Âl-i İmrân Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 200 âyetten oluşan, adını 33. âyette yer alan ve “İmrân’ın ailesi” anlamındaki اٰل عِمْرٰن âlü ‘ımrâne tamlamasından alan Âl-i İmrân sûresi, inişe göre 98, resmî sıralamada ise 3. sûredir. Bakara sûresiyle birlikte bu sûre ez-zehrâvân “iki bahçe, iki çiçek” ismi ile de anılmaktadır. Âyetlerinin önemli bir bölümünün Uhud savaşı esnasında indirildiği bilinen bu sûrenin bir kısım âyetinin daha sonraki dönemlerde indirildiği belirtilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Bakara sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıcının mukatta‘a harflerinden oluşması” (Bakara 1; Âl-i İmrân 1), “vahyin insanlara ikram edilişi” (Bakara 2, 185; Âl-i İmrân 3-4, 7), “Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi” (Bakara 154; Âl-i İmrân 169-170), “Allah’ın zatı ve sıfatlarıyla ilgili bilgilerin verilmesi” (Bakara 255, 257; Âl-i İmrân 2, 26-27), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Bakara 2-4, 177, 285; Âl-i İmrân 16, 104, 110, 133-135), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Bakara 164; Âl-i İmrân 27, 190, 191), “Yüce Allah’a karşı muttaki oluş, Rasûlüllah’a iman ve güven” (Bakara 2, 177; Âl-i İmrân 31, 132), “müminlerin çeşitli duaları” (Bakara 286; Âl-i İmrân 7-9, 191-194) vs. konular ele alınmakta ve her iki sûre arasında konu irtibatı devam ettirilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları, çeşitli ilâhi kitaplar gönderişi, her şeyi bilmesi, hiçbir şeyin O’na gizli kalmaması, el-Kitâb’ın hem muhkem hem de müteşabih âyetlerden oluşması, kalplerinde eğrilik bulunanların tavrı, müminlerin gönülden gelen duaları, dünya hayatının çeşitli özellikleri, Allah katında dinin İslâm oluşu, önceki nesillerin peygamberlerini öldürmeleri, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve kudreti gibi konularla başlamaktadır.

33. âyetten itibaren, İmrân’ın ailesi, Hz. Meryem ve Hz. İsa ile ilgili çeşitli bilgiler, İncil’in özellikleri, Hz. İsa’nın ölümü, yaratılış özellikleri, Hz. İbrâhim’le ilgili bazılarının kanaatlerinin yersizliği, kitap ehlinin birçok konudaki tutarsızlıkları, peygamberler sisteminin birbirini desteklemeye dayalı yapısı, bütün dini öğretilerdeki inanç esaslarının aynı oluşu, İslâm’dan başka bir dinin kabul edilmeyeceği, farklı inananların kaybedeceği, infak denen duyarlılığın önemi, hac ibadetinin gerekliliği gibi konular ele alınmaktadır.

102. âyetten itibaren, bütün Müslümanların Kur’ân’a sarılmaları gerektiği, vahyin dönüştürücü özelliği, Müslümanların sahip olması gereken duyarlılıklar, kitap ehlinin bozuk olanlarının yanında istikamet sahibi olanlarının da varlığı, müminlerin kimleri dost edinmeleri gerektiği, düşmanlarının onlara karşı sinsi duyguları gibi meselelere değinilmektedir. 121. âyetten itibaren, Uhud savaşıyla ilgili bazı bilgiler, Bedir’de müminlere yapılan yardımın hatırlatılması, faizin tehlikeli bir ekonomik işleyiş olduğu, cennet için çalışmak gerektiği, iman ve güçlü oluş ilişkisi, kâfirlere itaatin feci sonuçları, Hz. Peygamber’in beşer oluşuna dair bilgilendirmeler, onun tebliğinde nasıl davranması gerektiğine dair beyanlar, risaletin insanlığa büyük lütuf oluşu vs. ele alınmaktadır.

169. âyetten itibaren, Yüce Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi gerektiği, onların Rablerinin katında rızıklandırılmakta oluşu, inkârcılara zaman tanınmasının onların lehine olmayışı, infak edilmeyen servetin insana problem oluşturacağı, her canın ölümü tadıcı oluşu, Müslümanların çeşitli sıkıntılar çekeceği, vahyin duyurulmasının zorunluluğu, kâinat hakkında tefekkür, müminlerin duaları, amellerin zayi olmayacağı, kitap ehlinden de istikamet sahiplerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

Son âyette ise müminlere yönelik şu emir verilmektedir: “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun! (Cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

Yüce Allah, sûrenin 75-80. âyetlerinde kitap ehlinden bir grubun emanete karşı tutumlarını, ilahi mesaja karşı dönek tavırlarını, bütün peygamberlerin davetinin temelini, başka varlıkların ilah edinilmemesini beyan etmektedir.

a) Kitap Ehlinin Bazı Olumsuzlukları

Yüce Allah, sûrenin 75-77. âyetlerinde kitap ehlinden bir kısmının yüklerle mal emanetine riayet ettiğini, bir kısmının ise bir dinara bile sadakat göstermediğini, bunun sebebini ise “Ümmîlere karşı (yaptıklarımızdan dolayı) bize hiçbir yol (sorumluluk) yoktur” şeklinde dile getirdiklerini, Allah adına bile bile yalan söylediklerini, buna karşılık kendilerine şöyle cevap verdiğini bildirmektedir: “Hayır! (Gerçek onların dediği değil.) Her kim sözünü yerine getirir ve duyarlı davranırsa, (bilsin ki) muhakkak ki Allah takvâlı (duyarlı) olanları sever. Allah’a verdikleri sözü ve yeminlerini az bir bedele satanlar (var ya), onların ahirette hiçbir payı yoktur. Kıyamet günü Allah onlara konuşmayacak, onlara bakmayacak ve onları temize çıkarmayacaktır. Onlar için elem verici bir azap vardır.”

ı. Emanete Sadakat Gösterenler ve İhanet Edenler

وَمِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ مَنْ اِنْ تَاْمَنْهُ بِقِنْطَارٍ يُؤَدِّه۪ٓ اِلَيْكَ وَمِنْهُمْ مَنْ اِنْ تَاْمَنْهُ بِد۪ينَارٍ لَا يُؤَدِّه۪ٓ اِلَيْكَ اِلَّا مَا دُمْتَ عَلَيْهِ قَآئِمًا ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَالُوا لَيْسَ عَلَيْنَا فِي الْاُمِّيّ۪نَ سَب۪يلٌ وَيَقُولُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ وَهُمْ يَعْلَمُونَ “Kitap ehlinden öylesi vardır ki ona yığınla mal emanet etsen, onu sana (tastamam geri) öder. Onlardan öylesi de vardır ki ona bir dinar emanet etsen, başına dikilmediğin sürece onu sana (geri) ödemez. Bunun sebebi, ‘Ümmilere karşı (yaptıklarımızdan dolayı) bize hiçbir yol (sorumluluk) yoktur.’ demeleridir. Onlar Allah hakkında bilerek yalan söylüyorlar.”

Âyetteki وَمِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ مَنْ ve min ehli’l-kitâbi men ifadesi “kitap ehlinden (şöyle) kişi(ler) vardır”; اِنْ تَاْمَنْهُ in te’menhu ifadesi “ona, kendisine emanet etsen”; بِقِنْطَارٍ bi kıntârin kelimesi “kantarlar dolusu (mal)”; يُؤَدِّه۪ٓ yüeddihî ifadesi “onu verir”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; وَمِنْهُمْ مَنْ ve minhum men ifadesi “onlardan yine (şöyle) kişi(ler) vardır”; اِنْ تَاْمَنْهُ in te’menhu ifadesi “ona emanet etsen”; بِد۪ينَارٍ bi dînârin sözcüğü “tek bir dinar”; لَا يُؤَدِّه۪ٓ lâ yüeddihî ifadesi “onu vermez”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; اِلَّا مَا دُمْتَ illâ mâ dümte istisnası “devam ettiğin süre hariç”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “üzerine”; قَآئِمًا kâimen kelimesi “yerine getirmek, alabilmek üzere”; ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesi “bunun sebebi şu(dur)”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; قَالُوا kâlû fiili “(şöyle) demiş (olmalarıdır)”; لَيْسَ leyse edatı “yoktur, olmaz”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bizim üzerimizde”; فِي الْاُمِّيّ۪نَ fi’l-ümmiyyîne ifadesi “ümmilerle ilgili, kitap ehlinden olmayanlarla ilgili”; سَب۪يلٌ sebîlün kelimesi “herhangi bir yol, sorumluluk”;وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve (şöyle) diyorlar, isnat ediyorlar”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah hakkında”; الْكَذِب el-kezibe kelimesi “yalan”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili ise “bilmektedirler, bildikleri halde, bile bile” demektir.

