Zümer Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 75 âyetten oluşan, adını 71 ve 73. âyetlerde geçen ve “gruplar, topluluklar” anlamındaki زُمَر zümer kelimesinden alan Zümer sûresi, inişe göre 77, resmî sıralamada ise 39. sûredir.

Zümer sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Sâd sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “kâfirlerin Hz. Peygamber’i ve vahyi inkârcılığı”; (Sâd 4; Zümer 32, 59); “insanoğlunun yaratılışı” (Sâd 71-72, 76; Zümer 6); “muttakilerle ilgili bilgiler” (Sâd 49; Zümer 33); “dinle ilgili ihlaslılık gerekliliği” (Sâd 46; Zümer 3, 11, 14) gibi konular ele alınmakta ve birbiriyle konu birlikteliği sağlanmaktadır.

Zümer sûresi, Kur’ân’ı Yüce Allah’ın indirdiği bilgisiyle başlamakta, dinin sadece ve sadece Allah’a aidiyeti vurgulanmakta, müşriklerin putlara tapınma gerekçesi, bunun yanlışlığı ve Yüce Allah’ın çocuk edinmekten uzak oluşunun vurgulanmasıyla devam etmektedir.

5. âyetten itibaren, göklerin ve yerin yaratılışıyla, gece-gündüz, Güneş ve Ay’ın sahip kılındığı sisteme dair bilgiler verilmekte, sonrasında insanın yaratılışı, ana rahimdeki süreci, insanların şükür veya nakörlüklerine Yüce Allah’ın bakışı, insanoğlunun nankörlüğü ve puta tapanların yanlış gidişatı hakkında bilgi verilmekte, bilenlerle bilmeyenlerin bir olamayacağı beyan edilmektedir.

10. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere hitap edilmekte, dinin Yüce Allah’a aidiyeti üzerinde durulmakta, kaliteli kulların her bir sözü dinledikleri, ancak en güzelinde tâbi oldukları bildirilmekte, azabı hak edenlerle muttakilerin hiçbir şekilde bir olmayacaklarıyla ilgili ifadelere yer verilmektedir.

21. âyetten itibaren, kâinat kitabından yağmurla ilgili bir başlık verilmekte, hidayet üzere olanlarla kalbi katıların mukayesesi yapılmakta, vahyin özelliklerine değinilmekte, iyi ve kötü insanların akıbetine yer verilmekte ve Kur’ân’da her türden misalin verildiği beyan edilmektedir.

29. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın verdiği bir misal, insanların mahşerde birbiriyle tartışmaları, Allah’ın kuluna yeteceği, müşriklerin yanlış Allah inancı, inkârcıların rezil olacağı, vahyin indiriliş amacının insanların hidayete erdirilmesi olduğu hatırlatılmaktadır.

42. âyetten itibaren, insanlarınn vefatları ve uykularıyla ilgili ilahi prensip, şefaatin bütünüyle ve sadece Yüce Allah’a ait oluşu, Yüce Allah’ın varlığı, tekliği, bilgisi ve kudreti, zalimlerin mahşerdeki çaresizlikleri, Allah’ın rızık vermedeki uygulaması dile getirilmektedir.

53. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın bütün günahları bağışlayabileceği, O’na yönelmenin gerekliliği, pişmanlık duymadan önce gerçekleştirilecek duruş, inkârcıların katı tutumu, Allah’ı hakkıyla takdir etmeyişleri beyan edilmektedir.

68. âyetten itibaren, Sûr borusuna üflenmesi, sonrasında mahşerde yaşanacakların bir kısmı, cehennemliklerin cehenneme, cennetliklerin ise cennete sevk edilecekleriyle ilgili temel bilgiler sûrenin son âyet grubunda ele alınan konuları oluşturmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 21-31. âyetlerinde kâinat kitabından yağmur örneğini, İslâm ve vahyin önemini, hidayet ve dalalet mukayesesini, vahyi yalanlayanların korkunç akıbetini, vahiyde her şeyden örneklerin yer aldığını, iki kişi üzerinden verilen örneği ve insanların ölümlü oldukları gerçeğini beyan etmektedir.

a) Kâinat Kitabı ve Vahiy

Yüce Allah, sûrenin 21-23. âyetlerinde kâinat kitabından yağmuru, onu yerdeki kaynaklara yerleştiridiğini ve onun sayesinde tabiatta türlü renklerde ekinler çıkardığını, sonrasında ekinlerin kuruyup sarardığını, peşinden bunların çepçöp haline geldiğini beyan etmekte ve bunda derin akıl sahipleri için gerçekleri hatırlatmalar olduğunu bildirmektedir.

Ardından, hak ve hakikat üzere olanla kalbi kaskatı kesilen inkarcı insan tipinin mukayesesi şu şekilde yapılmaktadır: “Allah’ın, göğsünü İslâm’a açtığı ve (bu sayede) kendisi de Rabbinden bir nur üzere olan kişi (kalbi kör ve sağır olanla bir) olur mu? Allah’ı anmak hususunda kalpleri katılaşmış olanlara yazıklar olsun! İşte onlar apaçık bir sapıklık içindedirler.”

Daha sonra, vahye dair çok önemli tanıtıcı bilgiler içeren bir hatırlatmaya şu şekilde yer verilmektedir: “Allah sözün en güzelini, birbiriyle benzeşen ve (hakikatleri) tekrarlanan bir kitap olarak indirdi. Bu (Kitab)ın etkisiyle Rablerine derin saygı duyanların tüyleri ürperir. Sonra hem bedenleri ve hem de gönülleri Allah’ın zikrine (ısınıp) yumuşar. İşte bu (Kitap), Allah’ın dileyeni kendisiyle doğru yola ilettiği hidâyet rehberidir. Allah kimi de saptırırsa artık ona hiçbir yol gösteren olamaz.”

ı. Yağmurun Tabiattaki Değişikliği

اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ اَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَسَلَكَهُ يَنَاب۪يعَ فِي الْاَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِه۪ زَرْعًا مُخْتَلِفًا اَلْوَانُهُ ثُمَّ يَه۪يجُ فَتَرٰيهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطَامًا اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَذِكْرٰى لِاُو۬لِي الْاَلْبَابِ “Şüphesiz ki Allah’ın, gökten su indirmekte olduğunu görmüyor musun? (Allah) onu (suyu) yerdeki kaynaklara yerleştirir; sonra onunla türlü türlü renklerde ekin çıkarır. Sonra (o ekin) kurur da sararmış olduğunu görürsün. Sonra da onu (ekini) kuru bir kırıntı (çer çöp) yapar. Şüphesiz ki bunda, derin akıl sahipleri için (gerçeği) hatırla(t)ma vardır.”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmedin(iz) mi?, hiç mi düşünmedin”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; اَنْزَلَ enzele fiili “indirmiştir, indirendir, ikram etmektedir”; مِنَ السَّمَآءِmine’s-semâi kelimesi “gökten, yüksekten”; مَآء mâen sözcüğü “su, yağmur”; فَسَلَكَهُ fe selekehû fiili “ve onu yerleştirmektedir”; يَنَاب۪يع yenâbî‘a kelimesi “gözelere, kaynaklara”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yerde, yerin içinde”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يُخْرِجُ yuhricü fiili “çıkarmaktadır”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla”; زَرْعًا zer‘an kelimesi “ekin”; مُخْتَلِفًا muhtelifen kelimesi “değişik, rengârenk”; اَلْوَانُهُ elvânühû tamlaması “onun renkleri”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَه۪يجُ yehîcü fiili “kurumaktadır”; فَتَرٰيهُ fe terâhu fiili “sen onu görmektesin, görürsün”; مُصْفَرًّا musfarran sözcüğü “sararmış olarak”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَجْعَلُهُ yec‘alühû fiili “onu yapmaktadır, kılmaktadır”; حُطَامًا hutâmen kelimesi “çerçöp, kırıntı, çöp, toz”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَذِكْرٰى le zikrâ ifadesi “elbette (gerçeği) hatırla(t)ma”; لِاُو۬لِي الْاَلْبَابِli uli’l-elbâbi ifadesi ise “sağduyu sahibi olanlar, derin akıl sahipleri için” demektir.

Burada yağmurun yağdırılması, bu sayede çeşit çeşit meyvelerin yetiştirilmekte olduğu, sonrasında bitikilerin aldığı son hal gündeme getirilmektedir.

1.اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ اَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً “Şüphesiz ki Allah’ın, gökten su indirmekte olduğunu görmüyor musun?” Bu ve benzer cümlelerdeki fiiller “geçmiş zaman” kalıbında olsa da, Rabbimizin kâinata yerleştirdiği ve devam ettirmekte olduğu kanunlarını ifade ettikleri için onları “şimdiki veya geniş zaman” manasında yorumlamaktayız.

Bu tür konularda “geniş zaman” kalıbında kullanımların olduğunu da unutmamak gerekir(1) ki, bu durum sistemin devam ettirildiğini ve Yüce Allah’ın kâinattaki sistemini, dolayısıyla hayata müdahil olduğunu göstermektedir. Nitekim yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin devam eden cümlelerinde de يُخْرِجُ yahrucü, يَه۪يجُ yehîcü ve يَجْعَلُ yec‘alü şeklinde “geniş zaman” kalıbı kullanılmaktadır.

a) اَلَمْ تَرَelem tera “Görmez misin(iz)?” Yüce Allah, sûrenin bu bölümüne (inkârî)(2) bir soru cümlesi ile başlamakta ve öncelikli muhatap olarak şeklen Hz. Peygamber’e hitap ederek şöyle buyurmaktadır: اَلَمْ تَرَ elem tera “Görmedin mi?” Bu ifade, aslında “Haberin yok mu?”, “Duymadın mı?”, “Gözünde canlandırabilir misin?”(3) şeklinde anlaşılmalıdır.

Kâinat kitabının bir âyetiyle ilgili bilgi vermesi bakımından muhatabı Hz. Peygamber ve bütün insanlık olarak kabul etmekte sakınca yoktur. Bu durumda mesaj, “inkârcı muhataplar bu ve benzer gerçekleri görmüyorlar, görmek istemiyorlar; siz onlar gibi olmayın, gerçekleri görün”(4) şeklini almaktadır.

Âyetin bağlamına bakıldığında ise maksadın daha çok inkârcı bir insan tipinin duyarsızlığını ortaya koymakla ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Bu durumda buradaki mesajı bütün inkârcılara yönelik anlamak ve yorumlamak durumundayız. Bu nedenle tercümede çoğul manası katan “Görmez misin(iz)?” demeyi tercih ettik.

Söylenmek istenen şudur: “Sayılacak şu kadar mükemmellikleri hiç görmez misiniz?”; “Onlara ibret nazarıyla bakmaz mısınız?”; “Bütün bunları neden düşünmüyorlar, bir düşünseler ya!”; “Haydi yeniden ibret gözüyle bir daha bakın ve düşünün.”

b) اَنَّ اللّٰهَ اَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً “Muhakkak ki Allah, gökten su (yağmur) indirmektedir.” Bu ifadenin benzerleri Hacc 22/63 ve Fâtır 35/27’de de geçmektedir. Yüce Allah gökten yani yükseklerden yağmur indirmekte olduğunu beyan etmekte, bu anlamda kullanılan اَنْزَلَ enzele fiili ise daha önce de belirttiğimiz gibi geniş zaman manası vermektedir. Buradaki اَنْزَلَ enzele fiili “indirmek” anlamına geldiği gibi “ikram etmek” manasına da gelebilir.

Demek ki yağmurun indirilmesi aynı zamanda onun insanoğluna ikram edilmesidir. A‘râf 7/57, Nûr 24/43 ve Fâtır 35/9’da da beyan edildiği gibi, yağmur denen oluşum rüzgâr ve bulutların yoğrulmasının sonucu meydana gelmektedir. Burada veya başka âyetlerde yağmurun السَّمَاء es-semâ’, yani “gök”le ilişkilendirilmesi, bulutlar yukarıda olduğu için yüksekliğe nispetle mecazdır.

