Tevbe Suresi

Medine’de hicrî 9 ve 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 129 âyetten oluşan, adını 104. âyette geçen ve “(Allah’a) yönelmek” anlamına gelen التَّوْبَة et-tevbeh kelimesinden alan Tevbe sûresi, inişe göre 114, resmî sıralamada ise 9. sûredir.

Bu sûrenin “uzak olma” manasında Berâeh, “bağışlanma” anlamında Tevbe, “nifaktan uzaklaştırdığı için” Mukaşkışah, “münafıkların içyüzünü ortaya çıkardığı için” Muba‘sirah, “onları rezil ettiği için” Muhziyeh, “ürküttüğü için” Müşerrideh, “gizlilikleri, sırları ortaya çıkardığı için” Müsîrah ve Fâdıhah, “onları eşelediği, içlerindekini dışarı çıkardığı için” Hâfırah, “onları cezalandırdığı için” Münekkileh, “onları yerlebir ettiği için” Müdemdimeh, “onları reddettiği için” Münekkirah ve “şiddetli azap içerdiği için” de Müşeddideh ve Sûretü’l-Azâb diye 14 ismi olduğu ifade edilmektedir.

Tevbe sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Enfâl sûresiyle bazı noktalarda konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede “antlaşmaların bozulması” (Enfâl 56-58, Tevbe 1-4, 7-10), “kâfirlere karşı savaşılması gerektiği” (Enfâl 15, 39, Tevbe 5, 73, 123), “Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edilmesi” (Enfâl 72, 74-75, Tevbe 20), “savaşta müminlere ilahi yardımın gelmesi” (Enfâl 11-12, Tevbe 26), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Enfâl 2-3, Tevbe 71, 112), “münafıklardan söz edilmesi” (Enfâl 49, Tevbe 67-69, 74-84) gibi konular ele alındığı için her iki sûrenin de ortak konu içeriğine sahip olduğı ifade edilebilir.

Tevbe sûresinin ilk âyetlerinde, antlaşmaları bozanlarla ilişkiler, hayatın imtihan alanı oluşu, mescitlerin önemi, müminlerin ödüllendirilmesi, kimleri sevmemek veya ne kadar sevmek gerektiği gibi konular ele alınmakta, Huneyn savaşı, müminlerin durumu, müşriklere yönelik yasaklar ve kimlerle savaşılması gerektiği ile Hz. Üzeyr ile Hz. İsa’yı ilah edinenlerin küfrüne dair bilgiler, rahiplerin ve hahamların çoğunun olumsuz tutumları ve mahşerde çarptırılacakları azap zikredilmektedir.

36. âyetten itibaren, ayların sayısı, savaşta bazı ayların istisna edilmesi, savaştan kaçanların kınanması, Hz. Peygamber’e yardım edilmesi gerektiği, onu aldatmak için yalan yere izin isteyip müslümanları yalnız bırakların durumu, Yüce Allah’ın emirlerine riayetin gerekliliği, infakın önemi, nifak içerisinde bulunanların korkunç akıbeti, zekâtın kimlere verileceği, Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü, münafıkların özellikleri, akıbetleri, müminlerin özellikleri ve mahşerde ödül alacakları belirtilmektedir.

73. âyetten itibaren, inkârcılarla ve münafıklarla savaşılması gerektiği, münafıkların ikiyüzlü tavırları, savaşta müminleri yalnız bırakmaları, onlara dua edilmemesi gerektiği, vahiyle alay edişleri, göçebe Arapların Hz. Peygamber’e karşı olumsuz tavırları, iman ve fedakârlıkta önde olanların ödüllendirilecekleri, münafıkların devamlı azapta kalacakları, sadakaların müminlerin mallarını temizlemesi, dırar mescidi yapanların yalancılıkları ve o mescitlerde ibadet edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

111. âyetten itibaren, müminlerin Yüce Allah yolundaki fedakârlıklarının karşılığı, çeşitli nitelikleri, Hz. İbrâhim üzerinden kimler için bağışlanma dilenemeyeceği, kimlerin tevbesinin kabul edileceği, hangi suçların derin üzüntü sebebi olacağı, dini konularda bazılarının ileri düzeyde çalışmalar yapması gerektiği, kâfirlere karşı savaşılmasının zorunluluğu, surelerin indirilişinin kimlerde ne türden etki bıraktığı, nihayetinde Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü ile Yüce Allah’a güvenmenin önemi ele alınmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 7-16. âyetlerinde müşriklerle antlaşmanın şarta bağlı olduğunu, onların davranışlarının önemli olduğunu, tevbe ederlerse onların kardeş olacağını, yeminlerini bozanlara karşı savaşılması hükmünü verdiğini ve gerekçelerini dile getirmektedir.

a) Müşriklere Karşı Davranışlar

Yüce Allah, sûrenin 7-11. âyetlerinde müslümanların Mescid-i Haram’ın yanında kendileriyle antlaşma yaptıkları dışında, müşriklerin Allah ve Rasûlü yanında herhangi bir itibarlı sözlerinin olamayacağını, onlar müslümanlara karşı dürüst davrandıkları müddetçe kendilerine dürüst davranılmasını emretmekte, müşrikler galip gelselerdi, müslümanların hakkında ahit ve antlaşma gözetmeyeceklerini, çünkü ağızlarıyla müslümanları razı etmeye çalışsalar da kalplerinin buna karşı çıktığını, çoğunun fasık olduğunu bildirmektedir.

Ardından, inkârcıların Yüce Allah’ın âyetlerini az bir paha ile satıp insanları O’nun yolundan alıkoydukları, yapmakta oldukları şeylerin çok kötü olduğu, bir mümin hakkında ne söz, ne de antlaşma gözettikleri, çünkü saldırganların ta kendileri olduğu bildirilmekte, eğer tevbe eder, namaz kılar ve zekât verirlerse, artık onların müslümanların dinde kardeşleri olduğu ifade edilmektedir.

ı. İstikametli Davranana Aynı Davranış

كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِك۪ينَ عَهْدٌ عِنْدَ اللّٰهِ وَعِنْدَ رَسُولِه۪ٓ اِلَّا الَّذ۪ينَ عَاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُوا لَكُمْ فَاسْتَق۪يمُوا لَهُمْ اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُتَّق۪ينَ “Mescid-i Haram’ın yanında kendileriyle antlaşma yaptıklarınızın dışında, müşriklerin Allah ve Elçisi yanında nasıl bir sözü olabilir ki! Onlar size karşı dürüst davrandıkları sürece siz de onlara dürüst davranın! Şüphesiz ki Allah muttakîleri (duyarlı olanları) sever.”

Âyetteki كَيْفَ يَكُونُ keyfe yekûnu sorusu “nasıl olabilir ki”; لِلْمُشْرِك۪ينَ li’l-müşrikîne ifadesi “müşrikler, ortak koşanlar için”; عَهْدٌ ‘ahdün kelimesi “bir söz, anlaşma”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında”; وَعِنْدَ رَسُولِه۪ٓ ve ‘ınde rasûlihî tamlaması “ve O’nun Rasûlü’nün katında”; اِلَّا الَّذ۪ينَ عَاهَدْتُمْ illellezîne ‘âhedtüm istisnası “anlaşma yaptıklarınız hariç”; عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ‘ınde’l-mescidi’l-harâmi tamlaması “Mescid-i Harâm’da, Mescid-i Harâm’ın yanında”; فَمَا اسْتَقَامُوا fe me’stekâmû ifadesi “dürüst, istikametli olurlarsa”; لَكُمْ leküm ifadesi “size karşı”; فَاسْتَق۪يمُوا festekîmû emri “siz de dürüst olun”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara karşı”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُحِبُّ yuhıbbu fiili “sever, sevmektedir”; الْمُتَّق۪ينَ el-muttekîne kelimesi ise “takvâlı, duyarlı olanları” demektir.