Burada kitap ehlinden insanların farklı özelliklerinin bulunduğu, güvenilir olanları gibi güvenilmez olanlarının da bulunduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَمِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ مَنْ اِنْ تَاْمَنْهُ بِقِنْطَارٍ يُؤَدِّه۪ٓ اِلَيْكَ “Kitap ehlinden öylesi vardır ki ona yüklerle mal emanet etsen, onu sana (eksiksiz, tastamam) iade eder.” Yüce Allah Âl-i İmrân 3/69 ve 72. âyetlerde de olduğu gibi, bütün kitap ehlini kast etmemek gerektiğini ortaya koymak üzere içlerinden farklı özelliklere sahip olanlar bulunduğunu beyan etmektedir. İşte bunun örneklerinden birisi de bu âyette verilmektedir. Kitap ehlinden olup da kendilerine kantarlarla dolu mal, servet emanet edilse bunu eksiksiz olarak, kuruşuna dokunmadan, tamamıyla aynısıyla vereceğini, dolayısıyla emanet ehli olduklarını haber vermektedir.

Bir kez de Nisâ’ 4/20’de geçen قِنْطَار kıntâr kelimesi “hazine”, “yükler dolusu” gibi anlamlar içermekte ve belli ki çok fazla miktar manasını içermektedir. Bu kelimenin çoğulu olan الْقَنَاط۪ير el-kanâtîr kelimesi sadece Âl-i İmrân 3/14’te geçmekte ve “kanratlar dolusu” manasını vermektedir. Kitap ehlinden bazılarının bu şekilde güvenilir insanlar olduğu, hepsinin güvenilir olmadığı gibi hepsinin de sahtekâr olmadıkları beyan edilerek, bütüncül olarak hepsinin aynı olmadığına özellikle dikkat çekilmiş olmaktadır. Anlaşılıyor ki insan toplulukları hakkında değerlendirme yapılırken toptancı bir yaklaşım sergilememek gerekmektedir.

2. وَمِنْهُمْ مَنْ اِنْ تَاْمَنْهُ بِد۪ينَارٍ لَا يُؤَدِّه۪ٓ اِلَيْكَ اِلَّا مَا دُمْتَ عَلَيْهِ قَآئِمًا “Onlardan öylesi de vardır ki ona bir dinar emanet etsen, tepesine dikilip durmazsan onu sana iade etmez.” Yüce Allah kitap ehlinden bazı kişilerin de son derece güvensiz insanlar olduklarını, emanete hıyanet ettiklerini, öyle ki kendilerine bir dinarlık miktar emanet bırakılsa başlarına dikilmedikçe bunu bile sahibine vermeyeceklerini beyan etmekte, böylece önceki cümlede verilen bilginin zıddının da o toplumda bulunduğunu ifade etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen د۪ينَارٍ dînâr kelimesi “bir dinar”, “bir sikke altın” manasına gelmekte ve emanete konu edilecek şeyin oldukça küçük bir değer olmasına rağmen, söz konusu grupların bunu bile sahibine vermeyecek şekilde güvensiz oldukları ortaya konulmaktadır. Bu arada burada zikredilen اِلَّا مَا دُمْتَ عَلَيْهِ قَآئِمًا illâ mâ dümte ‘aleyhi kâimen ifadesi “yanına gidip gelmeye devam etmek”, “tepesine, başına dikilmek”, “devamlı başında bulunmak” manasını içermekte ve kitap ehlinden bir grubun bu şekilde duyarsız ve güvensiz insanlar oldukları beyan edilmek istenmektedir.

3. ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَالُوا لَيْسَ عَلَيْنَا فِي الْاُمِّيّ۪نَ سَب۪يلٌ “Bunun sebebi ‘Ümmîlere karşı (yaptıklarımızdan dolayı) bize hiçbir yol (sorumluluk) yoktur’ demeleridir.” Yüce Allah kitap ehli içerisinde bulunan bu güvenilmez, hıyanet sahiplerinin böyle davranma sebebini zikretmekte ve “kendilerini ümmilere karşı sorumlu görmemelerini” gerekçe olarak beyan ettiklerini bildirmektedir. Burada geçen سَب۪يل sebîl kelimesi her ne kadar “yol” manasına gelse de bağlam gereği maksat “sorumluluk” şeklinde anlaşılmalıdır. Kaldı ki kelimenin nekra gelmesi nedeniyle mutlak genel bir anlam devreye girmekte ve “hiçbir sorumluluk” hissetmedikleri anlaşılmaktadır.

Âl-i İmrân 3/20’de de belirttiğimiz gibi, burada zikredilen الْاُمِّيّ۪ن el-ümmiyî(û)ne kelimesinden maksat, “kendilerine kitap verilmeyenler”, yani “kitap ehlinden olmayan müşrikler, inkârcılar” vs. “ilahi kitaba sahip olmayan herkes”tir. Bu kelimeyle ilgili olarak zikredildiği Bakara 2/78’de şu bilgiler yer almaktadır: “İçlerinde birtakım ümmîler vardır ki, kulaktan dolma şeylerden başka el-Kitâb’ı (Tevrat’ı) bilmezler. Onlar sadece zanda (tahminde) bulunuyorlar.”

Âyette geçen الْاُمِّيّ۪ن el-ümmiyî(û)ne kelimesi kök anlamı itibariyle “anasından doğduğu gibi” demektir. Bakara 2/78-79’da ümmilerin kimler olduğu ve niteliklerinin ne olduğu açıklanmakta, kavramın içi “el-kitâb’ı bilmeyenler, kuruntulara ve zanna uyanlar, elleriyle yazdıklarını Allah katından diye sunanlar” şeklinde doldurulmakta, bu arada Âl-i İmrân 3/20 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/75’teki kullanım gereği bunların “kitap verilmeyenler” manasına geldiği, Cum‘a 62/2’deki kullanım gereği de “Mekkeli”, “şehirlerin anasından olan”, “ana şehirli” gibi içeriklerle şekillendirildiği anlaşılmaktadır. Demek ki kitap ehlinden olanlar kendilerini ayrıcalıklı görmekte ve kendilerine kitap verilmeyenler manasında ümmilere karşı herhangi bir sorumluluklarının bulunmadığını iddia ederek, onlara ait en küçük bir şeyi bile geri verme ihtiyacı hissetmemekte, başkalarının mallarına sahip olmayı kendi hakları olarak görmektelerdi. İşte Yüce Allah onların sergilediği bu olumsuz tavrın gerekçesini bu cümleleriyle aktarmaktadır.

“Ümmilik” konusunu A‘râf 7/157 ve Kalem 68/1’de etraflı bir şekilde ele alacağımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

4. وَيَقُولُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ وَهُمْ يَعْلَمُونَ “Allah adına bile bile yalan söylüyorlar.” Yüce Allah Âl-i İmrân 3/78’de de geçen bu cümlede kitap ehlinden olan bu kişilerin bile bile Allah’a yalan isnat ettiklerini haber vermektedir. Belli ki bu kişiler kendilerini ayrıcalıklı görme durumlarını ilahi bir bilgiye dayandırdıklarını düşünmekte, adeta bu davranışlarını onlara Allah’ın bildirdiğini iddia etmektelerdi. Onlara göre başkalarına karşı herhangi bir sorumluluklarının olmaması, dini kabullerinin bir sonucuydu. İşte Yüce Allah kendilerini yalanlamakta ve bu düşünceleri sebebiyle Allah’a yalan isnat ettiklerini bildirmektedir. Yûnus 10/18 ve Hucürât 49/16’da beyan edildiği gibi bu tipler “Allah’a bilmediğini haber veren” ve “O’na -hâşâ- din öğretmeye çalışan” insanlar olarak tanıtılmış olmaktadır. Buna benzer içeriklerde olmak üzere, Bakara 2/80 ve A‘râf 7/28’de de birtakım uyarılar zikredilmektedir.

Çeşitli âyetlerde hatırlatıldığı üzere, Yüce Allah’a iftira etmek korkunç bir hatadır ve sahiplerine çok kötü bir akıbetin hazırlanmasına sebeptir. Çünkü Allah’a yalan iftira edenler en zalimler olarak tanıtılmaktadır.(1) Konuyla ilgili olarak Nahl 16/105’te şöyle buyrulmaktadır: “Gerçekte sadece yalan uyduranlar Allah’ın âyetlerine inanmayanlardır. İşte onlar, yalancıların ta kendileridir.” Aynı manada mesaj içermesi bakımından Yûnus 10/69’da da şu uyarı yer almaktadır: “De ki: Allah hakkında yalan uyduranlar asla kurtuluşa eremezler.”

Yüce Allah onların ifadelerindeki vurgulu ifadeye uygun olarak, aynı şekilde اِنَّمَا innemâ edatıyla birlikte seslenmekte, Allah’ın âyetlerine iman etmeyenlerin o yalanı uydurduklarını beyan etmektedir. İftiracılar vahye inanmayan inkârcılardır. Üstelik âyetin sonunda onların bu durumunu tekrar vurgulamak üzere yine hasr/kasr yollarından birisi olan zamir-i fasl kullanarak gerçek yalancıların, dahası sürekli yalan konuşanların, yalancılıkla anılanların kendileri olduğunu ifade etmektedir. Sonuç: İftira edenler de kendileridir; yalancılık yapanlar da.