2. فَسَلَكَهُ يَنَاب۪يعَ فِي الْاَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِه۪ زَرْعًا مُخْتَلِفًا اَلْوَانُهُ “(Allah) onu (suyu) yerdeki kaynaklara yerleştirir; sonra onunla türlü türlü renklerde ekin çıkarır.” Yüce Allah gökten indirdiği yağmuru yeryüzündeki çeşitli su kaynaklarına yerleştirdiğini, sonrasında yine o su sayesinde rengârenk ekinler çıkarmakta olduğunu bildirmektedir.

a) فَسَلَكَهُ يَنَاب۪يعَ فِي الْاَرْضِ “(Allah) onu (suyu) yerdeki kaynaklara yerleştirir.” Buradaki سَلَكَ seleke fiili “yerleştirmek”, “akıtmak”, “sızdırmak” gibi anlamlar vermektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَنَاب۪يع yenâbî‘ kelimesi İsrâ’ 17/90’da geçen يَنْبُوع yenbû‘ kelimesinin çoğuludur ve “ardı arkası kesilmeyen bir kaynak su, göze, pınar” gibi manalara gelmektedir.(5) Buradan hareketle, yeraltındaki su kaynaklarının da aslında gökten yağdırılan yağmurlardan beslendiğine dair bir çıkarım yapılabilir.

b) ثُمَّ يُخْرِجُ بِه۪ زَرْعًا مُخْتَلِفًا اَلْوَانُهُ “Sonra onunla türlü türlü renklerde ekin çıkarır (yetiştirir, yeşertir).” Yüce Allah gökten indirdiği ve su kaynaklarına ulaştırdığı yağmur sayesinde çeşitli renklerde ekinler, bitkiler çıkarmakta olduğunu beyan etmektedir.

Âyetteki مُخْتَلِفًا اَلْوَانُهُ muhtelifen elvânühû ifadesi, sadece renklerin farklılığını değil, aynı zamanda ekin türlerinin değişikliliğini de göstermektedir.(6) Maksadın “bütün bitkiler” olduğu En‘âm 6/99, 141, Ra‘d 13/4, Nahl 16/10-11, 13, Fâtır 35/27 gibi âyetlerden anlaşılmaktadır. Demek ki aynı kaynaktan sulanmasına rağmen, rengârenk, farklı lezzetlerde, acı, tatlı, ekşi vs. meyvelerin ve ürünlerin yaratılması da bir başka sanatkârlık örneğidir.

3. ثُمَّ يَه۪يجُ فَتَرٰيهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطَامًا “Sonra (o ekin) kurur da sararmış olduğunu görürsün. Sonra da onu (ekini) kuru bir kırıntı (çer çöp) yapar.” Bu ifadenin bir benzeri Hadîd 57/20’de geçmektedir. Yüce Allah yağmur sayesinde topraktan çıkardığı ekinlerin bir süre sonra kuruduğunu, sonrasında da artık zamanı geldiği için bu ekinleri çerçöp haline dönüştürdüğünü haber vermektedir. Kur’ân’da iki kez(7) geçen يَه۪يجُ yehîcü fiili “kurumak”, üç kez(8) geçen مُصْفَرّ musfarr sözcüğü “sararmak”, üç kez(9) geçen حُطَام hutâm kelimesi ise “çerçöp, kırıntı, çöp, toz” gibi anlamlar vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Hadîd 57/20’de şöyle buyrulmaktadır: “Bilin ki dünya hayatı ancak bir oyun, eğlence, bir süs, aranızda bir övünme ve daha çok mal ve evlât sahibi olma isteğinden ibarettir. Tıpkı bir yağmur gibidir ki, bitirdiği ziraatçilerin hoşuna gider. Sonra kurur da sen onun sapsarı olduğunu görürsün; sonra da çer çöp olur. Ahirette ise çetin bir azap vardır. Yine orada Allah’ın mağfireti ve rızası vardır. Dünya hayatı aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey değildir.” Ayrıca Kehf 18/45, Hacc 22/5, Fussılet 41/39 gibi âyetlerde de tabiattaki bu tür değişimlere dair bilgiler verilmektedir.

4. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَذِكْرٰى لِاُو۬لِي الْاَلْبَابِ “Şüphesiz ki bunda, derin akıl sahipleri için (gerçeği) hatırla(t)ma vardır.” Yüce Allah bütün mutapalara hitap etmekte ve aklını çalıştıranlar, yani sağduyu sahipleri için nice ibretler, dersler olduğunu hatırlatmaktadır. Kâf 50/37’de de geçtiği gibi, cümlenin başındaki اِنَّ inne edatı ile لَذِكْرٰى le zikrâ ifadesindeki ل le/lâm edatı manayı güçlendiren katkı sağlamaktadır.

Ayrıca ذِكْرٰى zikrâ kelimesinin “nekra” gelmesi de ibretin, dersin veya öğüdün çeşitliliğini ortaya koymakta ve “pek çok” manasını cümleye katmaktadır. Buradan hareketle, ilk cümlenin anlamı şöyledir: “Muhakkak ki bu anlatılanlarda nice nice dersler vardır.” Bu arada Zümer 39/9 ve 18. âyetlerin sonunda yer alan اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb tamlaması hakkında da daha önce Zümer 39/9. âyette gerekli açıklamaları yapmıştık. Böylece sağduyu sahibi olanların ve aklıselim sahiplerinin bu gerçekleri kavrayabilecekleri özellikle vurgulanarak zikredilmiş olmaktadır.

Âyette verilmek istenen ve muhatapların almaları beklenen ibretler Yüce Allah’ın tabiata yerleştirdiği kanunlara dikkat çekmek ve kâinattaki değişim ve dönüşümdeki hikmetleri kavramaktır. Bu sayede ilk muhataplar olan Mekkelilerin genellikle öldükten sonra mahşerdeki diriltilmeye inanmamaları nedeniyle onlara özellikle seslenilmekte ve tabiatta her an yaşanan değişim ve dönüşümün aslında öldükten sonra diriltilmeye delil olduğu beyan edilmiş olmaktadır.

Tabiattaki her bir mahlûkun tâbi olduğu bir kanun, sistem olsun da insanlar için rastgelelik mi olsun, bu anlaşılabilir bir şey değildir. Her bir mahlûkun tâbi tutulduğu değişim ve dönüşüm sistemine uygun olarak, bu dünya hayatının da mutlak sûrette bir ötesi vardır ki bu da mahşer hayatıdır. İnsanlar orada diriltilecek ve dünyada yaptıklarının hesabını verecek, hak ettiklerinin karşılığını göreceklerdir.

ıı. İslâm’a Açılmış Göğüs ve Karşıtların Durumu

اَفَمَنْ شَرَحَ اللّٰهُ صَدْرَهُ لِلْاِسْلَامِ فَهُوَ عَلٰى نُورٍ مِنْ رَبِّه۪ فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللّٰهِ اُو۬لٰٓئِكَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “Allah’ın, göğsünü (kalbini) İslam’a açtığı, kendisi de Rabbinden bir nûr üzere olan kişi (kötü olanlarla bir) olur mu? Allah’ı anmada kalpleri katılaşmış olanlara yazıklar olsun! İşte onlar apaçık bir sapkınlık içindedir.”

Âyetteki اَفَمَنْ شَرَحَ efemen şeraha ifadesi “açtığı kişi (böyle olmayan kişi gibi) midir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; صَدْرَهُ sadrahû tamlaması “onun göğsünü”; لِلْاِسْلَامِ li’l-islâmi ifadesi “İslâm’a”; فَهُوَ fe huve zamiri “o (kişi)”; عَلٰى نُورٍ ‘alâ nûrin ifadesi “bir nur ve ışık üzeredir”; مِنْ رَبِّه۪ min rabbihî ifadesi “onun Rabbinden”; فَوَيْلٌ fe veylün kelimesi “yazıklar olsun”; لِلْقَاسِيَةِ li’l-kâsiyeti ifadesi “karardığı için, kararan”; قُلُوبُهُمْ kulûbuhum tamlaması “onların kalpleri”; مِنْ ذِكْرِ اللّٰهِ min zikrillâhi ifadesi “Allah’ın zikrinden, Allah’ı hatırlamaktan”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ fî dalâlin mübînin tamlaması ise “apaçık sapıklıkta(dır)” demektir.

Burada hidayet üzere olanlarla kalpleri hakikate karşı katılaşanların mukayesesi gündeme getirilmektedir.

1. اَفَمَنْ شَرَحَ اللّٰهُ صَدْرَهُ لِلْاِسْلَامِ فَهُوَ عَلٰى نُورٍ مِنْ رَبِّه۪ “Allah’ın, göğsünü (kalbini) İslam’a açtığı, kendisi de Rabbinden bir nûr üzere olan kişi (kötü olanlarla bir) olur mu?” Yüce Allah önce cehennemlikleri, ardından cennetlikleri zikredip sonrasında yağmur üzerinden tabiatta gerçekleşen değişime dikkat çektikten ve bu değişimde aklıselim sahipleri için nice öğütler bulunduğunu beyan ettikten sonra, bu defa gerçekleri anlamak ve istikamet sahibi olmak manasında sözü “İslâm’a hidayet edilenlere” ve “kalpleri katılaşanlara” getirmektedir.

a) Yüce Allah hidayet üzere olanla olmayanın mukayesesini yapmakta ve göğsünü İslâm’a açtığı ve kendisinden gelen bir نُور nûr yani “ışık” üzere olan kişinin böyle olmayanla yani kalbini mühürlediği kişiyle bir olamayacağını soru cümlesi şeklinde zikretmekte,(10) dolaylı olarak bunların aynı olamayacağını beyan etmek istemektedir. Bu cümle, mukayeseye konu edilen diğer insanla ilgili kısmı zikredilmemiş olarak verilmişti. Daha önce yorumunu yaptığımız Zümer 39/9’te, ayrıca Zümer 39/24 ve Ra‘d 13/31 gibi âyetlerde de benzer kullanımlar söz konusudur.

Bu cümle bir mukayese kalıbında değil de normal bir soru cümlesi olarak da anlaşılabilir. Buna göre tercüme şöyle olur: “Allah kimin gönlünü İslâm’a açmışsa o, Rabbinden bir nûr üzerinde değil midir?”(11) Bu yaklaşımda Yüce Allah’ın, kimlerin gönlünü İslâm’a açmışsa artık onların ilahi kaynaklı bir nur üzere olduğu soru kalıbında vurgulanmak istemektedir. “Böyledir, değil mi?” demek “elbette böyledir” manasını içermektedir.

b) “Göğsün İslâm’a açılması”ndan maksat, kişinin hidayete erdirilmesidir. Bu konu En‘âm 6/125’te şu şekilde zikredilmektedir: “Allah kimi doğru yola iletmek isterse onun kalbini İslâm’a açar. Kimi de saptırmak isterse (sapkınlıkta bıraktığı o kişi) sanki göğe çıkıyormuş gibi kalbini iyice daraltıp sıkıştırır. Allah inanmayanların üstüne işte böyle murdarlık verir.”

Genelde “hidayet” kavramı hakkında Fâtiha 1/6’da, “göğsün İslâm’a açılması” konusunda da En‘âm 6/125’te gerekli açıklamları yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Önemine binaen şu kadarını hatırlatmakla yetinelim:

ı. “Yüce Allah’ın gücünün yetmesi” anlamında insanı hidayete erdirmek veya sapıklığa düşürmek elbette O’nun için son derece kolay bir iştir. Çeşitli âyetlerde mutlak anlamda Yüce Allah’ın kudretinin her şeye yeteceği, dilerse herkesi hidayete erdirebileceği beyan edilmektedir.(12) Ancak bu durumda, hayatın bir imtihan alanı oluşu anlamını kaybedecektir.

Yüce Allah’ın dileyene hidayet etmesi, hidayete erdirmeye gücünün yetmemesinden değil, hayatı bir imtihan alanı olarak belirlemesinden kaynaklanmaktadır. Zaten dileyen varlık insan olunca, hidayete erdiren ve hidâyet isteğini onaylayan makam yine ve sadece Yüce Allah’tır. İsteyen insandır, hepsi o kadar. İnsan, imtihan konusu olarak bir şey isteyince Yüce Allah onun isteğini karşılıksız bırakmamaktadır.

