Fetih Suresi

Medine’de hicrî 7. yılda Hudeybiye antlaşmasından sonra indirilmiş olması muhtemel olan, 29 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen ve “fetih, zafer” anlamına gelebilecek şekilde فَتْح feth kelimesinden alan Feth sûresi, inişe göre 110, resmî sıralamada ise 48. sûredir.

Feth sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Muhammed sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Hz. Peygamber’in hem kendisi hem de müminler için istiğfarda bulunması, sonrasında bağışlandığı müjdesinin zikredilmesi” (Muhammed 19; Feth 2), “infakın gerekliliği ile fethin nasip olması” (Muhammed 38; Feth 1), “müminlerin günahlarının bağışlanması ve kâfirlerin cezalandırılmasından söz edilmesi” (Muhammed 1-2, 12; Feth 4-5), “cennetin çeşitli özelliklerine yer verilmesi” (Muhammed 12, 15; Feth 4) gibi konular iki sûrenin peşpeşe sıralanmasının nedenlerinden bazıları olarak belirtilebilir.

Feth sûresinin ilk âyetlerinde, Hudeybiye’de verilen büyük fetih, ardından Hz. Peygamber’in günahlarının bağışlandığı müjdesi, gönüllere huzur verilişi, müminlerin cennetlerle ödüllendirip münafık ve müşriklerin ağır bir şekilde cazalandırılacağı, nihayetinde göklerin ve yerin bütün ordularının sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu ifade edilmektedir.

8. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in çeşitli özellikleri, Yüce Allah için fedakârlık yapılıp tesbih ve zikre devam edilmesi gerektiği, Nebî (as)’a biat edenlerin aslında Yüce Allah’a biat ettikleri, göçebelerin geri kalmaktan dolayı özür dilemeleri, onların yanlış zanları, inkârcılara azap edileceği, hükümranlığın sadece Yüce Allah’a aidiyeti, göçebelerin yersiz bazı istekleri ve mazereti olanların tehditlerden istisna edilecekleri dile getirilmektedir.

18. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın ağacın altında biat edenlerden razı olduğu, ganimetlerle buluşturulacakları, kâfirlerin mutlak surette mağlup edilecekleri, Allah’ın sünnetinin değişmez olduğu, Mekke’de Müslümanları kâfirlerin müdahalesinden koruduğu, inkârcıların Müslümanları ibadetten engellemeye çalıştıkları, ancak bunda elbette başarılı olamayacakları, Rasûlüllâh’ın gördüğü rüyanın gerçekleşeceği, Mescid-i Harâm’a güven içinde girecekleri, Hz. Peygamber’in başarılı olacağı, onun ve beraberindeki müminlerin özelliklerinin Tevrât’ta ve İncîl’de de yer aldığı, nihayetinde iman ehli ve salih amellerin sahiplerine ödül vaadi beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 24-29. âyetlerinde Mekkeli müşriklere karşı müminlere olan yardımını, onların düşmanlıklarını, müminlerin hatadan uzaklaştırılmasını, cahiliye taassubuun kendilerine neler yaptırdığını, Hz. Peygamber’in rüyasını gerçekleştireceğini ve Rasûlüllah ile müminlerin Tevrat ve İncil’de zikredilen özelliklerinii müminlere yönelik bağışlama ve büyük ödül vereceğini dile getirmektedir.

a) Müslümanlara İlahi Yardımlar

Yüce Allah, sûrenin 24-26. âyetlerinde müminleri müşriklere üstün kıldıktan sonra, Mekke vâdisinde onların ellerini müslümanlardan, müslümanlarınkini de onlardan çektiğini, çünkü onların inkâr edip müminleri Mescid-i Harâm’dan ve bekletilen kurbanların da yerlerine ulaşmasını engellediklerini bildirmektedir.

Ayrıca, Mekke’de müslümanların kendilerini henüz tanımadığı mümin erkeklerle mümin kadınlara bilmeyerek bir zarar vermeleri korkusuyla onlarla savaşı engellediğini haber vermekte, eğer birbirinden ayrılmış olsalardı elbette inkâr edenlere elem verici bir şekilde azab edeceğini bildirmektedir.

Ardından, o zaman inkâr edenlerin, kalplerine taassubu, cahiliye taassubunu yerleştirdikleri, Yüce Allah’ın da Elçisi’ne ve müminlere güven duygusu indirip verdiği, onların takvâ sözünü tutmalarını sağladığı, zaten onların buna en lâyık ve ehil kimseler olduğu özellikle beyan edilmektedir.

ı. Zafer Sonrası Düşmanla Anlaşma

وَهُوَ الَّذ۪ي كَفَّ اَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَاَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ اَنْ اَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرًا “Sizi onlara üstün (galip) kıldıktan sonra, Mekke vadisinde onların ellerini sizden, sizin ellerinizi de onlardan çeken O’dur. Allah yaptıklarınızı görendir.”

Âyetteki وَهُوَ ve huve zamiri “o”; الَّذ۪ي كَفَّ ellezî keffe ifadesi “çeken, engelleyenkişi(dir)”; اَيْدِيَهُمْ eydiyehum tamlaması “onların ellerini”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “sizden”; وَاَيْدِيَكُمْ ve eydiyeküm ifadesi “sizin ellerinizi de”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; بِبَطْنِ مَكَّةَ bi batni mekkete tamlaması “Mekke’nin ortasında, Mekke, vâdisinde”; مِنْ بَعْدِ اَنْ اَظْفَرَكُمْ min ba‘di en ezferaküm tamlaması “sizi galip, muzaffer kıldıktan sonra”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır, (şöyle)dir”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yaptıklarınızı, yapmakta olduğunuz şeyleri”; بَص۪يرًا basîran cümlesi ise “gören(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Müslümanların galibiyetini garantiye almak üzere müdahalede bulunduğu gündeme getirilmektedir.

1.وَهُوَ الَّذ۪ي كَفَّ اَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَاَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ اَنْ اَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ “Sizi onlara üstün (galip) kıldıktan sonra, Mekke vadisinde onların ellerini sizden, sizin ellerinizi de onlardan çeken O’dur.” Yüce Allah müslümanlara yönelik çeşitli nimetlerini ve kafirelere karşı uyguladığı evrensel kanununu hatırlattıktan sonra, bu defa onlara yönelik nimetlerinden bir tanesini daha ele almaktadır.

Bu çerçevede müslümanları kafirelere karşı galip, yani üstün getirip muzaffer kıldıktan sonra artık Mekke vâdisinde onların birbirlerine karşı herhangi bir zarar vermelerini de engelleyerek, kazanılan zaferleri aslında garantiye aldığını bildirmektedir.

Âyette hatırlatılan olayla ilgili olarak şu bilgiler nakledilmektedir: Müslümanlar Hudeybiye’ye varmadan önce, Hâlid b. Velîd 200 kişiden oluşan bir birlikle Ğamîm köyüne gelmişti. Bunun üzerine Rasûlüllah (as) Abbâd b. Bişr’i görevlendirmiş, o da atlarıyla diğerlerinin karşısına geçmişti.

Olay bu haldeyken Hâlid çekilip gitmiş, Rasûlüllâh (as) da böylece Hudeybiye’ye varmıştı.(1) Hz. Enes kaynaklı başka bir rivayette ise müşrikler 80 kişilik bir grup ile Ten‘îm denilen yerde müslümanlar üzerine yürümüş, ancak yakalanmışlar ve sonrasında Hz. Peygamber onları serbest bırakmıştır.(2)

Bu rivayetlerin hangisinin doğru olup olmadığına dair kanaat belirlemeye gerek duymuyoruz. Çünkü her ikisi de yaşanmamış olabileceği gibi iki farklı olay olarak ikisi yaşanmış da olabilir. O yüzden biz âyet metninin mesajıyla yetinmeye çalışacağız.

Âyette geçen كَفَّ keffe fiili “çekmek, engellemek” manasına gelmekte, müşriklerin müslümanlara, müslümanların da müşriklere zarar vermesinin önlendiği anlamını içermektedir. Hemen belirtelim ki bu karşılıklı müdahalesiziliğin neden sağlandığının cevabı bir sonraki âyette verilmektedir.

Bu arada âyette zikredilen بَطْنِ مَكَّةَ batni mekkete ifadesi “Mekke vâdisi” manasına gelebileceği gibi, “Mekke’nin içi, ortası, göbeği”(3) manasına da gelebilir. Her iki durumda da müslümanların artık müşriklere, müşriklerin de müslümanlara zarar vermesinin engellendiği bildirilmiş olmaktadır. Cümlenin sonunda yer alan مِنْ بَعْدِ اَنْ اَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ min ba‘di en azferaküm ‘aleyhim ifadesi ise “sizi onlara karşı, onların üzerine muzaffer kıldıktan sonra” manasını vererek müslümanların müşriklere karşı galibiyet durumunu manaya katmaktadır.

2.وَكَانَ اللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرًا “Allah yaptıklarınızı görendir.” Yüce Allah bu süreçte ve sonrasında kim ne yapmışsa hepsini hakkıyla gördüğünü bildirmekte, bu vesileyle müslümanlara moral, müşriklere ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

ıı. İnkârcılar ve Hak Ettikleri Akıbet

هُمُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَصَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَالْهَدْيَ مَعْكُوفًا اَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ وَلَوْلَا رِجَالٌ مُؤْمِنُونَ وَنِسَآءٌ مُؤْمِنَاتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ اَنْ تَطَؤُ۫هُمْ فَتُص۪يبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْمٍ لِيُدْخِلَ اللّٰهُ ف۪ي رَحْمَتِه۪ مَنْ يَشَآءُ لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابًا اَل۪يمًا “Onlar, kâfir olan ve sizin Mescid-i Haram’ı ziyaretinizi ve bekletilen kurbanların yerlerine ulaşmasını engelleyenlerdir. (Mekke’de) kendilerini henüz tanımadığınız mümin erkeklerle mümin kadınları bilmeyerek ezmeniz sebebiyle üzüntüye kapılma ihtimaliniz olmasaydı (Allah savaşı önlemezdi). Allah dilediğini (layık olanı) rahmetine koymak için böyle yapmıştır. Birbirinden ayrılmış olsalardı, elbette onlardan kâfir olanlara elem verici bir şekilde azap ederdik.”

