Fussilet Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 54 âyetten oluşan, adını üçüncü âyetinde yer alan ve “açık açık ortaya konulmuştur” anlamındaki فُصِّلَتْ fussılet edilgen fiilinden alan Fussılet sûresi, inişe göre 81, resmî sıralamada ise 41. sûredir. Bu sûrenin Hâ Mîm Secde, 10. âyetteki kelime nedeniyle Akvât ya da 12. âyetteki kelime nedeniyle Mesâbîh sûresi diye de isimlerinin olduğu ifade edilmektedir.

Fussılet sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Mü’min sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “hâ mîm şeklinde mukatta‘a harfleriyle ve vahyin ilahi kaynaklı oluşuyla başlamak” (Mü’min 1-2; Fussılet 1-2); “önceki nesillerin peygamberlerini yalanlaması” (Mü’min 5-6; Fussılet 13-14); “Hz. Musa ile ilgili bilgiler” (Mü’min 23-46; Fussılet 45); “Son Saat’in gerçekliği ve bilgisi” (Mü’min 16-18, 55, 59; Fussılet 47); “kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları” (Mü’min 61-64; Fussılet 10-12); “inkârcılara mahşerde uygulanacak şiddetli azap” (Mü’min 69-72; Fussılet 27-28) gibi konular ortak mesajlar içermektedir.

Fussılet sûresi, mukatta‘a harfleri ve vahyin ilahi kaynaklı oluşu mesajıyla başlamakta, vahyin anlaşılabilmesi için Yüce Allah tarafından açıklanmış oluşuna dikkat çekmekle devam etmekte, inkârcıların kalplerini hakikate kapatması, çeşitli inkâr özellikleri, iman edenlerin ödülleri, kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarıyla devam etmektedir.

13. âyetten itibaren, önceki nesillerin peygamberlerini yalanladıkları, ‘Âd ve Semûd kavimlerinin olumsuz tutumu ve korkunç akıbetleri, sonrasında mahşerde insanlar yargılanırken organlarının konuşturulacağı ve sahipleri aleyhinde şahitlik edecekleri bilgisine yer verilmektedir.

26. âyetten itibaren, inkârcıların vahyin dinlenmemesi için gürültü çıkartılması isteğine ve gerekçelerine yer verilmekte, mahşerde şiddetli bir azaba çarptırılacakları beyan edilmekte, buna karşılık iman edip istikamet sahibi olanlara meleklerin müjdeler ileteceği bildirilmektedir.

33. âyetten itibaren, Yüce Allah’a davet eden, işini düzgün yapan ve “ben Müslümanlardanım” diyenden daha güzel sözlü birinin olamayacağı ifade edilmekte, kötülükle iyiliğin bir olmayacağı, kötülüğe iyilikle karşılık verilmesi gerektiğine dikkat çekilmekte, şeytanın vesveselerine karşı Yüce Allah’a sığınılması gerektiğine dikkat çekilmektedir.

37. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli âyetlere, meleklerin ibadetten kaçınmamalarına, sürekli tesbihe devam ettiklerine, yeryüzünün ve yağmurun durumuna yer verilmekte, inkârcıların vahiy düşmanlığı gündeme getirilmektedir. Bu arada Kur’ân’ın Arapça olmaması durumunda nelerin söyleneceğine dikkat çekilmekte, Hz. Musa’ya verilen kitaba, sorumlulukların şahsiliğine, Son Saat’in gerçekliğine, nankör insanın dönekliğine dair bilgiler ele alınmaktadır.

53-54. âyetlerde ufuklardaki ve insanlardaki âyetlerin muhataplara gösterileceği, böylece vahyin gerçekliğinin ortaya çıkmış olacağı, Yüce Allah’ın şahit olarak yeteceği bildirilmekte, Allah’ın huzuruna çıkmakta şüphesi bulunanlara yönelik tehditle sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 40-48. âyetlerinde inkârcıların durumunu, vahyin gücünü, peygamberlere karşı ortak olumsuz tepkiyi, müşriklerin karşı çıkışlarının önünün nasıl kesildiğini, Hz. Musa örnekliğinde ilahi sistemin evrenselliğini, sorumlulukların şahsiliğini, Son Saat’in sadece Allah’ın bilgisinde oluşunu beyan etmektedir.

a) İnkârcıların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 40-42. âyetlerinde âyetler hakkında eğriliğe sapanların O’na gizli kalmadığını, Kıyamet Günü ateşin içine atılanın mı yoksa (ilâhî huzura) güvenle gelecek olanın mı daha hayırlı olduğunu sordurmakta, insanların serbest bırakıldığını, ancak onların yapıp ettikleri ne varsa hepsini gördüğünü bildirmektedir.