ıı. Kur’ân’da hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun tamamen ilâhî kadere terk edilecek herhangi bir yönünden de söz edilmemektedir. Yüce Allah isteyene/layık gördüğüne hidayet verir; isteyeni/layık gördüğünü de sapıklıkta terk eder;(13) dileyenleri hidayet ederek dosdoğru yola iletir.(14)

Hz. Peygamber bile sevdiğine hidayet edemez; Allah isteyene/layık gördüğüne hidayet verir.(15) Hz. Peygamber’in yapabileceği şey, Allah’ın yolunu göstermek ve ona davet etmektir.(16) İman edene(17) ve Hakk’a yönelen kişiye hidayet edilir.(18) Çünkü hidayet bir isteğin sonucudur.(19)

Buradan bakıldığında hidayetin önceden belirlenmiş bir “kader, yazgı” değil, kulun tercih ve isteğinin tecellisi olarak Yüce Allah’ın yarattığı bir “sonuç, yargı” olduğu görülmektedir. Yüce Allah, Fâtiha 1/6’da bize “Kendisinden hidayet istememizi ve bunun dua şeklini” öğretmektedir.

Yûnus 10/25 ve benzer âyetlerde de dile getirildiği üzere, insanlar kendi iradeleriyle hidayet isteyecekler ki Yüce Allah da yaratsın. İsteyen insandır; ancak hidayeti verecek ve yaratacak olan yine elbette Yüce Allah’tır. Kehf 18/29, Teğâbun 64/2 ve İnsân 76/3 gibi âyetlerde insanın irade hürriyetine dikkat çekilmekte ve verdiği kararın sonucuna katlanması gerektiği beyan edilmektedir.

ııı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve En‘âm 6/39 ile 125 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın dilediğini “dosdoğru yola iletmesi” ifadesi de aynı şekilde düşünülmeli ve hak eden, kendileri akıllarını ve iradelerini kullanarak sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yol”u benimseyenler bu hak edişlerinin karşılığında o yola yani İslâm’a eriştirilecek ve orada kalacaklardır. Hem dalalette bırakma hem de hidayete erdirmede Yüce Allah’ın kararı “sonuç”tur; bunun “sebeb”i ise kulun iradesidir.

Bu izaha göre Yüce Allah’ın dilediğini hidayete erdirmeye gücünün yetmeyeceği gibi bir düşünce kesinlikle akla gelmemelidir. En‘âm 6/35, 125, 149, Yûnus 10/99 ve Hûd 11/118 gibi âyetlerde bu konuda açık bilgiler yer almaktadır. O’nun gücünün ve kudretinin yetmediği bir alan olamaz; ancak insan hayatı akıl ve iradesiyle imtihana bağlandığı için onun ödüle veya cezaya muhatap kılınması iradesiyle tercih ettiği yola bağlanmıştır. Sonuçta hidayet bir isteğin sonucudur; vesselâm.(20)

c) Âyette yer alan نُور nûr kelimesi “Allah’ın ihsan ettiği bir ışık, hakikat, basiret, tevhid ve hidayet nuru” manasına gelmektedir. Nitekim burada sözü edilen olayın nasıl gerçekleştiği kendisine sorulduğunda Nebî (as) şöyle cevap vermiştir: “O nur kalbe girdiğinde bir rahatlama ve ferahlama oluşur.”(21)

Âyette geçen نُور nûr kelimesi bilindiği üzere Kur’ân’da “Kur’ân” manasına(22) da gelmektedir. Dolayısıyla Yüce Allah’ın kendisini İslâm’a hidayet ettiği, göğsünü İslâm’a açtığı kişinin artık Rabbinden bir nûr üzere olduğu, yani vahiy ve Kur’ân üzere bir yol tutturmuş olduğu ifade edilmiş olur. Dahası, İslâm üzere göğsün ferahlamasının vahiy ile buluşarak elde edileceği de dolaylı bir mesaj olarak âyette bulunduğu söylenebilir.

2. فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللّٰهِ “Allah’ı anmada kalpleri katılaşmış olanlara yazıklar olsun!” Yüce Allah kendisini veya gönderdiği zikrini hatırlamama noktasında kalpleri katılaşmış olanları kınamakta ve onlara “yazıklar olsun”, “vah olsun onların hallerine” demektedir.

Sâd 38/27’de ele aldığımız üzere, Kur’ân’da 27 kez zikredilen veyl kelimesi “yazıklar olsun” manasına geldiği gibi, cehennemin bir vâdisinin adı olarak da kullanılmaktadır.

Kur’ân’da üç kez(23) yer alan الْقَاسِيَة el-kâsiyeh kelimesi ve bir kez geçen kasveh kelimesi(24) “katılaşan, katılaşma” demektir; aynı kökten gelen kaset fiili de üç kez(25) geçmekte ve “katılaşmak” manasına gelmektedir. Burada sözü edilen kınama ifadesi Yüce Allah’ı zikretmeyen kalplerle ilgilidir; çünkü Ra‘d 13/28’de “kalplerin sadece Allah’ın zikriyle huzur bulacağı” beyan edilmektedir. Söylenmek istenen şudur: Kalpleri Yüce Allah’ı anmaya karşı katılaşanların vay haline!

3. اُو۬لٰٓئِكَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “İşte onlar apaçık bir sapkınlık içindedir.” Ahkâf 46/32’de de geçen bu ifadede Yüce Allah kalplerini Allah’ın zikrinden, O’nun öğüdünden, O’nun vahyinden yüz çeviren, bu noktada kalpleri katılaşanların apaçık bir sapkınlıkta olduklarını haber vermektedir.

Hidayet üzere olanların kalbi nasıl apaçık, ferah ve huzurlu ise, kalbi Allah’ı zikre karşı katılaşanların kalbi de aslında alabildiğine şaşkın ve sapkın bir sıkıntı içindedir. Şeklen huzurlu görünseler de manen içlerinde fırtınalar koptuğu kesindir. Bu fırtınayı hissetmediğini söylemek ise kendini unutmak anlamında büsbütün felakettir.

ııı. Vahyin Özellikleri

اَللّٰهُ نَزَّلَ اَحْسَنَ الْحَد۪يثِ كِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذ۪ينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَل۪ينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ اِلٰى ذِكْرِ اللّٰهِ ذٰلِكَ هُدَى اللّٰهِ يَهْد۪ي بِه۪ مَنْ يَشَآءُ وَمَنْ يُضْلِلِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ “Allah sözün en güzelini, müteşâbih (benzeşen anlamlı) ve mesânî (hakikatleri tekrarlanan) bir kitap olarak indirdi. Bu (Kitab)ın etkisiyle Rablerine saygı duyanların tüyleri ürperir. Sonra hem derileri hem de kalpleri Allah’ın zikrine (Kur’an’a ısınıp) yumuşar. İşte bu (Kitap), Allah’ın, dileyeni (layık gördüğünü) kendisiyle doğru yola ulaştırdığı bir rehberdir. Allah kimi de saptırırsa (sapkınlığını onaylarsa) artık ona hiçbir yol gösteren olamaz.”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; نَزَّلَ nezzele fiili “indirmiştir”; اَحْسَنَ الْحَد۪يثِ ahsene’l-hadîsi tamlaması “sözün en güzelini”; كِتَابًا kitâben kelimesi “(şöyle) bir kitap olarak”; مُتَشَابِهًا müteşâbihen sözcüğü “karşılıklı benzeşen”; مَثَانِي mesâniye sözücüğü “ikişerli”; تَقْشَعِرُّ takşe‘ırru fiili “ürpermektedir, ürperir”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; جُلُودُ الَّذ۪ينَ cülûdüllezîne tamlaması “(şu) kişilerin derileri”; يَخْشَوْنَ yahşevne fiili “saygı duyanların”; رَبَّهُمْ rabbehum tamlaması “onların Rabbine”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تَل۪ينُ telînü fiili “yumuşamaktadır, yumuşar”; جُلُودُهُمْ cülûdühum tamlaması “onların derileri”; وَقُلُوبُهُمْ ve kulûbuhum tamlası “ve onların kalpleri”; اِلٰى ذِكْرِ اللّٰهِ ilâ zikrillâhi ifadesi “Allah’ın zikrine, Allah’ı hatırlamaya”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; هُدَى اللّٰهِ hüdellâhi tamlaması “Allah’ın hidayeti(dir)”;يَهْد۪ي yehdî fiili “hidayet etmektedir, hidayet eder”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dileyene, dilediğine, layık gördüğüne”; وَمَنْ يُضْلِلِ ve men yudlil ifadesi “ve her kimi de saptırırsa, sapmasını onaylarsa”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; فَمَا لَهُ fe mâ lehû ifadesi “onun için yoktur, onun için olamaz”; مِنْ هَادٍ min hâdin ifadesi ise “herhangi bir yol gösterici” demektir.

Burada vahyin çeşitli özellikleriyle ondan yararlanabilenlerin durumu ve sapkınlara yol gösteren başka birinin bulunamayacağı gündeme getirilmektedir.

1.اَللّٰهُ نَزَّلَ اَحْسَنَ الْحَد۪يثِ كِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِيَ “Allah sözün en güzelini, müteşâbih (benzeşen anlamlı) ve mesânî (hakikatleri tekrarlanan) bir kitap olarak indirdi.” Yüce Allah göğsünü İslâm’a açtığı kişinin Rabbinden bir nur üzere olduğunu beyan ettikten sonra, اَحْسَنَ الْحَد۪يثِ ahsene’l-hadîs’i yani “sözün en güzelini” işte bu kitap olarak yani “Kur’ân” olarak indirdiğini ifade etmektedir. Kur’ân’a الْحَد۪يث el-hadîs denmesinin sebebi, önceki ilahi mesajların en sonunda indirilmiş olması ve kendisinden sonra böyle bir mesaj indirilmeyecek oluşudur.

“Sözün en güzeli en güzelin sözüdür” ki o da Yüce Allah’ın kelamı olan Kur’ân’dır. Hz. Peygamber’in ifadesiyle “Allah’ın kelamının diğer sözlere üstünlüğü, Yüce Allah’ın yaratıklara olan üs­tünlüğü gibidir.”(26) Kur’ân’ın en güzel söz oluşu hem metni ve lafzı, hem manası, yani içeriği ve sahip olduğu eşsiz edebiyat incelikleri hem de oluşturduğu muhteşem dönüşüm bakımındandır.

Bu yönüyle bakıldığında 23 yılda ve farklı mekân ve ortamlarda indirilmiş olmasına, 114 sûre ve 6236 âyetten oluşmasına rağmen, sanki bir anda indirilmiş gibi bir uyum arz etmektedir. Nisâ’ 4/82’de verilen bilgi gereği, eğer tedebbür edilerek yani inceden inceye düşünülerek okunur, incelenirse onda hiçbir ihtilafın ve çelişkinin olmadığı anlaşılacaktır. Yüce Allah bu âyetiyle bütün zamanların insanlarına ve özellikle de inkârcılarına meydan okumakta, içerisinde asla ve asla çelişkinin bulunmadığı beyan edilmektedir.

Burada اَحْسَنَ الْحَد۪يثِ ahsene’l-hadîs olan Kur’ân’ın iki özelliğine değinilmekte, ilki müteşâbih, diğeri ise mesânî olarak belirlenmektedir.

a) “Müteşâbih” kavramı İbn Abbâs’ın da dediği gibi “âyetlerin birbiriyle benzeşmesini, ahengini”(27) ifade etmektedir. 23 yıl gibi uzun bir zamanda indirilmesine rağmen, ifadelerindeki eşsiz ve erişilmez güzellik her tarafında vardır; her bir âyet bir başka âyeti destekleyip tamamlar mahiyettedir ve bu yönüyle vahiy bütünüyle müteşabihtir. Bazı âlimler Kur’ân’ın müteşâbih oluşunun tevhid vs. konularda önceki kitaplara benzemesi şeklinde anlamışlardır.(28)

Kur’ân’ın tamamının müteşabih olarak tanıtıldığı bu âyetle birlikte düşünüldüğünde Âl-i İmrân 3/7’deki ifadeler arasında herhangi bir zıtlıktan söz edilemez. Çünkü orada sözü edilen el-Kitab’ın Tevrât olma ihtimali yüksektir. Kaldı ki mesaj eğer Kur’ân ise bu defa âyetlerinin bir kısmının müteşabihliği üzerinden anlam benzeşmesine dikkat çekiliyor demektir. Zira vahyin muhkem olan bütün yapısı gibi müteşabihlik de onun bütünün özelliğidir. Asıl olanların muhkem âyetler olup bir kısmının müteşabih olması ise manası başka âyetlerle anlaşılabilecek özellikte olanlar için söz konusudur.