Âyetteki هُمُ hum zamiri “onlar”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş olanlardır, kafirlerdir”; وَصَدُّوكُمْ ve saddûküm ifadesi “ve sizi engellemiş (olanlardır); عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ‘ani’l-mescidi’l-harâmi tamlaması “Mescid-i Harâm’dan, saygın mescitten”; وَالْهَدْيَ ve’l-hedye kelimesi “ve kurbanları da”; مَعْكُوفًا ma‘kûfen kelimesi “bekletilen”; اَنْ يَبْلُغَ en yeblüğa ifadesi “ulaşmasını”; مَحِلَّهُ mehıllehû ifadesi “onun yerine”; وَلَوْلَا رِجَالٌ ve levlâ ricâlün ifadesi “(şu) erkekler olmasaydı”; مُؤْمِنُونَ mü’minûne ifadesi “mümin erkekler (olmasaydı)”; وَنِسَآءٌ ve nisâun kelimesi “ve (şu) kadınlar”; مُؤْمِنَاتٌ mü’minâtün kelimesi “mümin kadılar (olmasaydı)”; لَمْ تَعْلَمُوهُمْ lem ta‘lemûhum ifadesi “sizin kendilerini bilmediğiniz”; اَنْ تَطَؤُ۫هُمْ en tetaûhum ifadesi “onları ezmeniz”; فَتُص۪يبَكُمْ fe tüsîbeküm ifadesi “size isabet etmesi”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan dolayı”; مَعَرَّة me‘arratün kelimesi “sıkıntı”, بِغَيْرِ عِلْمٍ bi ğayri ‘ılmin ifadesi “bilgisizce, bilmeden, fark etmeden”; لِيُدْخِلَ li yüdhıle ifadesi “sonunda koyacaktır, yerleştirecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; ف۪ي رَحْمَتِه۪ fî rahmetihî ifadesi “O’nun rahmetine, merhametine”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dileyeni, layık gördüğünü”; لَوْ تَزَيَّلُوا lev tezeyyelû ifadesi “eğer dağılsalardı”; لَعَذَّبْنَا le ‘azzebnâ fiili “elbette azap ederdik”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkar edenlere, inkar etmiş olanlara”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden, onlardan”; عَذَابًا اَل۪يمًا ‘azâben elîmen tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada müşriklerle savaş edilmemesinin nedeni hakkında oldukça ilginç bir gerekçe gündeme getirilmektedir.

1. هُمُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَصَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَالْهَدْيَ مَعْكُوفًا اَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ “Onlar, kâfir olan ve sizin Mescid-i Haram’ı ziyaretinizi ve bekletilen kurbanların yerlerine ulaşmasını engelleyenlerdir.” Yüce Allah önceki âyette müslümanları müşriklere karşı muzaffer kılmasının ardından, onların ellerini karşılıklı olarak birbirlerinden çektiğini beyan ettikten sonra, bu âyette işte bunun nedenine değinmekte, çok önemli hususlara işaret etmektedir. Rabbimiz söze kâfirleri ve onların müslümanlara karşı tavrını hatırlatarak başlamaktadır. Bu çerçevede şu üç şeye dikkat çekilmektedir.

a) Yüce Allah öncelikle الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “kafir olanlar” beyanı gereği “onların hakikatı inkâr ettiklerini” bildirmektedir ki insanların yapıp ettiklerinin değerlendirilmesi, yapılanların imanlı veya imansız yapılmasına bağlı olarak ele alınmaktadır.

b) İkinci olarak وَصَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ “sizi Mescid-i Harâm’dan engellediler” ifadesi nedeniyle müşriklerin din adına zorbalıklarına dikkat çekilmektedir. Bu çerçevede “müşriklerin müslümanları Mescid-i Harâm’a gitmekten, orada ibadetten, tavaftan engelledikleri” beyan edilmektedir. Bilindiği üzere, müşrikler müslümanları Hicri VII. yıla kadar Mescid-i Harâm’a girmekten ve orada ibadet etmekten engellemişlerdi.

c) Bunlar yetmiyormuş gibi ayrıca وَالْهَدْيَ مَعْكُوفًا اَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ kelamı gereği müşriklerin “kurbanlık hediyelerin ait oldukları yere yani Mekke’ye ulaşmasına da engel oldukları” haber verilmektedir. Bakara 2/196, Mâide 5/2, 95, 97 ve Feth 48/25’de yer alan الْهَدْي/هَدْي el-hedy sözcüğü “birine yakınlaşmak için gönderilen hediye” anlamında “Yüce Allah’a yakınlığını göstermek için O’nun Beyt’ine gönderilen hediye kurban hayvanı” demektir.(4)

Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen مَعْكُوفًا ma‘kûfen sözcüğü “bekletilen”, “hapsedilen”(5) manasına gelmekte, اَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ ifadesi ise “hediye kurbanın ulaşması gereken yere ulaşması” anlamında müşriklerin bunu engelledikleri ifade edilmiş olmaktadır. “Yerine ulaşması” ifadesinde sözü edilen “yer” Bakara 2/196 ve Mâide 5/95’teki kullanımlar gereği “Kâbe” olarak anlaşılmalıdır.

2. وَلَوْلَا رِجَالٌ مُؤْمِنُونَ وَنِسَآءٌ مُؤْمِنَاتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ اَنْ تَطَؤُ۫هُمْ فَتُص۪يبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْمٍ “(Mekke’de) kendilerini henüz tanımadığınız mümin erkeklerle mümin kadınları bilmeyerek ezmeniz sebebiyle üzüntüye kapılma ihtimaliniz olmasaydı (Allah savaşı önlemezdi).” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin müslümanlardan, müslümanların da onlardan ellerini çektirme gerekçesini beyan ederken öncelikle onların ne kadar kötü ve olumsuz insanlar olduklarını hatırlatmak üzere üç tür kötülüklerine değindikten sonra, bu defa müslümanları neden engellediğini açıklamaktadır.

Bu çerçevede kimler olduklarını Müslümanların henüz bilmediği Müslüman erkeklerin ve Müslüman kadınların onların arasında bulunduğunu haber vermekte, bilgisizce onlara karşı bir fenalık yapma ihtimalleri olduğu için onları saldırıdan engellediğini bildirmektedir. Çünkü hicret esnasında ve sonrasında Mekkeli müşriklerin izin vermemesi nedeniyle Medine’ye hicret edemeyen Müslümanlar, hatta belki de Müslüman olduğunu gizlemek zorunda kalanlar orada yaşıyordu. İşte Yüce Allah onlara zarar gelmemesini istemişti.

Âyetteki لَوْلَا levlâ edatının cevabı burada zikredilmemekte, ancak önceki âyetteki mesajla birlikte düşünüldüğünde bunun ne olabileceği anlaşılmaktadır. Eğer aralarında müminler bulunmasaydı, müşriklerin bunca haksızlıklarına ve zulümlerine rağmen Yüce Allah müslümanların onlara karşı savaşmasını engellemez, aksine çok kolay bir şekilde mağlup etmelerini de sağlardı. Fakat içlerinde mümin erkeklerin ve mümin kadınların bulunuyor oluşu, şeklen aleyhte gibi duran bir duruma Yüce Allah’ın müdahil olmasını sağlamış ve daha sonra elde edilecek zaferlerin de bir anlamda önü açılmıştı.

Benzer kalıplarda Tevbe 9/120 ve Ahzâb 33/27’de de geçen اَنْ تَطَؤُ۫هُمْ en tetaûhum ifadesi “onları ezip geçmeniz”, “tepelemeniz”, “öldürmeniz”, “üzerlerine basmanız”, “çiğneyip geçmeniz” manalarına gelmekte, sonrasındaki فَتُص۪يبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْمٍ beyanı ise “bilgisizce de olsa onlara yaptığınız bu işlemden dolayı size bir hata ulaşmış olurdu” anlamını vermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مَعَرَّة me‘arratün kelimesi “hata”, “kınanma sebebi”, “vebal, günah”, “büyük yanlışlık”, “diyet gerektiren hata”(6) gibi anlamlar vermekte, bilmeden de olsa öldürülen müminler nedeniyle onları öldürenlerin işlemiş olacağı büyük hatayı ifade etmektedir.

3.لِيُدْخِلَ اللّٰهُ ف۪ي رَحْمَتِه۪ مَنْ يَشَآءُ “Allah dilediğini (layık olanı) rahmetine koymak için böyle yapmıştır.” Bu cümle “Sonuçta Allah dilediğini/layık gördüğünü rahmetine koyacaktır” şeklinde de tercüme edilebilir. Bu tercihteلِيُدْخِلَ li yüdhıle ifadesindeki lâm/li harfinin “akıbet” manasında, ilkinde ise ta‘lîl yani illet/sebep bildiren manadadır.(7) Bu cümle “Sonuçta Allah dileyeni rahmetine koyar” şeklinde de tercüme edilebilir ki bu tercümede kulun iradesi ön plana çıkmakta, kulun tercihinin Yüce Allah’ın onaylamasından söz edilmiş olmaktadır.

