Fussilet Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 54 âyetten oluşan, adını üçüncü âyetinde yer alan ve “açık açık ortaya konulmuştur” anlamındaki فُصِّلَتْ fussılet edilgen fiilinden alan Fussılet sûresi, inişe göre 81, resmî sıralamada ise 41. sûredir. Bu sûrenin Hâ Mîm Secde, 10. âyetteki kelime nedeniyle Akvât ya da 12. âyetteki kelime nedeniyle Mesâbîh sûresi diye de isimlerinin olduğu ifade edilmektedir.

Fussılet sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Mü’min sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “hâ mîm şeklinde mukatta‘a harfleriyle ve vahyin ilahi kaynaklı oluşuyla başlamak” (Mü’min 1-2; Fussılet 1-2); “önceki nesillerin peygamberlerini yalanlaması” (Mü’min 5-6; Fussılet 13-14); “Hz. Musa ile ilgili bilgiler” (Mü’min 23-46; Fussılet 45); “Son Saat’in gerçekliği ve bilgisi” (Mü’min 16-18, 55, 59; Fussılet 47); “kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları” (Mü’min 61-64; Fussılet 10-12); “inkârcılara mahşerde uygulanacak şiddetli azap” (Mü’min 69-72; Fussılet 27-28) gibi konular ortak mesajlar içermektedir.

Fussılet sûresi, mukatta‘a harfleri ve vahyin ilahi kaynaklı oluşu mesajıyla başlamakta, vahyin anlaşılabilmesi için Yüce Allah tarafından açıklanmış oluşuna dikkat çekmekle devam etmekte, inkârcıların kalplerini hakikate kapatması, çeşitli inkâr özellikleri, iman edenlerin ödülleri, kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarıyla devam etmektedir.

13. âyetten itibaren, önceki nesillerin peygamberlerini yalanladıkları, ‘Âd ve Semûd kavimlerinin olumsuz tutumu ve korkunç akıbetleri, sonrasında mahşerde insanlar yargılanırken organlarının konuşturulacağı ve sahipleri aleyhinde şahitlik edecekleri bilgisine yer verilmektedir.

26. âyetten itibaren, inkârcıların vahyin dinlenmemesi için gürültü çıkartılması isteğine ve gerekçelerine yer verilmekte, mahşerde şiddetli bir azaba çarptırılacakları beyan edilmekte, buna karşılık iman edip istikamet sahibi olanlara meleklerin müjdeler ileteceği bildirilmektedir.

33. âyetten itibaren, Yüce Allah’a davet eden, işini düzgün yapan ve “ben Müslümanlardanım” diyenden daha güzel sözlü birinin olamayacağı ifade edilmekte, kötülükle iyiliğin bir olmayacağı, kötülüğe iyilikle karşılık verilmesi gerektiğine dikkat çekilmekte, şeytanın vesveselerine karşı Yüce Allah’a sığınılması gerektiğine dikkat çekilmektedir.

37. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli âyetlere, meleklerin ibadetten kaçınmamalarına, sürekli tesbihe devam ettiklerine, yeryüzünün ve yağmurun durumuna yer verilmekte, inkârcıların vahiy düşmanlığı gündeme getirilmektedir. Bu arada Kur’ân’ın Arapça olmaması durumunda nelerin söyleneceğine dikkat çekilmekte, Hz. Musa’ya verilen kitaba, sorumlulukların şahsiliğine, Son Saat’in gerçekliğine, nankör insanın dönekliğine dair bilgiler ele alınmaktadır.

53-54. âyetlerde ufuklardaki ve insanlardaki âyetlerin muhataplara gösterileceği, böylece vahyin gerçekliğinin ortaya çıkmış olacağı, Yüce Allah’ın şahit olarak yeteceği bildirilmekte, Allah’ın huzuruna çıkmakta şüphesi bulunanlara yönelik tehditle sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-8. âyetlerinde vahyin kaynağını, Arapça oluş gerekçesini, misyonunu, inkârcıların olumsuz tutumunu, Hz. Peygamber’in duruşunu ve müminlerin birtakım özelliklerini dile getirmektedir.

a) Vahiy ve Müşriklerin Tutumu

Yüce Allah, mukatta‘a harfleriyle başladığı sûrenin 1-5. âyetlerinde rahmân ve rahîm sıfatları gereği vahyi kendisinin indirdiğini, bilen bir kavim için müjdeleyici ve uyarıcı olarak âyetlerini Arapça bir Kur’ân olarak açık açık ortaya koyduğunu, fakat insanların çoğunun yüz çevirdiğini, artık gerçeği dinlemediklerini bildirmekte ve onların şöyle dediklerini ifade etmektedir: “Bizi çağırdığın şeye karşı kalplerimiz kapalıdır. Kulaklarımızda da bir ağırlık vardır. Bizimle senin aranda bir perde bulunmaktadır. (Onun için sen istediğini) yap; biz de yapmaktayız!”

ı. Vahyin Kaynağı

حٰمٓ تَنْز۪يلٌ مِنَ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ “Hâ. Mîm. (Bu kitabın) indirilişi Rahmân (ve) Rahîm (olan Allah) tarafındandır.”

Buradaki حٰمٓ hâ mîm harfleri “mukatta‘a harfleri”; تَنْز۪يلٌ tenzîlün kelimesi “indirmek, indirilmesi”;مِنَ الرَّحْمٰنِ mine’r-rahmâni kelimesi “merhametin kaynağından, merhameti bol olandan, Allah’tan”; الرَّح۪يم er-rahîm sözcüğü ise “merhametli(den), acıyan(dan)” demektir.

Burada iki harfe yemin edilerek vahyin indiriliş kaynağı bağlamında Yüce Allah’ın iki sıfatı gündeme getirilmektedir.

1. حٰمٓ “Hâ. Mîm.” Kur’ân’da 29 sûrenin başında bulunan, hecelenerek ve kesik kesik okundukları için kendilerine hecâ veya mukatta‘a denen harflerden iki tanesi bu sûrenin başında yer almaktadır. Mukatta‘a harfleri hakkında detaylı bilgileri Bakara 2/1’de verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, bazı kısa hatırlatmalarla yetineceğiz.

Mü’min sûresinin başında da belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da iki harfli mukatta‘a harfi kalıplarından birisi olan حٰمٓ “hâ mîm” kullanımı altı sûrenin(1) başında bulunmaktadır. Bu sûrelere bu nedenle havâmîm denmektedir. Bu harflerin anlamı hakkında tefsirlerimizde çeşitli bilgiler vardır. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim:

Bu harfler Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarının sembolü olabileceği gibi, sûrelerin ve Kur’ân’ın ismi de olabilir.(2) Dahası, önceki bir ilâhî mesaja dikkat çekiyor da olabilirler. Bu harfler vahyin gelmekte olduğunu bildiren birer uyarı ve dikkat çekme mesajı ya da inkârcı muhataplara meydan okuma aracı olarak da yorumlanabilirler.

Yüce Allah, bu harflere yemin ederek bilginin, vahyin ve hakikatin önemini vurgulamak istemiş de olabilir. Böylece önce harfe, sonra kelimeye, ardından cümleye, peşinden âyete ve nihayet ilâhî vahye dikkat çekiliyor olabilir. Bu haliyle söz konusu harfler bilginin önemini vurguluyor da denebilir.

Bu bağlamda İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, الٓرٰ elif lâm râ, حٰمٓ hâ mîm ve نٓ nûn harfleri bir araya getirilse اَلرَّحْمٰن er-rahmân kelimesi elde edilmektedir.(3) İşte bu yorumda yer alan harfler arasında hâ ve mîm harfleri bulunmaktadır.