Benzer şekilde Nahl 16/116-117’de şöyle buyrulmaktadır: “Dillerinizin uydurduğu yalana dayanarak ‘şu helâldir, şu da haramdır’ demeyin; (aksi takdirde) sonuçta Allah’a karşı yalan uydurmuş olursunuz. Allah’a karşı yalan uyduranlar kurtuluşa eremezler. (Kazandıkları) pek az bir menfaattir. (Halbuki) onlar için elem verici bir azap vardır.” Konuyla ilgili âyetlerin hükmü elbette tarihsel değil, evrenseldir. Buna göre, benzer şekilde Yüce Allah’ın vermediği bir hükmü O vermiş gibi kabul edip uygulamanın korkunç bir hata olduğu bütün muhataplara iletilmektedir. En‘âm 6/137-140, Yûnus 10/59, Hûd 11/18, Nahl 16/116-117 ve Hâkka 69/44-47 gibi âyetlerde Yüce Allah’a iftira etmenin ne kadar büyük bir suç ve günah olduğu ve bunu işleyenleri nasıl bir sonun beklediği açıkça ortaya konulmaktadır. Âyetleri indirildiği ortama hapsederek benzer yanlışlıkları yapmakta herhangi bir sorun görmemek Kur’ân’ı güne ve hayata getirmemektir; böyle davrananlar da işledikleri hatanın cezasını çekmekten elbette kurtulamayacaklardır.

ıı. Takvâ Sahiplerine Ödüller

بَلٰى مَنْ اَوْفٰى بِعَهْدِه۪ وَاتَّقٰى فَاِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُتَّق۪ينَ “Aksine, kim sözünü yerine getirir ve takvâlı (duyarlı) davranırsa, şüphesiz ki Allah muttakîleri (duyarlı olanları) sever.”

Âyetteki بَلٰى belâ edatı “hayır, bilakis”; مَنْ اَوْفٰى men evfâ ifadesi “her kim tam anlamıyla yerine getirirse”; بِعَهْدِه۪ bi ‘ahdihî ifadesi “onun kendi sözünü, ahdini, vadini”; وَاتَّقٰى vettekâ fiili “ve takvâlı (duyarlı) olursa”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُحِبُّ yuhibbu fiili “sever, sevmektedir”; الْمُتَّق۪ين el-muttakîne kelimesi ise “takvâ sahiplerini, duyarlı olanları” demektir.

Burada insanların birbirlerine verdikleri sözün gereğini yerine getirmelerinin önemine dair uyarı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kitap ehlinden olup olumsuz ve güvensiz bir tutum ortaya koyanların davranışlarının yanlış olduğunu, Allah’a yalan isnat ettiklerini beyan ettikten sonra, herhangi bir insanın verdiği sözün gereğini yerine getirmesi gerektiğini ifade ederek, Allah’ın muttakileri yani bu şekilde sorumlu ve duyarlı davrananları sevdiğini haber vermektedir.

1. Âyetin başında yer alan بَلٰى belâ edatı, önceki âyette yer alan bilgilerin yani kitap ehlinden bazı kişilerin güvensizliklerinin ve emanete hıyanetlik yapmalarının, dahası “ümmilere karşı hiçbir sorumluluğumuz yoktur” şeklindeki kanaatlerinin kesinlikle yanlış olduğunu ortaya koyan bir konumdadır. Bir başka ihtimal ise bu edatın kendisinden sonra gelen cümlenin başlangıcı ve uyarı manası vermesidir.(2)

2. Âyette yer alan مَنْ اَوْفٰى بِعَهْدِه۪ ifadesi “her kim ahdine, vediği sözüne vefa gösterirse” manasına gelmektedir. Buradan hareketle, her kim ahdine tam anlamıyla vefa gösterirse yani sözünün gereğini tam olarak yerine getirirse, emanete hıyanetlik yapmazsa sorumlu davranmış olacaktır ve bu sayede Yüce Allah’ın sevgisini kazanacaktır. Mâide 5/1, Ra‘d 13/20 ve Me‘âric 70/32 gibi âyetlerde de geçtiği üzere, anlaşmalara yani verilen sözlere riayet etmek sosyal hayatta mümin olmanın en önemli göstergelerindendir. Bu noktada İsrâ’ 17/34, Ahzâb 33/23 ve İnsân 76/7’de verilen bilgiler ahde vefanın ne kadar önemli olduğuna dair mesajlar içermektedir.

3. Âyette geçen اتَّقٰى ittekâ fiili “muttaki olmak” manasındadır. Kelimenin kök anlamı “korumak” olsa da beş harfli kalıpta bunun anlamı “korunmak” şeklinde bir boyut kazanmaktadır. Bağlam kitap ehlinden bazılarının ümmi dedikleri kitap ehlinden olmayanlara karşı kendilerini sorumsuz kabul etmeleriyle ilgili olduğu için, âyetin sonunda yer alan الْمُتَّق۪ين el-muttakîne kelimesini “sorumlu davrananlar”, “duyarlılık gösterenler”, “sorumluluğunu bilenler” şeklinde yorumlamak gerektiği kanaatindeyiz. Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, takvâ kavramı “sorumluluk” eksenli bir mana içeriğine sahip olduğu için buradaki bağlam da tam da bu anlamda yorumlanmayı gerektirecek şekildedir.

ııı. Dünya Menfaati Uğrunda Âyetleri Satanlar

اِنَّ الَّذ۪ينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللّٰهِ وَاَيْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَل۪يلًا اُو۬لٰٓئِكَ لَا خَلَاقَ لَهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللّٰهُ وَلَا يَنْظُرُ اِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ وَلَا يُزَكّ۪يهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Allah’a verdikleri sözü ve yeminlerini az bir değer karşılığında satanlar (var ya), onların ahirette hiçbir payı yoktur. Allah kıyamet gününde onlara konuşmayacak, onlara bakmayacak ve onları temize çıkarmayacaktır. Onlar için elem verici bir azap vardır.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ يَشْتَرُونَ innellezîne yeşterûne ifadesi “muhakkak ki satanlar”; بِعَهْدِ اللّٰهِ bi ‘ahdillâhi tamlaması “Allah’a verdiği sözü”; وَاَيْمَانِهِمْ ve eymânihim ifadesi “ve onların kendi yeminlerini”; ثَمَنًا قَل۪يلًا semenen kalîlen tamlaması “az bir bedel karşılığında”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; لَا خَلَاقَ lâ halâka ifadesi “hiçbir payı yoktur”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için, onların”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-‘âhırati ifadesi “âhirette”; وَلَا يُكَلِّمُهُمُ ve lâ yükellimuhum ifadesi “ve onlara konuşmayacaktır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَلَا يَنْظُرُ ve lâ yanzuru fiili “ve bakmayacaktır”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet günü”;وَلَا يُزَكّ۪يهِمْ ve lâ yüzekkîhim ifadesi “ve onları arındırmayacaktır”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada Yüce Allah’a verdikleri sözleri ve yaptıkları yeminleri az bir dünyalığa satanların nasıl bir akıbet yaşayacakları gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الَّذ۪ينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللّٰهِ وَاَيْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَل۪يلًا “Allah’a verdikleri sözü ve yeminlerini az bir bedelle değiştirenlere gelince.” Yüce Allah önceki âyetlerle bağlantılı bir şekilde bu âyette de ahde vefa kavramını ele almakta, bu defa kulların kendi aralarındaki iletişimlerinden öte Allah’a verdikleri sözlerinde durmayanların, yani bu türden duyarsız davrananların nasıl bir akıbetle karşılaşacaklarını haber vermektedir. Bu âyetin iniş sebebi olarak konuyu Yahudilerle ilişkili olarak ortaya koyan çeşitli olaylar nakledilmektedir.(3) Biz bu nakillerdeki bilgilerin doğru olabileceğini de kabul ederek ilgili olayları değil de âyetin doğrudan ve evrensel manada bir mesaj içerdiğini düşünerek metni yorumlamaya çalışacağız.

Âyetin bu kısmında iki hususa dikkat çekilmektedir.

a) Burada yer alan عَهْد اللّٰهِ ‘ahdüllâhi tamlaması “Allah’a verilen söz” manasına gelmektedir. Çeşitli vesilelerle de ifade ettiğimiz üzere, عَهْد ‘ahd kavramı “ahit, söz” anlamında kulların Yüce Allah’ın kendilerine emrettiği şeyleri yerine getirmeye ve yasaklarından kaçınmaya dair verdikleri sözlerdir.(4) Ahd yani “verilen sözler” hem Allah’a hem de insanlara yönelik sözler şeklinde anlaşılmalıdır. ‘Ahd “insanı Rabbine yaklaştıracak davranışları yerine getirmeyi taahhüt etmektir.”(5)

Mâide 5/1 ve Mü’minûn 23/8’de detaylı bir şekilde ele alacağımız üzere, Kur’ân’da 8 kez(6) yer alanعَهْد اللّٰهِ ‘ahdüllâh “Allah’ın ahdi” tamlaması, “Yüce Allah’a verilen söz” demektir. Bu ise Yüce Allah’ın insanı yarattığı fıtratla uyumlu yaşamak anlamına gelmektedir. Ahitlerine riayet etmek, başta fıtrat sözleşmesi olarak ifade ettiğimiz “insanın Yüce Allah’a verdiği söz” olmak üzere, insanların birbirlerine çeşitli vesilelerle verdikleri bütün sözleri ve aralarında yaptıkları bütün anlaşma ve antlaşmaları da içerir. Dahası, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de اَيْمَانِهِمْ eymânihim “yeminleri” ifadesiyle belirtildiği gibi, yapılan yeminler ve adanan adaklar da bu kapsama dâhildir. Ahitlere riayet etmek demek, verilen bütün sözleri tutmak demektir. Bu çerçevede Mâide 5/1’de emredilen “Sözleşmelere sadakat göstermek” de elbette bu kapsamda yer almaktadır.