Burada samimiyetsiz antlaşmaların geçerli olamayacağı, samimi davrananlara samimi davranılması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِك۪ينَ عَهْدٌ عِنْدَ اللّٰهِ وَعِنْدَ رَسُولِه۪ٓ اِلَّا الَّذ۪ينَ عَاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ “Mescid-i Haram’ın yanında kendileriyle antlaşma yaptıklarınızın dışında, müşriklerin Allah ve Elçisi yanında nasıl bir sözü olabilir ki!” Yüce Allah müslümanlarla müşriklerin sözleşme yapmaları ve antlaşma imzalamalarıyla ilgili olarak bir detay vermekte, Mescid-i Harâm’da antlaşma yapılanlar hariç, içlerinde ihanet bulunanların Allah katında da Rasûlü katında da sözleşmelerinin olamayacağını ifade etmektedir. Bu kişilerin kötü niyetli olduklarının delili bir sonraki âyetteki bilgilerdir. Böyle olunca sözlerinde durmayan kişilerin yaptıkları antlaşmaların Allah ve Rasûlü katında hiçbir değerinin olmadığı bildirilmektedir.

Âyetin başında yer alan كَيْفَ keyfe edatı elbette bilinen manada “soru” anlamında değil, “inkârî” veya “şaşılacak”(1) bir durum ortaya koymakta, sözlerinde durmayanlarla sözleşme yapmanın nasıl mümkün olabileceği dile getirilirken aslında bunun imkânsız olduğu manası verilmek istenmektedir. Âyetteki istisna cümlesinde yani Mescid-i Harâm’da antlaşma yapılanlarla kast edilenlerin Kureyş, Kinâne, Huzâ‘a, Bekr ve Damra oğulları olduğu ifade edilmektedir.(2) Burada verilmek istenen temel mesaj şudur: Sözünde durmayanın, başta Yüce Allah ve Rasûlü olmak üzere hiç kimsenin yanında hiçbir değeri yoktur.

2. فَمَا اسْتَقَامُوا لَكُمْ فَاسْتَق۪يمُوا لَهُمْ اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُتَّق۪ينَ “Onlar size karşı dürüst davrandıkları sürece siz de onlara dürüst davranın! Şüphesiz ki Allah muttakîleri (duyarlı olanları) sever.” Yüce Allah Mescid-i Harâm’da antlaşma yapılanlarla ilgili olarak bunların sözlerinde durduğunu, müslümanlara hiçbir eksiklik yapmadıklarını ve müslümanlar aleyinde hiç kimseyle işbirliğine girmediklerini, bu yüzden onlarla yapılan sözleşmenin süresi doluncaya kadar ahitlere sadakat gösterilmesi gerektiğini daha önce yorumladığımız Tevbe 9/4’te dile getirmektedir.

İşte oradaki mesajla da birliktelik oluşturacak şekilde, bu kişiler doğru dürüst davrandıkları sürece müslümanların da onlara aynı şekilde doğru ve dürüst davranmaları gerektiği emredilmekte, dördüncü âyette de belirtildiği gibi bu şekilde takvâlı yani duyarlı davrananları Yüce Allah’ın sevdiği bildirilmektedir ki bu beyan Tevbe 9/4 ve 123’te de geçmektedir.

Esasında bu âyette evrensel bir mesaja yer verilmekte ve iyilik yapanlara iyilik yapmak veya kötülük yapmayanlara kötülük yapmamak gerektiği ifade edilmekte, sorumlu davranmanın sadece müslümanlara değil, saldırganlık yapmayan muhatapların her birine karşı da gerekli olduğu öğretilmek istenmektedir. Mumtehıne 60-8-9’da verilen temel bilgiler çerçevesinde Bakara 2/190-194, Nisâ’ 4/89-91, Enfâl 8/61, Hacc 22/39 gibi âyetlerde verilmek istenen mesaj birbirini tamamlamakta ve müslümanların “öteki” dediğimiz insanlarla ilişkilerini düzenlemeyi amaçlamaktadır.

ıı. Müşriklerin Vefasızlığı

كَيْفَ وَاِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ لَا يَرْقُبُوا ف۪يكُمْ اِلًّا وَلَا ذِمَّةً يُرْضُونَكُمْ بِاَفْوَاهِهِمْ وَتَاْبٰى قُلُوبُهُمْ وَاَكْثَرُهُمْ فَاسِقُونَ “Nasıl (onların bir sözü) olabilir ki! Onlar size galip gelselerdi, sizin hakkınızda söz de antlaşma da gözetmezlerdi. Onlar ağızlarıyla sizi razı ediyorlar; (oysa) kalpleri yüz çeviriyor. Onların çoğu yoldan çıkmışlardır.”

Âyetteki كَيْفَ keyfe edatı “nasıl, nasıl olabilir ki”; وَاِنْ يَظْهَرُوا ve in yazherû ifadesi “onlar galip gelseler(di)”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, size karşı”; لَا يَرْقُبُوا lâ yarkubû fiili “gözetmezler(di)”; ف۪يكُمْ fîküm ifadesi “sizin için”; اِلًّا illen kelimesi “ne bir söz”; وَلَا ذِمَّةً ve lâ zimmeten ifadesi “ne de bir anlaşma”; يُرْضُونَكُمْ yurdûneküm ifadesi “sizi razı ederler, memnun etmeye çalışırlar”; بِاَفْوَاهِهِمْ bi efvâhihim ifadesi “onların ağızlarıyla”; وَتَاْبٰى ve te’bâ fiili “ve yüz çevirir”; قُلُوبُهُمْ kulûbuhum ifadesi “onların kalpleri”; وَاَكْثَرُهُمْ ve ekseruhum tamlaması “ve onların çoğunluğu”; فَاسِقُونَ fâsikûne kelimesi ise “yoldan çıkanlar(dır)” demektir.

Burada müşriklerin müslümanlara yönelik hiçbir yemin ve söze itibar etmeyip ikiyüzlülükleri gündeme getirilmektedir.

1.كَيْفَ وَاِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ لَا يَرْقُبُوا ف۪يكُمْ اِلًّا وَلَا ذِمَّةً “Nasıl (onların bir sözü) olabilir ki! Onlar size galip gelselerdi, sizin hakkınızda söz de antlaşma da gözetmezlerdi.” Yüce Allah önceki âyette samimiyetsiz müşriklerin antlaşmalarının hiçbir değer ifade etmediğini beyan ettikten sonra, onlarla antlaşmanın imkânsız olduğunu bildirmekte, gerekçesini ise bu âyette dile getirmektedir.

Âyetin başındaki كَيْفَ keyfe edatı önceki âyetteki kullanımın pekiştiricisidir. Mana oradakiyle aynı olduğu için burada ilgili edattan sonraki cümleler zikredilmemektedir.(3) Buna göre, anlaşmaya sadakat göstermeyen bu müşriklerin وَاِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ ifadesi gereği müslümanlara üstün gelmeleri durumunda yaptıkları yeminleri de sözleşmeleri de hiçbir şekilde gözetmeyecekleri bildirilmektedir.

Bir kez de Tevbe 9/10. âyette geçen اِلّ ill kelimesi “ahit”, “yemin”, “yakınlık”; ذِمَّة zimmeh sözcüğü ise “zimmet”, “üstlenilen sorumluluk”, “yapılan antlaşma”, “gereği yerine getirilmezse zimmet gerektiren görev” gibi anlamlarda değerlendirilmekte,(4) muhatapların duyarsızlıkta kararlı oldukları ortaya konulmaktadır.

İnkârcıların müslümanlara karşı bu düşünce ve tavırları Mumtehıne 60/2’de “sizi ele geçirseler, düşmanlıkta devam ederler; elleri ve dilleriyle size kötülük yapmak isterler ve sizin de kendileri gibi inkârcı olmanızı arzu ederler” şeklinde özetlenmektedir. Bu konuda Bakara 2/109, Âl-i İmrân 3/119-120, Nisâ’ 4/44, 89, Ahzâb 33/13 ve 18’de de çeşitli bilgiler zikredilmektedir.