Sözün özü şudur: “Kur’ân’ın tamamı muhkemdir” demek “Kur’ân korunmuştur” demektir; “tamamı müteşabihtir” demek “âyetleri benzeşmektedir demektir. “Ana yani asıl olan kısmı muhkem, diğerleri müteşbihtir” demek ise ana ayetler apaçıktır, kendi başlarına mana içerirler; bazı âyetleri ise açıklayıcı âyetlerle birlikte anlaşılırlar; başka bir ifadeyle âyetler birbirine benzeşmektedir ve bu tür âyetlerin manası başka âyetlerle anlaşılacak durumdadır, vesselâm.

b) Kur’ân’ın “mesânî” oluşu Hıcr 15/87’de de geçmektedir. Bu sıfat onun “ikişerli” bir anlam örgüsünde oluşunu, prensiplerinin tekrarlanışını ortaya koymaktadır. “Mesânîlik” aynı zamanda çok anlamlılık, bir konuyu zıddıyla anlatma, hüküm ve hikmetlerinin, haberlerin ve kıssların, hüküm ve delillerin tekrarlanması, içeriğinin övülmesi gibi manalara da gelmektedir.

Mesânî olan Kur’ân’da konular zıddıyla ele alınarak bir hakikatin zıddını ortaya koyarak daha doğru tanınmasını sağlamak hedeflenmektedir. Dünya-âhiret, melek-şeytan, insan-cin, hak-bâtıl, doğru-yanlış, cennet-cehennem, sevap-günah, hayır-şer vs. pek çok konu birlikte ele alınarak daha kolay anlaşılmış olur.

Mesânilik özelliği, her âyetin bir anlamda ilişkilisi olan bir veya daha fazla âyetin bulunduğunu göstermektedir. Bu durumda Kur’ân’ın bir konuyu ele alışının en önemli ilkesi olarak bu özellik belirlenmiştir demektir. Hûd 11/1-2’de de ifade edilen husus budur.

2. تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذ۪ينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ “Bu (Kitab)ın etkisiyle Rablerine saygı duyanların tüyleri ürperir.” Yüce Allah sözün en güzeli olarak tanıttığı vahyinin iki özelliğini hatırlattıktan sonra, onun içerdiği hakikatler, özellikle uyarıcı mesajları nedeniyle Rablerine saygılı olan kişilerin tüylerinin ürperdiğini beyan etmektedir. Rablerine haşyet besleyenler, O’nun azabından ve gazabından korkanlardır ve elbette O’nun uyarılarına karşı olabildiğince dikkat kesilenlerdir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَقْشَعِرُّ takşe‘ırru fiili “ürpermek”, “hareketlenmek” manasına gelmekte, özellikle Kur’ân’da yer alan azap içerikli âyetlerin ve gerçekleştirilen tehditlerin bu ürpertiyi oluşturduğu ifade edilmektedir.(29) Çeşitli âyetlerde(30) zikredilen جُلُود cülûd kelimesi “deriler” manasına gelmektedir.

3. ثُمَّ تَل۪ينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ اِلٰى ذِكْرِ اللّٰهِ “Sonra hem derileri hem de kalpleri Allah’ın zikrine (Kur’an’a ısınıp) yumuşar.” Yüce Allah kendisine haşyet yani derin saygı duyanların azap ve tehdit içerikli âyetleri nedeniyle derilerinin ürpereceğini söyledikten sonra, bu defa derilerin sahibi olan kalplerinin de derilerinin de Allah’ın zikrine, O’nu anmaya doğru yumuşayacağını bildirmektedir.

Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَل۪ينُ telînu fiili “yumuşamak” manasında Yüce Allah’ın azap ve tehdit içerikli ifadelerinin ardından rahmet ve merhametini hatırlayarak kalplerin huzura ve süküna kavuşması, bir anlamda derin korkunun yatışması, yumuşayıp sakinleşmesi manasını içermektedir.(31)

Vahye kalbin yumuşamasıyla ilgili olarak Hadîd 57/16. âyetinin mealini mutlak surette hatırlatmak gerekmektedir: “İman edenlerin Allah’ı anma ve O’ndan inen Kur’an sebebiyle kalplerinin ürpermesi (yumuşaması) zamanı daha gelmedi mi? Onlar daha önce kendilerine kitap verilenler gibi olmasınlar. Onların üzerinden uzun zaman geçti de kalpleri katılaştı. Onlardan bir çoğu yoldan çıkmış kimselerdir.” Her iki âyetin mesajı ortak bir noktada birleşmekte ve vahye yönelik bir duyarlılık üzerinde durulmuş olmaktadır.

4. ذٰلِكَ هُدَى اللّٰهِ يَهْد۪ي بِه۪ مَنْ يَشَآءُ “İşte bu (Kitap), Allah’ın, dileyeni (layık gördüğünü) kendisiyle doğru yola ulaştırdığı bir rehberdir.” Bu cümlenin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(32) yer almakta, hepsinde de aynı vurgu söz konusu edilmektedir. Yüce Allah vahyini çeşitli yönleriyle tanıttığı ifadelerin ardından bu cümlede vahyin hidayet olduğuna ve dileyen herkesi bununla doğru yola ileteceğine dikkat çekmektedir.

En‘âm 6/88’de de benzeri geçen bu cümlede vahyin hidayet vesilesi olduğu ortaya konulmaktadır. Nitekim Bakara 2/2’de vahyin “muttakiler için”, Bakara 2/185’te “bütün insanlar için” hidayet vesilesi olduğu beyan edilmekte, İsrâ’ 17/9’da ise bu “Kur’ân’ın insanları tek doğru yola ilettiği” ilan edilmektedir. Esasında Yûnus 10/32’de haktan başka geriye sapkınlıktan başka bir şey kalmadığı ifade edilmekte, Bakara 2/120 ve Âl-i İmrân 3/73’te ise hidayetin sadece ve sadece Yüce Allah’tan gelen olduğu vurgulanmaktadır.

Yüce Allah vahyinin tek ve gerçek hidayet rehberi olduğunu ilan ettikten sonra, bu hidayeti dileyen herkese vereceğini de beyan etmektedir. Buna göre Yûnus 10/25’te de belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın rehberlik ettiği dâr-ı selâmın, yani “hidayet yolu”nun herkese açık olduğunu ve dileyen herkesi o yola iletmekte olduğunu ifade etmektedir. Bu bakış açısına göre Yüce Allah’ın “dilediği”nden ziyade “dileyen herkesi” yani layık gördüklerini vahyin oluşturduğu hidayet yoluna iletmekte olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

5. وَمَنْ يُضْلِلِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ “Allah kimi de saptırırsa (sapkınlığını onaylarsa) artık ona hiçbir yol gösteren olamaz.” A‘râf 7/186, Ra‘d 13/33, Rûm 30/29, Zümer 39/36, Mü’min 40/33 ve Câsiye 45/23’te de geçtiği üzere, Yüce Allah hidayet rehberi olarak tanıttığı vahyinin aydınlığından istifade etmeyen kişilerin esasında sapkınlığı tercih ettiğini ve dolayısıyla sapkınlığını onayladığı kişiler için de hiçbir hidayet davetçisinin olmadığını ilan etmektedir.

Bu konuda bilinmesi gereken hususlardan birisi Câsiye 45/23’teki şu beyandır: “İlâhını arzusu edineni ve Allah’ın (kendi katındaki) bir bilgiye göre saptırdığı, kulağını ve kalbini mühürlediği, gözünün üstüne de perde çektiği kimseyi gördün mü! Şimdi onu Allah’a rağmen kim doğru yola eriştirebilir ki! Hâla (gerçeği) hatırlamayacak mısınız?” Demek ki sapkınlığını Yüce Allah’ın onayladığı kişiye hiç kimse hidayet edemez.

Genel manada hidâyet ve dalâlet konusunda kimlerin hidayete erdirildiği, kimlerin sapıklıkta bırakıldığı konusunu Fâtiha 1/6, A‘râf 7/178 ve Kehf 18/17’de genişçe ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim:

Âyetin bu son cümlesinde insanların dalaleti tercih etmeleri ve Yüce Allah’ın da bunu onaylaması durumunda artık bu insan tipi için hiçbir hidayet edicinin ve yol göstericinin olamayacağı beyan edilmektedir. Yüce Allah’ın insanı saptırması, insanın sapıklığını onaylaması demektir. Nihayetinde Yüce Allah’ın saptırdığı, yani sapkınlıkta bıraktığı kişileri hiç kimse hidayete erdiremez; onlara yol gösteremez. Âyetteki مَا mâ ve مِنْ min edatları “hiçbir” manası vermekte, dolayısıyla ilâhi iradenin onayının artık değişmeyeceği ifade edilmiş olmaktadır.

b) İnkârcıların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 24-26. âyetlerinde Kıyamet gününde yüzünü azabın şiddetinden korumaya çalışan kimse ile azaptan güvende kılınan kişilerin bir olamayacağını, çünkü o gün zalimlere “(Dünyadayken) kazandıklarınızı tadın (bakalım)!” denileceğini bildirmektedir.

Ardından, önceki azgın kavimlerin de peygamberlerini yalanladıkları ve hiç bilemedikleri bir yerden kendilerine azabın gelip çattığı, bu suretle Yüce Allah’ın, dünya hayatında onlara rezilliği tattırdığı, âhiret azabının ise elbette çok daha büyük olduğu haber verilmektedir.

ı. Zalimlerin Akıbeti

اَفَمَنْ يَتَّق۪ي بِوَجْهِه۪ سُوٓءَ الْعَذَابِ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ وَق۪يلَ لِلظَّالِم۪ينَ ذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ “Kıyamet gününde yüzünü azabın şiddetinden korumaya çalışan kimse, (güvendeki gibi) midir? Zalimlere ‘(Dünyadayken) kazandıklarınızı tadın!’ denir.”

Âyetteki اَفَمَنْ يَتَّق۪ي efemen yettekî ifadesi “duyarlı olan kişi, koruyabilen kişi (böyle olmayan kişi gibi) midir”; بِوَجْهِه bi vechihî ifadesi “onun kendi yüzünü, yüzüyle”; سُوٓءَ الْعَذَابِ sûe’l-‘azâbi tamlaması “azabın kötüsünden, kötü azaptan”;يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “Kıyamet günü”;وَق۪يلَ ve kîle edilgen fiili “ve (şöyle) söylenmiş (olacaktır)”; لِلظَّالِم۪ينَ li’z-zâlimîne ifadesi “zalimler için, zalimlere, haksızlık edenlere”; ذُوقُوا zûkû emri “tadın”; مَا كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ mâ küntüm teksibûne ifadesi ise “kazanmış olduğunuz şeyleri” demektir.

Burada inkârcı zalimlerin mahşerdeki azap durumları gündeme getirilmektedir.

1.اَفَمَنْ يَتَّق۪ي بِوَجْهِه۪ سُوٓءَ الْعَذَابِ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “Kıyamet gününde yüzünü azabın şiddetinden korumaya çalışan kimse, (güvendeki gibi) midir?” Bu ifade “Kıyamet gününde yüzüyle azabın şiddetinden korunmaya çalışan kimse (kendini ondan emin kılan gibi) midir?” şeklinde de tercüme edilebilir.

Yüce Allah tıpkı daha önce yorumunu yaptığımız Zümer 39/9, 22 ve Ra‘d 13/31’de de olduğu gibi burada da cevabında gizli bir cümle var kabul edilen bir mukayeseye yer vermekte ve Kıyamet gününde yüzünü en kötü azaptan kurtarmaya çalışan kişinin, bu durumda olmayan yani azaptan uzak tutulmuş ve cennete gitmiş kişi gibi olamayacağını beyan etmek istemektedir.(33)

Bu kişi Kıyamet günü çıplak bir yüzden başka başına gelecek korkunç azaptan kendisini koruyacak bir şeyi olmayan durumdadır. Âyette böyle bir mukayesenin kast edildiğinin delili ise Fussılet 41/40’teki şu ifadedir: “Âyetlerimiz hakkında doğruluktan ayrılıp eğriliğe sapanlar bize gizli kalmaz. O halde, ateşin içine atılan mı daha iyidir, yoksa kıyamet günü güvenle gelen mi? Dilediğinizi yapın! Kuşkusuz O, yaptıklarınızı görmektedir.”