Hz. Peygamber, emanete riayetin ve verilen sözü tutmanın ne kadar önemli olduğunu beyan etmek üzere münafıkların çeşitli özelliklerini sayarken dört davranışa dikkat çekmektedir: “Emanete ihanet etmek, konuştuğunda yalan söylemek, söz verdiğinde sözünde durmamak ve düşmanlığında haddi aşmak.”(7) Nebî (as)’ın özetlediği bu davranış bozuklukları aslında fıtrat sözleşmesini bozmanın ve şeytandan yana olmanın bir sonucudur.

Aynı şekilde Enes (ra), Hz. Peygamber’in bir hutbesinde şöyle buyurduğunu nakletmektedir: “Dikkat edin, emaneti olmayanın imanı yoktur; ahdi olmayanın da dini yoktur.”(8) Bu son derece çarpıcı ve sarsıcı tanıtımdan sonra başka bir söze ihtiyaç olmadığını ifade etmek durumundayız.

b) Âyette geçen ثَمَنًا قَل۪يلًا semenen kalîlen tamlaması “az bir bedel, basit dünya menfaati, az bir paha” manasına gelmekte ve Kur’ân’da dokuz kez(9) yer almaktadır. Konuyla ilgili bazı âyetlerde yer alan ve dünya malının azlığını ortaya koyan قَل۪يل kalîl kelimesi zaten az olan dünyalıkların çok daha az olduğu manasını devreye sokmaktadır. Nisâ’ 4/77’de de “bütünüyle dünya metaının az olduğu” açıkça vurgulanmaktadır.

2. اُو۬لٰٓئِكَ لَا خَلَاقَ لَهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللّٰهُ وَلَا يَنْظُرُ اِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ وَلَا يُزَكّ۪يهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Onların ahirette hiçbir payı yoktur. Kıyamet günü Allah onlara konuşmayacak, onlara bakmayacak ve onları temize çıkarmayacaktır. Onlar için elem verici bir azap vardır.” Yüce Allah’a verilen sözler ile yapılan yeminleri az bir dünyalık karşılığında satanların nasıl bir akıbetle karşılacakları âyetin devam eden kısmında ele alınmakta ve beş konuya dikkat çekilmektedir.

a) اُو۬لٰٓئِكَ لَا خَلَاقَ لَهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ “Onların ahirette hiçbir payı yoktur.” Bu çerçevede “ilk” ceza bu cümlede dile getirilmekte, “âhirette bunların hayır, nimet ve huzur manasında hiçbir paylarının bulunmadığı” haber verilmektedir. Kur’ân’da altı kez(10) geçen خَلَاق halâk kelimesi “pay, nasip” manasına gelmekte ve bazı insanların sadece dünyalık istedikleri için Allah’a verdikleri sözleri ve yaptıkları yeminlerini satanların âhirette herhangi bir paylarının olmayacağı dile getirilmektedir. Bu anlama gelebilecek bir başka kullanım da Âl-i İmrân 3/176’da حَظّ hazz kelimesiyle dile getirilmekte, inkârcıların mahşerde hiçbir payının bulunmadığı manasını vermektedir.

b) وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللّٰهُ “(Kıyamet günü) Allah onlara konuşmayacaktır.” Yüce Allah ahde vefa göstermeyip sözleşmeleriyle yeminlerini az bir dünyalığa satanların “ikinci” cezasını “kendilerine konuşmaması” şeklinde uygulayacağını bildirmektedir. Konuyla benzer içerikte olmak üzere Bakara 2/174’te de Yüce Allah’ın gönderdiği ilahi mesajları gizleyenlerle ilgili olarak onlara kıyamet günü konuşmayacağı bildirilmektedir. Yüce Allah’ın bu kişilere konuşmaması onlara rahmetle iltifat etmemesi manasındadır.(11)

c) وَلَا يَنْظُرُ اِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “Kıyamet günü (Allah) onlara bakmayacaktır.” Yüce Allah ahde vefa göstermeyip sözleşmeleriyle yeminlerini az bir dünyalığa satanların “üçüncü” cezasını “Kıyamet günü kendilerine bakmaması” şeklinde uygulayacağını bildirmektedir. Kur’ân’da sadece burada geçen bu ifade, Yüce Allah’ın bu tip insanlara rahmet nazarıyla suratlarına bakmayacağını, onların durumuyla ilgilenmeyeceğini, A‘râf 7/51 ve Tâhâ 20/126’da da belirtildiği gibi kendilerini azapta unutacağını mesaj olarak içerebilir. Burada zikredilen “bakmama”nın mecaz manada bir kullanım olduğu açıktır.

d) وَلَا يُزَكّ۪يهِمْ“Onları temize çıkarmayacaktır.” Ehde vefa göstermeyenlere uygulanacak “dördüncü” ceza Yüce Allah’ın bu tip insanları arındırmamasıdır. Yüce Allah bunları günahlarından arındırmayacağını, onları temize çıkarmayacağını da beyan ederek Allah’a verilen sözlerle yeminlerin az bedele satılmasının onulmaz bir hataya sebebiyet vereceği gerçeğine dikkat çekmektedir. Olumsuz kalıpta bu ifade bir kez de Bakara 2/174’te yer almaktadır.

e) وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Onlar için elem verici bir azap vardır.” Ahde vefa göstermeyenlere uygulanacak “beşinci” ceza ise bu kişiler için “elem verici bir azab”ın olmasıdır. Bu ifade benzer kalıplarda ve içeriklerde Kur’ân’da 72 kez(12) yer almakta ve hepsinde ilahi ceza ve azap içerikli olarak kullanılmaktadır. Yüce Allah bu uyarısını yaparak muhatapların bu noktada çok dikkatli olması gerektiğini hükme bağlamaktadır. Bu mesaj konuyla ilgili bütün tehditleri içerecek şekilde kapsamı geniş bir mana alanına sahip olsa da özel olarak maksat cehennem azabıdır.

b) İlahi Blgilere Karşı Farklı Tavırlar

Yüce Allah, sûrenin 78-80. âyetlerinde kitap ehlinden bir grubup, okudukları/söyledikleri kitaptan sanılsın diye el-kitâb’ı (okurken) dillerini eğip büktüklerini, hâlbuki söylediklerinin el-Kitâb’dan olmadığını, Allah katından olmadığı halde söylediklerini “o, Allah katındandır” diye nitelendirdiklerini, Allah adına bile bile yalan söylediklerini bildirmektedir.

Ayrıca hiçbir insan peygamberin, Yüce Allah’ın kendisine Kitap, hikmet ve peygamberlik vermesinden sonra (kalkıp) insanlara “Allah’ın peşi sıra bana kullar olun!” demesinin mümkün olmadığı, aksine ders çalışmakta ve (başkalarına da) öğretmekte olduğunuz el-Kitâb uyarınca rabbâniyyîn (Rabbe hâlis kullar) olunması gerektiğini söyledikleri, dahası hiçbir peygamberin muhataplarına “Melekleri ve peygamberleri rabler edinin” diye de emretmediği, insanlar müslüman olduktan sonra peygamberlerin onlara kâfirliği emretmeyeceği ifade edilmektedir.

ı. Hakikati Çarpıtanlar

وَاِنَّ مِنْهُمْ لَفَر۪يقًا يَلْوُ۫نَ اَلْسِنَتَهُمْ بِالْكِتَابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْكِتَابِ وَمَا هُوَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ وَمَا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ وَيَقُولُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ وَهُمْ يَعْلَمُونَ “Şüphesiz ki onlardan (kitap ehlinden) bir grup, (okuduklarını) kitaptan sanasınız diye Kitabı (Tevrat’ı okurken) dillerini eğip bükerler. (Oysa) o (okudukları), Kitaptan (Tevrat’tan) değildir. (Söyledikleri) Allah katından olmadığı hâlde “O, Allah katındandır.” derler. Allah hakkında bilerek yalan söylerler.”

Âyettekiوَاِنَّ مِنْهُمْ ve inne minhum ifadesi “ve mukakkak ki onların içlerinden vardır”; لَفَر۪يقًا le ferîkan ifadesi “elbette (şöyle) bir grup”; يَلْوُ۫نَ yelvûne fiili “eğip bükerler”; اَلْسِنَتَهُمْ elsinetehum tamlaması “onların dillerini”; بِالْكِتَابِ bi’l-kitâbi ifadesi “kitabla ilgili olarak”; لِتَحْسَبُوهُ li tahsebûhu ifadesi “onu (dedikleri şeyleri) sanasınız diye”; مِنَ الْكِتَابِ mine’l-kitâbi ifadesi “kitaptan”; وَمَا هُوَ ve mâ hüve ifadesi “(hâlbuki) o (yani dedikleri şey) değildir”; مِنَ الْكِتَابِ mine’l-kitâbi ifadesi “kitaptan”; وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve (şöyle) derler”; هُوَ hüve zamiri “o (dedikleri şey)”; مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ min ‘ındillâhi ifadesi “Allah’ın katındandır”; وَمَا هُوَ ve mâ hüve ifadesi “(hâlbuki) o (yani dedikleri şey) değildir”; مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ min ‘ındillâhi ifadesi “Allah katından değildir”; وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve derler, isnat ederler”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah hakkında”; الْكَذِب el-kezibe kelimesi “yalan”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili ise “bilmektedirler, bildikleri halde, bile bile” demektir.