Ardından, kendilerine Kitap geldiğinde onu inkâr edenlerin hüsranda olacakları, onlar inkar etseler de muhakkak ki Kur’ân’ın yüce ve eşsiz bir kitap olduğu bildirilmekte, ona önünden de ardından da bâtıl gelemeyeceği, çünkü hikmet sahibi ve çok övülen Yüce Allah’tan indirildiği ifade edilmektedir.

ı. Sapanların Mahşerdeki Yerinin Ateş Oluşu

اِنَّ الَّذ۪ينَ يُلْحِدُونَ ف۪يٓ اٰيَاتِنَا لَا يَخْفَوْنَ عَلَيْنَا اَفَمَنْ يُلْقٰى فِي النَّارِ خَيْرٌ اَمْ مَنْ يَاْت۪يٓ اٰمِنًا يَوْمَ الْقِيٰمَةِ اِعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ اِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Ayetlerimiz hakkında eğriliğe sapanlar bize gizli kalmazlar. Kıyamet günü ateşin içine atılacak olan mı hayırlıdır; yoksa (huzurumuza) güvenle gelecek olan mı? Dilediğinizi yapın! Şüphesiz ki O yaptıklarınızı görendir.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ يُلْحِدُونَ innellezîne yülhıdûne ifadesi “muhakkak ki sapanlar, saptıranlar”; ف۪يٓ اٰيَاتِنَا fî âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimiz hakkında”; لَا يَخْفَوْنَ lâ yahfevne fiili “gizli kalmayacaklar”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize”; اَفَمَنْ يُلْقٰى efemen yulkâ ifadesi “atılacak olan kişi mi”; فِي النَّارِ fi’n-nâri ifadesi “ateşe”; خَيْر hayrun kelimesi “daha hayırlı(dır), mutlak iyi(dir)”; اَمْ مَنْ يَاْت۪يٓ emmen ye’tî ifadesi “yoksa (şöyle) gelen mi”; اٰمِنًا âminen kelimesi “güven içinde”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “Kıyamet günü”; اِعْمَلُوا ı‘amelû emri “yapın”;مَا شِئْتُمْ mâ şi’tüm ifadesi “dilediğiniz şeyleri”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yaptıklarınızı, yapmakta olduğunuz şeyleri”; بَص۪ير basîrun sıfatı ise “görendir” demektir.

Burada inkârcıların haktan sapmaları, mahşerdeki perişan halleri, kendilerine yönelik bir meydan okuma ve Yüce Allah’ın onları tehdidi gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ يُلْحِدُونَ ف۪يٓ اٰيَاتِنَا لَا يَخْفَوْنَ عَلَيْنَا “Ayetlerimiz hakkında eğriliğe sapanlar bize gizli kalmazlar.” Yüce Allah sunduğu onca delile rağmen yine de iman etmemekte ısrar edenleri dile getirmekte, bu kişilerin hem dünyada hem de mahşerde kendisine gizli kalmayacağını haber vermektedir.

a) اِنَّ الَّذ۪ينَ يُلْحِدُونَ ف۪يٓ اٰيَاتِنَا “Âyetlerimiz hakkında eğriliğe sapanlar.” A‘râf 7/180 ve Nahl 16/103’te de geçen يُلْحِدُونَ yülhıdûne fiili “sapmak”, “saptırmak”, “doğruluktan eğrilmek”, “haktan batıla sapmak”, “istikametten ayrılmak”,(1) “Kur’ân’a imandan meyledip kaymak”, “yalanlamak”(2) gibi anlamlar içermekte ve Yüce Allah’ın âyetleri konusunda hakikatten ayrılıp batılı tercih edenlerin bu yaptıklarının Yüce Allah’a gizli kalmayacağı ifade edilmek istenmektedir. Bu kelime ile aynı kökten gelen mülhıd kelimesi de “sapan”, “dinden çıkan kişi” demektir.