2. يُرْضُونَكُمْ بِاَفْوَاهِهِمْ وَتَاْبٰى قُلُوبُهُمْ وَاَكْثَرُهُمْ فَاسِقُونَ “Onlar ağızlarıyla sizi razı ediyorlar; (oysa) kalpleri yüz çeviriyor. Onların çoğu yoldan çıkmışlardır.” Yüce Allah sorumsuz davranan müşriklerin ağızlarıyla müslümanları memnun etmeye çalıştıklarını, ancak kalplerinin bu şekilde olmadığını, çünkü çoğunun hatta hepsinin yoldan çıktığını bildirmektedir. Böyle bir davranış tipik bir münafık tavrıdır ki Kur’ân’da buna dair çeşitli örnekler zikredilmektedir.(5)

Mekkeli müşriklerin, Medine’deki müslümanların devlet olması ve Mekke’nin de fethedilmesi nedeniyle orada münafıkça davranışlar sergiledikleri haber verilmektedir. Âyetin sonunda yer alan اَكْثَر ekser kelimesi “çoğu” manasına gelse de burada kasıt, bu şekilde dönek ve ikiyüzlü davranan bütün müşriklerdir ve Yüce Allah böylelerin hepsinin yoldan çıktığını beyan etmektedir. Bu kelimeye eğer “çoğu” manası verilirse bu defa içlerinden bir kısmının daha sonra müslüman olacağına işaret edildiğini söylemeliyiz.

ııı. Dünyaya Düşkünlükleri ve Sapkınlıkları

اِشْتَرَوْا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ ثَمَنًا قَل۪يلًا فَصَدُّوا عَنْ سَب۪يلِه۪ اِنَّهُمْ سَآءَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ لَا يَرْقُبُونَ ف۪ي مُؤْمِنٍ اِلًّا وَلَا ذِمَّةً وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ “Allah’ın ayetlerini az bir değer karşılığında sattılar ve (insanları) O’nun yolundan alıkoydular. Şüphesiz ki onların yapmakta oldukları şeyler ne kötüdür! Bir mümin hakkında söz ve antlaşma gözetmezler. (Çünkü) onlar, saldıranların ta kendileridir.”

Buradakiاشْتَرَوْا işteravv fiili “sattılar”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ bi âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”; ثَمَنًا قَل۪يلًا semenen kalîlen tamlaması “az bir pahaya, az bir dünyalığa”;فَصَدُّوا fe saddû fiili “ve saptılar”; عَنْ سَب۪يلِه۪ ‘an sebîlihî tamlaması “O’nun yolundan”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar(ın)”; سَآءَ sâe fiili “ne kötüdür”; مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ mâ kânû ya‘melûne ifadesi “yaptıkları şeyler”; لَا يَرْقُبُونَ lâ yarkubûne fiili “gözetmezler”; ف۪ي مُؤْمِنٍ fî mü’minin ifadesi “müminler hakkında”; اِلًّا illen kelimesi “ne bir söz”; وَلَا ذِمَّةً ve lâ zimmeten ifadesi “ne de bir anlaşma”; وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ve ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْمُعْتَدُونَ el-mu‘tedûne kelimesi ise “saldırganlık yapanlar, saldıranlar” demektir.

Burada müşriklerin dünya hayatı ve müminler hakkındaki olumsuz tavırlarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اِشْتَرَوْا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ ثَمَنًا قَل۪يلًا فَصَدُّوا عَنْ سَب۪يلِه۪ اِنَّهُمْ سَآءَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Allah’ın ayetlerini az bir değer karşılığında sattılar ve (insanları) O’nun yolundan alıkoydular. Şüphesiz ki onların yapmakta oldukları şeyler ne kötüdür!” Yüce Allah müşriklerin yemin ve söz dinlemeyip, müslümanlara yalan konuştukları ve yoldan çıktıklarını beyan ettikten sonra, bütün bunları neden tercih ettiklerini dile getirmektedir.

Âl-i İmrân 3/187’de de ifade ettiğimiz üzere, farklı kalıplarda oldukça fazla âyette zikredilen, ancak bu âyette اشْتَرَوْا işterav kalıbında getirilen bu fiil “satmak”, “satın almak” manalarına gelmektedir. ثَمَنًا قَل۪يلًا semenen kalîlen tamlaması ise “az bir bedel”, “basit dünya menfaati”, “az bir paha” manasına gelmekte ve Kur’ân’da dokuz kez(6) yer almaktadır. Burada yer alan قَل۪يل kalîl kelimesiyle birlikte zaten “az” olan dünyalıkların “çok daha az” olduğu manası devreye sokulmak istenmektedir. Zaten Nisâ’ 4/77’de de “bütünüyle dünya metaının az olduğu” açıkça vurgulanmaktadır.

Yüce Allah Mekkeli sapkın ve ikiyüzlü müşriklerin Allah’ın âyetlerini az bir dünyalığa sattıklarını beyan ettikten sonra, müşriklerin bu defa bu türden sahtekârlıklar yaparak hem kendilerinin saptığını, hakikatten yüz çevirdiğini,(7) hem de inanmak isteyen insanları Allah’ın yolundan engellediklerini ifade etmektedir.(8)

Âyette yer alan صَدُّوا saddû fiili “kaçındılar”, “yan çizdiler” şeklinde kendileriyle ilgili bir mana verebileceği gibi “saptırdılar”, “engellediler”(9) gibi başkalarına yönelik çaba içerisine girdiklerini de gösterebilir.

Yüce Allah bu türden ikiyüzlülük yapanların hem yeminlerinin, hem de insanları hak yoldan engellemelerinin çok kötü bir iş olduğunu âyette kullandığı سَآءَ sâe “ne kötüdür” kelimesiyle dile getirmiş olmakta, nihayetinde müşriklerin yapıp ettikleri bu türden sahte dostluk ilişkilerinin, menfaate dayalı iletişimlerinin, uyguladıkları ikiyüzlülüklerin vs. son derece kötü olduğunu bildirmektedir. Kur’ân’da 23 kez(10) geçen سَآءَ/ سَآءَتsâe/sâet fiilleri “kötü”, “ne kötü”, “çok kötü” manasına gelmekte, burada da müşriklerin davranışlarının kötülüğünü ortaya koymaktadır.

2. لَا يَرْقُبُونَ ف۪ي مُؤْمِنٍ اِلًّا وَلَا ذِمَّةً وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ “Bir mümin hakkında söz ve antlaşma gözetmezler. (Çünkü) onlar, saldıranların ta kendileridir.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin müslümanlar hakkındaki olumsuz tavırlarını ortaya koymaya devam etmekte, Tevbe 9/8. âyette de belirttiği gibi, onların hiçbir mümin hakkında en küçük bir yemine ve sorumluluğa değer vermediklerini, böyle bir sorumluluk gözetmediklerini beyan etmekte, gerekçesini ise onların haddi aşanların ta kendileri olması şeklinde belirlemektedir.

Yüce Allah, âyetin sonundaki وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ beyanı gereği, müşrikleri haddini aşanların ta kendileri diye tanıtmakta, bu amaçla cümleyi zamir-i fasl denen bir kullanım sayesinde hasr/kasr yani “vurgulu” bir teknikle ifade etmektedir. Burada geçen الْمُعْتَدُون el-mu‘tedî(û)ne kelimesi çeşitli âyetlerde(11) zikredilmekte, müşriklerin hadsizliğini ortaya koymaktadır.

ıv. Tevbe Ederlerse Durumun Değişeceği

فَاِنْ تَابُوا وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتَوُا الزَّكٰوةَ فَاِخْوَانُكُمْ فِي الدّ۪ينِ وَنُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ “(Fakat) tevbe eder, namazı kılar ve zekât verirlerse artık onlar dinde kardeşlerinizdir. Bilen bir topluma ayetlerimizi ayrıntılı bir şekilde açıklıyoruz.”