Yüce Allah müslümanların ellerini müşriklerin üzerinden çektirmekle onların hata yapmasını engellemiş, böylece dilediğini yani hak edenleri ve layık olanları rahmet ve merhametine alacağını bildirmiş olmaktadır.

4. لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابًا اَل۪يمًا “Birbirinden ayrılmış olsalardı, elbette onlardan kâfir olanlara elem verici bir şekilde azap ederdik.” Yüce Allah Mekke’de kalmış olan mümin erkeklerin ve mümin kadınların oradan ayrılmaları durumunda onları engelleyen müşrik kafirlere elem verici şekilde azap edebileceğini bildirmektedir.

a) Bu azabı uygulamamasının nedeni, Mekkeli müşriklerin arasında yaşamak zorunda kalan mümin erkeklerin ve mümin kadınların bulunmasıdır. Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen تَزَيَّلُوا tezeyyelû fiili “ayrılmak”, “ayrılıp seçilmek”(8) demektir.

b) Bu son cümlede yer alan لَوْ تَزَيَّلُوا lev tezeyyelû ifadesi cem‘i müzekker gâib kalıbında getirilmekte, bu nedenle şeklen sadece Mekke’deki رِجَالٌ مُؤْمِنُونَ “mümin erkekleri” içermektedir. Bu durum önceki cümlede yer alan لَمْ تَعْلَمُوهُمْ اَنْ تَطَؤُ۫هُمْ فَتُص۪يبَكُمْ مِنْهُمْ ifadesindeki hum zamirleri için de geçerlidir. Bu zamirler sadece Mekke’deki “erkek müminleri” değil, وَنِسَآءٌ مُؤْمِنَاتٌ ifadesi gereği oradaki “mümin kadınları” da içermektedir.

İçlerinde hem mümin erkekler hem de mümin kadınlar bulunduğu için Yüce Allah müşriklere karşı müminlere savaş izni vermemişti. Bunun sonucunda eğer ayrılmış olsalardı, yani o mümin erkekler ve mümin kadınlar müşriklerden ayrı kalabileslerdi müşriklere elem verici bir azabın uygulanacağı bildirlmektedir.

Bu âyetin izahında Elmalılı şu bilgileri vermektedir. “Bu ifade cem‘i müzekker gâib zamirleri erkek ve kadınların bir arada zikredilmesi halinde ikisini de kapsadığından, burada da mümin erkek ve mümin kadınların hepsini içermektedir.”(9) İşte burada da beyan edilen durum kanaatimizce Cum‘a 62/9’da da geçerlidir ve Cuma namazı erkeklere de kadınlar da farzdır.

Nitekim bu türden olarak kadınları da içeren erkek zamir veya kelime kullanımları Nisâ’ 4/124, Tevbe 9/67, 71, Ahzâb 33/35, Mü’min 40/40, Feth 48/25, Hadîd 57/18-19, Cum‘a 62/9 ve Tahrîm 66/12 gibi âyetlerde de söz konusudur.

ııı. Cahiliyye Taassubu ve İlahi Yardım

اِذْ جَعَلَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ف۪ي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ فَاَنْزَلَ اللّٰهُ سَك۪ينَتَهُ عَلٰى رَسُولِه۪ وَعَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ وَاَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوٰى وَكَانُوٓا اَحَقَّ بِهَا وَاَهْلَهَا وَكَانَ اللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمًا “O zaman inkâr edenler, kalplerine katılığı (tutuculuğu), cahiliye katılığını (tutuculuğunu) yerleştirmişlerdi. Allah da Elçisine ve müminlere güven duygusu indirmiş, onların takvâ (duyarlılık) sözünü tutmalarını sağlamıştı. (Zaten) onlar, buna en layık ve en ehil kişilerdi. Allah her şeyi bilendir.”

Âyetteki اِذْ جَعَلَ iz ce‘ale ifadesi “hani yapmıştı, yerleştirmişti”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş olanlar”; ف۪ي قُلُوبِهِمُ fî kulûbihim ifadesi “onların kendi kalplerine”; الْحَمِيَّة el-hamiyyete kelimesi “taassubu”; حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ hamiyyete’l-câhiliyyeti tamlaması “cahiliye taassubunu”; فَاَنْزَلَ fe enzele fiili “indirmişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; سَك۪ينَتَهُ sekînetehû ifadesi “O’nun güven duygusunu”; عَلٰى رَسُولِه۪ ‘alâ rasûlihî ifadesi “O’nun Rasûlü’ne, Elçisi’ne”; وَعَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ ve ‘ale’l-mü’minîne ifadesi “ve müminlere de”; وَاَلْزَمَهُمْ ve elzemehum ifadesi “ve onların tutunmalarını sağlamıştı”; كَلِمَةَ التَّقْوٰى kelimete’t-takvâ tamlaması “takva, duyarlılık, sorumluluk kelimesine”; وَكَانُوٓا ve kânû fiili “ve onlar (şöyle) idiler”; اَحَقَّ ehakka kelimesi “daha layık (idiler)”; بِهَا bihâ ifadesi “ona”; وَاَهْلَهَا ve ehlehâ ifadesi “ve buna ehil (uygun idiler)”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır, (şöyle)dir”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in ifadesi “her şeyi”; عَل۪يمًا ‘alîmen kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada inkârcıların taassubu benimsemeleriyle Müslümanların güven duygusuna sahip kılınması gündeme getirilmektedir.

1.اِذْ جَعَلَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ف۪ي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ “O zaman inkâr edenler, kalplerine katılığı (tutuculuğu), cahiliye katılığını (tutuculuğunu) yerleştirmişlerdi.” Yüce Allah önceki âyette inkarcı müşriklerin çeşitli özelliklerini sayıp onlara elem verici bir azap edeceğini beyan ettikten sonra, söz konusu kafirlerin câhiliyye’nın hamiyye’si şeklinde bir durumu kalplerinde bulundurduklarını ifade etmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette ve iki kez geçen الْحَمِيَّة el-hamiyyeh kelimesi “taassup”, “öfke”, “öfkelilik gayreti”, “öfkenin kuvvetlice kabarması” manalarına gelmektedir.

Bilindiği üzere, Hudeybiye’de antlaşmanın başına Besmele’yi değil de bismikellâhumme yazılmasını(10) ve muhammedün rasûlüllah “Allah’ın elçisi Muhammed” tamlamasının yerine de muhammedü’bnu ‘abdillâh yani “Abdullah’ın oğlu Muhammed” yazılmasını istemeleri(11) bu taassubun bir göstergesidir. Dahası, Müslümanlar o yıl umre için Mekke’ye gelmek istemelerine rağmen, buna yine aynı taassupla karşılık vererek onları bir yıl daha umreden menetmişler, içlerindeki kibir ve küstahlığı dışarıya vurmuşlardı.(12)

2. فَاَنْزَلَ اللّٰهُ سَك۪ينَتَهُ عَلٰى رَسُولِه۪ وَعَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ وَاَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوٰى وَكَانُوٓا اَحَقَّ بِهَا وَاَهْلَهَا “Allah da Elçisine ve müminlere güven duygusu indirmiş, onların takvâ (duyarlılık) sözünü tutmalarını sağlamıştı. (Zaten) onlar, buna en layık ve en ehil kişilerdi.” Yüce Allah âyetin bu kısmında kâfirlerin durumuna karşılık müminlerle ilgili moral verici bir hususa dair bilgiler vermektedir.

a) فَاَنْزَلَ اللّٰهُ سَك۪ينَتَهُ عَلٰى رَسُولِه۪ وَعَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ “Allah da Elçisine ve müminlere güven duygusu indirmişti.” Yüce Allah kâfirlerdeki الْحَمِيَّة el-hamiyyeh denen taassuba karşılık Hz. Peygamber’e ve müminlere سَك۪ينَة sekînet denen “güven duygusu”nu ve takvalılık yani “duyarlılık” esasını indirip ikram ettiğini beyan etmektedir. Önceki cümlede geçen el-hamiyyeh “taassup” kâfirlere nispet edilmişken, sekineh ise Yüce Allah’a nispet edilmekte, böylece şerri insanların tercih ettiği, hayrı ise Yüce Allah’ın ihsan ve ikram ettiği bildirilmekte, son derece önemli bir inceliğe yer verilmiş olmaktadır. İnkârcıların küstahça tavırlarına karşı Müslümanların derin bir içhuzuru ve güvenle buluşturulması, onların da içlerinde bulunabilecek benzer bir hastalığın depreşmesini engellemiştir.

b) وَاَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوٰى “Onların takvâ (duyarlılık) sözünü tutmalarını sağlamıştı.” Âyette geçen ve Yüce Allah’a nispet edilen ikinci değer كَلِمَةَ التَّقْوٰى kelimete’t-takvâ ifadesi gereği “takva kelimesi”, “takva sözü”dür. Bundan maksadın kelime-i tevhîd yani “Allah’tan başka hiçbir ilah bulunmaması” olduğu tercih edilmektedir. Bu ifade tevhide göndermek yaptığımız bir bilinçtir.

Ayrıca maksadın “Besmele ve Hz. Peygamber’in risaleti”, “ihlas” olduğu da ifade edilmektedir.(13) Zira inkârcıların en çok karşı çıktıkları değerlerden birisi de budur. Âyette zikredilen اَلْزَمَ elzeme fiili bütün müminleri içermekte ve Yüce Allah’ın bütün müminleri takva sözü üzerinde durdurması, sabit kılması, ondan ayrı kalmalarını engellemesi, takvâya tutunmalarını sağlamasıdır.