Burada kitap ehlinden bir grubun vahyi nasıl tahrif edip insanları nasıl kandırmaya çalıştıkları gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنَّ مِنْهُمْ لَفَر۪يقًا يَلْوُ۫نَ اَلْسِنَتَهُمْ بِالْكِتَابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْكِتَابِ وَمَا هُوَ مِنَ الْكِتَابِ “Kitap ehlinden bir grup, (okuduklarını/söylediklerini) kitaptan sanasınız diye el-kitâb’ı (okurken) dillerini eğip büküyorlar. Hâlbuki okudukları o el-Kitâb’dan değildir.” Yüce Allah daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/75. âyette sözünü ettiği kitap ehlinden bir grupla yani Ka‘b b. el-Eşref, Mâlik b. es-Sayf, Huyay b. Ahtab gibi Medine’deki Yahudilerle ilgili(13) birtakım tanıtıcı beyanları bu âyette de sürdürmekte ve kitapla ilgili olarak takındıkları sahte tavrı dile getirip muhataplarını uyarmak istemektedir.

Âyette مِنْهُمْ minhum “onlardan, içlerinden” ifadesi kullanılarak maksadın “bütün kitap ehli” değil de “onların bir kısmı” olduğunu gösterdiği gibi beraberinde kullanılan فَر۪يق ferîk “bir grup” sözcüğü de aynı manayı desteklemekte ve kitap ehlinden bir grubun ele alındığı mesajı verilmektedir. Bu arada söz konusu grubun الْكِتَاب el-kitâb denilen vahiy ile yani ellerinde bulunan Tevrât metinleri ile ilgili tutumunu ortaya koymak üzere يَلْوُ۫نَ yelvûne fiili kullanılmaktadır ki bu fiil “eğip bükmek”, “tahrif etmek”,(14) “çarpıtmak”, “değişik bir üslüp takınmak”, “itibar etmemek”, “dönüp bakmamak” gibi anlamlar içermektedir. Bu fiil telvûne kalıbında Âl-i İmrân 3/153’te, telvû kalıbında Nisâ’ 4/135’te, levvev kalıbında Münâfikûn 63/5’te geçmekte, isim olarak da leyy kalıbında Nisâ’ 4/46’da yer almaktadır ki hepsinde de birbirine yakın anlamlar söz konusudur.

Yüce Allah sözünü ettiği kitap ehlinden ilgili grubun el-kitâb’la ilgili olarak muhatapları etkilemek veya yalana inandırmak için söylenenleri kitaptan yani vahiyden sansınlar diye dillerini eğip büktüklerini, böylece insanları kandırmaya çalıştıklarını ifade etmektedir. Onlar tıpkı Arapça’da olduğu gibi İbrânice’de de kelimelerin irablarını değiştirerek metni tahrif etmişler ve karşıdakiler bunu kitaptan yani Yüce Allah tarafından gelmiş sansınlar diye bu eğip bükmeyi metne uygulamışlardı. İbn Abbâs bu kişilerin ellerindeki metinde Hz. Peygamber’in sıfatlarıyla ilgili bilgilerin bulunduğu kısımları bozduklarını, bunun yerine başka bir metin yazdıklarını ve insanları bu şekilde aldatarak Hz. Peygamber’in risaletine karşı olmalarını sağlamak istediklerini beyan etmektedir.(15)

2. وَيَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ وَمَا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ وَيَقُولُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ وَهُمْ يَعْلَمُونَ “O (söyledikleri) Allah katından olmadığı halde ‘o, Allah katındandır’ diyorlar. Allah adına bile bile yalan söylüyorlar.” Yüce Allah kitap ehlinden bir grubun bu şekilde kelimeleri eğip bükerek muhataplarını aldatmakla kalmadıklarını, devamında sözlerini daha da inandırıcı kılmak için kendi elleriyle yazdıkları veya söyledikleri sözlerin de Yüce Allah katından olduğunu söyeleyerek korkunç bir başka iftiraya başvurduklarını işte bu cümlelerde dile getirmektedir.

a)وَيَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ وَمَا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ “O (söyledikleri) Allah katından olmadığı halde ‘o, Allah katındandır’ diyorlar.” Yüce Allah kendisine iftira eden tiplerin bu türden sözlerini daha inandırıcı kılmak için Allah adına konuştukları havasını verdiklerini, esasında sözleri Allah katından olmamasına rağmen “bütün bunlar Allah katındandır” diyerek muhataplarını kandırmak istediklerini haber vermektedir. Bu konu Bakara 2/78’de de etraflı bir şekilde ele alınmakta ve Allah’ın gerçek kelamını gizleyip kendi sözlerini Yüce Allah’ın sözleriymiş gibi sunma çabalarını şiddetle eleştirmektedir.

b) وَيَقُولُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ وَهُمْ يَعْلَمُونَ “Allah adına bile bile yalan söylüyorlar.” Daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/75’te de geçen bu cümlede kitap ehlinden olan bu kişilerin bile bile Allah’a yalan isnat ettikleri dile getirilmektedir. Belli ki bu kişiler kendi sözlerini ve kanaatlerini mutlak doğru görme durumlarını ilahi bir bilgiye dayandırdıklarını düşünmekte, adeta bu davranışlarını onlara Allah’ın bildirdiğini iddia etmektelerdi.

Onlara göre Hz. Peygamber’in risaleti gerçek değildi ve muhataplar, özellikle de kitap ehlinden olanlar ona asla ve asla tâbi olmamalıydılar. İşte Yüce Allah bu iddia sahiplerini yalanlamakta ve bu düşünceleri sebebiyle Allah’a yalan isnat ettiklerini bildirmektedir. Yûnus 10/18, Ra‘d 13/31 ve Hucürât 49/16’da beyan edildiği gibi, bu tipler Allah’a bilmediğini haber veren ve O’na -hâşâ- din öğretmeye çalışan insanlar olarak tanıtılmış olmaktadır. Buna benzer içeriklerde olmak üzere Bakara 2/80 ve A‘râf 7/28’de de çeşitli uyarılar zikredilmektedir.

3. Âyette verilmek istenen mesaj ile Bakara 2/78’de verilen mesaj birbirini tamamlar mahiyettedir. Söz konusu âyetin meali şu şekildedir: “el-Kitâb’ı kendi elleriyle yazıp sonra onu az bir bedel karşılığında satmak için ‘Bu, Allah katındandır’ diyenlere yazıklar olsun! Elleriyle yazdıklarından ötürü vay haline onların! Kazandıklarından ötürü vay haline onların!” Yüce Allah Medine’deki kitap ehli bir grubun el-Kitâb’ı bilmeyen, kuruntulardan başka sözü olmayıp sürekli zan ürettiklerini beyan ettikten sonra, bu kişilerin esasında bilmedikleri ilâhi bilgilerin yer aldığı el-Kitâb’ı kafalarına göre kendi elleriyle yazdıklarını, sonrasında da onu az bir dünyalık bedel karşılığında satabilmek, dünyevi bir menfaat elde edebilmek için onun Allah katından olduğu yalanını ve iftirasını dile getirdiklerini haber vermektedir. Onların yaptığı bu iş aynı zamanda Bakara 2/75. âyette dile getirilen tahrîfin nasıl yapıldığının da bir göstergesi durumundadır.

4. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ile Bakara 2/75. âyet benzer bir mesaj vermekte ve bazı nankörlerin dünyalık emellerine ulaşabilmek için Yüce Allah’ın vahyini nasıl istismar ettikleri ortaya konulmuş olmaktadır. Kitap ehlinden bazı âlimlerin, din bilginleri denen kişilerin âdetinin ilahi metinleri tahrîf ve tebdîl yani “bozma” ve “değiştirme” şeklinde gerçekleştiği bu şekilde dile getirilmiş olmakta, benzer davranışları yapmaması için bu son ümmetin fertleri de elbette uyarılmak istenmektedir.

Âyetin Günümüze Mesajı:

Durum vahyin indirildiği dönemde böyle iken sonrasında değişen fazla bir şey maalesef yoktur. Günümüzde de insanlar din adına konuşurlarken muhatapların bilgisizliğinden istifade ederek her bir sözlerinin önünde veya arkasında Arapça bir metin okuyarak sözlerinin vahiy olduğu izlenimini vermek istemekte ve sonu gelmez tartışmaların fitilini ateşlemektedirler. Kendi zihinlerine göre muhatapları şekillendirmek için her türlü işleme başvuran bu zihniyet, esasında Allah adına konuşurken Allah’ın kitabından konuşmamayı sanat haline getirmekte ve ikincil veya üçüncül metinleri vahyin önüne geçirebilmektedirler.