Âyetteki فَاِنْ تَابُوا fe in tâbû ifadesi “ve eğer tevbe ederlerse, yönelirlerse”; وَاَقَامُوا ve ekâmû fiili “ve ikame ederlerse, yerine getirirlerse, kılarlarsa”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı”; وَاٰتَوُا ve âtû fiili “ve verirlerse”; الزَّكٰوةَ ez-zekâte kelimesi “zekatı”; فَخَلُّوا fe hallû emri “salıverin, serbest bırakın”; فَاِخْوَانُكُمْ fe ıhvânuküm tamlaması “(onlar) sizin kardeşlerinizdir”; فِي الدّ۪ينِ fi’d-dîni ifadesi “dinde”; وَنُفَصِّلُ ve nufassilü fiili “ve detaylı bir şekilde açıklıyoruz”; الْاٰيَات el-âyâti kelimesi “âyetleri”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir kavim, topluluk için”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili ise “bilmektedirler, bilmekte (olan)” demektir.

Burada müşriklerin tevbe etmeleri durumunda müslümanların kardeşi olduğuyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. فَاِنْ تَابُوا وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتَوُا الزَّكٰوةَ فَاِخْوَانُكُمْ فِي الدّ۪ينِ “(Fakat) tevbe eder, namazı kılar ve zekât verirlerse artık onlar dinde kardeşlerinizdir.” Yüce Allah müşriklerin hem ilahi buyruklara hem müminlere yönelik sahte, samimiyetsiz ve ikiyüzlü tavırlarını, dahası haddi aştıklarını beyan ettikten sonra, daha önce yorumladığımız Tevbe 9/5’te de belirtildiği gibi, eğer tevbe ederlerse yani şirkten vazgeçip tevhide iman ederlerse, bunun bir gereği olarak da namazlarını kılar ve zekâtlarını verirlerse, bunların müslümanların din kardeşleri olduğunu ifade etmektedir.

Benzer bir kardeşilik ifadesi Ahzâb 33/5’te babasının kim olduğu bilinmeyen evlatlıklarla ilgili olarak zikredilmektedir. Böylece onlara karşı düşmanlık beslenmemesi gerektiği, dahası onların da kardeş bilinerek kardeşliğin gereğini yerine getirmelerini hükme bağlamaktadır.

2. وَنُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ “Bilen bir topluma ayetlerimizi ayrıntılı bir şekilde açıklıyoruz.” Yüce Allah âyetin sonunda ilahi prensipleri demek olan “âyetleri”ni gerçeği bilmek isteyenler için bu şekilde açıklamakta olduğunu bildirmektedir.

Vahyin bu yapısı Kur’ân’da çeşitli fiillerle, çeşitli şekillerde ve çeşitli içeriklerde geçmektedir. Bu anlamda olarak fessale/fessalnâ/fussılet/yufassılü/nufessılü(12) ile sarrafnâ/nusarrifu kelimeleri(13) “hakikatleri ayrıntılı olarak açıklamak” manasında vahiy için kullanılmaktadır. Esasında vahyin bu şekilde indirilişi onun ele aldığı “vaad”, “azap tehdidi”, “kıssalar”, “ibretler”, “öğütler”, “nasihatler” gibi konuların çeşitliliği olarak da yorumlanmıştır.(14)

En‘âm 6/114’te de ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’ın açıklayıcılığı ve meseleleri ayrıntılarıyla ortaya koyuculuğu noktasında çeşitli âyetler vardır. Yüce Allah’ın kitap indirmesi, “kitabı göndermesi, ulaştırması, vahyetmesi, ikram etmesi, tenezzül buyurması” gibi anlamlara gelmektedir. Bu kitap derin bir bilgiye dayalı olarak Allah tarafından açıklanmış, meseleler açıkça ortaya konulmuştur.

Bu ifade Hûd 11/1-2, Fussılet 41/3 ve 44’te açıkça ifade edilmektedir. En‘âm 6/38’de bu “kitapta hiçbir şeyin eksik bırakılmadığı”, En‘âm 6/114’te bütünüyle “Kitâb”ın, ayrıca A‘râf 7/174 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Tevbe 9/11’de “âyetler”in detaylı bir şekilde açıklandığı, İsrâ’ 17/12’de ise “her şeyin açık açık anlatıldığı” beyan edilmektedir. Dahası, Nahl 16/89’da da Kur’ân’ın “her şeyin açıklaması” olduğu ifade edilmektedir.

Yüce Allah Kur’ân’da insanlar için türlü türlü örnekler verdiğini de çeşitli âyetlerde dile getirmektedir. Bu bağlamda En‘âm 6/114, 119, A‘râf 7/52, Ra‘d 13/17, İbrâhim 14/25, İsrâ’ 17/89, Kehf 18/54, Nûr 24/35, ‘Ankebût 29/43, Rûm 30/58, Zümer 39/27, Muhammed 47/3, Haşr 58/21 gibi âyetleri hatırlatmalıyız.

b) Yeminini Bozanlara Karşı Tavır

Yüce Allah, sûrenin 12-16. âyetlerinde, antlaşmalarından sonra yeminlerini bozup İslâm’a dil uzatırlarsa, yeminleri olmayan (yeminlere sadakat göstermeyen) küfrün önderlerine (elebaşlarına) karşı küfre son verirler ümidiyle savaşmalarını müslümanlara emretmekte ve şu buyruğuna yer vermektedir: “(Ey müminler!) Antlaşma yeminlerini bozan, Rasûl’ü (yurdundan) çıkarmaya çalışan ve ilk önce size karşı (savaşa) başlamış olan bir kavme karşı savaşmayacak mısınız? Yoksa onlardan çekiniyor musunuz? Eğer (gerçek) müminlerseniz, (bilin ki) Allah, kendisinden çekinmenize daha lâyıktır.”

Ardından, müslümanlara hitaben o müşriklerle savaşmaları, Yüce Allah’ın müslümanların elleriyle onları cezalandırmayı, onları rezil etmeyi, onlara karşı müminlere yardım etmeyi ve mümin topluluğun kalplerini ferahlatmayı dilediği bildirilmekte, böylece müminlerin kalplerinden öfkeyi gidermeyi istediği, Allah’ın layık gördüğünün tevbesini kabul edeceği beyan edilmekte ve şöyle buyrulmaktadır: “Yoksa Allah, sizden cihad edip Allah’tan, Rasûlü’nden ve müminlerden başkasını kendilerine sırdaş edinmeyenleri ortaya çıkarmadan bırakılacağınızı mı sandınız? Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

ı. Küfrün Önderleriyle Savaş

وَاِنْ نَكَثُوٓا اَيْمَانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُوا ف۪ي د۪ينِكُمْ فَقَاتِلُوٓا اَئِمَّةَ الْكُفْرِ اِنَّهُمْ لَآ اَيْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ “Antlaşmalarından sonra yeminlerini bozar ve dininize dil uzatırlarsa, yeminleri olmayan (yeminlere sadakat göstermeyen) küfrün önderlerine karşı savaşın! Umulur ki küfre son verirler.”

Âyettekiوَاِنْ نَكَثُوٓا ve in nekesû fiili “ve eğer bozarlarsa”; اَيْمَانَهُمْ eymânehum tamlaması “onların yeminlerini”; مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ min ba‘di ‘ahdihim ifadesi “söz verdikten sonra”; وَطَعَنُوا ve ta‘enû fiili “ve dil uzatırlarsa, hadlerini aşarlarsa”; ف۪ي د۪ينِكُمْ fî dîniküm tamlaması “sizin dininiz hakkında”; فَقَاتِلُوٓا fe kâtilû emri “öldürün, (şunlarla) savaşın”; اَئِمَّةَ الْكُفْرِ eimmete’l-küfri tamlaması “küfrün önderleriyle”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَآ اَيْمَانَ lâ aymâne ifadesi “yeminler yoktur”; لَهُمْ lehum ifadesi “onların (onların yeminlere sadakati yoktur)”; لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ le‘allehum yentehûne ifadesi ise “umulur ki vazgeçerler” demektir.