Esasında كَلِمَةَ التَّقْوٰى kelimete’t-takvâ “takvâ kelimesi”, içeriğini Yüce Allah’ın belirlediği bütün sorumluluklardır. Bunun muhtevasında iman esasları olduğu gibi, ibadet, hukuk ve insanlar arası ilişkileri düzenleyen helaller ve haramlar da yer almaktadır. Bu nedenle “takvâ kelimesi”ne “sorumluluk bilinci”, “duyarlılık”, “takvalı olmak” gibi anlamlar da verilebilir.

Ahzâb 33/1 gibi âyetlerde geçen “Allah’a karşı muttaki ol” emri ile Âl-i İmrân 3/102’de zikredilen “Ey iman edenler, Allah’a karşı olunması gerektiği gibi takvalı (duyarlı) olun” emri işte bu âyette zikredilen “takvâ kelimesi”nin bir anlamda açılımı durumundadır.

c) وَكَانُوٓا اَحَقَّ بِهَا وَاَهْلَهَا “(Zaten) onlar, buna en layık ve en ehil kişilerdi.” Yüce Allah Müslümanlara ihsan ettiği takvâ ilkesini hatırlattıktan sonra, Müslümanların zaten buna en layık, ehil ve uygun olduklarını da bildirmektedir. Demek ki Yüce Allah ezeli ilmi gereği ve Müslümanların ortaya koydukları sorumluluk bilinci ve fedakârlıklarla da uyumlu olacak şekilde onların takvâ ilkesine layık olduklarını beyan etmektedir.

3. وَكَانَ اللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمًا “Allah her şeyi bilendir.” Yüce Allah âyetin sonunda hem kafirlerin kaplerinde neler olup bittiğini, hem de müminlerin takva sözüne en layık ve uygun olduklarını bildiğini, bir anlamda kime ne vereceğine gayet iyi vakıf olduğunu beyan ederek müslümanlara moral, karşıtlarına ise gözdağı vermek istemektedir.

b) Hz. Peygamber’in Rüyası ve Risalet Amacı

Yüce Allah, sûrenin 27-29. âyetlerinde Elçisi’nin rüyasını bir amaç uğruna doğru çıkaracağını, dilerse muhakkak ki güven içinde kimi müslümanlar başlarını tıraş etmiş, kimisi ise saçlarını kısaltmış olarak, korkmadan Mescid-i Haram’a gireceklerini, Allah’ın Müslümanların bilmediğini bildiğini, işte bundan öte yani daha önce kendilerine yakın bir fetih vereceğini müjdelemektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın, dinini bütün dinlere üstün kılmak için Rasûlü’nü hidâyet ve hak din ile gönderdiği, şahit olarak kendisinin yettiği bildirilmektedir.

Daha sonra, Hz. Peygamber’i ve müminleri daha önceki kitaplarda nasıl tanıttığı şu şekilde ifade edilmektedir: “Muhammed Allah’ın Rasûlü’dür. Beraberinde bulunanlar da kâfirlere karşı çetin, kendi aralarında merhametlidirler. Allah’tan lütuf ve rıza isteyerek onları rükûya varırken, secde ederken görürsün. Onların nişanları yüzlerindeki secde izidir. Bu, onların Tevrat’taki vasfıdır. İncil’deki misalleri de şöyledir:”

“(Onlar) filizini yarıp çıkarmış, (gittikçe) onu kuvvetlendirerek kalınlaşmış, gövdesi üzerine dikilmiştir bir ekin (tohum) gibidir. (Bu), ekicilerin hoşuna gider. (Allah) böylece onlar (yani çoğalıp güçlenen ümmet) sebebiyle kâfirleri öfkelendirir. Allah onlardan iman edip salih ameller işleyenlere bağışlanma ve büyük mükâfat vaadetmiştir.”

ı. Mecsid-i Harâm’a Girilmesi

لَقَدْ صَدَقَ اللّٰهُ رَسُولَهُ الرُّءْيَا بِالْحَقّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ اِنْ شَآءَ اللّٰهُ اٰمِن۪ينَ مُحَلِّق۪ينَ رُؤُ۫سَكُمْ وَمُقَصِّر۪ينَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذٰلِكَ فَتْحًا قَر۪يبًا “Şüphesiz ki Allah, Elçisinin rüyasını bir amaç uğruna doğru çıkarmıştır. İnşallah şüphesiz ki siz güven içinde (kiminiz) başlarınızı tıraş etmiş, (kiminiz saçlarını) kısaltmış olarak, korkmadan Mescid-i Haram’a gireceksiniz. Allah sizin bilmediğinizi bilir. İşte bunun dışında size yakın bir zafer vermiş (olacak)tır.”

Âyetteki لَقَدْ صَدَقَ lekad sadeka ifadesi “elbette doğru söylemişti, doğru çıkarmıştı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; رَسُولَهُ rasûlehû tamlaması “O’nun Elçisi’ne, Rasülü’ne”; الرُّءْيَا er-ru’yâ kelimesi “o rüyayı”; بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç için, bir amaç ile”; لَتَدْخُلُنَّ le tehdulünne fiili “elbette gireceksiniz”; الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ el-mescide’l-harâme tamlaması “Mescid-i Harâm’a, saygın mescide”; اِنْ شَآءَ in şâe fiili “eğer dilerse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اٰمِن۪ينَ âminîne kelimesi “güven içinde olanlar olarak”; مُحَلِّق۪ينَ muhallikîne kelimesi “traş edenler olarak, traş edici bir halde”; رُؤُ۫سَكُمْ ruûseküm tamlaması “sizin başlarınızı”; وَمُقَصِّر۪ينَ ve mukassırîne sözcüğü “ve kısaltanlar olarak”; لَا تَخَافُونَ lâ tehâfûne fiili “korkmayacaksınız”; فَعَلِمَ fe ‘alime fiili “bilir, bilmektedir”; مَا لَمْ تَعْلَمُوا mâ lem ta‘lemû ifadesi “sizin bilmediğiniz şeyleri”; فَجَعَلَ fe ce‘ale fiili “ve kılmıştı, kılacaktır, yapacaktır”; مِنْ دُونِ ذٰلِكَ min dûni zâlike ifadesi “bunu ötesinde”; فَتْحًا قَر۪يبًا fethan karîben tamlaması ise “yakın bir fetih” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in gördüğü bir rüyanın gerçekleşeceği müjdesiyle ilgili ifadeler gündeme getirilmektedir.

1. لَقَدْ صَدَقَ اللّٰهُ رَسُولَهُ الرُّءْيَا بِالْحَقّ “Şüphesiz ki Allah, Elçisinin rüyasını bir amaç uğruna doğru çıkarmıştır.” Yüce Allah Rasûlü’ne ve müminlere bir sekinet indirip onların takva kelimesine sadık kalmalarını sağladığını beyan ettikten sonra, bu defa Rasûlüllah (as)’ın gördüğü bir rüyayı münafıkların alaya almasını dile getirmektedir.

a) Âyetin iniş sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir: “(Münafıklar alay ederek), ‘Biz, henüz Mescid-i Harâm’a girmedik; saçlarımızı traş ettirmedik, kısalttırmadık da’ demişlerdi. Zira Hz. Peygamber daha önce rüyasında, müminlerin Mekke’ye girdiklerini, hac görevini tamamladıklarını görmüştü. Ama Hz. Peygamber bunun için bir vakit zikretmemişti.”

“Hz. Peygamber bunu müminlere anlattığında, müminler bu işin, tıpkı Hz. Peygamber’in rüyasında gördüğü gibi kesinkes olacağına inanmışlar ve bu Mescid-i Harâm’a girme işinin Hudeybiye senesinde olacağını sanmışlardı. Yüce Allah en iyisini bilir ya, bu ancak Fetih yılında nasip olmuştu. Bu nedenle, müslümanlar (Hudeybiye’de) anlaşma yapıp döndüklerinde münafıklar alay ederek, ‘Biz, Mekke’ye girmedik; traş da olmadık’ demişlerdi. İşte bunun üzerine Yüce Allah bu âyeti indirmiştir.”(14)

b) Yüce Allah Hz. Peygamber’in gördüğü bu rüyayı bir amaç uğruna gerçekleştirdiğini bildirmekte, muhtemelen Hudeybiye’den bir sonraki yıl onların aynen rüyada görüldüğü şekliyle Kâbe’ye gideceklerini önceden müjdelemiş olmaktadır. Buradaki صَدَقَ sadeka fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, rüyanın mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara kavratmak istemesidir ki bu bir Kur’ân üslubudur.

Maksat, rüyanın gerçekliğinin ortaya çıkartılmasıdır. Bu nedenle, tercümede “çıkarmış (olacak)tır” demeyi tercih ettik. Zaten devam eden cümledeki لَتَدْخُلُنَّ letedhulünne “muhakkak ki gireceksiniz” fiilinin gelecek zaman kalıbında getirilmesinin nedeni de bu olsa gerektir. Ayrıca bu ifadede yer alan لَقَدْ lekad ifadesi anlama hem güçlü ifade manası katmakta, hem de mesajı pekiştirmekte, dolayısıyla Hz. Peygamber’in rüyasının gerçekleşeceği bildirilmektedir.

c) Âyette yer alan بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi ise bu rüyanın gerçekleştirlemesinin bir amacının bulunduğunu, bu şekilde bütün müminlerin Hz. Peygamber’e ve vahye olan güven ve sadatlarının çok daha ileri düzeye taşınacağı ortaya konulmuş olmaktadır. Bu ifadenin gerçek müminlerle imanında sorun yaşayanların ayırt edilmesi imtihanını içerdiği de söylenebilir.(15)

Buna ilave olarak, söz konusu ifade “vefa ile”, “doğruluk ile” gibi anlamlara da gelebilir(16) ki bu durumda maksat Hz Peygamber’e o rüyayı gösteren Yüce Allah’ın gösterdiği bu rüyanın gereğini Hz. Peygamber’in ve müminlerin yaşamasını sağlamak üzere bir vefa ve sadakat örneği ortaya koymuş olmaktadır.

2. لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ اِنْ شَآءَ اللّٰهُ اٰمِن۪ينَ مُحَلِّق۪ينَ رُؤُ۫سَكُمْ وَمُقَصِّر۪ينَ لَا تَخَافُونَ “İnşallah şüphesiz ki siz güven içinde (kiminiz) başlarınızı tıraş etmiş, (kiminiz saçlarını) kısaltmış olarak, korkmadan Mescid-i Haram’a gireceksiniz.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in gördüğü rüyayı doğrulamak üzere onun ve beraberindeki müminlerin başlarını traş ederek ve saçlarını kısaltarak Allah’ın dilemesiyle güven içerisinde Mescid-i Harâm’a gireceklerini müjdelemektedir.

a) Cümlenin başında yer alan لَتَدْخُلُنَّ letedhulünne “muhakkak ki gireceksiniz” fiilinin başındaki lâm ile sonundaki “şeddeli nûn” harfleri anlamı güçlü ve te’kidli yani “pekiştirilmiş” bir hale getirmekte, bunun mutlak surette gerçekleşeceğini göstermektedir. Âyetteki اِنْ شَآءَ اللّٰهُ in şâellâhu ifadesi “Allah dilerse” manasına gelmekte, böylece Kehf 18/23-24’te de belirtildiği gibi gelecekle ilgili bir olay hakkında اِنْ شَآءَ اللّٰهُ in şâellâhu demek gerektiği öğretilmektedir.

Ayrıca bu girişte Yüce Allah’ın müdahalesinin yani yardımının geleceği hatırlatılmakta, o zamana kadar Müslüman toplumdan vefat edenlerin çıkabileceğine dikkat çekilmiş olmaktadır. Olaya Yüce Allah’ın müdahalesinin olması demek, Müslümanların Mescid-i Harâm’a اٰمِن۪ينَ âminîne yani “güven içinde” girmelerinin sağlanması demektir. Zaten cümlenin sonundaki لَا تَخَافُونَ lâ tehâfûne “korkmayacaksınız” fiili de bunun delilidir. Bakara 2/125 ve Âl-i İmrân 3/97’te Beyt-i Harâm’a girenlerin kendilerini orada güvende hissedecekleri zaten daha önceden bildirilmişti.

b) Âyette zikredilen مُحَلِّق۪ينَ رُؤُ۫سَكُمْ وَمُقَصِّر۪ينَ muhallikîne ruûseküm ve mukassırîne ifadesi “(kiminiz) başlarınızı tıraş etmiş, (kiminiz ise saçlarınızı) kısaltmış olarak”(17) manasına gelmektedir. Burada “kiminiz” parantez içi ilavemizin sebebi, başlar traş edilince artık kısaltılacak saç kalmamasıdır.

Bu yüzden bazılarının saçlarını komple traş edecekleri, bazılarının ise saçlarını kısaltacakları ve böylece Mescid-i Harâm’a girecekleri bildirilmektedir. Esasında saçların traş edilmesi veya kısaltılması haccın ve umrenin gerekleri arasında yer almakta, dahası böyle davrananlara Hz. Peygamber’in dua ettiği rivayetlerde aktarılmaktadır.(18)

3. فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذٰلِكَ فَتْحًا قَر۪يبًا “Allah sizin bilmediğinizi bilir. İşte bunun dışında size yakın bir zafer vermiş (olacak)tır.” Yüce Allah muhataplarının bilemediği şeyleri kendisinin bildiğini, bu müjdesinin ötesinde yani Mescid-i Harâm’a güven içerisinde girmelerinin öncesinde kendilerine “yakın bir fetih” nasip edeceğini bildirmektedir ki benzer bir ifade daha önce yorumladığımız Feth 48/18’de de yer almaktadır.

Orada da ifade ettiğimiz üzere, kastedilen “yakın fetih” muhtemelen Hudeybiye veya ondan üç ay sonra fethedilmiş olan Hayber’dir.(19) Dahası maksadın bu ikisi dışındakileri de kapsayacak şekilde bütün fetihler olduğu da belirtilmektedir.(20) Buradaki جَعَلَ ce‘ale fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni de önceki cümlede geçen sadeka fiili gibi olayın mutlaka gerçekeleşeceğini bildirmektir.

ıı. Risâlet, Hidâyet ve Hak Din İlişkisi

هُوَ الَّذ۪يٓ اَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدٰى وَد۪ينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدّ۪ينِ كُلِّه۪ وَكَفٰى بِاللّٰهِ شَه۪يدًا “(Dinini) bütün din(ler)e üstün kılmak için Elçisini bir rehber ve gerçek din ile gönderen O’dur. Şahit olarak Allah yeter.”

Âyetteki هُوَ hüve zamiri “O”; الَّذ۪يٓ اَرْسَلَ ellezî arsele ifadesi “gönderen(dir)”; رَسُولَهُ rasûlehû ifadesi “O’nun Elçisi’ni”; بِالْهُدٰى bi’l-hüdâ ifadesi “hidayetle”; وَد۪ينِ الْحَقِّ ve dîni’l-hakkı ifadesi “ve hak dinle”; لِيُظْهِرَهُ li yuzhirahû ifadesi “onu üstün kılsın diye”;عَلَى الدّ۪ينِ ۪ ‘ale’d-dîni ifadesi “din(ler)e”; كُلِّه küllihî ifadesi “hepsine, bütünü”; وَكَفٰى بِاللّٰهِ ve kefâ billâhi ifadesi “Allah yeter”; شَه۪يدًا şehîden kelimesi ise “şahit olarak” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İslâm’ı diğer bütün öğretilere üstün kılacağı müjdesi gündeme getirilmektedir.

Benzerleri Tevbe 9/33 ve Saff 61/9’da geçen bu âyette Yüce Allah elçisi Hz. Peygamber’i hidayetle yani hak ve hakikat yolunu göstermek, hak dini tebliğ etmek, böylece hak dini her yönüyle ortaya koyup tamamına erdirmek için gönderdiğini beyan etmektedir. Âyetin sonundaki وَكَفٰى بِاللّٰهِ شَه۪يدًا ve kefâ billâhi şehîden cümlesi Yüce Allah’ın her şeye hakkıyla şahit olduğunu bildirmektedir.

Âyette geçen بِالْهُدٰى bi’l-hüdâ ifadesi “hidayet ile” yani hak ve hakikat yolunu göstermesi, insanlara o yolun ne olduğuna dair rehberlik etmesi için manasına gelmektedir. Bunun ardından kullanılan د۪ينِ الْحَقِّ dîni’l-hakkı ifadesi ise “Hakk’ın yani Yüce Allah’ın dini” manasında “hak, gerçek din”, “haniflik dini”(21) anlamında öncesinde geçen “hidayet”i açıklamaktadır. Hidâyet denen şey hak dinle buluşmaktır. Bu nedenle, hidayet hak dindir; hak din de hidayettir. Bakara 2/120, Âl-i İmrân 3/73 ve En‘âm 6/71’de de belirtildiği gibi “gerçek hidayet Yüce Allah’ın hidayeti”dir.

Âyette zikredilen لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدّ۪ينِ كُلِّه۪ ifadesi Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i hidayet ve hak din ile görevlendirmesinin gerekçesini ortaya koymakta ve maksadın “bütün (bâtıl) dinlere üstün kılınması” olduğunu göstermektedir.(22) Çünkü Âl-i İmrân 3/19, 83 ve 85’te de belirtildiği gibi, Yüce Allah katında tek din İslâm’dır ve bunun dışındaki din edinme arayışları kesinlikle kabul edilmeyecektir.

Bu ifade, “başka bütün dinlere üstünlük sağlamak” manasından ziyade, “hak dini kendi bütünlüğü içinde tamamen ortaya koymak”(23) veya “hak dini her yönüyle ortaya koyup tamamına erdirmek”(24) şeklinde de yorumlanmaktadır.

Yüce Allah’ın Kur’ân’da üç kez yer verdiği bu ifade aslında Mâide 5/3’te ve Nûr 24/55’te de beyan edildiği gibi tamamlanmış yani gerçekleşmiştir. Vahyin inişi tamamlandığına göre geriye tevhid dini olan İslâm’ın diğer bütün dinlere, öğretilere üstünlük sağlaması kalmaktadır.

Bugün dünya üzerinde görülen durum bu haysiyetli görevin müslümanlar tarafından gerçekleştirilmeyi beklediğini ortaya koymaktadır. Yüce Allah risalet öğretilerini diğer öğretilerden üstün kılmak için gönderdiğini beyan ettiğine göre, bugün dünya üzerinde henüz bu ideal sağlanmamışsa müslümanların bu görevi hakkıyla yapmadıkları anlaşılmaktadır. En‘âm 6/19’da da belirtildiği gibi, şimdilerde ve sonralarda ilahi vahyi ulaşabildiği kim varsa onlara ulaştırmaya çalışmak ümmetin fertleri olarak teker teker hepimizin görevidir.