Ayrıca bu iki harf bir sonraki âyette zikredildiği üzere rahmân ve rahîm sıfatları gereği Yüce Allah’ın rahmet ve merhametine işaret olarak da kabul edilebilir. Bazı âlimlerimize göre, bu harfler sûrenin ismidir.(4) Dahası hâ harfinin “hamd”e, mîm harfinin de Hz. Peygamber’e işaret olması da mümkündür.(5) Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

2. تَنْز۪يلٌ مِنَ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ “(Bu kitabın) indirilişi Rahmân (ve) Rahîm (olan Allah) tarafındandır.” Âyette vahyin indiriliş kaynağı bağlamında Yüce Allah’ın rahmân ve rahîm şeklindeki sıfatları dile getirilmektedir.

a) Yâsîn 36/5’te hem تَنْز۪يل tenzîl kavramı hem de vahyin kaynağı konusunda çeşitli açıklamalar yapmıştık. Vahyin tenzîli, onun “indirilmesi”, “öğretilmesi” ve “vahyedilmesi” manalarına geldiği gibi “ikram edilmesi” anlamına da gelmektedir. Yüce Allah kitabını vahyederek insanoğluna aslında tenezzül etmiş, iddia edildiği gibi vahyi insan kaynaklı kabul edenlerin görüş ve yaklaşımlarını reddetmiştir.

Zümer 39/1’de ele aldığımız üzere, vahyin ilahi kaynaklı oluşuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/192, Secde 32/2, Vâkı‘a 56/80, Hâkka 69/43’te “âlemlerin Rabbi”, Yâsîn 36/5’te el-‘azîz ve er-rahîm, Mü’min 40/2’de el-‘azîz ve el-‘alîm, yorumunu yapmakta olduğumuz Fussılet 41/2’de er-rahmân ve er-rahîm, yine Fussılet 41/42’de hakîm ve hamîd, Zümer 39/1, Câsiye 45/2 ve Ahkâf 46/2’de el-‘azîz ve el-hakîm sıfatları zikredilerek, vahyin ancak ve ancak bu sıfatlara sahip bir kudret tarafından indirilebileceği beyan edilmek istenmektedir.

Yüce Allah böylece risaletin ve ilahi mesajların insan kaynaklı olamayacağını ifadeyle vahyini sahiplenmekte, böylece Hz. Peygamber’i çeşitli şekillerde suçlayanlara da bir anlamda cevap vermekte, vahyin kaynağının sadece ve sadece kendisi olduğunu özellikle vurgulamaktadır.

b) Âyette vahyin sahibi ve göndericisi olarak Yüce Allah’ın الرَّحْمٰن er-rahmân “merhametin kaynağı” ve الرَّح۪يم er-rahîm “merhametli oluşu” sıfatları dile getirilmektedir. Bu iki sıfat hakkında geniş açıklamalarımızı Fâtiha 1/1’de yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Bu iki sıfatın âyette zikredilmesinin muhtemel sebebi, Rabbimizin insanlığa yönelik eşsiz ve erişilmez rahmet ve merhamet sahibi oluşunu bir vesile ile bir kez daha muhataplara hatırlatmaktır.

ıı. Ayetlerinin Müjdeci ve Uyarıcı Oluşu

كِتَابٌ فُصِّلَتْ اٰيَاتُهُ قُرْاٰنًا عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ بَش۪يرًا وَنَذ۪يرًا فَاَعْرَضَ اَكْثَرُهُمْ فَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ “(Bu), ayetleri Arapça bir Kur’an olarak açıklanmış, bilen bir toplum için müjdeleyici ve uyarıcı olarak (indirilmiş) bir kitaptır. Fakat onların çoğu yüz çevirdi; artık dinlemezler.”

Buradaki كِتَاب kitâbun kelimesi “bu kitap, Kur’ân”; فُصِّلَتْ fussılet edilgen fiili “açık açık ortaya konulmuştur, açıklanmıştır”; اٰيَاتُهُ âyâtühû tamlaması “onun âyetleri”; قُرْاٰنًا عَرَبِيًّا kur’ânen ‘arabiyyen tamlaması “Arapça bir Kur’ân olarak”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili “bilmektedirler, bilen bir toplum için, topluluk için”;بَش۪يرًا beşîran kelimesi “müjdeleyici olarak”; وَنَذ۪يرًا ve nezîran sıfatı “ve uyarıcı olarak”; فَاَعْرَضَ fe a‘rada fiili “yüz çevirmişlerdi”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum tamlaması “onların çoğu, çoğunluğu”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; لَا يَسْمَعُونَ lâ yesme‘ûne fiili ise “işitmemektedirler, (gerçeğe) kulak vermezler” demektir.

Burada Kur’ân’ın çeşitli özellikleri ve insanların çoğunluğunun ondan yüz çevirmesi gündeme getirilmektedir.

1.كِتَابٌ فُصِّلَتْ اٰيَاتُهُ قُرْاٰنًا عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ بَش۪يرًا وَنَذ۪يرًا “(Bu), ayetleri Arapça bir Kur’an olarak açıklanmış, bilen bir toplum için müjdeleyici ve uyarıcı olarak (indirilmiş) bir kitaptır.” Yüce Allah bu âyette vahye dair birtakım nitelikler zikretmekte, bir taraftan vahyini tanıtmakta, diğer taraftan da onun bu özelliklerinin kimlere yarar sağlayacağını beyan etmektedir.

a) كِتَاب kitâb. Âyette vahye dair ilk özellik كِتَاب kitâb oluşuyla beyan edilmektedir. “Yazmak, yazılan şeyler, yazı tomarı” gibi anlamlara gelen el-kitâb, kütüb, mektûb kelimeleri Kur’ân’da 262 kez geçmektedir. el-Kitâb kelimesi Kur’ân’ın Kur’ân’da en çok kullanılan ismidir. Bir kısmında farklı anlamlar söz konusu olsa da, bu kelime büyük çoğunlukla “Kur’ân”ı ifade etmektedir.

Başında el takısı olarak da olmayarak da el-kitâb/kitâb kelimesinin bazı âyetlerde “Hz. Musa’ya verilen kitap”;(6) bazı âyetlerde “Tevrât”;(7) bazı âyetlerde de “ilâhî öğreti” veya “vahiy”(8) anlamlarında kullanıldığı bilinmektedir. Bütün bu kullanımların ortak noktası ilâhî mesaj oluşlarıdır.

b) فُصِّلَتْ اٰيَاتُهُ قُرْاٰنًا عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ “Bilen bir kavim için âyetleri Arapça bir Kur’ân olarak açıklanmış (açıkça ortaya konulmuş)tur.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e indirdiği kitabının âyetlerinin Arapça bir Kur’ân olarak açıklandığını beyan etmektedir.

ı. فُصِّلَتْ اٰيَاتُهُ “Onun âyetleri açıklanmış (açıkça ortaya konulmuş)tur.” Bu ifade “vahyin âyetlerinin ayrı ayrı açıklanmış oluşunu”, “âyetlerinin farklı farklı konularda olmasını” ve “çeşitli manaları ayrıntılı olarak ifade etmesini” içermektedir.

Kur’ân’ın bu özelliği hakkında Hûd 11/1-2’de şöyle buyrulmaktadır: “Elif. Lâm. Râ. (Bu vahiy), ‘Allah’tan başkasına ibadet etmemeniz için’ hikmet sahibi, her şeyden haberdar olan (Allah) tarafından âyetleri sağlamlaştırılmış, sonra da açıklanmış (açık açık ortaya konulmuş) bir kitaptır. (De ki:) Muhakkak ki ben, O’nun tarafından size (gönderilmiş) bir uyarıcıyım ve müjdeleyiciyim.”

İddia edildiği gibi, vahiy insanların açıkladığı bir metin değildir; zira vahyin açıklaması bizzat Yüce Allah tarafından yapılmıştır. İbn Abbâs ve İmâm Mücâhid’den gelen bir rivayete göre âyetteki فُصِّلَتْ fussılet edilgen fiili فسرت füssirat “tefsir edildi” manasına gelmektedir.(9) Bu durumda da en güzel tefsiri Rabbimizin yaptığı Furkân 25/33’ta şu şekilde açıkça dile getirilmektedir: “(Şimdi vahiyle ilgili) onlar sana her örnek getirdiklerinde biz de sana gerçeği ve en güzel tefsiri/açıklamayı mutlaka getirmişizdir.”