Onlara göre “yalan Arapça konuşulunca yalan olmaktan çıkıyor” ve bunun sonucunda da maksat elde edilebiliyor. Oysa Yüce Allah’ın dini hakkında konuşurken O’nun kitabı ortada dururken kitabın sunduğu bilgileri derin bir sessizliğe mahkûm etmek korkunç bir vebali yüklenmekten başka bir şey değildir. Vahyi konuşuyormuş gibi yapıp âyetlere bir türlü sırayı getirmeyenler veya ara sıra âyet okusalar da konuyla ilgili bütün ayetleri görmezlikten gelerek dahası son sözü âyete söylettirmeyip başka sözleri vahyin önüne geçirenler yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen işlemi yapanlardan farklı bir şey ortaya koymamaktadırlar.

Bütün bunlara ilave olarak işin en kötüsü de bu tür âyetlerde verilen bilgileri nüzul sebebi ve nüzul ortamıyla ilişkili ve sınırlı görüp âyetin günümüz insanını ilgilendirmediğini söylemektir. Bu durumda söz konusu kişiler bilerek ve isteyerek ya da yaptıkları kötülüğün bilincine varmadan Yüce Allah’ın kitabını tarihe gömmek gibi bir başka korkunç hataya da sebep olmaktadırlar.

Bakara 2/78 ve Âl-i İmrân 3/78’de ele alınan mesele, günümüz Müslümanlarının da en çok dikkat etmeleri gereken konulardan birisidir. Kendilerini dinin sahibi, koruyucusu ve özel görevlisi sanan, bunun sonucunda muhataplarını yok sayan, çevrelerindeki cahillere afra tafra satarak “sadece biz biliriz, başkası bu işlerden anlamaz” diyerek karşıtlarını suçlayan yahut da kendileri gibi düşünmeyenleri başka zihniyetlerin, başka şer odaklarının oyuncağı, satılmış elemanları veya ajanları gibi sunmak da bu tiplerin sıklıkla müracaat ettiği ahlaksızlık yollarındandır. Kişiler din adına neler anlayabilmişlerse onu muhataplarına aktarırlar, kararı da kendilerine bırakırlar.

Esasında Zümer 39/18’de de belirtildiği gibi yiğit kullar her söze kulak verirler; ancak en güzeline uyarlar. Bu gerçeğe ve evrensel hakikate rağmen, karşıdakilerin bilgi düzeylerini istismar ederek hakikatin tek ölçüsü kendileriymiş gibi davranmaları kendi ahlak düzeylerini ortaya koymaktan, bazı cahilleri kandırmaktan ve insanları saptırmaktan başka bir işe yaramamaktadır. Kur’ân’ın herkese sözü ve mesajı vardır; ancak özellikle din adına, Allah adına konuşurken nasıl davranmamak gerektiğine dair bu tür âyetlerde son derece uyarıcı prensipler dile getirilmektedir.

ıı. Peygamberlerin Evrensel Daveti

مَا كَانَ لِبَشَرٍ اَنْ يُؤْتِيَهُ اللّٰهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِبَادًا ل۪ي مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلٰكِنْ كُونُوا رَبَّانِيّ۪نَ بِمَا كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتَابَ وَبِمَا كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ “Allah’ın kendisine Kitap, hikmet (doğru hüküm verme yeteneği) ve peygamberlik vermesinden sonra hiçbir insanın, insanlara ‘Allah’ın peşi sıra bana kullar olun!’ demesi mümkün değildir. Aksine (şöyle derler): Kitabı (okuyup) öğreterek ve (ondan) ders yaparak kendini Rabbe adayan kullar olun!”

Âyetteki مَا كَانَ لِبَشَرٍ mâ kâne li beşerin ifadesi “hiçbir beşer için, hiçbir insan için olamaz”; اَنْ يُؤْتِيَهُ en yü’tiyehû ifadesi “ona vermesi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitap, vahiy”; وَالْحُكْمَ ve’l-hükme kelimesi “ve hikmet”; وَالنُّبُوَّةَ ve’n-nübüvvete kelimesi “ve peygamberlik”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَقُولَ yekûle fiili “(şöyle) demesi”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlara”; كُونُوا kûnû isteği “(şöyle) olun”; عِبَادًا ‘ıbâden kelimesi “kullar”; ل۪ي lî ifadesi “bana, benim için”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; وَلٰكِنْ ve lâkin kelimesi “ve ancak (şunu derler)”; كُونُوا kûnû isteği “olun”; رَبَّانِيّ۪نَ rabbâniyyîne kelimesi “kendisini Rabbe adanan kişiler”; بِمَا كُنْتُمْ bimâ küntüm ifadesi “(şöyle) olmanız sebebiyle”; تُعَلِّمُونَ tu‘allimûne fiili “talim edip öğretmekte”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitabı”; وَبِمَا كُنْتُمْ ve bimâ küntüm ifadesi “ve yine (şöyle) olmanız sebebiyle”; تَدْرُسُونَ tedrusûne fiili ise “ (ondan) ders çalışmakta” demektir.

Burada vahye muhatap hiçbir peygamberin şirk ve küfür içerikli sözler tebliğ etmeyecekleri, ayrıca ümmetlerinin Yüce Allah’a adanmış insanlar olmaları gerektiğine dair çağrıları gündeme getirilmektedir.

1.مَا كَانَ لِبَشَرٍ اَنْ يُؤْتِيَهُ اللّٰهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِبَادًا ل۪ي مِنْ دُونِ اللّٰهِ “Hiçbir insanın, Allah’ın kendisine Kitap, hikmet ve nübüvvet (peygamberlik) vermesinden sonra (kalkıp) insanlara ‘Allah’ın peşi sıra bana kullar olun!’ demesi mümkün değildir.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Kendisine Allah’ın kitap, hikmet ve peygamberlik vermesi, sonrasında ise insanlara ‘Allah’ın peşi sıra bana kullar olun’ demesi hiçbir beşer için olabilecek bir şey değildir.” Yüce Allah önceki âyetteki mesajı devam ettirmekte ve peygamberlerin bile insanları kendilerine kulluğa çağıramayacağını dile getirmektedir.

Âyette özellikle peygamberlerin üç sıfatına dikkat çekilerek En‘âm 6/89’da da belirtildiği gibi kendilerine “kitap”, “hikmet” ve “nübüvvet” verilen peygamberlerin bile davetlerinin sadece ve sadece Yüce Allah’a kulluğa çağrı şeklinde olacağını ortaya koymaktadır. Bu kavramlar hakkında daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/48’de bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

a) Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Bu çerçevede bir kısmını hatırlatmak istiyoruz.

ı. “İbn Abbâs şunu söylemiştir: Yahudiler, ‘Üzeyir Allah’ın oğludur’; Hıristiyanlar da ‘Mesih, Allah’ın oğludur’ dedikleri için bu âyet nazil olmuştur.”

ıı. “Denildiğine göre, Yahudilerden Ebû Râfî el-Kurazî ve Hıristiyanlardan da Necran heyetinin reisi, Hz. Peygamber’e, ‘Sana ibâdet etmemizi ve seni bir rab edinmemizi mi istiyorsun?’ demişler; bunun üzerine Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: ‘Allah’tan başkasına tapmaktan veya Allah’tan başkasına ibâdet etmeyi emretmekten Allah’a sığınırız. Yüce Allah beni böyle bir iş için göndermedi ve bana böyle bir şeyi emretmedi.’ İşte bu âyet bu sözler üzerine indirilmiştir.”

ııı. “Bir adam Hz. Peygamber’e şöyle demişti: ‘Ey Allah’ın Rasûlü, biz sana birbirimize selam verdiğimiz gibi selam veriyoruz. Sana secde ederek (selam verelim) mi?’ Bunun üzerine Hz. Peygamber, ‘Hiçbir kimsenin, Allah’tan başka bir varlığa secde etmesi doğru değildir. Fakat siz peygamberinize izzet-ü ikramda bulunun ve herkese hakkını vermeyi bilin’ buyurmuştur.”

ıv. “Yahudiler, kendilerinin elde ettiği fazilet ve makamlara hiç kimsenin ulaşamayacağını iddia edince, Yüce Allah onlara şöyle dem(ek istem)iştir: ‘Eğer durum sizin dediğiniz gibi olsaydı, sizlerin, insanları köle ve hizmetçi yapmaya uğraşmamanız, aksine Allah’a itaat edip O’nun tekliflerine boyun eğmelerini insanlara emretmeniz gerekirdi. Bu durumda da insanları Hz. Muhammed’in nübüvvetini tasdik etmeye teşvik etmeniz gerekirdi. Çünkü Hz. Muhammed’in elinde mucizelerin zuhur etmesi böyle yapmanızı gerektirir.’ Bu, âyetin lafzının ihtimal tanıdığı bir izahtır. Çünkü Yüce Allah’ın ‘Sonra diğer insanlara Allah’ı bırakıp da bana kul olun’ demesi’ ifâdesi, tıpkı ‘Onlar, Allah’ı bırakıp bilginlerini ve rahiplerini ilah edindiler’(16) âyeti gibidir.”(17) Bu konuda daha başka rivayetler de tefsirlerimizde nakledilmektedir.(18)

Bir kısmını naklettiğimiz bu rivayetler elbette sahih olabilir; bunda herhangi bir sakınca görmemekteyiz. Ancak âyetin iniş sebebinin şu veya bu olay olması, onun mesajını ilgili rivayetlerle sınırlı tutma hakkını bize vermez. Bu nedenle bir fikir vermesi bakımından söz konusu rivayetleri nakletmeyi gerekli görsek de âyetin vermek istediği mesajı daha geniş bir balkış açısıyla ortaya koymaya gayret edeceğiz.

b) Bu âyette kimlerle ilgili bilgilerin verildiği de önemli bir konudur. Buna göre öncelikle âyetteki asıl mesajı, sonrasında ise beraberinde düşünülebilecek diğer bir mesajı belirtmek istiyoruz.