ııı. Hz. Peygamber ve Müminlerin Özellikleri

مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّٰهِ وَالَّذ۪ينَ مَعَهُٓ اَشِدَّآءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَآءُ بَيْنَهُمْ تَرٰيهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللّٰهِ وَرِضْوَانًا س۪يمَاهُمْ ف۪ي وُجُوهِهِمْ مِنْ اَثَرِ السُّجُودِ ذٰلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرٰيةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْاِنْج۪يلِ كَزَرْعٍ اَخْرَجَ شَطْـَٔهُ فَاٰزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوٰى عَلٰى سُوقِه۪ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغ۪يظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَاَجْرًا عَظ۪يمًا “Muhammed, Allah’ın Elçisidir. Beraberinde bulunanlar da kâfirlere karşı şiddetli, kendi aralarında merhametlidir. Allah’tan lütuf ve rıza isteyerek onları rükû halinde, secde halinde görürsün. Onların nişanları, yüzlerindeki secde izidir. Bu, onların Tevrat’taki örneğidir. İncil’deki örneği ise şöyledir: (Onlar) filizini yarıp çıkarmış, onu güçlendirerek kalınlaşmış, gövdesi üzerine dikilmiş bir ekin gibidir. (Bu), çiftçilerin hoşuna gider. Böylece (Allah) onlar (güçlenen müminler) sebebiyle kâfirleri öfkelendirir. Allah onlardan iman edip iyi işler yapanlara bağışlanma ve büyük ödül vadetmiştir.”

Âyetteki مُحَمَّدٌ muhammedün kelimesi “Muhammed”; رَسُولُ اللّٰهِ rasûlüllâhi tamlaması “Allah’ın Rasûlü’dür, Elçisi’dir”; وَالَّذ۪ينَ مَعَهُ vellezîne me‘ahû ifadesi “onunla birlikte olanlar”; اَشِدَّآءُ eşiddâu kelimesi “şiddetli(dirler)”; عَلَى الْكُفَّارِ ‘ale’l-küffâri ifadesi “kâfirlere karşı”; رُحَمَآءُ ruhamâu kelimesi “merhametli(dirler)”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların kendi aralarında”; تَرٰيهُمْ terâhum ifadesi “onları görürsün, görmektesin”; رُكَّعًا rukke‘an kelimesi “boyun eğmiş olarak”; سُجَّدًا sücceden ifadesi “secde halinde”; يَبْتَغُونَ yebteğûne fiili “isterler”; فَضْلًا fadlen kelimesi “bir lütuf olarak”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; وَرِضْوَانًا ve rıdvânen kelimesi “ve bir rıza(sını)”; س۪يمَاهُمْ sîmâhum tamlaması “onların siması”; ف۪ي وُجُوهِهِمْ fî vucûhihim ifadesi “onların yüzlerindeki”; مِنْ اَثَرِ السُّجُودِ min eseri’s-sücûdi tamlaması “secdelerin izlerinden (taşır)”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; مَثَلُهُمْ meselühum amlaması “onların misali(dir)”; فِي التَّوْرٰيةِ fi’t-tevrâti ifadesi “Tevrat’taki”; وَمَثَلُهُمْ ve meselühum ifadesi “ve onların misali”; فِي الْاِنْج۪يل fi’l-incîli ifadesi “İncîl’deki (şöyledir)”; كَزَرْعٍ kezer‘ın ifadesi “bir ekin gibidir”; اَخْرَجَ ahrace fiili “çıkarmıştır”; شَطْـَٔهُ şatehû tamlaması “onun kendi filizini”; فَاٰزَرَهُ fe âzerehû ifadesi “ve onu destekledi”; فَاسْتَغْلَظَ fe’stağleza fiili “ve kalınlaştı”; فَاسْتَوٰى fe’stevâ fiili “dik durdu”; عَلٰى سُوقِه۪ ‘alâ sûkıhî ifadesi “onun gövdesinin üzerine”; يُعْجِبُ yu‘cibu fiili “hoşuna gider”; الزُّرَّاع ez-zürrâ‘a kelimesi “çiftçilerin”; لِيَغ۪يظَ li yağîza ifadesi “sonuçta öfkelenir”; بِهِمُ bihim ifadesi “onlar sebebiyle”; الْكُفَّارَ el-küffâra kelimesi “kafirler”; وَعَدَ ve‘ade fiili “vaad etmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlara”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş, yapmış (olanlara)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi ve yararlı işler”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden”; مَغْفِرَة mağfiraten kelimesi “bağışlanma”; وَاَجْرًا عَظ۪يمًا ve ecran ‘azîmen tamlaması ise “ve büyük bir ödül” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in ve ümmetinin Tevrât ve İncîl’de nasıl tanıtıldığı gündeme getirilmektedir.

1.مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّٰهِ “Muhammed, Allah’ın Elçisidir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in rüyasını gerçekleştireceğini, onu hidayet ve hak din ile gönderdiğini beyan ettikten sonra, sözü Hz. Peygamber’in risaletine ve beraberindekilerin Tevrât ve İncil’de zikredilen özelliklerine getirmektedir.

Bilindiği üzere, Hudeybiye barış antlaşmasında antlaşmanın başlığında yazılan هذا ما صالح عليه رسول الله أهل مكة “Bu, Allah’ın Rasûlü’nün Mekkelilerle yaptığı antlaşmadır” ifadesine Kureyşlilerin kâtibi olan Süheyl b. Amr karşı çıkmış ve ifadede yer alan رسول الله “Allah’ın Rasûlü” beyanını oradan sildirmiş, yerine هذا ما صالح عليه محمد بن عبد الله أهل مكة “Bu, Abdullah’ın oğlu Muhammed’in Mekkelilerle yaptığı antlaşmadır” ifadesini yazdırmıştı.(25)

İşte onun şahsında bütün muhataplara duyurulacak şekilde Yüce Allah Hz. Muhammed’in Allah’ın elçisi olduğunu tarihsel bir beyan olarak zikretmiş, metne karşı çıkanlar başta olmak üzere bu gerçek herkese ulaştırılmak istenmiş olmaktadır.

2. وَالَّذ۪ينَ مَعَهُٓ اَشِدَّآءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَآءُ بَيْنَهُمْ تَرٰيهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللّٰهِ وَرِضْوَانًا س۪يمَاهُمْ ف۪ي وُجُوهِهِمْ مِنْ اَثَرِ السُّجُودِ ذٰلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرٰيةِ “Beraberinde bulunanlar da kâfirlere karşı şiddetli, kendi aralarında merhametlidir. Allah’tan lütuf ve rıza isteyerek onları rükû halinde, secde halinde görürsün. Onların nişanları, yüzlerindeki secde izidir. Bu, onların Tevrat’taki örneğidir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in Allah’ın elçisi olduğunu ilan ettikten sonra, onunla birlikte olan müminlerin çeşitli özelliklerini zikretmekte, hem sahâbilerin nasıl insanlar olduğunu hem de onlardan sonra gelenlerin hangi özelliklere sahip olmaları gerektiğini dile getirmektedir.

a) Yüce Allah müminlerin özelliklerini bazı başlıklarda ele almakta ve muhatapların bilgisine sunmaktadır.

ı. وَالَّذ۪ينَ مَعَهُٓ اَشِدَّآءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَآءُ بَيْنَهُمْ “Beraberinde bulunanlar da kâfirlere karşı şiddetli, kendi aralarında merhametlidir.” Müslümanların ilk niteliği “Hz. Peygamberle birlikte olup onunla birlikte hareket etmek” ve kâfirlere karşı اَشِدَّآء eşiddâ’ yani “şiddetli”, “vakur”, “çok çetin”, “tavizsiz”, “kararlı”; kendi aralarında müminlere karşı ise رُحَمَآء ruhamâ’ yani “merhametli ve şefkatli olmak” şeklinde belirlenmektedir. Bu iki sıfat da Kur’ân’da sadece burada geçmekte, adeta bir ilke olarak müslümanların sahip olması gereken iki sıfatı ortaya koymaktadır.

Müminlerin bu özelliği Mâide 5/54’te “müminlere karşı alçakgönüllü (şefkatli), kâfirlere karşı ise onurlu ve zorlu” diye beyan edilmekte, bir anlamda müslümanların kendi aralarında ve başkalarına karşı nasıl bir tutum içerisinde olmaları gerektiğini bildirmiş olmaktadır.

ıı.تَرٰيهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللّٰهِ وَرِضْوَانًا “Allah’tan lütuf ve rıza isteyerek onları rükû halinde, secde halinde görürsün.” Yüce Allah Hz. Peygamber’le birlikte olan arkadaşlarının rukû‘ ve secde hallerinde olduklarını, yani ilahi buyruklara karşı boynu bükük, kibir ve istiğnâ denen kendi başına yeterlilik, kendinden başka büyük tanımama iddiasından uzak, ilahi buyrukların gereğini yerine getirmekte olan insanlar olduklarını bildirmektedir.

Bakara 2/125 ve Hacc 22/26’da geçen رُكَّعًا سُجَّدًا rukke‘an sücceden ifadesi birlikte kullanılmakta, aralarında atıf yani bağlaç zikredilmektedir. Buradan hareketle, maksadın rükû‘ denen boyun büküşün secdeyi de içerdiği, bu kişilerin eğilmelerinin Yüce Allah’a boyun büken bir duyarlılığın sonucu olduğu anlaşılmaktadır.

İfadenin başındaki تَرٰيهُمْ terâhum “onları görürsün” ifadesi kalıp olarak Hz. Peygamber’e hitap gibi görünse de esasında maksat bütün muhataplardır ve “ey muhatap, kim olursan ol, işte böyle ol” demektir. Bu durum herhangi özel birini kast etmeden “uyan ey arkadaş uyan” demek gibi bir şeydir.(26)

Burada sözü edilen eylem, Yüce Allah’a ve O’nun buyruklarına gönülden boyun eğmiş olmayı içermekte, her bir eylemi gerçekleştirirkenيَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللّٰهِ وَرِضْوَانًا beyanı gereği “Yüce Allah’ın ihsanını ve rızasını isteyip aradıklarını” ortaya koymaktadır. Buna göre namazdaki rukû ve secdeyi namazın dışında da uygulayarak her bir faaliyeti ilahi rızayı kazanmaya bağladıkları görülmekte, namaz ile hayatın birlikteliğine dair bir görüntü verdikleri anlaşılmaktadır.