Burada antlaşmalarını bozan ve İslâm’a dil uzatan müşriklerle savaşılması gerektiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kendileriyle antlaşma yapılan müşriklerin bu sözlerinden dönmeleri ve müslümanların dini hakkında ileri geri konuşmalar yapması durumunda, o zaman küfrün önderleri ile savaşılmasını emretmekte, gerekçesini “onların yeminlerinin olmaması ve inkârdan da saldırganlıktan da vazgeçmeleri ihtimali” olarak belirlemektedir.

Bu âyette de olduğu gibi çeşitli kalıplarda bazı âyetlerde(15) geçen يَنْكُثُ/نَكَثَ nekese/yenküsü fiili “yemini bozmak” manasına gelmekte, Kur’ân’da sadece bu âyette geçen طَعَنُوا ta‘anû fiili ise “ta‘netmek”, “ileri geri konuşmak”, “karalamak”, “dil uzatmak”, “hakaret etmek”, “küçük düşürmek”, “sövmek”, “ayıplamak” gibi anlamlar içermektedir.(16)

Kelimelerin verdiği bu anlamlardan da anlaşılacağı üzere, müşrikler söz verdikten sonra eğer bu sözden dönerler de İslâm hakkında hakaret içerikli sözlerle müslümanların dinine saldırırlarsa, o zaman içlerinden her kim böyle bir saldırıda bulunuyorsa onların hepsine karşı savaşılması gerektiği hükme bağlanmaktadır.

Âyette geçen اَئِمَّةَ الْكُفْرِ eimmete’l-küfri ifadesi sadece Ebû Cehil, Ümeyye b. Halef, Utbe b. Rabî‘a, Ebû Süfyân, Süheyl b. ‘Amr gibi “kâfir önderler” manasıyla sınırlı olmamalı,(17) küfrü içselleştiren bütün müşrikleri, küfürde ileri düzeyde inkâra bulaşan herkesi içermektedir. Çünkü bunlar artık İslâm’ın ne olduğunu gayet iyi bilmelerine rağmen, şirki ve küfrü tercih ederek bu yoldaki kararlılıklarını ortaya koymuşlardı. Bu yüzden o dönemdeki bütün müşriklerin kast edildiğini söylemek gerekmektedir.

Furkân 25/74’te geçen “muttakilere imam kılınma” duasında da olduğu gibi, burada kast edilen şey, kişilerin küfürde ilerlemeleri nedeniyle inkârcılık modelleri haline gelen bütün müşriklerdir. Bu durumda olanlar zaten antlaşmaya da yanaşmadıkları için veya وَاِنْ نَكَثُوٓا اَيْمَانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ beyanı üzere âyetin başında da belirtildiği gibi “yaptıkları antlaşmaları bozdukları” için لَآ اَيْمَانَ لَهُمْ ifadesi gereği Yüce Allah “onların yeminlerinin yani antlaşmalarının olmadığını” bildirmektedir.

İşte böylesi bir saldırgan durumda olanlarla savaşılması emrinin gerekçesi,لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ beyanı gereği “onların küfürden vazgeçip dönmeleri, inkâra son vermeleri beklentisi” olarak belirlenmektedir.

ıı. Müşriklerin Müslümanlara Bakışı

اَلَا تُقَاتِلُونَ قَوْمًا نَكَثُوٓا اَيْمَانَهُمْ وَهَمُّوا بِاِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَهُمْ بَدَؤُ۫كُمْ اَوَّلَ مَرَّةٍ اَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللّٰهُ اَحَقُّ اَنْ تَخْشَوْهُ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Antlaşma yeminlerini bozan, Elçiyi (yurdundan) çıkarmaya çalışan ve ilk önce size karşı (savaşa) başlamış olan bir kavme karşı savaşmayacak mısınız? Yoksa onlardan korkuyor musunuz? (Gerçek) müminlerseniz, (bilin ki) Allah kendisinden korkmanıza daha layıktır.”

Âyetteki اَلَا تُقَاتِلُونَ elâ tükâtilûne sırusu “savaşmayacak mısınız, neden savaşmıyorsunuz”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavimle”; نَكَثُوٓا nekesû fiili “bozdular, bozmuş (olanlar)”; اَيْمَانَهُمْ eymânehum tamlaması “onların yeminlerini”;وَهَمُّوا ve hemmû fiili “ve arzu ettiler, çaba sarf ettiler”; بِاِخْرَاجِ الرَّسُولِ bi ıhrâci’r-rasûli tamlaması “Rasûl’ü, Elçi’yi çıkarmak için”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; بَدَؤُ۫كُمْ bedeûküm ifadesi “size karşı (savaşa) başlayanlardır”; اَوَّلَ مَرَّةٍ evvele merratin ifadesi “ilk önce”; اَتَخْشَوْنَهُمْ etahşevnehum sorusu “onlardan korkuyor musunuz”; فَاللّٰهُ fallâhu kelimesi “Allah”; اَحَقُّ ehakku kelimesi “gerçek layık olan(dır)”; اَنْ تَخْشَوْهُ en tahşevhu ifadesi “O’na, kendisine saygı duymanıza”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi ise “iman edenler, müminler” demektir.

Burada yeminlerini bozan saldırgan müşriklere karşı savaşılması gerektiğine dair buyruk gündeme getirilmektedir.

1. اَلَا تُقَاتِلُونَ قَوْمًا نَكَثُوٓا اَيْمَانَهُمْ وَهَمُّوا بِاِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَهُمْ بَدَؤُ۫كُمْ اَوَّلَ مَرَّةٍ “Antlaşma yeminlerini bozan, Elçiyi (yurdundan) çıkarmaya çalışan ve ilk önce size karşı (savaşa) başlamış olan bir kavme karşı savaşmayacak mısınız?” Yüce Allah antlaşma yeminlerinden dönen müşriklerle savaşılması gerektiği noktasında müslümanları teşvik etmekte, bu amaçla sözü edilen müşriklerin hem yeminlerini bozduklarını, hem Hz. Peygamber’i yurdundan yani Mekke’den çıkarmak için ellerinden gelen her şeyi yaptıklarını, hem de müslümanlarla savaşı ilk onların başlattığını hatırlatmaktadır. Yüce Allah bu şekilde üç gerekçeyi zikrederek müslümanların saldırgan ve mütecaviz müşriklere karşı savaşması için kendilerini teşvik etmektedir.

Bu âyetin Mekke’nin fethiyle ilişkili olduğu ifade edilse de bu doğru olamaz;(18) çünkü Hasan el-Basrî’nin de dediği gibi bu sûre Mekke’nin fethinden bir yıl sonra indirilmiştir.(19) Eğer bu âyet Mekke’nin fethiyle ilişkilendirilecekse, o zaman bu âyetlerin Mekke’nin fethinden önce indirildiğini kabul etmek gerekecektir. Oysa maksat fetih dışında diğer sebeplerle müslümanlara savaş açan veya antlaşmaları bozan bütün müşrikler olarak kabul edilirse böyle bir durum ortada kalmaz.

Âyetin başındaki اَلَا تُقَاتِلُونَ ifadesi “savaşmayacak mısınız?” manasına gelmekte, başta bir soru edatı yer almaktadır. Ancak buradaki اَلَا elâ ifadesini هلا hellâ edatı manasında bir “teşvik” olarak yorumlamak da mümkündür. Bu durumda mesaj “haydi savaşın, haydi savaşsanıza” şeklini almış olur.