Hûd 11/1-2’de de beyan edildiği üzere, Yüce Allah vahyini açıklama işini kendisi yapmış, âyetleri âyetlerle açıkladığını beyan etmiştir. Bu doğrultuda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı konu gündeme getirilmekte, Kur’ân âyetlerinin bilen bir topluluk için, yani hakikatı bilmek isteyenler için Arapça bir Kur’ân olarak açıklandığı ifade edilmiştir.

Bu durumda, insanların tefsir adına yapabilecekleri şey, hangi âyetin hangi âyeti açıkladığını, âyetlerin birbiriyle anlam ilişkisinin nasıl olduğunu ortaya koyabilmektir; bizim de yapmaya çalıştığımız bundan başka bir şey değildir.

Kur’ân âyetleri anlamsız olmadığı gibi manaları mutlak olarak bilinemez de değildir. Çünkü Yüce Allah anlaşılmamak için konuşmuş olamaz. Kur’ân Yüce Allah’ın kelam sıfatıdır ve muhatabı olan insanlar onu anlasınlar diye indirilmiştir. Âyetlerin tafsîl edilmesi onların ayrıntılı olarak açıklanması manasına gelmektedir. Çünkü sûreye de isim olan فُصِّلَتْ fussılet fiili “bir şeyin belli ve belirgin özelliklerine ayrılmış olması” demektir.

Tafsîl, “özet olarak söylenen bir sözü çoğaltarak açıklamak” manasına gelmektedir. Âyetlerin bu yapısı, vahyin sûre sûre, âyet âyet, hüküm hüküm ayrıntılı olarak açıklanmış oluşunu ortaya koymaktadır. Tevhid delillerinden risalet delillerine, emirlerden nehiylere, farzlardan haramlara, hükümlerden öğütlere, kıssalardan darb-ı mesellere, inşaî ifadelerden haber cümlelerine, sevaptan, azaba kadar çeşitli içerik özellikleri vahyin açıklanmışlığının birer göstergesidir.(10)

Esasında âyet sayıları itibariyle kısa sayılabilecek âyetlere sahip sûrelere el-mufassalûn adı verilmesinde de sûrelerin kısa kısa bir şekilde birbirinden ayrılması mantığı ve peyderpey indirilmiş olması(11) hakikati yer almaktadır.

ıı.قُرْاٰنًا kur’ânen. Vahyin adının “Kur’ân” oluşu hakkında şu bilgileri vermekle yetinelim: Kur’ân kelimesi Kur’ân’da 70 defa kullanılmaktadır. Bunlardan Kıyâmet 75/17-18’deki kur’ân kelimeleri “kişinin hakkındaki hükmün mahşerde kendisine okunması” demektir. İsrâ’ 17/78’de geçen kur’ân kelimeleri de “toplanmak” manasına gelmektedir.

Diğer kullanımlarda söz konusu kelimenin “Kur’ân” anlamına geldiğini söyleyebiliriz. Yüce Allah Kur’ân vahyinin bütününe قُرْاٰن kur’ân dediği gibi bir kısmına da kur’ân demektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten de anlaşılacağı gibi, o döneme kadar indirilen vahiy parçalarına da Kur’ân denmektedir. Çünkü bu kelime âyetlerle ilgili olarak bir cins isimdir.(12)

Kur’ân, “çok okunan metin” anlamıyla öncelikle Müslümanlardan, sonrasında da bütün insanlardan kendisini düşünerek, anlayarak ve hissederek okumalarını istemekte ve beklemektedir. Bu haliyle kıraat; “anlamını düşünerek, anlayarak ve hissederek okumak” demektir. ‘Alak 96/1’deki ilk emir de böyle bir okumayı ifade eder; yani kâinatı okumak, keşfetmek, düşünmek ve anlamaya çalışmak. Demek ki kıraat, “aklın ve zihnin okuması” anlamında entelektüel bir bilgilenme faaliyetidir.

ııı. عَرَبِيًّا ‘arabiyyen. Yûsuf 12/2’de de ele aldığımız üzere, Kur’ân “Arapça lisana sahip” ilâhî bir mesajdır. Kur’ân’da 11 kez(13) geçen ‘arabiyy kelimeleri Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır. Bu kelime Kur’ân’ın “Arapça lisana sahip” ilâhî bir mesaj olduğunu, ayrıca “açık ve anlaşılır” bir yapıya sahip kılındığını ifade etmektedir.

Yüce Allah peygamber görevlendirmesindeki sünnetini beyan etmek üzere İbrâhim 14/4’te şöyle buyurmaktadır: “(Allah’ın emirlerini) onlara açıklasın diye her peygamberi yalnız kendi kavminin diliyle gönderdik.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde peygamber göndermedeki prensibini ortaya koymakta ve her bir peygamberi sadece ve sadece kendi kavminin diliyle gönderdiğini beyan etmektedir. Gerekçe ise onlara gerçeğin apaçık bir şekilde ulaştırılması, net olarak iletilmesi, yani açıklanmasıdır.

İlâhî mesajların gönderilme gerekçesi elbetteki anlaşılmalarıdır. Bunun için bir peygamber ve ilk muhatapları hangi dili konuşuyorlarsa kitap da o dilde gönderilmiştir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Fussılet 41/44’te geçtiği gibi, Arap olan bir kavme yabancı bir dille kitap gönderilmesi halinde bunun eleştirileceği haber verilmektedir.

Rûm 30/22’de de beyan edildiği üzere, dillerin ve renklerin farklı oluşu Yüce Allah’ın kudretinin delillerindendir. Esasında ırkların birbirine üstünlüğü olmadığı gibi, insanların kullandığı dillerin de birbirlerine herhangi bir üstünlüğü söz konusu değildir. Mesajın ilk muhataplara iletilmesi için mesaj ile muhatapların aynı dilde olması şarttır. Yûsuf 12/2 ve Zuhruf 43/3’te de bu durum “aklın çalıştırılması” şeklinde dile getirilmekte, Zümer 39/28’de ise “insanların muttaki olması yani sorumluluklarını bilip duyarlı davranmaları” şeklinde beyan edilmektedir.

Peygamberlerin kavimlerine tebliğ ettiği mesajlar el-mübîn olmaları itibariyle önce birbirini “açıklayıcıdır”, sonra da bu sayede “apaçıktır”. Bu itibarla, mesajın gizlenmeyip duyurulması ve pratik hayata dair prensiplerinin uygulanabilmesi onların yapısı gereğidir. Peygamberlerin tebyîn görevi tam da bu noktada önem arz etmekte ve dinin hayata taşınmasındaki örneklikleri gündeme gelmektedir. Âl-i İmrân 3/187’de dikkat çekilen husus da esasında böyle bir görevin bütün kitap verilenlerle ilgili olarak belirlendiğini ortaya koymaktadır.

ıv. لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ “Bilen bir kavim için.” Kur’ân’ın açıklanmış bir Arapça olmasının gerekçesi “gerçeği bilmek isteyenlere yönelik” olarak belirlenmektedir. Konuyla ilgili olarak Yûsuf 12/2’de şöyle buyrulmaktadır: “Akledesiniz diye biz onu Arapça bir Kur’an olarak indirdik.” Bu âyetin sonunda yer alan لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ le‘alleküm ta‘kılûne ifadesi, vahyin Arapça indirilişinin gayesini ortaya koymakta, bu arada تَعْقِلُونَ ta‘kılûne kelimesi fiil olarak kullanıldığı için vahyi anlamanın önemine vurgu yapılmış olmaktadır.

Âlimlerimiz de bu fiile “fehmetme, fıkhetme” yani “anlama” manası vermişlerdir.(14) Kur’ân’da el-‘akl “akıl” kelimesi isim kalıbında hiç gelmediği, sürekli fiil kalıbında getirildiği için, işletilmeyen aklın yok hükmünde olacağı mesajı verilmek istenmektedir. Yûnus 10/100’de belirtildiği üzere, “Yüce Allah aklını kullanmayanların üzerine pislik bırakacağını” haber vermekte, dolayısıyla vahyin anlaşılması gerektiği beyan edilmiş olmaktadır.