‘Ankebût 29/45’te beyan edildiği gibi “namazın kötülüklerden ve çirkinliklerden uzaklaştırıcılığı”nı hayatına hâkim kılan bu sahâbîler, ibadeti ubudiyete yani kulluğu bazı eylemlerden bütün bir hayat biçimine dönüştüren kişiler şeklinde tanımlanmaktadır. Bu duyarlı kişiler her ibadeti hayatla buluşturarak hayat meşguliyetlerini ubudiyete dönüştürmeyi başaran gerçek yiğitler olarak tanıtılmakta, ümmetin her bir ferdinin böyle bir tavır ve duruş ortaya koyması istenmektedir.

ııı. س۪يمَاهُمْ ف۪ي وُجُوهِهِمْ مِنْ اَثَرِ السُّجُودِ “Onların nişanları, yüzlerindeki secde izidir.” Bu ifade “Yüzlerinde secdelerin izinden nişanları vardır”,(27) “Onların siması (nişanı) secde izinden kaynaklı olarak yüzlerindedir”, “Onların işaretleri yüzlerindeki secde izleridir”,(28) “Alametleri alınlarındaki secde izleridir”,(29) “Yüzlerindeki simaları secdelerin izini taşır”, “Yüzlerinde secde izinden nişanları vardır” gibi de tercüme edilebilir.

Her bir tercümeden de anlaşılacağı gibi, burada ibadet denilen duyarlılıkların insanların hayatlarında iz bırakması gerektiğine işaret edilmektedir. Namaz ve çeşitli ibadetleri gereği gibi yerine getiren ibadet ve ubudiyet ehli insanların dünya hayatında yüzlerinde çeşitli yansımaların bulunması elbette mümkündür. Ancak bunu herkeste fiziksel olarak görmek şart değildir.

Bu doğrultuda olmak üzere, söz konusu insanların alınlarında oluşan nasırlar değil, ibadetleri ubudiyete dönüştüren kişilerin sahip olduğu kişilik, tavır, duruş, ahlak, seciye, huşu, vakar(30) vs. değerlerin gözetilmesi çok daha anlamlı ve kapsayıcıdır.

Bazı âlimlerimiz burada kastedilenin dünyadaki duyarlılıkların mahşerde gözaydınlığına dönüşmesi olduğunu bildirmektedir.(31) Bu yorumun delili olarak Âl-i İmrân 3/106, Hadîd 57/12, Kıyâmet 75/22-23, ‘Abese 80/39-40, Müddessir 83/24 ve Ğâşiye 88/8-9’daki beyanları zikredebiliriz.

b) ذٰلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرٰيةِ “Bu, onların Tevrat’taki örneğidir.” Yüce Allah burada saydığı özelliklerin müslümanlarla ilgili olarak Tevrât’ta zikrettiği bilgiler olduğunu muhataplara aktarmakta, vahyin indirildiği dönemde ellerinde Tevrât metni bulunanlara da dolaylı bir meydan okuma gerçekleştirmektedir. Özellikle Bakara 2/89-91, 146, 159-162, 174-175, Âl-i İmrân 3/93, Mâide 5/15, En‘âm 6/20 gibi âyetlerde dile getirildiği üzere, kitap ehlinin birtakım gerçekleri gizledikleri ifade edilerek, Kur’ân’ın işte o tür bilgileri ortaya koyduğu bildirilmektedir.

Kur’ân hattında ذٰلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرٰيةِ şeklindeki cümlenin ve devamındakiوَمَثَلُهُمْ فِي الْاِنْج۪يلِ ifadesinin sonunda üç noktalı secavend bulunmaktadır. Maksat cümlede mübtedâ konumunda olan ذٰلِكَ zâlike kelimesinin haberinin hangisi olduğundaki ihtimalleri hatırlatmaktır. Eğer ilk üç noktanın yer aldığı التَّوْرٰية et-tevrâh kelimesinde durulursa مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرٰيةِ ifadesi haber olur ve cümle burada bitmiş sayılır. Buna göre sayılan özellliklerin sadece Tevrât’ta yer aldığına dikkat çekilmiş olur.

Yok, eğer ilkinde değil de ikinci üç noktanın yer aldığıوَمَثَلُهُمْ فِي الْاِنْج۪يلِ ifadesinde durulursa bu defa ذٰلِكَ zâlike kelimesinin haberi olarak مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرٰيةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْاِنْج۪يلِ ifadesini kabul etmiş oluruz. Buna göre Hz. Peygamber’in Muhammed adıyla da anıldığı ve beraberindeki müminlerin özelliklerinin hem Tevrât’ta hem de İncîl’de bu şekilde kaydedilmiş olduğu ortaya konulmak isteniyor demektir. Bu vesileyle devam eden benzetme ise hem Tevrât’taki hem de İncîl’deki niteliklerin ortak mesajı şeklinde dile getiriliyor demektir. Biz ilk görüşü esas alarak âyeti yorumlamaya çalışacağız.

3.وَمَثَلُهُمْ فِي الْاِنْج۪يلِ كَزَرْعٍ اَخْرَجَ شَطْـَٔهُ فَاٰزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوٰى عَلٰى سُوقِه۪ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغ۪يظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ “İncil’deki örneği ise şöyledir: (Onlar) filizini yarıp çıkarmış, onu güçlendirerek kalınlaşmış, gövdesi üzerine dikilmiş bir ekin gibidir. (Bu), çiftçilerin hoşuna gider. Böylece (Allah) onlar (güçlenen müminler) sebebiyle kâfirleri öfkelendirir.” Yüce Allah burada Müslümanların niteliklerinin İncîl’de nasıl olduğunu hatırlatmaktadır.

a) وَمَثَلُهُمْ فِي الْاِنْج۪يلِ “İncil’deki örneği ise şöyledir:” Yüce Allah Hz. Peygamber’in Muhammed adıyla Tevrât’ta yazıldığını, müminlerin çeşitli özelliklerinin de orada zikredildiğini bildirildikten sonra, bu defa konunun İncîl’de nasıl yer aldığını ifade etmektedir. Bu vesileyle ifade edelim ki İncîl’de de Hz. Peygamber’in adının Ahmed olarak kaydedildiği Saff 61/6’da beyan edilmektedir. Bu ifadenin bugünkü Kitabı Mukaddes metinlerinde yer almaması elbette sonucu değiştirmez; çünkü Kur’ân’ın indirildiği dönemdeki nüshalarda bunun bulunduğu bu ayetten anlaşılmaktadır. Bu hususa ilaveten belirtelim ki Kitabı Mukaddes Matta 1-13, Markos 4: 1-9, 26-29 ve Luka 8: 4-15’te “tohum benzetmesi” başlığında kısmen benzer ifadeler yer almaktadır.

b) Âyetteki benzetmede ümmetin durumu çeşitli şekillerde dile getirilmektedir:

ı.كَزَرْعٍ اَخْرَجَ شَطْـَٔهُ “(Onlar) filizini yarıp çıkarmış bir ekin gibidir.” Yüce Allah ümmetin durumunu ilk olarak filizini çıkarmış bir ekine, bitkiye, yani sonradan bitkiye ve filize dönüşecek tohuma benzetmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen شَطْـَٔ şat’e kelimesi “filiz” manasına gelmektedir. Zaten Hz. Peygamber’in risaleti böyle başlamış, bir filiz olarak başlayan risalet daha sonra gelişmiş, ilerlemiş ve kâfirleri korkutacak boyuta ulaşmıştır ki âyetin devam eden kısmında bu bilgiler verilmektedir. Esasında devam eden cümlede yer alan بِهِم bihim “onlar sebebiyle” ifadesi de maksadın ümmet olduğunun apaçık göstergesidir.

ıı. فَاٰزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوٰى عَلٰى سُوقِه۪ “(Gittikçe) onu kuvvetlendirerek kalınlaşmış, gövdesi üzerine dikilmiştir.” Yüce Allah filizlendiğini söylediği ekini daha sonra kuvvetlendirip kalınlaştırdığını, böylece gövdesi üzerinde durabilecek bir kıvama getirdiğini bildirmektedir.

Kur’ân’da sadece burada geçen اٰزَرَ âzera fiili “kuvvetlendirmek”, “desteklemek”, فَاسْتَغْلَظَ festağleza fiili ise “kalınlaşmak” manasında tohumun yavaş yavaş şekil alıp güçlenmesi demektir. Kur’ân’da çeşitli kalıplarda 16 kez geçen اسْتَوٰى istevâ fiili bazı âyetlerde Yüce Allah’a nispet edilmekte,(32) bazılarında ise istevâ,(33) istevet,(34) isteveyte,(35) isteveytüm(36) ve testevû(37) kalıplarında başka varlıklara nispet edilmektedir. İşte bu bağlamda yorumunu yapmakta oluğumuz âyette geçen فَاسْتَوٰى festevâ fiili de ayakta durması manasında “bitkilere” nispet edilmektedir. Bir kez de Sâd 38/33’te geçen سُوق sûk kelimesi ise “bacak”, “gövde” demektir.

Buradaki temel mesaj, İslâm ümmetinin önce bir tohumdan oluşan filiz gibi başlayıp bir süre sonra güçlenerek kendi ayakları üzerinde duran, dahası inkârcıları öfkelendiren bir boyuta eriştirildiğine dikkat çekmektir.