ı. Kitap ehlinden bazı âlimlerin yani din bilgini denen kişilerin ilahi metinleri tahrîf ve tebdîl ettikleri yani “bozup değiştirdikleri” beyan edildikten sonra, bu defa özellikle kitap ehlinden sayılan Hıristiyanların gerçekleştirdiği bir tahrife dikkat çekilmektedir. Buna göre hiçbir peygamberin muhataplarını kendisine kulluk etmeye çağıramayacağı öğretilmekte, Hz. İsa’yı ilah sanan insanların korkunç bir hata içerisinde oldukları haber verilmek istenmektedir.

Âyette yer alan كُونُوا عِبَادًا ل۪ي ifadesi “Benim için kullar olun” manasına alınırsa, o zaman مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka” manasına gelmiş olur. Yok, eğer كُونُوا عِبَادًا ل۪ي ifadesi “Bana kulluk edenler olun” manasına alınırsa, o zaman da مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra” anlamında bir çeşit şirk ifadesi olarak kabul edilmiş olur. Metin ve bağlam her iki yaklaşıma da müsaittir; bu yüzden söz konusu ifadelere yönelik verilebilecek iki mana da doğru kabul edilebilir.

Bir insana ilahi mesaj manasında “el-kitâb”, onu doğru kavrayıp doğru muhakemeler üreterek hayata geçirme gücü manasında “hikmet” ve elbette bu iki değerin beraberinde getirildiği “nübüvvet/peygamberlik” görevi verilmesi durumunda, o peygamberin insanları bir beşere kulluğa çağırması olacak şey değildir. İşte konu Yahudilerin Hz. Üzeyr’le, Hıristiyanların ise Hz. İsa ile ilgili olarak sahip olduğu kabulde görülmekte, küfür ve şirk içerikli bu kabul önce deşifre edilmekte, ardından da kökten reddedilmektedir.

Kitap ehli iki grup olarak bilinen Yahudi ve Hıristiyanların kendi peygamberlerini Yüce Allah’ın oğlu saymaları konusu Tevbe 9/30’da dile getirilmekte ve bu tür kabullerin onların ağızlarında eveleyip geveledikleri boş ve anlamsız bir söz olduğu belirtilmekte, bu sözlerin daha önceki kâfirlerin sözlerine benzediği, bunların ilahi lanete konu edinildiği ve sahiplerinin hakikattan savruldukları ifade edilmektedir.

Yüce Allah Hz. İsa ile ilgili olarak bu konunun ele alındığı Mâide 5/116’da şu bilgileri vermektedir: “Allah ‘Ey Meryem oğlu İsa! İnsanlara ‘Beni ve anamı Allah’ın peşi sıra iki ilah edinin’ diye sen mi dedin’ buyurduğu zaman o şöyle demişti: Hâşâ! Seni tenzih ederim; hakkım olmayan şeyi söylemek bana yakışmaz. Hem ben söyleseydim sen onu şüphesiz bilirdin. Sen benim içimdekini bilirsin, halbuki ben senin zâtında olanı bilmem. Gizlilikleri eksiksiz bilen yalnızca sensin. Ben onlara, ancak bana emrettiğini söyledim: ‘Benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allah’a kulluk edin.’ İçlerinde bulunduğum müddetçe onlar üzerine kontrolcü idim. Beni vefat ettirince artık onlar üzerine gözetleyici yalnız sen oldun. Sen her şeyi hakkıyle görensin.” İşte Yüce Allah Hz. İsa üzerinden üretilen bir hezeyanın nasıl büyük bir iftira olduğunu bu âyetlerde dile getirmekte, böyle bir kabulün kesinlikle doğru olamayacağını belirtmektedir.

ıı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki asıl mesaj, Hz. İsa’ya ilahlık isnat eden Hıristiyanlara yönelik olsa da önceki âyetle bağlantılı olarak başka bir mesaj içeriğine daha dikkat çekildiğini söyleyebiliriz. Kitaba, hikmete ve nübüvvete sahip kılınan bir peygamber bile kendisine kulluğa davet edemezken, bu üç değerden yoksun olan başka bir kişinin yani kitap ehlinden birtakım bilgin kabul edilen kişilerin kendi sözlerini “Allah katındandır” diye sunarak bu türden hezeyanlar üretmesi kınanmaktadır. Bu gerçeğe rağmen, kendilerine özel hiçbir “kitap” verilmeyen, o kitaptan sağlam ve doğru bir şekilde hüküm çıkarma imkânı anlamında “hikmet”i bulunmayan, nihayetinde “nübüvvet” gibi büyük bir şerefle de buluşturulmamış insanların başkalarını Allah adına saptırmaya çalışması korkunç bir hata olarak beyan edilmektedir.

2. وَلٰكِنْ كُونُوا رَبَّانِيّ۪نَ بِمَا كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتَابَ وَبِمَا كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ “Bilakis (şöyle demeleri gerekir): ‘el-Kitâb’ı ta‘lîm ederek (kendiniz öğrenip başkalarına da öğreterek) ve (kendisinden) ders çalışarak rabbâniyyîn (Rabbe hâlis/kendini Rabbe adayan kullar) olunuz!” Yüce Allah âyetin bu kısmında bu defa kendilerine kitap, hikmet ve nübüvvet verdiği peygamblerlerin muhataplarına neler dediğini bildirmektedir. Bu çerçevede her bir peygamberin ümmetlerine öğretmekte oldukları الْكِتَاب el-kitâb yani ilahi bilgiler manasında vahiy ve kendisinden ders yapmakta oldukları kaynak itibariyle herkesin rabbâniyyûn olması gerektiğini söylediklerini bildirmekte, bu şekilde peygamberlere iftira atanların durumlarını açıkça ortaya koymakta, kendilerinideşifre etmektedir.

a) Mâide 5/44 ve 63’te de geçen رَبَّانِيّ۪ن rabbâniyyî(û)ne ifadesi “Rabbin terbiyesine tam teslim olanlar”, “ilahi terbiyeden geçenler”, “bu terbiye ile hayatını Rabbine adayanlar”, “gerçek dindarlar”, “kendisini Rabbini tanımaya ve O’na itaate adayanlar”, “Allah adamları”, “Rabbe hâlis kullar”, “Rabbe mensup, O’na ait olanlar”, “bilginler, âlimler” gibi manalarda yorumlanmaktadır(19) ki Âl-i İmrân 3/146’da yer alan ribbiyyûne kelimesi de aynı manalara gelmektedir. Esasında yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede rabbâniyyîn denen kişilerin kimler olduğuna dair açıklama mahiyetinde bilgiler de zikredilmekte, bu bağlamda onların el-kitâb’ı yani ilahi bilgileri başkalarına da öğrettikleri ve kendilerinin de bizzat ondan beslendikleri, ondan ders çalıştıkları belirtilmektedir.

b) Âyette yer alan تُعَلِّمُونَ tu‘allimûne fiili bazı âlimler tarafından تَعْلَمُونَ ta‘lemûne şeklinde okunmakta, öncelikle el-kitâb’ın öğrenilmesi gerektiği, sonrasında ise ondan çalışılmasının zorunlu olduğu gündeme getiriliyor demektir. Esasında diğer okunuşta da öğretilmek için önce öğrenme gerekli olduğundan dolayı bu detaya çok da gerek olmadığı kanaatindeyiz.

c) Âyette verilmek istenen temel mesaj, bütün peygamberlerin çağrısını öğretmektir ki arzu edilen durum ümmetin fertlerinin birer rabbânî olmalarıdır. Rabbânî olanlar yani kendini, benliğini, En‘âm 6/162’de belirtildiği gibi bütün desteğini, ibadetlerini, hayatını, ölümünü, bir anlamda her şeyini âlemlerin Rabbi olan Yüce Allah’a adayan yiğitler olmak risalet çağrısının temel öğretisidir. İşte bir müslümanın nasıl davranarak rabbânî olabileceği de âyette ortaya konulmakta ve bunun vahye sarılarak, bütün çalışmalarını ondan öğrenerek şekillendirebilecekleri, şekillendirmeleri gerektiği bildirilmiş olmaktadır. Vahiyden kopuk sunumlar muhataplarını aldatmaktan başka bir şey değildir.

d) Âyette muhteşem bir hakikate daha dikkat çekilmekte olduğunu düşünmekteyiz. Buna göre, ümmetin fertlerinin her birisinin kendi çabalarını ortaya koymaları, başkalarının düşüncelerinin peşine düşmemeleri gerektiği, önceki âyette de belirtildiği gibi kendini din âlimi sananların sahte sözlerine kanmamaları, bunun için bizzat kendilerinin el-kitâb denilen “ilahi vahye” sarılmaları emredilmektedir. Bu doğrultuda olmak üzere, ümmetin fertleri din adına öğrenimlerini, öğretimlerini ve bütün çalışmalarını vahye bağlamaları gerektiği, yapacakları sunumları vahiyden ders çalışarak gerçekleştirmelerinin bir anlamda zorunlu olduğu özellikle ortaya konulmaktadır diyebiliriz. Vahyi bilmeden, gerçekleri ondan öğrenmeden, vahiy kaynaklı dersler çalışmadan rabbânî olunamamaktadır, vesselâm.