Meryem 19/97, Dühân 44/58, Kamer 54/17, 22, 32, 40 ve Müzzemmil 73/20’de de beyan edildiği gibi, kolaylaştırılmış olan vahyi anlamanın önünde hiçbir engel yoktur; yeter ki insanlar bu gerçeği fark ederek davramaya çalışsınlar. Vahyin Arapça indiriliş gayesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “hakikati bilmek isteyenler için açıklanmış oluşu”na bağlanmaktadır. Gerçekleri bilmek isteyenler için vahiy bizzat Yüce Allah tarafından açıklanmıştır; bu konuda Hûd 11/1-2’de verilen mesajlar hatırlanmalıdır.

Konuya tersinden bakılınca, yani vahyin başka bir dilde indirilmesi durumunda yaşanabilecek itirazların nasıl reddedildiği de Fussılet 41/44’te şu şekilde beyan edilmektedir: “Eğer biz onu, yabancı dilde bir Kur’an kılsaydık, diyeceklerdi ki: ‘Âyetleri tafsilatlı şekilde açıklanmalı değil miydi? Arab’a yabancı dilden (kitap) olur mu?’ De ki: O, inananlar için doğru yolu gösteren bir kılavuzdur ve şifadır. İnanmayanlara gelince, onların kulaklarında bir ağırlık vardır ve o (Kur’an) onlara kapalıdır. (Sanki) onlara uzak bir yerden bağırılıyor (da Kur’an’da ne söylendiğini anlamıyorlar).”

c) بَش۪يرًا وَنَذ۪يرًا “Müjdeleyici ve uyarıcı olarak.” Yüce Allah Kur’ân’ın sıfatlarından birisini Kur’ân’da بَش۪ير beşîr kelimesiyle karşılanmaktadır ki, bu sıfat vahyin iyilik sahiplerini cennetle “müjdeleyici” oluşunu göstermektedir. Diğeri ise Kur’ân’da نَذ۪ير nezîr kelimesiyle karşılanmaktadır ki bu sıfat da öncekinde olduğu gibi vahyin kötülük sahiplerini cehennemle “uyarıcı” oluşunu göstermektedir.(15)

Kur’ân’ın sıfatlarından olan beşîr ve nezîr kelimeleri yorumunu yapmakta olduğumuz Fussılet 41/3’te yer almaktadır. Kur’ân’ın müjdeleyici oluşuyla ilgili yübeşşiru kalıbında fiil kullanımının iki örneği İsrâ’ 17/9 ve Kehf 18/2’de yer almaktadır. Kur’ân’ın uyarıcı oluşuyla ilgili yünziru kalıbında fiil kullanımının örnekleri ise Kehf 18/2, 4, Yâsîn 36/70, Mü’min 40/15 ve Ahkâf 46/12’de yer almaktadır.

2. فَاَعْرَضَ اَكْثَرُهُمْ فَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ “Fakat onların çoğu yüz çevirdi; artık dinlemezler.” Yüce Allah rahmet ve merhametinin bir gereği, gerçeği bilmek isteyenler için müjdeleyici ve uyarıcı olarak indirdiği Arapça Kur’ân’ı Mekkelilerin çoğunluğunun itibara almadıklarını, ondan yüz çevirdiklerini ve ona kulak vermediklerini, hatta kulak vermeyeceklerini beyan etmektedir ki âyetin sonunda yer alan لَا يَسْمَعُونَ lâ yesme‘ûne ifadesi gelecek zaman manası veren bir kalıptadır.

Burada sözü edilenler elbette vahyin indirildiği dönem itibariyle Mekkeli müşriklerdir. Ancak hem daha önceki kavimlerin, hem de Kur’ân’ın indirilişinden sonraki dönemlerde yaşayan insanların çoğunluğunun ilahi prensiplere karşı ilgisiz ve inançsız bir tavır içerisinde oldukları da bilinmektedir.

Şu‘arâ’ 26/8’de de ele aldığımız üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, burada da olduğu gibi pek çok âyette eleştirilmekte, hatta açıkça kınanmaktadır.(16)

ııı. Müşriklerin Olumsuz Tutumu

وَقَالُوا قُلُوبُنَا ف۪يٓ اَكِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونَآ اِلَيْهِ وَف۪يٓ اٰذَانِنَا وَقْرٌ وَمِنْ بَيْنِنَا وَبَيْنِكَ حِجَابٌ فَاعْمَلْ اِنَّنَا عَامِلُونَ “(İnkârcılar) şöyle demişlerdi: Bizi çağırdığın şeye karşı kalplerimiz kapalıdır. Kulaklarımızda da bir (s)ağırlık vardır. Bizimle senin aranda bir perde bulunmaktadır. (Sen istediğini) yap; biz de yapanlarız!”

Âyetteki وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve (şöyle) demişlerdi”; قُلُوبُنَا kulûbünâ tamlaması “bizim kalplerimiz”; ف۪يٓ اَكِنَّةٍ fî ekinnetin ifadesi “bir kılıfta(dır), kılıflı(dır)”; مِمَّا تَدْعُونَا mimmâ ted‘ûnâ ifadesi “bizi çağırdığın şeyden”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “kendisine”; وَف۪يٓ اٰذَانِنَا ve fî âzâninâ ifadesi “ve bizim kulaklarımızda da vardır”; وَقْر vakrun kelimesi “ağırlık”; وَمِنْ بَيْنِنَا وَبَيْنِكَ ve min beyninâ ve beynike ifadesi “bizimle senin aranda da vardır”; حِجَاب hıcâbun kelimesi “bir perde”; فَاعْمَلْ fa‘mel itseği “yap (bakalım istediğini)”; اِنَّنَا innenâ ifadesi “muhakkak ki biz de”; عَامِلُونَ ‘âmilûne kelimesi ise “yapanlarız, (yapacağımızı) yapacağız” demektir.

Burada inkârcıların vahye karşı tavırları ile Hz. Peygamber’e yönelik bir meydan okumaları gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir;(17) ancak âyetin metni ve mesajı gayet net bir şekilde anlaşılmakta ve Kur’ân kıraat edildiğinde inanmayanlarla inananlar arasında bir perdenin çekildiği anlaşılmaktadır. Zira vahyin anlaşılması şeklindeki Kur’ân okumalarında inananların gönül vermesine karşılık, inanmayanların inatçı ve düşmanca tutumları çok net bir şekilde ortaya çıkmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Hacc 22/72’de de şöyle buyurulmaktadır: “Âyetlerimiz açık açık kendilerine okunup aktarıldığında, kâfirlerin suratlarında hoşnutsuzluk sezersin. Onlar, kendilerine âyetlerimizi okuyanların neredeyse üzerlerine saldırırlar. De ki: Size bundan (bu öfke ve huzursuzluğunuzdan) daha kötüsünü bildireyim mi? Cehennem! Allah, onu kâfirlere (ceza olarak) bildirdi. O, ne kötü sondur!”

1.وَقَالُوا قُلُوبُنَا ف۪يٓ اَكِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونَآ اِلَيْهِ وَف۪يٓ اٰذَانِنَا وَقْرٌ “(İnkârcılar) şöyle demişlerdi: Bizi çağırdığın şeye karşı kalplerimiz kapalıdır. Kulaklarımızda da bir (s)ağırlık vardır.” Yüce Allah gönderdiği vahyine karşı bir tavır içerisinde olanların bir sözünü burada hatırlatmakta, yorumunu yapmakta olduğumuz Fussılet sûresinin 33. âyetinde ise “Allah’a davet edenden daha güzel sözlü kim olabilir ki!” buyurarak bu söze karşılık esaslı bir cevap vermektedir.

Onlar bu şekilde bir beyana yer verdikleri için Yüce Allah da onların bu hallerini onaylamış ve En‘âm 6/25’te de geçtiği gibi şöyle buyurmuştur: “(İnkâra şartlanmış oldukları için, inkârlarının sonucu olarak) Kur’ân’ı anlamaları konusunda kalplerine bir kapalılık ve kulaklarına bir ağırlık veririz.”

