer çocuk başkasının sütünü emmez veya başka bir sütanne bulunamaz ise o zaman o çocuğu kendi annesinin emzirmesi onun görevidir.(48)

5. وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun! Bilin ki şüphesiz Allah yapmakta olduklarınızı görendir.” Yüce Allah kendisine karşı muttaki olunmasını, yani genelde insanlara ilettiği bütün prensiplere, özelde boşanmış kadınların kendi çocuklarını emzirmesi veya çocuklarla ilgili sütanne bulunması, bu arada hiç kimsenin zarara uğratılmaması, hem çocukların, hem boşanmış annelerin hem de ihtiyaç durumunda tutulan sütannelerin ihtiyaçlarının karşılanması görevinin babalara ait oluşu hukukuyla ilgili ilkelere karşı duyarlı olunması gerektiğini emretmektedir.

Bu arada Yüce Allah’ın muhatapların yapıp ettiği ne varsa hepsini görmekte olduğu, dolayısıya olumsuz anlamda hiç kimsenin yaptığının yanına kâr kalmayacağı veya yapılan fedakârlıkların karşılıksız bırakılmayacağı da bildirilmiş olmaktadır. Burada ve benzer âyetlerde Yüce Allah’ın belirlediği, sınırlara riayet edenler hem dünyada sıkıntılardan korunurlar; hem de dünya hayatında mahşerde azaba neden olacak fiillerden uzak durarak azaptan korunmuş olurlar.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., VI, 76.
• 2 - Semerkandî, age., I, 148. 3 - Taberî, age., II, 402. 4 - Semerkandî, age., I, 148; Zemahşerî, age., I, 264.
• 5 - Müslim, Eymân, 11, 13, 16; Tirmizî, Nüzur, 6; Nesâî, Eymân, 15, 16.
• 6 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13
• 7 - Bakara 2/225; Mâide 5/89; Meryem 19/62; Mü’minûn 23/3; Furkân 25/72; Kasas 28/55; Tûr 52/23; Vâkı‘a 56/25; Nebe’ 78/35. 8 - Taberî, age., XIX, 50; Râzî, age., XXIV, 113. 9 - Taberî, age., II, 404-405. 10 - Semerkandî, age., I, 148; Taberî, age., II, 405.
  • Bakara 2/225 Mâide 5/89 Meryem 19/62 Mü'minûn 23/3 Furkân 25/72 Kasas 28/55 Tûr 52/23 Vâkı‘a 56/25 Nebe' 78/35
• 11 - Zemahşerî, age., I, 265.
• 12 - Semerkandî, age., I, 149; Taberî, age., II, 421; Zemahşerî, age., I, 266; Râzî, age., VI, 81.
• 13 - Âl-i İmrân 3/184; A‘râf 7/116; Yûsuf 12/16, 18; Nûr 24/11, 13; Furkân 25/4; Neml 27/84; Haşr 59/10. 14 - Bakara 2/226. 15 - Bakara 2/61, 90; Âl-i İmrân 3/112. 16 - Haşr 59/9.
  • Âl-i İmrân 3/184 A‘râf 7/116 Yûsuf 12/16 Yûsuf 12/18 Nûr 24/11 Nûr 24/13 Furkân 25/4 Neml 27/84 Haşr 59/10 Bakara 2/226 Bakara 2/61 Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/112 Haşr 59/9
• 17 - Semerkandî, age., I, 150; Taberî, age., II, 439-446; Zemahşerî, age., I, 266-267; Râzî, age., VI, 87-88.
• 18 - Semerkandî, age., I, 150; Taberî, age., II, 446-450; Zemahşerî, age., I, 269; Râzî, age., VI, 91-92.
• 19 - Râzî, age., VI, 93.
• 20 - Müslim, Birr, 32, 33; İbn Mâce, Zühd, 9; Ahmed b. Hanbel, II, 285, 539.
• 21 - Semerkandî, age., I, 150; Taberî, age., II, 456.
• 22 - Nesâî, Talâk, 53; İbn Mâce, Talâk, 22. Ayrıca bu ve benzer rivayetler için bk. Semerkandî, age., I, 151; Taberî, age., II, 462; Zemahşerî, age., I, 270; Râzî, age., VI, 100.
• 23 - Bakara 2/187, 229, 230, Nisâ’/13, 14; Tevbe 9/97, 112; Mücâdile 58/4; Talâk 65/1. 24 - Bakara 2/187, 229, 230; Nisâ’ 4/13; Tevbe 9/112; Mücâdile 58/4; Talâk 65/1.