ııı. Tevhid Üzerelik

وَلَا يَاْمُرَكُمْ اَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلٰٓئِكَةَ وَالنَّبِيّ۪نَ اَرْبَابًا اَيَاْمُرُكُمْ بِالْكُفْرِ بَعْدَ اِذْ اَنْتُمْ مُسْلِمُونَ “(Hiçbir peygamber) size ‘Melekleri ve peygamberleri rabler edinin.’ diye de emretmez. Siz müslüman olduktan sonra (peygamberler) size kâfirliği emreder mi (hiç)!”

Âyetteki وَلَا يَاْمُرَكُمْ ve lâ ye’muraküm ifadesi “ve size emretmez”; اَنْ تَتَّخِذُوا en tettehızû ifadesi “edinmenizi”; الْمَلٰٓئِكَةَ el-melâikete kelimesi “melekleri”; وَالنَّبِيّ۪نَ ve’n-nebiyyîne kelimesi “ve peygamberleri”;اَرْبَابًا erbâben kelimesi “rabler”; اَيَاْمُرُكُمْ e ye’muruküm sorusu “(herhangi bir peygamber) size emreder mi”; بِالْكُفْرِ bi’l-küfri ifadesi “küfrü, inkârı”; بَعْدَ اِذْ اَنْتُمْ ba‘de iz entüm ifadesi “sizler (şöyle) olduktan sonra”; مُسْلِمُونَ müslümûne kelimesi “müslümanlar” demektir.

Burada peygamberlerin ümmetlerine söylemeyecekleri şeylerden bir tanesi daha gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا يَاْمُرَكُمْ اَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلٰٓئِكَةَ وَالنَّبِيّ۪نَ اَرْبَابًا “(Hiçbir peygamber) size ‘Melekleri ve peygamberleri rabler edinin’ diye de emretmez.” Yüce Allah kendilerine kitap, hikmet ve nübüvvet verilen hiçbir peygamberin “Allah’ın peşi sıra bana kullar olun” demeyeceğini, aksine “kendinizi Rabbe adayanlar olun” diyeceklerini beyan ettikten sonra, bu âyette konuya dair bir başka açılıma daha yer vermektedir. Buna göre hiçbir peygamberin muhataplarına “melekleri ve peygamberleri rabler edinmeyi emretmeyeceği” de dile getirilmektedir. Melekler ve peygamberler bile rabler edinilemeyeceğine göre, diğer insanların Yüce Allah’ın peşi sıra, ast, yedek ilahlar şeklinde kabulünü çağrıştıran yaklaşımların ne kadar korkunç bir hata olduğu apaçık ortadadır. Enbiyâ’ 21/29’da beyan edildiği gibi, herhangi bir melek Yüce Allah’ın peşi sıra kendisinin de ilah olabileceğini söylerse o da ateş azabıyla cezalandırılacaktır. Benzer bir tehdit bütün peygamberlere yönelik olarak En‘âm 6/88’de, diğer peygamberlerle birlikte Hz. Peygamber’e yönelik olarak da Zümer 39/65’te beyan edilmekte, bu korkunç hatayı yapmamaları noktasında ümmetin bütün fertleri uyarılmaktadır.

Elbette ne melekler ne de peygamberler böyle bir iddiada asla ve asla bulunmamışlardır. Onlar üzerinden mesaj verilmesinin muhtemel sebebi, ümmetin melekleri de peygamberleri de araya koyup şirke düşmelerini engellemektir. Konu melekler ve peygamberler üzerinden dile getirilince, diğerlerini zikretmeye bile gerek görülmemektedir. Ancak ne hazindir ki bu ümmetin bazı fertleri melekleri veya peygamberleri araya koymaktan öte, bazı veli, mürşit, âlim, veli vs. dedikleri kişileri de kendileriyle Yüce Allah arasına koyarak korkunç ve affedilmez bir hata işlemektedirler. Rabbimizden niyazımız, iş işten geçmeden bu büyük hatadan dönülmesidir.

2. اَيَاْمُرُكُمْ بِالْكُفْرِ بَعْدَ اِذْ اَنْتُمْ مُسْلِمُونَ “Sizler müslüman olduktan sonra (peygamberler) size kâfirliği emreder(ler) mi!?” Yüce Allah peygamberlerin sözlerini ve davetlerini ele aldığı bu âyetlerinde son söz olarak muhataplar Müslüman olmuşken hiçbir peygamberin hiçbir insanı Müslüman olduktan sonra kendisini küfre düşürecek bir şeye davet etmeyeceğini, onlara küfrü, şirki emretmeyeceğini, aksine tek olan Yüce Allah’a kulluk etmeleri gerektiğini kendilerine bildireceklerini ifade etmek istemektedir.

Yüce Allah ister bir melek, isterse peygamberler üzerinden olsun, muhataplar Müslüman olduktan sonra onlardan hiçbir ferdin küfre düşmesine sebep olacak herhangi bir çağrının veya mesajın peygamberlere nispet edilemeyeceğini ortaya koymaktadır. Böylece kitap ehlinden bir kısmının yani Yahudilerin Hz. Üzeyr’i, Hıristiyanların da Hz. İsa’yı Yüce Allah’ın oğlu olarak kabul edişlerinin arka planında asla ve asla bir peygamber öğretisinin bulunamayacağı özellikle bildirilmek istenmektedir.

Anlaşılıyor ki gerek Bakara 2/78 ve Âl-i İmrân 3/78’de belirtildiği gibi, din adına birileri kendi kanaatlerini din diye sunarlarken aslında Yüce Allah’a iftira etmektedirler. Eski milletler içerisinde bu korkunç hatayı yapanlar olduğu gibi, maalesef bugün de benzer durumlar fazlasıyla yaşanabilmekte, kişilerin kendilerinin uydurdukları yalanlar din diye sunulmaktadır. Bilinmelidir ki Yüce Allah’ın vahyinde tevhidi zedeleyebilecek hiçbir kabul, hiçbir unsur bulunamaz. Eğer bir sunumda böyle şeyler veya bunları çağrıştıracak bilgiler veya iddialar varsa, bunların insan uydurması olduğu apaçık ortadadır; âyetlerde verilmek istenen ortak mesaj bu olsa gerektir.

Dipnotlar

• 1 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7.
  • En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7
• 2 - Râzî, age., VIII, 102-103.
• 3 - Semerkandî, age., I, 225; Taberî, age., III, 321-322; Zemahşerî, age., I, 368-369.
• 4 - Taberî, age., XXIX, 84. 5 - Râzî, age., XXIII, 81. 6 - Bakara 2/27; Âl-i İmrân 3/77; En‘âm 6/152; Ra‘d 13/20, 25; Nahl 16/91, 95; Ahzâb 33/15.
  • Bakara 2/27 Âl-i İmrân 3/77 En‘âm 6/152 Ra‘d 13/20 Ra‘d 13/25 Nahl 16/91 Nahl 16/95 Ahzâb 33/15
• 7 - Buhârî, İmân, 24; Mezâlim, 17; Cizye, 17; Müslim, İmân, 106; Tirmizî, İmân, 20; Ahmed b. Hanbel, II, 189, 198, 200. 8 - Ahmed b. Hanbel, III, 135, 154, 210, 251. 9 - Bakara 2/41, 79, 174; Âl-i İmrân 3/77, 187, 199; Mâide 5/44; Tevbe 9/9; Nahl 16/95.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/79 Bakara 2/174 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/199 Mâide 5/44 Tevbe 9/9 Nahl 16/95
• 10 - Bakara 2/102, 200; Âl-i İmrân 3/77; Tevbe 9/69.
  • Bakara 2/102 Bakara 2/200 Âl-i İmrân 3/77 Tevbe 9/69
• 11 - Yazır, age., I, 491.
• 12 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hıcr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussılet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdile 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 13 - Zemahşerî, age., I, 369. Ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 225; Taberî, age., III, 323.
• 14 - Semerkandî, age., I, 225; Taberî, age., III, 324.
• 15 - Râzî, age., VIII, 107. Ayrıca bu görüşler için bk. Semerkandî, age., I, 225; Taberî, age., III, 324.
• 16 - Tevbe 9/31. 17 - Zemahşerî, age., I, 370; Râzî, age., VIII, 109-110. 18 - Semerkandî, age., I, 226; Taberî, age., III, 325.
  • Tevbe 9/31
• 19 - Semerkandî, age., I, 226; Taberî, age., III, 325-327; Zemahşerî, age., I, 370; Râzî, age., VIII, 111-112.