Kehf 18/57’de de açıkladığımız üzere, Yüce Allah âyetin bu cümlesinde vahyinden yüz çevirip kendi elleriyle yaptıklarını unutanların nasıl bir akıbetle karşılaşacaklarını, nasıl bir sonla buluşturulacaklarını haber vermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin benzerleri En‘âm 6/25, İsrâ’ 17/46 ve Kehf 18/57’de de yer almaktadır.

Rabbimiz vahyi anlamamaya karar verenleri cezalandırmak için özellikleri sayılan inkârcı nankörlerin kalplerindeاَكِنَّة ekinneh yani mecazi veya manevi anlamda “perdeler, örtüler, kapaklar” bulunduğunu, kulaklarında da وَقْر vakr yani “sağırlık veya ağırlık” olduğunu söylediklerini bildirmektedir. Perdeler de ağırlıklar da “sebep” değil, vahiyden yüz çevirmelerinin “sonuç”larıdır.

“Hidayet” ve “dalalet” konusunu etraflı bir şekilde ele aldığımız Fâtiha 1/6’da konu hakkında gerekli açıklamaları yaptığımız için burada tekrara düşmek istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: İnsanların vahyi anlamamaları için kalplerine perdeler, kulaklarına da ağırlıklar konulması onların kaderi değil, kendi tercihlerinin sonucudur.

Önceki âyetlerde belirtildiği gibi, bu kişiler âhirete inanmadıkları ve çeşitli varlıkları Yüce Allah’a ortak koştukları, dahası Allah’a yalan isnat ettikleri beyan edilen bu inkârcıların kalplerindeki kapalılık ve kulaklarındaki ağırlıklar Yüce Allah’ın onlar için önceden belirlediği bir durum değil, sebep-sonuç bağlamında inkârcılık ve putperestlik noktasında kendi tercihlerinin sonuçları olarak görülmelidir.

Tek Allah inancı, âhirete iman ve vahye karşı tutumlarındaki olumsuz tavırları onların pozisyonunu belirlemede etkili ve belirleyici olmuştur. Nitekim devam eden cümlede verilen mesaj da bu gerçeğin değişik bir ifadesidir.

2. وَمِنْ بَيْنِنَا وَبَيْنِكَ حِجَابٌ فَاعْمَلْ اِنَّنَا عَامِلُونَ “Bizimle senin aranda bir perde bulunmaktadır. (Sen istediğini) yap; biz de yapanlarız!” Yüce Allah vahyinden yüz çevirenlerin kalplerinde perdeler, kulaklarında da ağırlık bulunduğunu söylemelerinin ardından, Hz. Peygamber’le de aralarında bir örtü bulunduğunu dile getirdiklerini ve meydan okuduklarını aktarmaktadır.

a) وَمِنْ بَيْنِنَا وَبَيْنِكَ حِجَابٌ “Bizimle senin aranda bir perde bulunmaktadır.” Mekkeli müşrikler kendileriyle Hz. Peygamber’in arasında bir perde bulunduğunu söyleyerek onun tebliğ ettiği şeyleri anlamadıklarını söylemek istemişlerdi.

Müşriklerin bu tavrı İsrâ’ 17/62’de de beyan edildiği üzere, İblis’in Hz. Âdem için secdeye davet edilmesinde gösterdiği kibre benzemekte, dolayısıyla müşriklerin onun izini takip ettikleri anlaşılmaktadır. Nitekim Nûh 71/7’de de beyan edildiği üzere, bu durum, Hz. Nûh’un kavminin ona karşı tutumunda şu şekilde görülmüştür: “Gerçekten de sen onları bağışlayasın diye onları ne zaman davet ettiysem, parmaklarını kulaklarına tıkadılar; (beni görmemek için) elbiselerine büründüler, ayak dirediler ve kibirlendikçe kibirlendiler.”

Ayrıca İbrâhim 14/9’da peygamberelerin tebliğlerine karşılık olarak inkarcıların tavrı bağlamında şöyle buyrulmaktadır: “Sizden öncekilerin, Nûh, ‘Âd, Semûd kavimlerinin ve onlardan sonrakilerin haberleri size gelmedi mi? Onları Allah’tan başkası bilemez. Peygamberleri kendilerine deliller getirmişti de onlar, ellerini onların (peygamberlerin) ağızlarına koyup tıkamışlar ve demişlerdi ki: Biz, size gönderileni inkâr ettik ve bizi kendisine çağırdığınız şeye karşı derin bir şüphe içindeyiz.”

İşte onların bu sözlerine karşılık Yüce Allah da onların bu inkârdaki kararlılıklarına izin vermiş, bir anlamda küfürlerini onaylamış ve sonuçta İsrâ’ 17/45’te durumlarını şu şekilde dile getirmiştir: “Kur’ân kıraat ettiğin zaman, seninle ahirete inanmayanların arasına görünmeyen bir örtü çekeriz.” Demek ki onların “aramızda perde var” demeleri kendi olumsuz kararlarını göstermekte, Yüce Allah da o perdenin bulunmasına izin verdiğini beyan etmiş olmaktadır.

İnkârcıların kalplerinde kapalılık ve kulaklarındaki ağırlıklar bulunduğunu söyleyip Hz. Peygamber’le de aralarında perde bulunduğunu ifade etmeleri, gerçeği bilip anlamanın elde edildiği “kalp, kulak ve göz”den oluşan bütün organları ve vesileleri reddettiklerini göstermektedir.

İsrâ’ 17/45’te geçen حِجَابًا مَسْتُورًا hıcâben mestûran tamlaması “gizlenmiş, görünmeyen, manevi perde” manasına gelmektedir. Taberî buradaki görünmeyen perdenin müşriklerin küfrünün bir karşılığı olduğunu ve kendilerine bir ceza olarak okunan Kur’ân’ı anlamalarının ve ondan yararlanmalarının engellendiğini belirtmiştir.(18) Esasında bu tamlamanın açıklamasının Fussılet 41/5’te ve bununla bağlantılı olarak İsrâ’ 17/46-47’de detaylandırıldığını belirtmek gerekmektedir.

Vahyin anlaşılması şeklindeki okumaların inkârcı muhataplarda meydana getirdiği görüntü budur. Yaşadığımız ortamlarda da bazı müminlerin vahye karşı takındıkları tavır maalesef böyle bir mahiyet arz etmekte, başka bilgiler vahyin önüne geçirilmekte, vahyi önceleyenler dışlanabilmektedir. Böyle bir tutum Müslümanların hayatında kesinlikle gözlemlenmemeli, her ne türlü bilgi olursa olsun, vahyin onayına sunulmadan kabul edilmemelidir.

b) فَاعْمَلْ اِنَّنَا عَامِلُونَ “(Onun için sen istediğini) yap; biz de yapmaktayız!” Bu ifade “sen işine bak; biz de işimize bakalım”, “sen dinini yaşa; biz de kendi dinimiz yaşayalım”, “sen bizim işimizi iptal için çalış; biz de senin işlerini iptal için çalışmaktayız”(19) şeklinde bir umursamazlık manası da veriyor olabilir.

Yüce Allah vahye ve Hz. Peygamber’e karşı düşmanca bir tavrın içerisine giren Mekkeli müşrik elebaşların aynı zamanda kendisine meydan okuduğunu da aktarmakta, “sen ne biliyorsan yap; biz de zaten yapacağımızı yapmaktayız” dediklerini bildirmek istemektedir.

b) Hz. Peygamber’in Tebliği

Yüce Allah, sûrenin 6-8. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitapla başlamakta, muhataplarına şöyle demesini kendisine emrettiğini bildirmektedir: “Ben, yalnızca sizin gibi bir beşerim. Bana, ilâhınızın tek bir ilâh olduğu vahyolunuyor. Artık O’na yönelin; O’ndan bağışlanma dileyin! Zekâtı vermeyen ve ahireti inkâr eden bu müşriklerin vay haline! Muhakkak ki iman edip yararlı işler yapanlar için başakakılmayan (eksilmeyen, ardı arkası kesilmeyen, devamlı) bir ödül vardır.”