Âyette geçen يَتَّق۪ي yettekî fiili “korunmak”, بِوَجْهِه bi vechihî ifadesi ise “yüzüyle” manasına gelmektedir. Demek ki azapta olan kişi İbrâhim 14/49, Furkân 25/13, Sâd 38/38 gibi âyetlerde de bildirildiği gibi, elleri kolları bağlı olduğu için kendisini koruyabilecek herhangi bir imkana sahip olamayacaktır. Bu nedenle, belli ki yüzüyle yardım istemenin dışında başka bir çaresi de olamayacak veya yüzünü sağa sola çevirmekten başka çıkar yolu bulunmayacaktır.

Burada “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, cehennemlik kişinin sadece “yüzü” anılsa da maksadın bütünüyle o kişi olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü yüz, insanda onu diğerlerinden ayıran en belirgin organdır ve değerlendirmeler genellikle yüz üzerinden yapılarak kişi bütünüyle kast edilmektedir. “Yüz” ifadeleri kişinin mutluluğunun da kötülüğünün de yansıdığı organdır. Bu nedenle, Âl-i İmrân 3/106-107, Ahzâb 33/66, Kıyâmet 75/22-25 ve ‘Abese 80/38-42 gibi âyetlerde de mesajlar hep “yüz”ler üzerinden verilmektedir.

2. وَق۪يلَ لِلظَّالِم۪ينَ ذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ “Zalimlere ‘(Dünyadayken) kazandıklarınızı tadın!’ denir.” Yüce Allah yüzüstü cehenneme attığı ve yüzünden başka hiçbir yeriyle korunamayacak olanları “(kalpleri Allah’ın zikrine karşı kaskatı kesilen) zalimler” şeklinde nitelendirmekte ve mahşerde onlara dünyadayken yapıp ettiklerini tatmaları gerektiğinin söyleneceğini beyan etmektedir.

Cehennemlik olanlar için bu cümlede “zalimler” denmektedir. Oysa Zümer 39/36. âyette küfür manasına gelen kelimeler tercih edilmişti. Bunun muhtemel sebebi şudur: Kişi “tevhîd”in karşısında “şirk”i veya “küfr”ü tercih ederse tevhide zulmetmiş olur. Zira adalet bir şeyi yerli yerinde kullanmak ve kabul etmek anlamına gelirken, zulüm ise bir şeyi hak ettiği yerden etmektir. Lokmân 31/13’te de beyan edildiği üzere, “şirk büyük bir zulüm”dür.

Âyette yer alan ق۪يلَ kîle edilgen fiili bu seslenişin failinin kim olduğunun çok önemli olmadığını, asıl önemli olanın söylenecek söz olduğunu ortaya koymaktadır. Olay mahşerde geçeceği için orada sesleneceklerin de Yüce Allah’ın görevlendireceği melekler olduğunda şüphemiz yoktur. Âyette geçen ذُوقُوا zûkû emri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(34) geçmekte ve muhataplar inkârcılar olduğu için de alay içerikli olarak azabın tadılması manasını vermektedir.

Zalimler için mahşer ortamının genel özeti bu cümlede verilmekte ve herkese dünyada kazandıklarının karşılığının verileceği beyan edilmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet(35) vardır ve âhiret yurdunun haksızlık yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(36) Necm 53/39-41’de de geçtiği üzere, insanlar kendi yaptıklarını görecekleri için onlara yönelik herhangi bir haksızlıktan söz edilemez. Kehf 18/49’da da belirtildiği gibi Yüce Allah hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık etmeyecektir.

Burada mutlaka hatırlatılmasında yarar gördüğümüz şey, cehennemliklerin kendi kazandıklarının sonucu olarak oraya girecek oluşlarıdır. Şunu söyleyebiliriz: İnsanlar kendileri azaba girerler; onları azaba atan Allah değildir. Ateşe atma fiili her ne kadar Yüce Allah’a nispet edilse de hakikat anlamında bunun sebebi ve asıl faili bizatihi insanların kendileridir.

ıı. Yalanlayanların Sonu

كَذَّبَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَاَتٰيهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُونَ “Onlardan öncekiler de yalanlamışlardı ve bilemeyecekleri bir yerden onlara azap gelmişti (gelmiş olacaktır).”

Âyetteki كَذَّبَ kezzebe fiili “yalanlamıştır”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan öncekiler”;فَاَتٰيهُمُ fe etâhum ifadesi “ve onlara gelmişti”; الْعَذَاب el-‘azâbu kelimesi “o azap”; مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُونَ min haysu lâ yeş‘urûne ifadesi ise “farkına varamayacakları yerden” demektir.

Burada önceki nesiller içerisinde de hakikati yalanlayanların bulunduğu ve kendilerine azap edildiği gündeme getirilmektedir.

1.كَذَّبَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ “Onlardan öncekiler de (peygamberleri) yalanlamışlardı.” Yüce Allah Zümer 39/22. âyette dile getirdiği “kalpleri Allah’ın zikrine karşı kaskatı kesilenleri” kınadıktan ve onlara mahşerde uygulayacağı azabı beyan ettikten sonra, bu âyette de bir anlamda Hz. Peygamber’e ve müminlere moral vermeyi amaçlamakta, daha öncekilerin de yalanladığını, bu yüzden benzer bir akıbeti daha dünyadayken hakettiklerini beyan etmektedir.

Ayrıca Yâsîn 36/14’te de ele aldığımız gibi, bütün peygamberler muhatapları tarafından yalanlanmıştı. Kur’ân’da bu anlamda peygamberler tarihinden çeşitli hatırlatmalar yer almaktadır. Bu bağlamda özellikle İblis’in Hz. Âdem’in hilafetini kabul etmemesi, onu yalanlaması ilk örnektir. Bunun dışındaki bütün örneklerde İblis’in izinden gidildiği anlaşılmaktadır.

Pek çok âyette(37) geçtiği üzere, bütün peygamberler gibi Hz. Peygamber de muhatapları tarafından yalanlanmıştı. Bu tür ifadeler Mekkelilerin Hz. Peygamber’i yalanlamakta olduklarını, ilerde de bunun devam edeceğini ortaya koymakta, Hz. Peygamber’in buna hazırlıklı olması gerektiğini göstermektedir.

2. فَاَتٰيهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُونَ “Bilemeyecekleri bir yerden onlara azap gelmişti (gelmiş olacaktır).” Bir benzeri Nahl 16/26’da da geçen bu ifadede Yüce Allah önceki nesiller arasında yer alan, hak ve hakikati yalanlayanların da aynı şekilde azaba muhatap kılındıklarını haber vermektedir. Bu ifadede اَتٰي etâ fiilinin başındaki fâ/fe edatının getirilme nedeni, öncekilerin yalanlamalarının ardından azabın hemen geldiğini göstermektir.(38)

“Yoksa kendilerine bilemeyecekleri bir yerden azabın gelmesinden (güvende midirler?)” mealindeki Nahl 16/45’te de ele aldığımız üzere, Yüce Allah hakikate karşı kötülük tuzakları kuranlara yönelik ikinci tehdidini bu kişiler hiç de farkında değillerken azabın kendilerini yakalayabileceği şeklinde dile getirmektedir.

Kişiler, farkında değillerken kendilerine azabın gelebileceğiyle ilgili çeşitli ifadeler Kur’ân’da yer almaktadır.(39) İşte tam da bu ifadeler gibi burada da inkârcıların farkına varamayacakları şekilde ve anlayamayacakları bir yerden azabın ve helakin kendilerini bulabileceği beyan edilmektedir.

ııı. Dünya Azabına Göre Âhiret Azabının Şiddeti

فَاَذَاقَهُمُ اللّٰهُ الْخِزْيَ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَلَعَذَابُ الْاٰخِرَةِ اَكْبَرُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ “Allah dünya hayatında onlara rezilliği tattırdı. Ahiret azabı ise elbette çok daha büyüktür. Keşke bilselerdi!”

Âyetteki فَاَذَاقَهُمُ fe ezâkahüm ifadesi “onlara tattırmıştı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْخِزْي el-hızye kelimesi “rezilliği”; فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fi’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatında”; وَلَعَذَابُ الْاٰخِرَةِ ve le ‘azâbu’l-âhırati tamlaması “ve elbette âhiret azabı ise”; اَكْبَر ekberu kelimesi “daha büyük(tür)”; لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ lev kânû ya‘lemûne ifadesi ise “keşke bilselerdi” demektir.

Burada hak edenlerin dünyadaki rezillikleri ve mahşerdeki azabın çok daha büyük oluşu gündeme getirilmektedir.

1.فَاَذَاقَهُمُ اللّٰهُ الْخِزْيَ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا “Allah dünya hayatında onlara rezilliği tattırdı.” Yüce Allah hak ve hakiketleri yalanlamaları nedeniyle önceki kavimlerin azapla buluşturulduğunu beyan ettikten sonra, bu âyette onlara yaşamakta oldukları bu dünya hayatında rezillik, perişanlık ve zelillik denen azabı tattırdığını bildirmektedir.

Âyette yer alan خِزْي/ الْخِزْيhızy/el-hızy kelimesi Kur’ân’da 11 kez(40) geçmektedir. Bu doğrultuda âyette sözü edilen الْخِزْيِ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا “dünya hayatındaki el-hızy”, dünyada yaşanmaktayken çekilen “zillet, perişanlık, rüsvaylık, usanç vericilik, rezillik” demektir. Demek ki Yüce Allah eski kavimlerin yalanlayıcılarına dünya hayatındalarken alçaklık ve rezillik azabını tattırmıştı.

2. وَلَعَذَابُ الْاٰخِرَةِ اَكْبَرُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ “Ahiret azabı ise elbette çok daha büyüktür. Keşke bilselerdi!” Bu ifadenin aynısı Kalem 68/33’te de geçmektedir. Yüce Allah, dünya azabına göre âhiret azabına “en büyük, daha büyük azap” veya “en şiddetli azap” adını vermektedir.(41) Fecr 89/25-26’da da yer aldığı üzere, Allah’ın yaptığı azabı kimse yapamaz; vurduğu bağı da hiç kimse vuramaz.

İşte, en büyük ve en şiddetli azabın başka bir ifadesi olan bu âyette insanlar ve özellikle inkârcılar, âhiret azabına karşı daha dikkatli davranmaya çağırılmaktadırlar. Dünyada yaşanan sıkıntılar ne kadar ağır olursa olsun, âhirette yaşanacak azaptan kesinlikle daha hafiftirler. Bu itibarla, bu hayattakilere bakarak âhiret âlemindeki azabı hesaba katmamak veya onu küçümsemek, aldanmanın en büyüğünü oluşturmaktadır.

c) Vahyin İçeriği ve Mahşerdeki Tartışmalar

Yüce Allah, sûrenin 27-31. âyetlerinde vahyin özellikleri bağlamında şu bilgilere yer vermektedir: “Andolsun ki biz, (gerçeği) hatırlasınlar diye bu Kur’an’da insanlara her türlü misali verdik. Muttakî (duyarlı olsunlar) diye, pürüzsüz Arapça bir Kur’an olarak (indirdik).”

Ardından, çekişip duran bir çok ortağın sahip olduğu bir adam ile yalnız bir kişiye bağlı olan bir adamın misali verilmekte, bu ikisinin eşit olamayacağı belirtilmekte, “hamd Allah’a mahsustur. Fakat onların çoğu bilmezler” buyrularak inkârcıların şartlanmışlıkları hatırlatılmakta, Hz. Peygamber dâhil herkesin ölümlü olduğu ve mahşerde azgınlarla azdırdıkları arasında tartışmaların yaşanacağı bildirilmektedir.

ı. Kur’ân’ın İndiriliş Amacı

وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ ف۪ي هٰذَا الْقُرْاٰنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ قُرْاٰنًا عَرَبِيًّا غَيْرَ ذ۪ي عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ “Yemin olsun ki biz (gerçeği) hatırlasınlar diye bu Kur’an’da insanlara her türlü örneği verdik. Takvâlı (duyarlı) olsunlar diye, pürüzsüz (çelişkisiz) Arapça bir Kur’an olarak (indirdik).”