  • Bakara 2/187 Tevbe 9/13 Tevbe 9/112 Mücâdele 58/4 Talâk 65/1 Bakara 2/187 Bakara 2/229 Bakara 2/230 Nisâ 4/13 Tevbe 9/112 Mücâdele 58/4 Talâk 65/1
• 25 - Buhârî, Şehâdât, 3; Talâk, 4; Müslim, Talâk, 1, 2, 4, 5; Ebû Dâvûd, Talâk, 49; İbn Mâce, Nikâh, 32; Tirmizî, Nikâh, 27.
• 26 - Bakara 2/46, 230, 249; Yûsuf 12/110; Kehf 18/53; Nûr 24/12; Sâd 38/24; Hâkka 69/20; Kıyâmet 75/25, 28; Mutaffifûn 83/4. 27 - Bakara 2/78; Âl-i ‘Imrân 3/154; Nisâ’ 4/157; En‘âm 6/116, 148; A‘râf 7/66, 171; Tevbe 9/118; Yûnus 10/22, 24, 36, 60, 66; Hûd 11/27; Yûsuf 12/42; İsrâ’ 17/52, 101, 102; Kehf 18/35, 36; Enbiyâ’ 21/87; Hacc 22/15; Şu‘arâ’ 26/186; Kasas 28/38, 39; Ahzâb 33/10; Sebe’ 34/20; Sâffât 37/87; Sâd 38/27; Mü’min 40/37; Fussılet 41/22, 23, 48, 50; Câsiye 45/24, 32; Feth 48/6, 12; Hucürât 49/12; Necm 53/23, 28; Haşr 59/2; Cinn 72/5, 7, 12; İnşikâk 84/14.
  • Bakara 2/46 Bakara 2/230 Bakara 2/249 Yûsuf 12/110 Kehf 18/53 Nûr 24/12 Sâd 38/24 Hâkka 69/20 Kıyâmet 75/25 Kıyâmet 75/28 Mutaffifîn 83/4 Bakara 2/78 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/157 En‘âm 6/116 En‘âm 6/148 A‘râf 7/66 A‘râf 7/171 Tevbe 9/118 Yûnus 10/22 Yûnus 10/24 Yûnus 10/36 Yûnus 10/60 Yûnus 10/66 Hûd 11/27 Yûsuf 12/42 İsrâ 17/52 İsrâ 17/101 İsrâ 17/102 Kehf 18/35 Kehf 18/36 Enbiyâ 21/87 Hacc 22/15 Şu‘arâ 26/186 Kasas 28/38 Kasas 28/39 Ahzâb 33/10 Sebe' 34/20 Sâffât 37/87 Sâd 38/27 Mü'min 40/37 Fussilet 41/22 Fussilet 41/23 Fussilet 41/48 Fussilet 41/50 Câsiye 45/24 Câsiye 45/32 Fetih 48/6 Fetih 48/12 Hucurât 49/12 Necm 53/23 Necm 53/28 Haşr 59/2 Cinn 72/5 Cinn 72/7 Cinn 72/12 İnşikâk 84/14
• 28 - Zemahşerî, age., I, 274; Râzî, age., VI, 110. 29 - Ebû Dâvûd, Talâk, 9; Tirmizî, Talâk, 9, İbn Mâce, Mukaddime, 7; Talâk, 13. 30 - Semerkandî, age., I, 152; Zemahşerî, age., I, 274.
• 31 - Râzî, age., VI, 111. 32 - Semerkandî, age., I, 152; Zemahşerî, age., I, 274.
• 33 - Semerkandî, age., I, 152; Taberî, age., II, 484; Râzî, age., VI, 111.
• 34 - Zemahşerî, age., I, 274; Râzî, age., VI, 111.
• 35 - Bakara 2/216; Âl-i İmrân 3/66; Nahl 16/74; Nûr 24/19.
  • Bakara 2/216 Âl-i İmrân 3/66 Nahl 16/74 Nûr 24/19
• 36 - Yazır, age., II, 115. 37 - Taberî, age., II, 490.
• 38 - Zemahşerî, age., I, 275.
• 39 - Buhârî, Vesâyâ, 4; Ferâid, 18, 28; Müslim, Radâ‘, 36; Tirmizî, Radâ‘, 8.
• 40 - Bakara 2/233, 286; Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/152; A‘râf 7/42; Mü’minûn 23/62; Talâk 65/7.
  • Bakara 2/233 Bakara 2/286 Nisâ 4/84 En‘âm 6/152 A‘râf 7/42 Mü'minûn 23/62 Talâk 65/7
• 41 - Zemahşerî, age., I, 276. 42 - İbn Mâce, Ahkâm, 17; Ahmed b. Hanbel, I, 313.
• 43 - Semerkandî, age., I, 153; Zemahşerî, age., I, 276. 44 - Semerkandî, age., I, 153. 45 - Taberî, age., II, 505.
• 46 - Râzî, age., VI, 123.
• 47 - Râzî, age., VI, 124. 48 - Râzî, age., VI, 124.