ı. Tevhid Vurgusu

قُلْ اِنَّمَآ اَنَا۬ بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحٰىٓ اِلَيَّ اَنَّمَآ اِلٰهُكُمْ اِلٰهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَق۪يمُوٓا اِلَيْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَيْلٌ لِلْمُشْرِك۪ينَ “De ki: Ben yalnızca sizin gibi bir insanım. Bana ‘ilahınızın tek bir ilah olduğu’ vahyolunuyor. Artık O’na yönelin; O’ndan bağışlanma dileyin! Ortak koşanların vay hâline!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّمَآ اَنَا innemâ ene ifadesi “ben sadece ve sadece (şuyum)”; ۬ بَشَرٌ beşerun kelimesi “bir beşer(im), bir insan(ım)”; مِثْلُكُمْ mislüküm tamlaması “sizin gibi”; يُوحٰى yûhâ edilgen fiili “vahyedilmektedir”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”;اَنَّمَآ اِلٰهُكُمْ ennemâ ilâhüküm ifadesi “sizin ilahınız sadece ve sadece (şudur)”; اِلٰهٌ ilâhun kelimesi “(şöyle) bir ilâh(tır)”; وَاحِد vâhıdün sözcüğü “tek(tir)”; فَاسْتَق۪يمُوٓا festekîmû emri “yönelin”; اِلَيْهِ ileyhi emri “O’na”; وَاسْتَغْفِرُوهُ ve’stağfirûhu emri “ve O’ndan bağışlanma dileyin, O’na istiğfar edin”; وَوَيْلٌ ve veylün kelimesi “ve yazıklar olsun”; لِلْمُشْرِك۪ينَ li’l-müşrikîne ifadesi ise “(şu) müşriklere, ortak koşanlara” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in konumu, tebliğin içeriği, müşriklere yönelik iki çağrı ve onları kınama ifadesi gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ اِنَّمَآ اَنَا۬ بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحٰىٓ اِلَيَّ اَنَّمَآ اِلٰهُكُمْ اِلٰهٌ وَاحِدٌ “De ki: Ben yalnızca sizin gibi bir insanım. Bana ‘ilahınızın tek bir ilah olduğu’ vahyolunuyor.” Bu ifade bir kez de Kehf 18/110’da yer almaktadır. Yüce Allah inkârcıların vahye ve Hz. Peygamber’e karşı takındıkları olumsuz ve düşmanca tavırla ilgili olarak Hz. Peygamber’in durumunu beyan etmek üzere onun da diğer insanlar gibi bir beşer olduğunu söylemesini kendisine emretmektedir.

Peygamberlere yönelik bu küçümseme ve alaycılığın gerekçesi “onların beşer olmaları” şeklinde belirtilse de,(20) neticede elbette onlar da birer insandır. Çünkü yeryüzünün sakinleri insanlar olduğu için peygamber olarak da insan peygamberler görevlendirilmiştir.(21) Onların alaycılıklarına karşılık peygamberlerin ve Hz. Peygamber’in bir beşer olduğu başka bazı âyetlerde(22) de dile getirilmektedir.

Onların beşer oluşu ölümlü oluşlarını gösterirken,(23) misyonları ise ölümsüz gerçekler olarak insanlığa sunulmuştur. Şimdilerde ümmet Hz. Peygamber’in bu misyonunu çağlar ötesine taşımakla yükümlüdür; zira fert olarak risalet kurumu Hz. Muhammed ile sona ermiştir. Ancak mesajın insanlığa ulaştırılması anlamında toplumsal risalet devam etmektedir.

Âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı gereği, Hz. Peygamber muhataplarına onlar gibi bir beşer olduğunu vurgulu bir şekilde beyan etmiş, ancak kendisine çok önemli bir hususiyet verilerek vahye muhatap kılındığını ifade etmiştir. Vahye muhataplıkta en önemli esas “Yüce Allah’ın tek ilah olduğu”nu(24) yani “tevhid”i bütün insanlığa bildirmesi yine vurgulu bir ifadeyle اِنَّمَا innemâ edatı kullanılarak dile getirilmiştir.

2. فَاسْتَق۪يمُوٓا اِلَيْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَيْلٌ لِلْمُشْرِك۪ينَ “Artık O’na yönelin; O’ndan bağışlanma dileyin! Ortak koşanların vay hâline!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in konumunu ve vahyin evrensel olarak tevhidi ortaya koymak için gönderildiğini beyan ettikten sonra, müşriklere hitap etmekte ve kendilerinin de tek ilah olan Allah’a yönelik bir istikamet içerisine girmeleri ve hataları nedeniyle O’ndan bağışlanma dileğinde bulunmaları gerektiğini dile getirmektedir.

a)فَاسْتَق۪يمُوٓا اِلَيْهِ “Artık O’na yönelin!” Âyette emredilen iki husustan ilki olan “Allah’a yönelik istikamet sahibi olmak”, Fâtiha 1/6’da dile getirilen “sırât-ı müstakîm üzere olmak”tır; Fussılet 41/30’da geçtiği gibi “Rabbimiz Allah’tır deyip istikamet sahibi olmak”tır; En‘âm 6/155’te zikredildiği gibi “bereket kaynağı vahiy olan Kur’ân’a tâbi olmak”tır.

Belli ki asıl istenen şey, Yüce Allah’a yönelerek işlerini düzeltmeleri, Allah’ın istediği gibi bir hayat yaşamaları, O’nun belirlediği tevhid ve ihlas prensipleri doğrultusunda bir dikkat ortaya koymalarıdır. Maksat, tevhid üzere bir istikamet sahibi olmaktır; çünkü âyetin sonunda tevhidi benimsemeyen müşrikler kınanmaktadır.

b)وَاسْتَغْفِرُوهُ “O’ndan bağışlanma dileyin!” Yüce Allah başta inkârcılar olmak üzere, bütün insanlardan yaptıkları hataları nedeniyle Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmaları gerektiğini ifade etmektedir.

Bağlam dikkate alındığında burada bağışlanmaya konu olan ilk hatanın şirk olduğunu söylemeliyiz; zaten devam eden cümlede de verilen mesaj budur. Ancak mesajı evrensele taşıyarak maksadın bütün muhataplar olduğunu söylemekte de herhangi bir sakınca yoktur. Herkes çeşitli şekillerde hatalar, günahlar işlemiş olabilir. Onların bu tür hatalarından dolayı istiğfar etmeleri gerekmektedir.

Nitekim Nebî (as) şöyle buyurmuştur: “Şüphesiz benim kalbim de bulanır (dumanlanır); ben de her gece ve gündüz Allah’a yetmiş kere istiğfar ederim.”(25)

c) وَوَيْلٌ لِلْمُشْرِك۪ينَ “Ortak koşanların vay haline!” Yüce Allah gerçekleştirdiği bu evrensel çağrıya itibar etmeyip şirk üzere bir hayatta karar kılanları kınamakta ve müşrikleri korkunç bir akıbetin beklediğini ifade etmek istemektedir. Burada geçen وَيْل veyl kelimesi hem bir kınama ifadesidir; hem bir lanet sözcüğüdür; hem bir bedduadır; hem de ucu cehenneme açılan bir facıanın adıdır.