Âyetteki وَلَقَدْ ضَرَبْنَا ve lekad darabnâ ifadesi “yemin olsun ki örnek vermiştik”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için”; ف۪ي هٰذَا الْقُرْاٰنِ fî hâze’l-kur’âni ifadesi “bu Kur’ân’da”; مِنْ كُلِّ مَثَلٍ min külli meselin ifadesi “her misalden”; لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ le‘allehum yetezekkerûne ifadesi “iyice (gerçeği) hatırlasınlar, öğüt alsınlar diye”; قُرْاٰنًا عَرَبِيًّا kur’ânen ‘arabiyyen tamlaması “Arapça Kur’ân olarak”; غَيْرَ ذ۪ي عِوَجٍ ğayra zî ‘ıvecin ifadesi “eğrilik içermeyecek şekilde”; لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ le‘allehum yettekûne ifadesi ise “takva sahibi olsunlar diye” demektir.

Burada Kur’ân’da her türden misalin verildiği ve Kur’ân’ın iki temel özelliği gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ ف۪ي هٰذَا الْقُرْاٰنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ “Yemin olsun ki biz (gerçeği) hatırlasınlar diye bu Kur’an’da insanlara her türlü örneği verdik.” Bu ifadenin bir benzeri Rûm 30/58’de geçmektedir. Yüce Allah bu âyetinde Kur’ân hakkında bilgi vermekte ve gerçeği hatırlasınlar diye insanlar için bu kitapta her türden örnekler verdiğini beyan etmektedir. Âyetin sonunda yer alan لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ le‘allehum yetezekkerûne ifadesi “(gerçeği) hatırlamaları ümidiyle”, “(gerçeği) hatırlasınlar diye” manalarına gelmektedir.

Kur’ân’da insanlar için her türden misalin ayrıntılı olarak ele alınmasıyla ilgili olarak İsrâ’ 17/41’de şöyle buyrulmaktadır: “Yemin olsun ki biz, bu Kur’an’da gerçeği hatırlasınlar diye (hakikatleri) türlü şekillerde sayıp dökmüşüzdür.” Âyetin başındaki وَلَقَدْ ve lekad ifadesi “bu anlatma işleminin tekrar tekrar ve ayrıntılı olarak yapıldığını” yeminli bir cümleye dönüştürmektedir. Yüce Allah sarrafnâ fiili kullanılarak benzerleri İsrâ’ 17/89, Kehf 18/54 ve Furkân 25/50’de de geçen âyetin bu cümlesinde Kur’ân’da her türden konuyu çeşitli vesilelerle tekrar tekrar örneklendirdiğini beyan etmektedir.

Kur’ân’da insanlar için türlü türlü örnekler verildiği çeşitli âyetlerde belirtilmektedir. Bu bağlamda sarrafnâ, fessale, fessalnâ, darabnâ, yadribu, nadribu gibi fiillerin kullanıldığı En‘âm 6/114, 119, A‘râf 7/52, Ra‘d 13/17, İbrâhim 14/25, İsrâ’ 17/41, 89, Kehf 18/54, Nûr 24/35, ‘Ankebût 29/43, Rûm 30/58, Zümer 39/27, Muhammed 47/3, Haşr 58/21 gibi âyetleri hatırlatmalıyız.

A‘râf 7/52’de de ifade ettiğimiz üzere, vahiy her şeyi açıklayan bir mahiyette gönderilmiştir. İlgili âyetin meali şöyledir: “Yemin olsun ki onlara, (engin) bilgiyle açıkladığımız ve inanan bir toplum için yol gösterici ve rahmet olan bir kitap getirmiştik/göndermiştik.” Bu âyetle, “Kendisiyle (insanları) uyarman ve müminlere gerçeği hatırlatsın diye sana indirilen bu kitaptan dolayı kalbinde hiç bir sıkıntı olmasın” mealindeki A‘râf 7/2. âyete gönderme yapılmaktadır.

Yüce Allah’ın gönderdiği kitap kapalı, muğlak, anlaşılamaz, karmakarışık, çelişkilerle dolu bir kitap değil, aksine ele aldığı konuları açıklayan ve bunu derin bir bilgiyle gerçekleştiren bir yapı arz etmektedir. Kur’ân el-mübîn(42) sıfatı gereği “açıklayıcı, apaçık” bir mahiyet arz etmekte, hiçbir şekilde eğrilik ve pürüz içermemektedir.(43)

Bu yönüyle Kur’ân, hakikatin yegâne ölçüsü ve kaynağıdır. İnsanlar vahye bu gözle bakmalı, gerçeğin izini vahiyde sürüp aramalıdır. Çünkü Kur’ân’da her şeyin örneği defalarca açıklanmış, insanların dikkatleri vahye çekilmek istenmiştir. Bu yönüyle Kur’ân hakikatin yegâne ölçüsü ve kaynağıdır.

2. قُرْاٰنًا عَرَبِيًّا غَيْرَ ذ۪ي عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ “Takvâlı (duyarlı) olsunlar diye, pürüzsüz (çelişkisiz) Arapça bir Kur’an olarak (indirdik).” Yüce Allah Kur’ân’da gerçeği hatırlayıp öğüt alsınlar diye insanlar için her türden misalleri verdiğini beyan ettikten sonra, bu âyette daha önce Zümer 39/23. âyette dile getirdiği çeşitli özelliklerine ilave olarak Kur’ân’ın iki özelliğine daha değinmektedir.

Bu iki özelliğe değinmeden önce “Kur’ân’ın bu niteliklere sahip kılınma nedeninin takvaya erişmek olduğunu” hatırlamalıyız. Bilindiği üzere takvâ, “korunaklı olmak”, “korunmak”, “sorumluluğunu bilip sorumlu davranmak”, nihayetinde duyarlılık gösterip “duyarlı davranmak” manalarına gelmektedir.

Bu hatırlatmanın ardından şimdi de âyette zikredilen Kur’ân’la ilgili iki sıfata dair açıklamalarımıza geçelim.

a) قُرْاٰنًا عَرَبِيًّا “Arapça Kur’ân.” Yüce Allah “okumak”, “okunan şey” manasına gelen Kur’ân’ın “Arapça” olduğunu ifade etmektedir. Burada geçen عَرَبِيًّا ‘arabiyyen kelimesi “Arapça”, “Arapça bir hitap” demektir. Demek ki Yüce Allah önceki âyette dile getirdiği üzere insanlar için bu Kur’ân’da verdiği bütün misalleri Arapça bir okuma metni halinde dile getirmiştir.

Yûsuf 12/2’de de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah Kur’ân vahyinin bütününe قُرْاٰن kur’ân dediği gibi bir kısmına da kur’ân demektedir. Kur’ân’ın sıfatı olarak getirilen عَرَبِيّ ‘arabiyy kelimesi vahyin Arapça yapısını göstermektedir. Kur’ân’da 11 kez(44) geçen ‘arabiyy kelimeleri Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır. Bu kelime Kur’ân’ın “Arapça lisana sahip” ilâhî bir mesaj olduğunu, ayrıca “açık ve anlaşılır” bir yapıya sahip kılındığını ifade etmektedir. Bu mana çeşitli âyetlerde el-kitâb’ın sıfatı olarak getirilen el-mübîn sıfatıyla da uyum arz etmektedir.

Yüce Allah peygamber görevlendirmesindeki sistemini beyan etmek üzere İbrâhim 14/4’te şöyle buyurmaktadır: “(Allah’ın emirlerini) onlara açıklasın diye her peygamberi yalnız kendi kavminin diliyle gönderdik.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde peygamber göndermedeki prensibini ortaya koymakta ve her bir peygamberi sadece ve sadece kendi kavminin diliyle gönderdiğini beyan etmektedir. Gerekçe ise onlara gerçeğin apaçık bir şekilde ulaştırılması, net olarak iletilmesi, yani açıklanmasıdır.

İlâhî mesajların gönderilme gerekçesi elbetteki anlaşılmalarıdır. Bunun için bir peygamber ve ilk muhatapları hangi dili konuşuyorlarsa kitap da o dilde gönderilmiştir. Fussılet 41/44’te geçtiği gibi “Arap olan bir kavme yabancı bir dille kitap gönderilmesi halinde bunun eleştirileceği” haber verilmektedir. Rûm 30/22’de de beyan edildiği gibi, dillerin ve renklerin farklı oluşu Yüce Allah’ın kudretinin delillerindendir.

Esasında ırkların birbirine üstünlüğü olmadığı gibi insanların kullandığı dillerin de birbirlerine herhangi bir üstünlüğü söz konusu değildir. Mesajın ilk muhataplara iletilmesi için mesaj ile muhatapların aynı dilde olması şarttır. Yûsuf 12/2 ve Zuhruf 43/3’te de bu durum “aklın çalıştırılması” şeklinde dile getirilmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise insanların muttaki olması yani sorumluluklarını bilip duyarlı davranmaları olarak ifade edilmektedir.

Vahyin Arapça değil de başka bir dilde indirilmesi veya Arap olmayan birilerine indirilmesi ve kendilerine bu şekilde okunması durumunda yine de iman etmeyecekleri Şu‘arâ’ 26/198-199’da şöyle belirtilmektedir: “Biz, Kur’an’ı, Arapça bilmeyenlerden birine indirseydik de onu kendilerine (farklı bir dilde) okusaydık yine de ona inanmazlardı.”

b) غَيْرَ ذ۪ي عِوَجٍ “Pürüzsüz bir şekilde.” Yüce Allah bu âyette Kur’ân’ın ikinci özelliğini “ihtilafsız, istikametli bir şekilde”,(45) “çelişki ve ihtilaftan uzak”,(46) “net, açık bir şekilde”, “pürüzsüz”,(47) “dolambaçlı olmayan”,(48) “çapraşıklık ve eğrilikten uzak”(49) olarak dile getirmektedir.

Kehf 18/1’de de ele aldığımız üzere, vahiy yani Kur’ân عِوَج ‘ıvec içermemektedir. Tâhâ 20/107’de de açıkladığımız gibi, عِوَج ‘ıvec kelimesi “eğrilik”, “tutarsızlık”, “çelişki”, “çapraşıklık”, “bulanıklık”, “dolambaçlılık”, “çarpıklık”, “yalan”, “yanlış” gibi manalar vermektedir.(50)

Âyetlere bakıldığında bu kelime Tâhâ 20/107’de mahşer şartlarında yeryüzünün hiçbir şekilde eğrilik içermemesi manasında kullanılmışken, Tâhâ 20/108’de mahşerde insanları hesaba çağıracak “meleğin”, yorumunu yapmakta olduğumuz Zümer 39/28’de ise “Kur’ân’ın” pürüzsüzlüğü için kullanılmaktadır.

Ayrıca beş âyette(51) Yüce Allah’ın yolunu eğri büğrü göstermeye çalışanların fiillerinde kullanılmaktadır. Bu örneklerdeki kullanımlardan farklı olarak Kehf 18/1 ve Zümer 39/28’de söz konusu kelime vahyi nitelemekte ve Kur’ân’da hiçbir eğriliğin bulunmadığını ortaya koymaktadır. Bu yapısıyla عِوَج ‘ıvec kelimesi vahyin “şüphe içermemesi” noktasında Bakara 2/2, “içinde çelişki bulunmaması” nedeniyle de Nisâ’ 4/82 ile anlam ilişkisine sahiptir.

ıı. İki Kişinin Mukayesesi

ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلًا رَجُلًا ف۪يهِ شُرَكَآءُ مُتَشَاكِسُونَ وَرَجُلًا سَلَمًا لِرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلًا اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ بَلْ اَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Allah çekişip duran birçok ortağın sahip olduğu bir adam ile yalnız bir kişiye bağlı olan bir adamı örnek olarak veriyor. Bu ikisi eşit midir? Hamd (övgü) Allah içindir. Fakat onların çoğu bilmezler.”