ııı. يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغ۪يظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ “(Bu), ekicilerin hoşuna gider. (Allah) böylece onlarla (çoğalıp güçlenen inananlar sebebiyle) kâfirleri öfkelendirir.” Yüce Allah tohumdan filize, oradan gövdesi üzerinde dik durabilecek bir bitkiye benzettiği bu nesnenin tarım işiyle uğraşan çiftçileri etkilediğini, bir anlamda onları mutlu ettiğini bildirmektedir ki aslında maksat gelişen ve güçlenen ümmetin bu durumunun İslam ümmetini sevindirdiğini, kâfirleri ise öfkelendirdiğini ortaya koymaktır.

Ümmetin fertlerinin sevindiği ortamda elbette kızanlar da olacaktı ki âyetin sonunda لِيَغ۪يظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ ifadesiyle dile getirildiği üzere bunların inkârcılar olduğu ve müminlerin bu güçlenen durumundan dolayı şiddetli bir şekilde öfkelendikleri beyan edilmektedir. Âyetteki لِيَغ۪يظَ li yeğîza ifadesinin başındaki lâm/li harfi ta‘lîl yani “illet/sebep” bildiren manada yorumlanabilir ki bu durumda anlam “onlar sebebiyle kafirleri öfkelendirmek için … böyle yaptı” demektir.

Ayrıca Feth 48/2, 6’da da olduğu gibi lâm/li harfinin “âkıbet/sonuç” bildiren bir anlamda kullanılmış olması da muhtemeldir ki bu durumda maksat “Allah … yaptı; sonuçta kafirler bunlar sebebiyle öfkelendi” şeklini alır ki bizim de tercih ettiğimiz mana bu şekildedir.

Âyette yer alan بِهِم bihim “onlar sebebiyle” ifadesi, maksadın ümmetle ilgili olduğunu göstermektedir; çünkü bu “insanlar” için kullanılan bir zamirdir. Benzetme filize dönüşen bir tohum üzerinden yapılsa da asıl maksat Hz. Peygamber’le başlayıp güçlü bir topluma dönüşen ümmetin meydana getirileceğine işaret edilmesidir. İşte Yüce Allah müminlerin durumunu Tevrât’ta ve İncil’de bu şekilde ifade ederek vahyin çağlarüstü niteliğini ortaya koymakta, önceki ilahi mesajlarla son vahiy olan Kur’ân’ın aynı kaynaktan geldiğine özellikle dikkat çekmektir.

4. وَعَدَ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَاَجْرًا عَظ۪يمًا “Allah onlardan iman edip iyi işler yapanlara bağışlanma ve büyük ödül vadetmiştir.” Bir benzeri de Mâide 5/9’da geçen bu âyette Yüce Allah iman edip salih ameller yani imana yaraşır güzellikte iyi ve güzel işler yapanları müjdelemekte, onları bağışlayacağını ve kendilerine büyük bir ödül hazırlamış olacağını bildirmektedir.

Yüce Allah vaad ettiği şeyin gerçekleşmesi için öncelikle bunun kimlere verileceği hakkında bilgi vermekte, “iman edenler” ve “salih ameller işleyenler” bu noktada muhatap alınmakta, bu haliyle iman etmek ve salih ameller işlemek “sebep”, mağfirete ve büyük ödüle kavuşmak ise “sonuç” olmaktadır. Bu ilke en eski dini öğretilerde de böyleydi. Yüce Allah bu temel ve evrensel bildiriyi beyan ederek Tevrât ve İncîl’in aslına itibar edenlerin de bu gerçekleri bileceklerini bütün muhataplara öğretmek istemektedir.

Bu arada belirtelim ki âyetin sonunda da yer aldığı üzere, Kur’ân’da 28 kez(38) geçen ve “bağışlanma” manasına gelen مَغْفِرَة mağfırah kelimesi “muhatabın rahmete erişmesi için yapılan bir dua”, “hoşgörülü bir davranış”, “kusur örten bir tavır”, “başkasının eksiğini gizlemek” demektir.(39) Bununla birlikte zikredilen اَجْرًا عَظ۪يمًا ecr-i ‘azîm tamlaması çeşitli âyet ve kalıplarda(40) zikredilmekte ve söz konusu kişilere verileceği vaad edilen en büyük ödülleri, elbette cenneti ifade etmektedir.

Rabbimizden niyazımız, bizi de bu fedakâr ve yiğit kulları arasına ilhak etmesidir.

Dipnotlar

• 1 - Buhârî, Şurût, 15; Ebû Dâvûd, Cihâd, 156; Ahmed b. Hanbel, IV, 323-329. 2 - Müslim, Cihâd, 133; Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Feth, 3; Ebû Dâvûd, Cihâd, 120; Ahmed b. Hanbel, III, 125, 290.
• 3 - Semerkandî, age., III, 318.
• 4 - Râzî, age., V, 148.
• 5 - Semerkandî, age., III, 318; Zemahşerî, age., IV, 333.
• 6 - Semerkandî, age., III, 318; Taberî, age., XXVI, 102; Zemahşerî, age., IV, 334. 7 - Zemahşerî, age., IV, 334-335.
• 8 - Semerkandî, age., III, 319; Taberî, age., XXVI, 102-103; Zemahşerî, age., IV, 334.
• 9 - Yazır, age., VII, 174.
• 10 - Buhârî, Şurût, 15; Müslim, Cihâd, 93; Ahmed b. Hanbel, I, 86. 11 - Taberî, age., XXVI, 103. 12 - Zemahşerî, age., IV, 335.
• 13 - Semerkandî, age., III, 319; Taberî, age., XXVI, 104-105; Zemahşerî, age., IV, 335.
• 14 - Semerkandî, age., III, 320; Taberî, age., XXVI, 107; Zemahşerî, age., IV, 336.
• 15 - Zemahşerî, age., IV, 336.
• 16 - Semerkandî, age., III, 320; Zemahşerî, age., IV, 336.
• 17 - Semerkandî, age., III, 320. 18 - Buhârî, Hacc, 127; Müslim, Hacc, 316-318, 320, 321; Ebû Dâvûd, Menâsik, 78; Tirmizî, Hacc, 47; İbn Mâce, Menâsik, 71; Dârimî, Menâsik, 64; İmâm Mâlik, Muvatta’, Hacc, 184; Ahmed b. Hanbel, I, 216, 353; II, 16, 34, 79, 119, 138, 141, 151; III, 20, 79; IV, 70, 165, 177; V, 381; VI, 393, 402, 403.
• 19 - Semerkandî, age., III, 320; Taberî, age., XXVI, 108; Zemahşerî, age., IV, 336. 20 - Taberî, age., XXVI, 108.
• 21 - Zemahşerî, age., IV, 514.
• 22 - Semerkandî, age., III, 444; Taberî, age., XXVIII, 88; Zemahşerî, age., IV, 514. 23 - İslâmoğlu, age., s. 1120. 24 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 623.
• 25 - Zemahşerî, age., IV, 335.
• 26 - Râzî, age., XXVIII, 107.
• 27 - Yazır, age., VII, 181; Süleyman Ateş, Meâl, s. 514. 28 - Esed, age., s. 1052; İslamoğlu, age., s. 1025. 29 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 709.
• 30 - Semerkandî, age., III, 320; Taberî, age., XXVI, 110-111. 31 - Taberî, age., XXVI, 110; Râzî, age., XXVIII, 108.
• 32 - A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Ra‘d 13/2; Tâhâ 20/5; Furkân 25/59; Secde 32/4; Fussılet 41/11; Hadîd 57/4. 33 - Kasas 28/14; Feth 48/29; Necm 53/6. 34 - Hûd 11/44. 35 - Mü’minûn 23/28. 36 - Zuhruf 43/13. 37 - Zuhruf 43/13.
  • A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Ra‘d 13/2 Tâhâ 20/5 Furkân 25/59 Secde 32/4 Fussilet 41/11 Hadîd 57/4 Kasas 28/14 Fetih 48/29 Necm 53/6 Hûd 11/44 Mü'minûn 23/28 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/13
• 38 - Bakara 2/175, 221, 263, 268; Âl-i İmrân 3/133, 136, 157; Nisâ’ 4/96; Mâide 5/9; Enfâl 8/4, 74; Hûd 11/11; Ra‘d 13/6; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/35; Sebe’ 34/4; Fâtır 35/7; Yâsîn 36/11; Fussılet 41/43; Muhammed 47/15; Feth 48/29; Hucürât 49/3; Necm 53/32; Hadîd 57/20, 21; Mülk 67/12; Müddessir 74/56. 39 - Semerkandî, age., I, 175; Taberî, age., III, 64; Zemahşerî, age., I, 304; Râzî, age., VII, 48-49. 40 - Âl-i İmrân 3/172, 179; Nisâ’ 4/40, 67, 74, 95, 114, 146, 162; Mâide 5/9; Enfâl 8/28; Tevbe 9/22; Ahzâb 33/29, 35; Feth 48/10, 29; Hucürât 49/3; Teğâbun 64/15; Müzzemmil 73/20.
  • Bakara 2/175 Bakara 2/221 Bakara 2/263 Bakara 2/268 Âl-i İmrân 3/133 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/157 Nisâ 4/96 Mâide 5/9 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hûd 11/11 Ra‘d 13/6 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/35 Sebe' 34/4 Fâtır 35/7 Yâsîn 36/11 Fussilet 41/43 Muhammed 47/15 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Necm 53/32 Hadîd 57/20 Hadîd 57/21 Mülk 67/12 Müddessir 74/56 Âl-i İmrân 3/172 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/40 Nisâ 4/67 Nisâ 4/74 Nisâ 4/95 Nisâ 4/114 Nisâ 4/146 Nisâ 4/162 Mâide 5/9 Enfâl 8/28 Tevbe 9/22 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Fetih 48/10 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Teğâbun 64/15 Müzzemmil 73/20