Savaşın gerekçesi olarak şu üç husus zikredilmektedir:

a) Buradan anlaşılıyor ki, inkârcı muhataplarla savaşılması için burada sayılanların gerçekleşmesi gerekmektedir. Âyette geçen نَكَثُوٓا اَيْمَانَهُمْ ifadesi gereği “antlaşma sözünden dönmek” burada “ilk” sebep olarak belirlenmektedir ki bu başlı başına bir savaş sebebidir; çünkü antlaşmayı tanımamak barışı reddedip savaştan yana olunduğunu ilan etmektir. Önceki âyette de bu durumda olanlarla savaşılması emredilmektedir.

b) İkinci sırada zikredilen husus وَهَمُّوا بِاِخْرَاجِ الرَّسُولِ beyanı gereği “Hz. Peygamber’in hicrete zorlanıp mecbur bırakılması için çaba sarfetmek” olarak belirlenmektedir. Mumtehıne 60/9’da da belirtildiği gibi, müslümanları yurtlarından çıkarmak, bunun için düşmanla işbirliği de dâhil olmak üzere elinden geleni yapmak da bir başka savaş sebebidir. Bu konuda Mumtehıne 60/1’de de müşriklerin hem Hz. Peygamber’i hem de müslümanları yurtlarından çıkardıkları, bu yüzden kendilerine meveddet beslenmemesi, onlarla hiçbir şekilde dostluk kurulmaması gerektiği ifade edilmektedir.

c) Savaşın gerekçesi olarak “üçüncü “sırada zikredilmek üzere, âyette وَهُمْ بَدَؤُ۫كُمْ اَوَّلَ مَرَّةٍ “ilk önce size karşı (savaşa) başlamış olan” cümlesine yer verilmektedir. Buradan hareketle, anlaşılıyor ki bu kişiler Bedir’de ilk savaşı başlatanlardır. Bakara 2/190-194’te de belirtildiği gibi, müslümanlar kendilerine savaş açanlara karşı savunma savaşı yapmakla yükümlü tutulmuşlardır. Burada da durum aynıdır ve Yüce Allah müşriklerin başlangıçta müslümanlara karşı savaşı kendilerinin başlattığını hatırlarmaktadır. Savaşı başlatanlara karşı savunma savaşı kadar masum bir gerekçe olamaz.

2. اَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللّٰهُ اَحَقُّ اَنْ تَخْشَوْهُ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Yoksa onlardan korkuyor musunuz? (Gerçek) müminlerseniz, (bilin ki) Allah kendisinden korkmanıza daha layıktır.” Yüce Allah saldırgan müşriklerle savaşmaları gerektiğini müslümanlara emrettikten sonra, onlardan hiçbir şekilde korkmamaları, çekinmemeleri gerektiğini اَتَخْشَوْنَهُمْ “yoksa onlardan çekiniyor musunuz!?” ifadesiyle bir soru cümlesi halinde zikretmektedir. Aslında muhatabından korkan kişiye “sen yoksa ondan korkuyor musun?” denildiğinde bu onun için bir cesaret ve moral sebebi olur; artık korkuyor idiyse de korkusunu yenerek mücadeleye başlar; çünkü bunu gururuna yediremez.

Bu arada âyetin devam eden kısmından çok önemli bir mesaj elde edebiliriz. Buna göre, bir kişi eğer muhatabından korkuyorsa bu korku düşmanının güçlü oluşu nedeniyledir. İşte Yüce Allah gücü nedeniyle kendisinden korkulmaya en layık olanın kendisi olduğunu, dolayısıyla başkalarından korkmamaları gerektiğini müslümanlara bildirmektedir. Dahası, âyetin sonundaki اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ ifadesi “gerçekten inanıyorsanız” manasında müminlerin Yüce Allah’a sadece inanmalarını değil, aynı zamanda güvenmeleri gerektiğini de mesaj olarak içermektedir.

Bir müslüman eğer Yüce Allah’a güveniyorsa, O’nun dediklerini de yapıyor olmalıdır. Bu durumda, karşıdakiler kendileriyle savaşılmasını hak etmişlerse onlardan hiçbir şekilde korkmaya gerek olmadığı, Yüce Allah’a güvenen insanlar için böyle bir ayıbın söz konusu olamayacağı dolaylı olarak hatırlatılmış olmaktadır.

ııı. Müşriklerle Savaşın Amaçları

قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللّٰهُ بِاَيْد۪يكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِن۪ينَ وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَيَتُوبُ اللّٰهُ عَلٰى مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Onlarla savaşın ki Allah sizin ellerinizle onları cezalandırsın, onları rezil etsin; onlara karşı size yardım etsin ve mümin topluluğun kalplerini ferahlatsın! Kalplerinden öfkeyi gidersin! Allah dileyenin (layık gördüğünün) tevbesini kabul eder. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Buradaki قَاتِلُوهُمْ kâtilûhum emri “onlarla savaşın ki”; يُعَذِّبْهُمُ yu‘azzibhum ifadesi “onlara azap etsin”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِاَيْد۪يكُمْ bieydîküm ifadesi “sizin ellerinizle”; وَيُخْزِهِمْ ve yuhzihim ifadesi “ve onları rezil-rüsva etsin”;وَيَنْصُرْكُمْ ve yensurküm ifadesi “ve sizi muzaffer kılsın, ve size yardım etsin”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara karşı”; وَيَشْفِ ve yeşfi fiili “ve şifa versin, ferahlatsın”; صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِن۪ينَ sudûra kavmin mü’minîne tamlaması “mümin toplumun yüreklerini”; وَيُذْهِبْ ve yüzhib fiili “ve gidersin”; غَيْظَ قُلُوبِهِمْ ğayza kulûbihim tamlaması “kalplerinin öfkesini”; وَيَتُوبُ ve yetûbu fiili “ve yönelişi kabul eder, tevbeyi kabul eder”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى مَنْ يَشَآءُ ‘alâ men yeşâu ifadesi “dilediğinin/layık gördüğünün”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hükmünde hikmet sahibi olan(dır)” demektir.

Burada müşriklere karşı savaşılarak Yüce Allah’ın müminlere lutfedeceği bazı nimetler gündeme getirilmektedir.

1.قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللّٰهُ بِاَيْد۪يكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِن۪ينَ “Onlarla savaşın ki Allah sizin ellerinizle onları cezalandırsın, onları rezil etsin; onlara karşı size yardım etsin ve mümin topluluğun kalplerini ferahlatsın!” Yüce Allah önceki âyetlerdeki savaş teşvikini burada da devam ettirmekte, müslümanların ikiyüzlü, dönek müşriklerle savaşmalarını emretmekte, böylece müslümanların elleriyle onlara azap edeceğini, onları rezil-rüsva duruma düşüreceğini, düşmanlarına karşı müslümanlara yardım ve zafer lutfedeceğini, nihayet müminlerin kalplerini rahatlatacağını, ferahlatacağını, göğüslerini genişleteceğini müjdelemektedir.

Âyette geçen يُخْزِهِمْ yuhzihim ifadesi “onları rezil-rüsva etsin” manasına gelmektedir ki bu fiil ve aynı kökten gelen kelimeler hakkında daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/192 ve Tevbe 9/2’de bilgi vermiştik. Devam eden kısımda zikredilen يَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ yensurküm ‘aleyhim ifadesi “onlara karşı, onların aleyhine size yardım etsin, destek olsun”, “sizi onlara karşı muzaffer kılsın” gibi anlamlar vermektedir. Âyetin sonundaki يَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِن۪ينَ cümlesi ise “müminlerin yüreklerini ferahlatsın”, “yüreklerine su serpsin”, “içlerini huzura kavuştursun”, “göğüslerine genişlik ve şifa versin” gibi anlamlar içermektedir.

Bu çerçevede Huzâ‘a kabilesinin müslüman olduğu, Kureyş’in Huzâ‘a karşı Bekiroğullarına yardım ettiği, sonuçta Huzâ‘a kabilesinin göğüslerinin rahatlatıldığı şeklinde bilgiler tefsirlerimizde nakledilmektedir.(20) Ayrıca bu âyetlerin Yemen tarafından bir kabilenin Mekke’ye gelip yerleştiği, müslüman oldukları, ancak müşriklerden ağır işkenceler ve zulümler gördükleri, bunun üzerine Rasûlüllah’a şikâyet amacıyla bir heyet gönderdikleri ve âyetlerin onlarla ilgili olarak indirildiği de rivayet edilmektedir.(21)

Âyette gerçekleşmiş bir olaydan ziyade, Yüce Allah’ın istediği gibi davranılması durumuda nelerin olacağına dair müjdelerden söz edilmekte, belli bir kabile üzerinden mesaj verilmemektedir.

2. وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَيَتُوبُ اللّٰهُ عَلٰى مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Kalplerinden öfkeyi gidersin! Allah dileyenin (layık gördüğünün) tevbesini kabul eder. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah müminlerin müşriklerle savaşmaları emrini verdikten sonra, neler olacağını beyana devam etmekte, bu savaş sayesinde müminlerin kalplerindeki öfkeyi gidereceğini, nihayetinde Allah’ın kendisine yönelenlerin tevbesini yani yönelişini kabul edeceğini, çünkü ‘alîm sıfatı gereği her şeyi bildiğini, hakîm sıfatı gereği de her hükmünde hikmet sahibi olduğunu ifade etmektedir.

Burada sözü edilenler de önceki âyette dile getirilen özelliktekilerle aynı kişlerdir ve içlerinde kâfirlere duydukları öfkenin giderilmesi için müşriklerle savaşılması gerektiği hükme bağlanmakta, Yüce Allah müminlere yardım edeceği için müminlerin galip geleceği, yüreklerinin ferahlatılacağı, böylece kalplerindeki öfkenin sona erdirilmiş olacağı bildirilmektedir.

Âyette وَيَتُوبُ اللّٰهُ عَلٰى مَنْ يَشَآءُ “Allah dileyenin/layık gördüğünün tevbesini kabul eder” buyrulmaktadır. Burada geçen مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi tevbede insanların dilemesinin önemini ortaya koymaktadır. Ancak bu ifadeye eğer “Allah’ın dilediği” manası verilirse, bu defa maksat O’nun layık gördüklerinidir.

Âyetteki bu beyan gereği, tevbesine değinilenler “müminler”den ziyade, tevbe edebilecek “müşrikler” olmalıdır. Çünkü müminlerin Yüce Allah’ın emrini yerine getirmeleriyle ilgili olarak tevbeyi gerektirecek herhangi bir ayıplarının olmaması gerekir. Gerçi müslümanlar içerisinde de ilahi buyruklar noktasında eksiklik yapanların bulunması mümkündür. Onlar da böyle bir zafer elde edince önceden kalplerinde bulunan bazı düşüncelerden ayrılarak Allah’a yönelmiş olurlar.

Diğer ihtimale göre maksat, müslümanların ilahi yardıma muhatap kılınmaları ve muzaffer olmaları nedeniyle müşrik muhatapların içinden tevbe etmek isteyenlerin bulunabileceğini,(22) nihayetinde ilim ve hikmet sıfatlarının da bunu gerektirdiğini belirtebiliriz.

ıv. Hayatın İmtihan Alanı Oluşu

اَمْ حَسِبْتُمْ اَنْ تُتْرَكُوا وَلَمَّا يَعْلَمِ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَلَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلَا رَسُولِه۪ وَلَا الْمُؤْمِن۪ينَ وَل۪يجَةً وَاللّٰهُ خَب۪يرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ “Yoksa Allah, sizden cihad edip (fedakârlık yapıp) Allah’tan, Elçisinden ve müminlerden başkasını kendilerine sırdaş edinmeyenleri bil(dir)meden (ortaya çıkarmadan) terk edileceğinizi (bırakılacağınızı) mı sandınız? Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

Âyetteki اَمْ حَسِبْتُمْ em hasibtüm sorusu “yoksa siz (şöyle mi) sandınız”; اَنْ تُتْرَكُوا en tütrakû ifadesi “bırakılacağınızı, terk edilecepinizi”; وَلَمَّا يَعْلَمِ ve lemmâ ya‘lem fiili “bilmeden, ortaya çıkarmadan, ortaya çıkarıncaya kadar”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ينَ جَاهَدُوا ellezîne câhedû ifadesi “cihad edenleri, fedakârlıkta bulunanları”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden”; وَلَمْ يَتَّخِذُوا ve lem yettehızû ifadesi “ve edinmemiş (olanları)”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka, Allah’ın peşi sıra”; وَلَا رَسُولِه۪ ve lâ rasûlihî ifadesi “ve O’nun Elçisi’nden başka, Elçi’nin peşi sıra”; وَلَا الْمُؤْمِن۪ينَ ve le’l-mü’minîne ifadesi “ve müminlerin (peşi sıra)”; وَل۪يجَة velîceten kelimesi “sırdaş”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; خَب۪يرٌ habîrun kelimesi “haberdar olan(dır), bilen(dir)”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi ise “yaptıklarınızı, yapmakta olduğunuz şeyleri” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müslümanları “dostlukları”yla ilgili olarak imtihan etmeden bırakmayacağı gündeme getirilmektedir.

1. اَمْ حَسِبْتُمْ اَنْ تُتْرَكُوا وَلَمَّا يَعْلَمِ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَلَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلَا رَسُولِه۪ وَلَا الْمُؤْمِن۪ينَ وَل۪يجَةً “Yoksa Allah, sizden cihad edip (fedakârlık yapıp) Allah’tan, Elçisinden ve müminlerden başkasını kendilerine sırdaş edinmeyenleri bil(dir)meden (ortaya çıkarmadan) terk edileceğinizi (bırakılacağınızı) mı sandınız?” Yüce Allah müminlere hitap ederek, kendilerini çeşitli şekillerde deneyeceğini çeşitli vesilelerle dile getirmektedir.

Bu bağlamda, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de konu aynı şekilde “imtihan”la ilişkilendirilmekte, müslümanların içinden kimlerin cihad ettiği, dahası kimlerin de Yüce Allah’ın, Rasûlü’nün ve müminlerin dışında başka hiç kimseyi candan dost edinmediği ortaya çıkıncaya kadar müminlerin bırakılıp terkedilmeyeceği bildirilmektedir. Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/142’de şöyle buyrulmaktadır: “(Ey müminler!) Yoksa siz, Allah içinizden cihad edenleri ve sabredenleri ortaya çıkarmadan cennete gireceğinizi mi sandınız!?” Yüce Allah bu âyette imtihanın cihad ve sabırla şekilleneceğini bildirmektedir.

Konuyla ilgili çeşitli âyetlerde geçen ve Yüce Allah’a nispet edilen يَعْلَم ya‘lemu fiilinin anlamının “bilmek” değil de “ortaya çıkarmak”, “bildirmek” olduğunu özellikle belirtmeliyiz. Bu konuda oldukça geniş denebilecek açıklamalarımızı Âl-i İmrân 3/140’ta çeşitli delillerle ortaya koymaya çalıştığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamayacak, maksadın Yüce Allah’ın cihad edenleri ve başkalarını dost edinmeyenleri “ortaya çıkarması” olduğunu belirtmekle yetineceğiz.

Âyette verilmek istenen mesaj, müslümanların ilerleyen dönemlerde de çetin sınavlar vereceklerini, bedenin zirve infakı demek olan cihad meydanlarına koşmalarının zorunlu olabileceğini, sabır, azim, sebat, kararlılık gerektiren nice sıkıntılarla buluşacaklarını kendilerine bildirmektir.

Konuyla ilgili olarak ‘Ankebût 29/2’de insanoğlunun sadece “inandım” demekle salıverilmeyeceği beyan edilmektedir. Ayrıca Bakara 2/155 ve Âl-i İmrân 3/186’da da belirtildiği gibi, müminler niteliği ve şartları farklı olsa da önceki milletler gibi mutlak surette çeşitli sınavlara tâbi tutulacaktır. Bu konuda yorumunu yapmakta olduğumuz Tevbe 9/16’da, ayrıca Âl-i İmrân 3/142’de de benzer içeriklerde bilgiler verilmektedir.