Âyetteki ضَرَبَ darabe fiili “örnek vermiştir, vermektedir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَثَلًا meselen kelimesi “bir misal olarak”; رَجُلًا racülen kelimesi bir “(şöyle bir) kişiyi”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda vardır”; شُرَكَآء şürakâu kelimesi “ortaklar”; مُتَشَاكِسُون müteşâkisûne sözcüğü “birbirleriyle davalı”; وَرَجُلًا ve racülen sözcüğü “ve bir de (şu) kişiyi”; سَلَمًا selemen kelimesi “ait (olan)”; لِرَجُلٍ liracülin ifadesi “(başka) bir kişiye, erkeğe”; هَلْ يَسْتَوِيَانِ hel yesteviyâni ifadesi “ikisi eşit midir, ikisi bir olur mu”; مَثَلًا meselen kelimesi “misal olarak”; اَلْحَمْدُ el-hamdü kelimesi “hamd, övgü”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’adır, Allah içindir”; بَلْ bel edatı “aksine”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum tamlaması “onların çoğu, çoğunluğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “(bunları, gerçekleri) bilmiyorlar” demektir.

Burada birbiriyle kavgalı pek çok ortağa sahip biriyle tek kişiye ait birinin bir olamayacağı örnekliğinde tevhid ve şirk mukayesesi gündeme getirilmektedir.

1. ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلًا رَجُلًا ف۪يهِ شُرَكَآءُ مُتَشَاكِسُونَ وَرَجُلًا سَلَمًا لِرَجُلٍ “Allah çekişip duran birçok ortağın sahip olduğu bir adam ile yalnız bir kişiye bağlı olan bir adamı örnek olarak veriyor.” Yüce Allah Zümer 39/27. âyette Kur’ân’da insanlar gerçeği hatırlasınlar diye onlara her türden misal verdiğini beyan ettikten sonra, bu âyette söz konusu örneklerden birisine yer vermektedir. Buna benzer misaller benzer içeriklerde Nahl 16/75-76’da ve Rûm 30/28’de de yer almaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مُتَشَاكِسُون müteşâkisûne kelimesi “birbiriyle geçinemeyen”, “birbiriyle çekişen”, “birbirine rakip olan”, “birbiriyle ihtilaflı” manalarına gelirken, çeşitli âyetlerde(52) zikredilen سَلَم selem/es-selem sözcüğü de “bağlı, ait,(53) teslim olan, teslimiyet” manalarına gelmektedir. Buradaki سَلَم selem kelimesi aynı zamanda tek kişiye bağlı olanın yani tevhide sahip bir muvahhidin selamette olacağı manasını da zımnen hissettirmektedir.

Âyette sözü edilen durum, bir anlamda “tek Allah’a inanmak” demek olan “tevhid” ile inancında ortaklara yer vermek manasındaki “şirk”in mukayesesi olarak anlaşılabilir. Buna göre iki kişi üzerinden misal verilmekte ve “bir adamın birbirleriyle çekişen birden çok efendisi”, diğerinin ise “bir tek efendisi” varsa bu iki kişinin durumunun bir olamayacağı ifade edilmek istenmektedir.

Birden çok efendisi olan kişi, efendilerinin hangisinin dediğini yapsa diğeri ihmal edilmiş olacağı için sonuçta efendilerinin tamamını memnun edebilme şansına sahip değildir. Oysa tek efendiye sahip olanın böyle bir durumu yoktur. O efendisinin kendisinden istediği her ne varsa başkasından korkup çekinmeden onu yapar ve arzu edilen şekilde hayatını sürdürebilir.

Yüce Allah’a ortak koşanların durumu da böyledir. Müşrik kişi hangi tanrıyı memnun etse diğerini kızdıracağı için böyle bir durumda arzu edilen şeyi elbette elde edemez. Konuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/22’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer o ikisinde (yer ve gökte) Allah’tan başka ilahlar olsaydı (yer ve gök) feada uğrardı.”

Başka bir âyette yani Mü’minûn 23/91’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Allah hiçbir çocuk edinmemiştir; O’nunla beraber hiçbir ilah da yoktur. Aksi takdirde her ilah kendi yarattığını sevk ve idare eder; mutlaka onlardan biri diğerine galebe çalardı. Allah, onların yakıştırdıkları şeylerden münezzehtir.”

Konuyla ilgili âyetlerden anlaşılan şu ki putperstlik tam bir çıkmazdır ve birden çok efendiye sahip olan kölenin durumu gibi bu tür bir köle, sahiplerinin hiçbirisine yaranamamaktadır. Putperstler de neticede benzer bir durumla yüzyüzedir. Oysa tek efendisi yani tek ilaha kul olan kişinin bu türden sıkıntıları kesinlikle olmayacaktır. Bu gerçeğin ifadesi olarak âyetin devamında şu bilgi yer almaktadır:

2. هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلًا اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ بَلْ اَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Bu ikisi eşit midir? Hamd (övgü) Allah içindir. Fakat onların çoğu bilmezler.” Yüce Allah tevhid ile şirk örneğini mukayeseye konu edinerek verdiği örnekteki iki kişinin birbirine kesinlikle eşit olmayacağını, bu yüzden de hamd ve övgünün kendisine ait olduğunu, fakat inkârcıların büyük çoğunluğunun bu gerçeği bilmediğini ifade etmektedir.

Bu konuda benzer bir ifade Nahl 16/75’te şu şekildedir: “Bunlar hiç eşit olurlar mı! Hamd (bütün övgüler) Allah’a mahsustur. Fakat onların çoğu (bunu) bilmezler.” Burada Yüce Allah bir köle ile hür bir kişinin mukayesesini yaptıktan sonra onların bir olup olamayacağını sormaktadır ki bu tür istifhâm-ı inkârî denen sorularda maksat cevap almak değil, muhatabın yanlış yolda olduğunu ortaya çıkarmak, hatta onu ayıplayıp gerçeği fark etmesini sağlamaktır.

Başkasına tapanlar başkasına ait olan köleler gibi hürriyetini ellerine verip bir yaratığa kul olmuş olurlar. Yüce Allah’tan başkasına kulluk etmeyenler de mahluka kul olmaktan kurtulup Yüce Allah’a kulluğa çalışan hürler gibidirler. Fâtiha 1/5’te beyan edildiği gibi, “Sana sadece kulluk eder, sadece senden yardım isteriz” ifadesi insan için hürriyetin zirvesidir. Sanıldığı gibi inancı reddetmek bir hürriyet değil, şeytanın ve nefsin kölesi olmaktır. Mahluk olan her ne varsa onlara bağlı kalmamak ise hürriyetin zirvesidir.

İşte bu muhteşem hüriyeti bağışladığı ve insanoğluna sayısız nimetleri ihsan ettiği için, dahası ortaklarının bulunmadığı bu tür örneklerle de ispatlandığı için, hamd, övgü sadece Yüce Allah’a aittir. Hamde layık olan sadece ve sadece O’dur. Putların insana hiçbir katkısı olmadığı için, onlara duyulması gereken herhangi bir minnet ve şükran duygusu da olamaz. Bu nedenle, iki insan tipinin mukayesesi yapıldıktan ve ikisinin asla ve asla bir olmayacağı beyan edildikten sonra, hamde layık olanın sadece Yüce Allah olduğu bildirilmekte, ancak insanların çoğunluğunun bu gerçeği bilmedikleri ifade edilmektedir.

Apaçık deliller ve kesin kanıtlar zikredilip ortaya konulunca, her ne kadar insanların geneli bunu bilmeseler de bunlara vakıf olmasalar da yine de farkına varanlar tarafından hamd Yüce Allah’a mahsustur. Âyetin sonundaki لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili “mukayesesi yapılan iki kişinin birbirine eşit olmadığını bilmemeleri” manasına da alınabilir.(54)

Esasında her ikisi de insan olmasına rağmen birisi kavgalı pek çok kişiye aitken, diğeri bir tek kişiye bağlı olduğu için bu iki örneğin eşit olmadığı rahatlıkla itiraf edilmesine rağmen, yaratan ilah ile yaratılan tanrı algısının mukayese edilmesi akılkârı değildir. İşte bu nefis örnekler sayesinde tevhid ile şirkin ne kadar ayrı şeyler olduğu ve Yüce Allah’ın peşi sıra başka varlıklara kulluğun ne kadar yanlış ve saçma olduğu apaçık bir şekilde ortaya konulmuş olmaktadır.

ııı. Ölüm Gerçeği ve Mahşerdeki Tartışmalar

اِنَّكَ مَيِّتٌ وَاِنَّهُمْ مَيِّتُونَ ثُمَّ اِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ عِنْدَ رَبِّكُمْ تَخْتَصِمُونَ “Şüphesiz ki sen de öleceksin, onlar da ölecekler. Sonra şüphesiz kıyamet günü Rabbinizin huzurunda davalaşacaksınız.”

Buradaki اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; مَيِّت meyyitün kelimesi “ölümlü(sün)”; وَاِنَّهُمْ ve innehum ifadesi “muhakkak ki onlar da”; مَيِّتُونَ meyyitûne kelimesi “ölümlüler(dir)”; ثُمَّ sümme edatı “sora”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “Kıyamet günü”; عِنْدَ رَبِّكُمْ ‘ınde rabbiküm tamlaması “sizin Rabbinizin katında”; تَخْتَصِمُونَ tahtesımûne fiili ise “tartışacaksınız” demektir.

Burada insanların ölümlü oluşu ve kıyamet gününde hesaplaşacakları gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّكَ مَيِّتٌ وَاِنَّهُمْ مَيِّتُونَ “Şüphesiz ki sen de öleceksin, onlar da ölecekler.” Bu ifade esasında Kur’ân’da üç kez geçen “Her can ölümü tadıcıdır”(55) beyanıyla aynı mesajı içermektedir. Konuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/34’te şöyle buyrulmaktadır: “Senden önce hiçbir beşere çok uzun hayat vermedik. Şimdi sen ölürsen, (sanki) onlar çok uzun süre mi kalacaklar?”

Yüce Allah tevhid ehli ile şirk ehlinin mukayesesini ve mahşerde gidecekleri yerleri beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve ona moral vermek istemektedir. Bunca delile rağmen, dünya hırsı ve haset kendilerini kaplayan inkârcıların kendisini reddetmesi durumunda moralini bozmaması ve onlara aldırış etmemesi gerektiğini beyan ederek, kendisinin de inkârcı muhataplarının da ölümlü olduğunu bildirmektedir. Burada ölümlü oluşun hatırlatılması, dünya hayatındaki kavga ve tartışmaların hesabının mahşere kaldığını göstermesi bakımından oldukça rahatlatıcıdır.

2. ثُمَّ اِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ عِنْدَ رَبِّكُمْ تَخْتَصِمُونَ “Sonra şüphesiz kıyamet günü Rabbinizin huzurunda davalaşacaksınız.” Yüce Allah ölüm sonrasında kıyamet olayı gerçekleşince hak ve hakikatın tarafında olanlarla inkârcıların ve müşriklerin davalaşacaklarını, birbiriyle münakaşa edeceklerini, birbirleriyle hesaplaşacaklarını haber vermekte, önceki âyete ilave olarak bu âyette de müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Kıyamet gününde mazlumlar zalimlerle, müminler kâfirlerle, cennetlikler cehennemliklerle, sadıklar yalancılarla, zayıflar kibirlilerle, saptırılanlar saptıranlarla davalaşacaklardır.(56)

Konunun ele alındığı Kâf 50/28’de şöyle buyrulmaktadır: “(Bunun üzerine Allah şöyle) buyuracaktır: Huzurumda çekişmeyin! Ben size (azapla ilgili) daha önce uyarı göndermiştim!” Burada sözü edilen durum, mahşerdeki yargılama esnasında veya sonrasında cehennemlik oldukları anlaşılan suçluların birbirlerini suçlamalarıyla ilgilidir. İnsanlar kıyâmet günü Rablerinin huzurunda tartışacaklardır. Oysa mahşer, yeni sözlerin söylenip itibar arama yeri değil, ilâhî bilgilendirmelerin dinleneceği ve verilen karara uyulacağı yerdir.