Kur’ân’da 27 âyette zikredilen وَيْل veyl kelimesinin, geçtiği bağlamlarda çeşitli konular dile getirilmektedir. وَيْل veyl kelimesi, Allah’ın kitabını değiştiren,(26) layık olmayan sıfatları O’na yakıştıran,(27) Allah’ı anmadığı için kalbini karartan,(28) yalancı ve günaha batan,(29) dindarlarla alay eden,(30) yolsuzluk yapan(31) ve ibadette bilinçsizlik ve gösterişe kaçan(32) kişiler için de söz konusu edilen bu kelime, daha çok kâfirler,(33) müşrikler,(34) zalimler(35) ve ilâhî kaynaklı bildirimleri, yani hakkı yalanlayanlar için kullanılmaktadır.(36)

Kur’ân’da pek çok âyette zikredilen وَيْل veyl kelimesi “şiddetli azap” anlamına geldiği gibi cehennemdeki bir vadinin adı olarak da yorumlanmaktadır.(37) Nitekim bazı âlimler “Veyl, dibinde kâfirlerin bir süre beklediği cehennemdeki bir vadidir” hadisini(38) referans göstererek, Rasûlüllah’ın bu kelimeyi cehennemde bir vadinin adı olarak zikrettiğini de söylemişlerdir.

ıı. Müşriklerin Özellikleri

اَلَّذ۪ينَ لَا يُؤْتُونَ الزَّكٰوةَ وَهُمْ بِالْاٰخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ “Onlar zekâtı vermezler; ahireti inkâr edenler de işte onlardır.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ لَا يُؤْتُونَ ellezîne lâ yü’tûne ifadesi “onlar vermeyenler(dir)”; الزَّكٰوة ez-zekâte kelimesi “zekatı”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhirati ifadesi “âhireti”; هُمْ hum zamiri “işte onlardır onlar”; كَافِرُون kâfirûne kelimesi ise “inkâr edenler(dir), kafirler(dir)” demektir.

Burada müşriklerin Yüce Allah’a ortak koşmalarının beraberinde yaptıkları iki hata daha gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette evrensel manada herkese istikamet çağrısı yapıp hataları nedeniyle istiğfar etmeleri gerektiğini beyan ettikten sonra, tevhidin dışına çıkanların müşrikler olduğunu ifadeyle onları kınamakta ve kendilerine lanet etmektedir. İşte bu müşriklerin iki önemli hatasına daha değinmekte, müşriklerin “zekât vermediklerini” ve “âhireti de inkâr ettiklerini” bildirmektedir.

Âyette geçen لَا يُؤْتُونَ الزَّكٰوةَ lâ yü’tûne’z-zekâte ifadesine “zekât vermezler” manasının yanında “lâ ilâhe illallah demek suretiyle şirk kirlerinden temizlenmezler” manası da verilmektedir(39) ki bağlam ve ilk muhataplar dikkate alındığında bu mananın son derece önemli bir açılım sağladığını ifade etmeliyiz. Çünkü bilindiği üzere, kurumsal anlamda zekât Medine döneminin konusudur. Elbette Mekke’de de genel ve mutlak anlamda böyle bir işleyişin varlığını da kabul etmekteyiz.

Öncelikli mananın diğer şekilde önce kalbi şirk ve küfür gibi hastalıklardan temizlemek olduğu unutulmamalıdır. Zaten âyetin öncesinde bu adamların müşrik olduğu, devamında da âhireti inkâr ettikleri beyan edilmektedir. Âhireti inkar eden bir insanın ekonomik anlamda zekat vermesinden önce kendini şirk gibi korkunç bir inanç bozukluğundan arınması beklenir.

Bu görüşün aksine olarak, eğer maksadı zekâtla ilişkili görürsek, o zaman zekât vermeyenlerin müşrik veya kâfir olduğu sonucu çıkaranlar kendilerince haklılık kazanabilirler. Oysa zekât vermemek, farziyet hükmünü inkâr etmediği sürece kişiyi sadece günahkâr yapar, dinsiz apmaz.

ııı. Müminlerin Ödülü

اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ اَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ “Şüphesiz ki iman edip iyi işler yapanlar için başa kakılmayan (kesintisiz) bir ödül vardır.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا innellezîne âmenû ifadesi “muhakkak ki iman edenler, iman etmiş kişiler, güvenenler”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve yapmış (olanlar)dır”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi ve yararlı işler”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; اَجْر ecrun kelimesi “(şöyle) bir ödül, ecir”; غَيْرُ مَمْنُون ğayru memnûnin tamlaması ise “başa kakılmayan” demektir.”

Burada müşrik ve kâfirlerin zıddına, iman edip sâlih ameller işleyenlerin mahşerdeki akıbetleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin benzerleri İnşikâk 84/25 ve Tîn 95/6’da da geçmektedir. Yüce Allah Kur’ân’daki mesânîlik üslubu gereği, müşriklerin duyarsızlığına değindikten sonra, bu defa sözü bunların zıddı olan müminlere getirmekte ve onların iman edip imanları doğrultusunda sâlih ameller işlediklerini beyan etmekte, mahşerde kendileri için başa kakılmayan ödüller verileceği müjdelenmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ “Şüphesiz ki iman edip sâlih ameller işleyenler (yararlı işler yapanlar).” “İman ve salih amel ilişkisi” konusunu Bakara 2/25’te geniş bir şekilde ele almıştık. Burada sadece şu hatırlatmaları yapmakla yetineceğiz: Âyetteki “iman edip sâlih ameller işleyenler (yararlı işler yapanlar)” ifadesi, “iman” ile “sâlih amel” denen iyi davranışların birlikteliğini gösterir. Dahası, burada vurgulanan husus, imanın iman olabilmesi için sâlih amelin gerekliliğidir.

Âyetteki وَعَمِلُوا الصَّالِحَات ve ‘amilu’s-sâlihâti cümlesinin başındaki و vâv edatı atıf yani “bağlaç” olduğu için, âyette “iman-sâlih amel” birlikteliği ifade edilmektedir. Demek ki âyette sözü edilen iman sahipleri, aynı zamanda sâlih amel işleyenlerdir. Kurtuluş için iman-sâlih amel birlikteliği şarttır. İsrâ’ 17/9, Kehf 18/2 ve Tâhâ 20/75’te bu durum çok net bir şekilde görülmektedir.

“Sâlih amel” bir kötülüğün, yerini iyiliğe bırakmasına vesile olan işlerdir. Bir anlamda sâlih amel, toplumsal yararı olan, sadece yapanına değil, çevreye de katkısı olan eylemlerdir. Bu nedenle, imanın toplumsal bir boyutunun olduğunun delillerinden biri, Kur’ân’daki bu tür ifadelerdir. Bir iyilik eğer imanlı bir şekilde yapılmışsa ve ferde yönelik ise ona “ibadet” veya “hasenât”, toplumsal boyutu olan bir iş ise bu defa ona “sâlih amel” adı verilir. İmandan yoksun olarak yapılan davranışlara bu üç isim de verilemez.

İyi davranışlarla desteklenmeyen iman, her tehlikeye açıktır ve en ufak bir müdahelede kaybolma tehlikesi vardır. Onun için, ölüm anında yapılan tevbe, tevbe değildir. Çünkü ölüm anında verilen sözün samimi olup olmadığının denenme zamanı kalmamıştır. Mesele sadece inanmaktan ibaret olsaydı, ölüm anındaki iman geçerli olmalıydı; oysa durum böyle değildir.

Esasında Fâtır 35/10’da yer alan; “Güzel söz Allah’a çıkar; iyi amel de güzel sözü Allah’a yükseltir” ifadesinde söylenmek istenen husus da aslında bundan ibarettir. Güzel sözden kasıt “tevhid”dir; yani Yüce Allah’ı birlemektir. Onu Allah’a yükselten değer ise sâlih ameldir, iyi davranıştır. Tevhidin Allah’a yükselmesi sâlih amel ile desteklenmesine bağlanmakta, biri olmadan diğerinin yetersizliği dolaylı olarak vurgulanmaktadır.

Fussılet 41/33’te “Müslüman olmak”, Yüce Allah’a davetten ve sâlih amel işlemekten sonra sıralanmakta, mümin olmak gibi Müslüman olmanın da sâlih amelden sonra mümkün olduğu ortaya konulmaktadır. Buradan hareketle, imanın ve İslâm’ın geçerli olmasını sağlayan iki önemli husus olduğunu söyleyebiliriz: Bunlardan biri, “kalbin onaylaması”, diğeri de imanın gereği olan “salih ameller ve iyi davranışlar ortaya koymak”tır.