Dahası Âl-i İmrân 3/179’da değinildiği üzere, imanda, ahlâkta ve davranışlarda yanlış, bozuk, eksik ve çirkin olan her şey, yerini doğru, sağlam ve iyi olana terk edinceye kadar bu değişim süreci devam edecektir. Esasında İslâm ve dolayısıyla Kur’ân “dönüştürücü” bir kitaptır; onun bu özelliğinden yararlanılmalı ve hayatta dönüşüm gerçekleştirilmelidir. Bu gerçeğe rağmen, insanların vahiy ile dönüşmek yerine, İslâm’ı, yani vahyi dönüştürmeye çalışmaları ne kadar hazin ve korkunç bir duyarsızlıktır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen وَل۪يجَة velîceten kelimesi tıpkı Âl-i İmrân 3/118’de geçen bitâneten sözcüğü gibi “can dost”, “sırdaş”, “yakın dost”, “yardımcı” gibi anlamlar içermektedir. Söylenmek istenen şudur: Müslümanın müslümandan başka dostu yoktur. Bakara 2/257, Âl-i İmrân 3/28, Nisâ’ 4/144, Mâide 5/51, 57 ve Tevbe 9/71 gibi âyetlerde de bu husus açıklanmaktadır.

Dahası, Mümtehıne 60/1, 9’da da başkalarıyla dostluk yasaklandığı için müslümanca duruşun müslümanlarla birlikteliği öngördüğü anlaşılmaktadır. Müslümanlar dostluğu, yardımı, desteği Yüce Allah’tan, Rasûlü’nden ve müminlerden beklemeli, başka arayışlara girmemelidir; âyette dikkat çekilen husus bu olsa gerektir.

2. وَاللّٰهُ خَب۪يرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ “Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Yüce Allah bu konuda ve her konuda muhataplarının neler yapıp ettiğini gayet iyi bildiğini, her şeyden haberdar olduğunu beyan etmektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın habîr olduğu mesajını veren çeşitli kullanımların olduğunu da burada hatırlatalım.(23)

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 40. 2 - Semerkandî, age., II, 41; Taberî, age., X, 81-82; Zemahşerî, age., II, 241.
• 3 - Semerkandî, age., II, 41; Taberî, age., X, 83; Zemahşerî, age., II, 241.
• 4 - Semerkandî, age., II, 41; Taberî, age., X, 83-85; Zemahşerî, age., II, 242. 5 - Bakara 2/14; Âl-i İmrân 3/167; Nisâ’ 4/141; Mâide 5/41; Mâide 5/41; Feth 48/11; Münâfikûn 63/1.
  • Bakara 2/14 Âl-i İmrân 3/167 Nisâ 4/141 Mâide 5/41 Mâide 5/41 Fetih 48/11 Münâfikûn 63/1
• 6 - Bakara 2/41, 79, 174; Âl-i İmrân 3/77, 187, 199; Mâide 5/44; Tevbe 9/9; Nahl 16/95.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/79 Bakara 2/174 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/199 Mâide 5/44 Tevbe 9/9 Nahl 16/95
• 7 - Taberî, age., XXVIII, 107. 8 - Zemahşerî, age., IV, 527. 9 - Semerkandî, age., III, 451. 10 - Nisâ’ 4/22, 38, 97, 115; Mâide 5/66; En‘âm 6/31, 136; A‘râf 7/177; Tevbe 9/9; Nahl 16/35, 59; İsrâ’ 17/32; Kehf 18/29; Tâhâ 20/101; Furkân 25/66; Şu‘arâ’ 26/173; Neml 27/58; ‘Ankebût 29/4; Sâffât 37/177; Câsiye 45/21; Feth 48/6; Mücâdile 58/15; Münâfikûn 63/2.
  • Nisâ 4/22 Nisâ 4/38 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/66 En‘âm 6/31 En‘âm 6/136 A‘râf 7/177 Tevbe 9/9 Nahl 16/35 Nahl 16/59 İsrâ 17/32 Kehf 18/29 Tâhâ 20/101 Furkân 25/66 Şu‘arâ 26/173 Neml 27/58 ‘Ankebût 29/4 Sâffât 37/177 Câsiye 45/21 Fetih 48/6 Mücâdele 58/15 Münâfikûn 63/2
• 11 - Bakara 2/190; Mâide 5/87; En‘âm 6/119; A‘râf 7/55; Tevbe 9/10; Yûnus 10/74.
  • Bakara 2/190 Mâide 5/87 En‘âm 6/119 A‘râf 7/55 Tevbe 9/10 Yûnus 10/74
• 12 - En‘âm 6/55, 97, 98, 119, 126; A‘râf 7/32, 52, 174; İsrâ’ 17/12; Tevbe 9/11; Yûnus 9/5, 24; Hûd 11/1; Ra‘d 13/2; Rûm 30/28; Fussılet 41/3, 44. 13 - En‘âm 6/46, 65, 105; İsrâ’ 17/41, 58, 89; Kehf 18/54; Tâhâ 20/113; Furkân 25/50; Ahkâf 46/27. 14 - Zemahşerî, age., III, 407.
  • En‘âm 6/55 En‘âm 6/97 En‘âm 6/98 En‘âm 6/119 En‘âm 6/126 A‘râf 7/32 A‘râf 7/52 A‘râf 7/174 İsrâ 17/12 Tevbe 9/11 Tevbe 9/5 Tevbe 9/24 Hûd 11/1 Ra‘d 13/2 Rûm 30/28 Fussilet 41/3 Fussilet 41/44 En‘âm 6/46 En‘âm 6/65 En‘âm 6/105 İsrâ 17/41 İsrâ 17/58 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Tâhâ 20/113 Furkân 25/50 Ahkâf 46/27
• 15 - A‘râf 7/135; Tevbe 9/12, 13; Nahl 16/92; Zuhruf 43/50; Feth 48/10. 16 - Semerkandî, age., II, 42; Taberî, age., X, 87; Zemahşerî, age., II, 243.
  • A‘râf 7/135 Tevbe 9/12 Tevbe 9/13 Nahl 16/92 Zuhruf 43/50 Fetih 48/10
• 17 - Taberî, age., X, 88.
• 18 - Semerkandî, age., II, 42. 19 - Râzî, age., XV, 236.
• 20 - Semerkandî, age., II, 42-44; Taberî, age., X, 91; Râzî, age., XVI, 3 21 - Zemahşerî, age., II, 244.
• 22 - Semerkandî, age., II, 45; Taberî, age., X, 91; Zemahşerî, age., II, 244.
• 23 - Bakara 2/234, 271; Âl-i İmrân 3/153, 180; Nisâ’ 4/35, 94, 128, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/18, 73, 103; Tevbe 9/16; Hûd 11/1, 111; İsrâ’ 17/17, 30, 96; Hacc 22/63; Nûr 24/30, 53; Furkân 25/58, 59; Neml 27/88; Lokmân 31/16, 29, 34; Ahzâb 33/2, 34; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/14, 31; Şûrâ 42/27; Feth 48/11; Hucürât 49/13; Hadîd 57/10; Mücâdile 58/3, 11, 13; Haşr 59/18; Münâfikûn 63/11; Teğâbun 64/8; Tahrîm 66/3; Mülk 67/14; ‘Âdiyât 100/11.
  • Bakara 2/234 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/35 Nisâ 4/94 Nisâ 4/128 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 En‘âm 6/103 Tevbe 9/16 Hûd 11/1 Hûd 11/111 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Hacc 22/63 Nûr 24/30 Nûr 24/53 Furkân 25/58 Furkân 25/59 Neml 27/88 Lokmân 31/16 Lokmân 31/29 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/2 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/1 Fâtır 35/14 Fâtır 35/31 Şûrâ 42/27 Fetih 48/11 Hucurât 49/13 Hadîd 57/10 Mücâdele 58/3 Mücâdele 58/11 Mücâdele 58/13 Haşr 59/18 Münâfikûn 63/11 Teğâbun 64/8 Tahrîm 66/3 Mülk 67/14 ‘Âdiyât 100/11