Anlaşılıyor ki mahşerin çeşitli ortamları bulunacak, bir yerde konuşulamayacakken bir diğer yerde konuşuluyor olacaktır. Kasas 28/66’da “birbiriyle konuşup bir şeyler sorulamayacağı” beyan edilirken, Sâffât 37/27’de “birbirilerine soracakları”, Sebe’ 34/31’de “birbirlerine laf çakacakları” bildirilmektedir. Rahmân 55/39’da “günahkâr insanların ve cinlerin günahlarından sorulmayacağı” beyan edilirken Hıcr 15/99’da “herkesin sorgulanacağı” bildirilmektedir. Şu‘arâ’ 26/96-102’de buna benzer atışmalara yer verilmekte, başka bazı âyetlerde de bu içerikte diyaloglardan söz edilmektedir.(57)

Mazeret üretmeye kalkışanlar uyarılacağı gibi,(58) suçu başkasına atma konuşmalarının yapılamayacağı ve etkilerinin olamayacağı da çeşitli âyetlerde beyan edilmektedir.(59) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu anlamda bir beyana yer verilmekte, müminlerin ve kâfirlerin mahşerde Rablerinin huzurunda davalaşacakları ve hesaplaşacakları haber verilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - A‘râf 7/57; Neml 27/63; Lokmân 31/34; Şûrâ 42/28.
  • A‘râf 7/57 Neml 27/63 Lokmân 31/34 Şûrâ 42/28
• 2 - Bu şekildeki istifhâm-ı inkârî denilen soru türlerinden maksat, cevap beklenmesi değildir; aksine, soruya konu olan şeyin tersinin doğru olduğunu beyan etmek veya sorulan şeyin gereğinin yapılmasını teşvik etmektir. 3 - İslâmoğlu, age., II, 1304. 4 - Râzî, age., XXVI, 19-20.
• 5 - Semerkandî, age., II, 345; Taberî, age., XV, 159; Zemahşerî, age., II, 665.
• 6 - Zemahşerî, age., III, 591. 7 - Zümer 39/21; Hadîd 57/20. 8 - Rûm 30/51; Zümer 39/21; Hadîd 57/20. 9 - Zümer 39/21; Vâkı‘a 56/65; Hadîd 57/20.
  • Zümer 39/21 Hadîd 57/20 Rûm 30/51 Zümer 39/21 Hadîd 57/20 Zümer 39/21 Vâkı‘a 56/65 Hadîd 57/20
• 10 - Semerkandî, age., III, 182; Zemahşerî, age., IV, 118.
• 11 - Yazır, age., VI, 490; Süleyman Ateş, Meâl, s. 460.
• 12 - Âl-i İmrân 3/26-27; En‘âm 6/39, 149; Yûnus 10/99; Hûd 11/118; Nahl 16/93.
  • Âl-i İmrân 3/27 En‘âm 6/39 En‘âm 6/149 Yûnus 10/99 Hûd 11/118 Nahl 16/93
• 13 - İbrâhim 14/4; Fâtır 35/8. 14 - Bakara 2/142, 213, 272; Mâide 5/16; En‘âm 6/88; Yûnus 10/25, 35; Nahl 16/93; Nûr 24/35, 46; Ahzâb 33/4; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13. 15 - Bakara 2/272; Kasas 28/56. 16 - Şûrâ 42/52-53. 17 - Teğâbun 64/11. 18 - Ra‘d 13/27; Şûrâ 42/13. 19 - Hacc 22/16.
  • İbrâhîm 14/4 Fâtır 35/8 Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 Mâide 5/16 En‘âm 6/88 Yûnus 10/25 Yûnus 10/35 Nahl 16/93 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Ahzâb 33/4 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Bakara 2/272 Kasas 28/56 Şûrâ 42/53 Teğâbun 64/11 Ra‘d 13/27 Şûrâ 42/13 Hacc 22/16
• 20 - Hacc 22/16. 21 - Semerkandî, age., III, 183; Zemahşerî, age., IV, 118.
  • Hacc 22/16
• 22 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; A‘râf 7/157; Tevbe 9/32; Hacc 22/8; Nûr 24/35; Lokmân 31/20; Şûrâ 42/52; Saff 61/8; Teğâbun 64/8.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 A‘râf 7/157 Tevbe 9/32 Hacc 22/8 Nûr 24/35 Lokmân 31/20 Şûrâ 42/52 Saff 61/8 Teğâbun 64/8
• 23 - Mâide 5/13; Hacc 22/53; Zümer 39/22. 24 - Bakara 2/74. 25 - Bakara 2/74; Enaâm 6/43; Hadîd 57/16.
  • Mâide 5/13 Hacc 22/53 Zümer 39/22 Bakara 2/74 Bakara 2/74 En‘âm 6/43 Hadîd 57/16
• 26 - Tirmizî, Sevâbu’l-Kur’ân, 25; Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 6.
• 27 - Semerkandî, age., III, 183; Taberî, age., XXIII, 210; Zemahşerî, age., IV, 118; Râzî, age., XXVI, 271-272 28 - Semerkandî, age., III, 183.
• 29 - Semerkandî, age., III, 183. 30 - Nisâ’ 4/56; Nahl 16/80; Hacc 22/20; Zümer 39/23; Fussılet 41/20, 21, 22.
  • Nisâ 4/56 Nahl 16/80 Hacc 22/20 Zümer 39/23 Fussilet 41/20 Fussilet 41/21 Fussilet 41/22
• 31 - Zemahşerî, age., IV, 120.
• 32 - Bakara 2/142, 213, 272; Mâide 5/16; En‘âm 6/88; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Nûr 24/35, 46; Kasas 28/56; Fâtır 35/8; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 Mâide 5/16 En‘âm 6/88 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Kasas 28/56 Fâtır 35/8 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Müddessir 74/31
• 33 - Semerkandî, age., III, 183; Taberî, age., XXIII, 212; Zemahşerî, age., IV, 120.
• 34 - Âl-i İmrân 3/106, 181; En‘âm 6/30; A‘râf 7/39; Enfâl 8/14, 35, 50; Tevbe 9/35; Yûnus 10/52; Hacc 22/22; ‘Ankebût 29/55; Secde 32/14, 20; Sebe’ 34/42; Fâtır 35/37; Zümer 39/24; Ahkâf 46/34; Zâriyât 51/14; Kamer 54/37, 39, 48; Nebe’ 78/30. 35 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/24, 69; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 36 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Âl-i İmrân 3/106 Âl-i İmrân 3/181 En‘âm 6/30 A‘râf 7/39 Enfâl 8/14 Enfâl 8/35 Enfâl 8/50 Tevbe 9/35 Yûnus 10/52 Hacc 22/22 ‘Ankebût 29/55 Secde 32/14 Secde 32/20 Sebe' 34/42 Fâtır 35/37 Zümer 39/24 Ahkâf 46/34 Zâriyât 51/14 Kamer 54/37 Kamer 54/39 Kamer 54/48 Nebe' 78/30 Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/24 Zümer 39/69 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 37 - Âl-i İmrân 3/184; En‘âm 6/33-34, 66, 147-148; A‘râf 7/64, 92, 96, 101; Yûnus 10/39, 41, 73, 74; Hûd 11/27; Yûsuf 12/110; Hıcr 15/80; Nahl 16/113; İsrâ’ 17/59; Hacc 22/42, 44; Mü’minûn 23/24-26, 33-39, 44, 48; Furkân 25/37; Şu‘arâ 26/105, 117, 123, 139, 141, 160, 176, 189; ‘Ankebût 29/18, 37; Sebe’ 34/45; Fâtır 35/4, 25, 45; Sâffât 37/127; Sâd 38/4, 12, 14; Zümer 39/25; Mü’min 40/5, 70; Kâf 50/12, 14; Kamer 54/3, 9, 18, 23, 25, 33; Mülk 67/9, 18; Hâkka 69/4; Şems 91/11, 14. 38 - Râzî, age., XXVI, 275.
  • Âl-i İmrân 3/184 En‘âm 6/34 En‘âm 6/66 En‘âm 6/148 A‘râf 7/64 A‘râf 7/92 A‘râf 7/96 A‘râf 7/101 Yûnus 10/39 Yûnus 10/41 Yûnus 10/73 Yûnus 10/74 Hûd 11/27 Yûsuf 12/110 Hicr 15/80 Nahl 16/113 İsrâ 17/59 Hacc 22/42 Hacc 22/44 Mü'minûn 23/26 Mü'minûn 23/39 Mü'minûn 23/44 Mü'minûn 23/48 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/105 Şu‘arâ 26/117 Şu‘arâ 26/123 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/141 Şu‘arâ 26/160 Şu‘arâ 26/176 Şu‘arâ 26/189 ‘Ankebût 29/18 ‘Ankebût 29/37 Sebe' 34/45 Fâtır 35/4 Fâtır 35/25 Fâtır 35/45 Sâffât 37/127 Sâd 38/4 Sâd 38/12 Sâd 38/14 Zümer 39/25 Mü'min 40/5 Mü'min 40/70 Kâf 50/12 Kâf 50/14 Kamer 54/3 Kamer 54/9 Kamer 54/18 Kamer 54/23 Kamer 54/25 Kamer 54/33 Mülk 67/9 Mülk 67/18 Hâkka 69/4 Şems 91/11 Şems 91/14
• 39 - A‘râf 7/95; Yûsuf 12/107; Nahl 16/21, 26; Şu‘arâ’ 26/202; Kasas 28/11; ‘Ankebût 29/53; Zümer 39/25; Zuhruf 43/66.
  • A‘râf 7/95 Yûsuf 12/107 Nahl 16/21 Nahl 16/26 Şu‘arâ 26/202 Kasas 28/11 ‘Ankebût 29/53 Zümer 39/25 Zuhruf 43/66
• 40 - Bakara 2/85, 114; Mâide 5/33, 41; Tevbe 9/63; Yûnus 10/98; Hûd 11/66; Nahl 16/27; Hacc 22/9; Zümer 39/26; Fussılet 41/16. 41 - Ra‘d 13/34; Tâhâ 20/127; Hacc 22/2; Secde 32/21; Zümer 39/26; Kalem 68/33.
  • Bakara 2/85 Bakara 2/114 Mâide 5/33 Mâide 5/41 Tevbe 9/63 Yûnus 10/98 Hûd 11/66 Nahl 16/27 Hacc 22/9 Zümer 39/26 Fussilet 41/16 Ra‘d 13/34 Tâhâ 20/127 Hacc 22/2 Secde 32/21 Zümer 39/26 Kalem 68/33
• 42 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2. 43 - Kehf 18/1; Zümer 39/28.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2 Kehf 18/1 Zümer 39/28
• 44 - Yûsuf 12/2; Ra‘d 13/37; Nahl 16/103; Tâhâ 20/113; Şu‘arâ 26/195; Zümer 39/28; Fussılet 41/3, 44; Şûrâ 42/7; Zuhruf 43/3; Ahkâf 46/12.
  • Yûsuf 12/2 Ra‘d 13/37 Nahl 16/103 Tâhâ 20/113 Şu‘arâ 26/195 Zümer 39/28 Fussilet 41/3 Fussilet 41/44 Şûrâ 42/7 Zuhruf 43/3 Ahkâf 46/12
• 45 - Semerkandî, age., III, 184. 46 - Zemahşerî, age., IV, 121. 47 - Yazır, age., VI, 491; Süleyman Ateş, Meâl, s. 460. 48 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 635. 49 - Esed, age., s. 941. 50 - Semerkandî, age., II, 351.
• 51 - Âl-i İmrân 3/99; A‘râf 7/45, 86; Hûd 11/19; İbrâhim 14/3.
  • Âl-i İmrân 3/99 A‘râf 7/45 A‘râf 7/86 Hûd 11/19 İbrâhîm 14/3
• 52 - Nisâ’ 4/90, 91; Nahl 16/28, 78; Zümer 39/29. 53 - Semerkandî, age., III, 184; Taberî, age., XXIII, 213; Zemahşerî, age., IV, 121-122.
  • Nisâ 4/90 Nisâ 4/91 Nahl 16/28 Nahl 16/78 Zümer 39/29
• 54 - Semerkandî, age., III, 185; Taberî, age., XXIII, 215.
• 55 - Âl-i İmrân 3/185; Enbiyâ’ 21/35; ‘Ankebût 29/57.
  • Âl-i İmrân 3/185 Enbiyâ 21/35 ‘Ankebût 29/57
• 56 - Taberî, age., XXIV, 1.
• 57 - A‘râf 7/38-39; İbrâhim 14/21-22; Ahzâb 33/67-68; Sebe’ 34/31-33; Sâffât 37/27-38 58 - Kıyâmet 75/16-19. 59 - Nahl 16/84; Rûm 30/57; Murselât 77/35-36.
  • A‘râf 7/39 İbrâhîm 14/22 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/33 Sâffât 37/38 Kıyâmet 75/19 Nahl 16/84 Rûm 30/57 Mürselât 77/36