2. لَهُمْ اَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ “Onlar için başa kakılmayan (eksilmeyen, ardı arkası kesilmeyen, devamlı) bir ödül vardır.” Çeşitli vesilelerle ele alıp incelediğimiz üzere, m-n-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 27 yerde geçmekte “başa kakmak”,(40) “lütfetmek”,(41) “karşılıksız vermek”,(42) “helva”(43) ve “zaman”(44) gibi anlamlara gelmektedir.

İnşikâk 84/25 ve Tîn 95/6’da da bildirildiği üzere, engellenemeyen, kesintiye uğratılmayan veya başa kakılmayacak ödüller, imanını sâlih amel ile destekleyen kişilerin olacaktır. Vâkı‘a 56/33’te ifade edildiği üzere, cennet nimetleri başkası tarafından kesintiye uğratılamayacağı gibi, engellenemeyecektir de.

Ayrıca Ra‘d 13/35’te belirtildiği gibi, cennetteki yemişler de gölgeler de devamlıdır. Buradan hareketle, kesintisiz ya da başa kakılmayan ödüllerin cennette verileceği, bunun dışındaki ödüllendirmelerin bu garantiye sahip olmadığı rahatlıkla söylenebilir. Burada unutulmaması gereken nokta, bu tür bir ecrin sonuç olduğudur. Sebep ise iman ve sâlih ameldir.

Dipnotlar

• 1 - Mü’min 40/1; Fussılet 41/1; Zuhruf 43/1; Dühân 44/1; Câsiye 44/1; Ahkâf 46/1. 2 - Semerkandî, age., III, 197; Taberî, age., XXIV, 39.
  • Mü'min 40/1 Fussilet 41/1 Zuhruf 43/1 Duhân 44/1 Duhân 44/1 Ahkâf 46/1
• 3 - Taberî, age., XXIV, 39. 4 - Semerkandî, age., III, 217. 5 - Yazır, age., VI, 511.
• 6 - Bakara 2/53, 87; … 7 - Bakara 2/2, 44, 78, 79, 85, 101, 105, 109, 113, 121, 144, 145, 146; … 8 - Bakara 2/89, 213; Âl-i İmrân 3/7; …
  • Bakara 2/53 Bakara 2/87 Bakara 2/2 Bakara 2/44 Bakara 2/78 Bakara 2/79 Bakara 2/85 Bakara 2/101 Bakara 2/105 Bakara 2/109 Bakara 2/113 Bakara 2/121 Bakara 2/144 Bakara 2/145 Bakara 2/146 Bakara 2/89 Bakara 2/213 Âl-i İmrân 3/7
• 9 - Semerkandî, age., II, 141; Taberî, age., XI, 180.
• 10 - Semerkandî, age., II, 141; Taberî, age., XI, 179; Zemahşerî, age., II, 363. 11 - Semerkandî, age., II, 141.
• 12 - Zemahşerî, age., II, 423.
• 13 - Yûsuf 12/2; Ra‘d 13/37; Nahl 16/103; Tâhâ 20/113; Şu‘arâ 26/195; Zümer 39/28; Fussılet 41/3, 44; Şûrâ 42/7; Zuhruf 43/3; Ahkâf 46/12.
  • Yûsuf 12/2 Ra‘d 13/37 Nahl 16/103 Tâhâ 20/113 Şu‘arâ 26/195 Zümer 39/28 Fussilet 41/3 Fussilet 41/44 Şûrâ 42/7 Zuhruf 43/3 Ahkâf 46/12
• 14 - Semerkandî, age., II, 184; Taberî, age., XII, 149; Zemahşerî, age., II, 423.
• 15 - Semerkandî, age., III, 217.
• 16 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 17 - Semerkandî, age., III, 217-218; Taberî, age., XXIV, 91-92.
• 18 - Taberî, age., XV, 93.
• 19 - Zemahşerî, age., IV, 180.
• 20 - Hûd 11/27; İbrâhim 14/10; Enbiyâ’ 21/3; Mü’minûn 23/24, 33, 34, 47; Şu‘arâ’ 26/154, 186; Yâsîn 36/15; Kamer 54/24; Teğâbun 64/6. 21 - İsrâ’ 17/95. 22 - İbrâhim 14/11; Kehf 18/110; Fussılet 41/6.
  • Hûd 11/27 İbrâhîm 14/10 Enbiyâ 21/3 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/33 Mü'minûn 23/34 Mü'minûn 23/47 Şu‘arâ 26/154 Şu‘arâ 26/186 Yâsîn 36/15 Kamer 54/24 Teğâbun 64/6 İsrâ 17/95 İbrâhîm 14/11 Kehf 18/110 Fussilet 41/6
• 23 - Enbiyâ’ 21/34; Zümer 39/30. 24 - Bakara 2/163; Nahl 16/22; Kehf 18/110; Tâhâ 20/98; Enbiyâ’ 21/108; Hacc 22/34; ‘Ankebût 29/46; Sâffât 37/4; Fussılet 41/6.
  • Enbiyâ 21/34 Zümer 39/30 Bakara 2/163 Nahl 16/22 Kehf 18/110 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 ‘Ankebût 29/46 Sâffât 37/4 Fussilet 41/6
• 25 - Müslim, Zikr, 41. 26 - Bakara 2/79. 27 - Enbiyâ’ 21/18. 28 - Zümer 39/22. 29 - Câsiye 45/7. 30 - Hümeze 104/1. 31 - Mutaffifûn 83/1. 32 - Mâ‘ûn 107/4. 33 - İbrâhim 14/2; Meryem 19/37; Sâd 38/27; Zâriyât 51/60. 34 - Fussılet 41/6. 35 - Zuhruf 43/65. 36 - Tûr 52/11; Murselât 77/15, 19, 24, 28, 34, 37, 40, 45, 47, 49; Mutaffifûn 83/10.
  • Bakara 2/79 Enbiyâ 21/18 Zümer 39/22 Câsiye 45/7 Hümeze 104/1 Mutaffifîn 83/1 Mâ‘ûn 107/4 İbrâhîm 14/2 Meryem 19/37 Sâd 38/27 Zâriyât 51/60 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/65 Tûr 52/11 Mürselât 77/15 Mürselât 77/19 Mürselât 77/24 Mürselât 77/28 Mürselât 77/34 Mürselât 77/37 Mürselât 77/40 Mürselât 77/45 Mürselât 77/47 Mürselât 77/49 Mutaffifîn 83/10
• 37 - Semerkandî, age., III, 349. 38 - Hadis için bk. Tirmizî, Tefsîr Sûre 21; Ahmed b. Hanbel, III, 75.
• 39 - Taberî, age., XXIV, 93; Râzî, age., XXVII, 99.
• 40 - “Başakakmak” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/262, 264; Şu‘arâ’ 26/22; Fussılet 41/8; Müddessir 74/6; Kalem 68/3; İnşikâk 84/25; Tîn 95/6. 41 - “İhsan etmek” anlamında kullanımlar için bk. Âl-i İmrân 3/164; Nisâ’ 4/94; En‘âm 6/53; Yûsuf 12/90; İbrâhîm 14/11; Tâhâ 20/37; Kasas 28/5, 82; Sâffât 37/117; Tûr 52/27. 42 - Sâd 38/39; Muhammed 47/4. 43 - “Helva” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/57, 264; A‘râf 7/160; Tâhâ 20/80. 44 - Tûr 52/30.
  • Bakara 2/262 Bakara 2/264 Şu‘arâ 26/22 Fussilet 41/8 Müddessir 74/6 Kalem 68/3 İnşikâk 84/25 Tîn 95/6 Âl-i İmrân 3/164 Nisâ 4/94 En‘âm 6/53 Yûsuf 12/90 İbrâhîm 14/11 Tâhâ 20/37 Kasas 28/5 Kasas 28/82 Sâffât 37/117 Tûr 52/27 Sâd 38/39 Muhammed 47/4 Bakara 2/57 Bakara 2/264 A‘râf 7/160 Tâhâ 20/80 Tûr 52/30