Burada zikredilen اٰيَاتِنَا âyâtinâ “âyetlerimiz” ifadesinden kasıt, bağlam gereği gece, gündüz, Güneş, Ay, cansız olup sonradan diriltilen toprak vs. kâinat kitabının âyetleriyle peygamberlerin ve dolayısıyla vahyin insanlığa sunduğu bütün ilahi prensipler ve mesajlardır. Bütün bu âyetleri dikkate almayıp onları görmezlikten gelmek hak ve hakikatten sapmak manasını içermektedir. İşte tercihini bu şekilde inkârdan ve sapkınlıktan yana belirlemiş olanların hem kendileri, hem de elbette yapıp ettikleri hiçbir şekilde Yüce Allah’a gizli kalmayacaktır.

b) لَا يَخْفَوْنَ عَلَيْنَا “Bize gizli kalmazlar.” Bu cümle inkârcılara yönelik bir tehdit ifadesidir. Bakara 2/33’te açıkladığımız üzere, Yüce Allah açık ve gizli her şeyi bilmektedir. Âl-i İmrân 3/5 ve İbrâhim 14/38’de “yerde ve gökte hiçbir şeyin Yüce Allah’a gizli kalmayacağı” ifade edilmekte, En‘âm 6/3’te insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her şeyi bildiği beyan edilmekte, benzer bir mesaj Tâhâ 20/7’de de yer almaktadır.

Ra‘d 13/8-10’da bu konuda şu bilgiler yer almaktadır: “Allah, her dişinin ne taşıdığını, rahimlerin neyi eksiltip neyi ne kadar arttıracağını da bilir. Her şey O’nun katında bir ölçü ve gayeye bağlanmıştır. O, bilinemeyen ve bilinebilen her şeyi, mutlak büyük ve mutlak aşkın olarak bilendir. O’nun için içinizden birinin düşüncesini gizlemesiyle açığa vurması ya da geceleyin köşe bucak gizlenip de gündüzün ortaya çıkması arasında hiçbir fark yoktur.”

Mülk 67/13-14’te de şöyle buyrulmaktadır: “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; (bilin ki), Allah kalplerin özünü dahi bilmektedir. Yaratan bilmez mi hiç! O, derin bilgi sahibidir; her şeyden haberdardır.” Bu âyetlerdeki temel öğreti Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli olmayacağıdır.

Bakara 2/225 ve Mâide 5/89’da beyan edildiği üzere, kalplerin kazandığı şeylerden de sorumlu tutulacağımız gerçeğinden hareketle, Yüce Allah’ın her şeyi bildiği ve hesabı buna göre soracağı da Kur’ân’da verilen bilgiler arasındadır.

Konuyla ilgili çarpıcı başka bir ayrıntı ise Bakara 2/284’tedir: “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ındır (ve O’nun bilgi alanındadır). Siz içinizdeki bilgi veya düşünceleri açıklasanız da onları saklasanız da Allah onunla sizi hesaba çekecektir. Dilediğini bağışlayacak, dilediğine ise azap edecektir. Allah’ın gücü her şeye yeter.”

Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajlardan anlaşılıyor ki, Yüce Allah için açık-gizli davranışlarla ilgili olarak bilgi sahibi olmada herhangi bir sınır ve fark söz konusu değildir.(3) Esasında Târık 86/9 ve ‘Âdiyât 100/10’da da belirtildiği gibi, kalplerde bulunan her şey mahşerde ortaya dökülecektir.

2. اَفَمَنْ يُلْقٰى فِي النَّارِ خَيْرٌ اَمْ مَنْ يَاْت۪يٓ اٰمِنًا يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “Kıyamet günü ateşin içine atılacak olan mı hayırlıdır; yoksa (huzurumuza) güvenle gelecek olan mı?” Yüce Allah âyetin ilk kısmında küfür ve inkârı tercih ettikleri için Allah’ın âyetleri hakkında doğruluktan sapıp eğriliğe saplananların akıbetini beyan etmekte ve onların mahşerde ateşe atılacağını bildirmekte, dolayısıyla Kıyamet Günü’nde bunların mı yoksa Allah’ın huzuruna güven içerisinde gelecek olanların mı daha iyi ve hayırlı olduğunu mukayeseye konu edinmektedir.

Buradaki mukayese elbette sonucu belli olan ve inkârcıları kınayıp ayıplamayı hedef alan bir ifade biçimidir. Baştaki soru edatı da istifhâm-ı takrîrî’dir ve Kıyamet Günü güven içinde gelenlerin ateşe atılacak olanlardan çok daha hayırlı ve iyi olacakları mesajını içermektedir.

3. اِعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ اِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Dilediğinizi yapın! Şüphesiz ki O yaptıklarınızı görendir.” Bu cümle lafız bakımından her ne kadar tercih içerse de maksat ayıplama, meydan okuma ve tehdittir.(4)

Yüce Allah önceki cümledeki meydan okuma ve tehdit içerikli mesajlarını bu cümlede de devam ettirmekte ve inkârcıların bu hayatta dilediklerini yapmakta serbest olduklarını, ancak yapıp ettikleri her ne varsa hepsini görüp gözetlediğini haber vermektedir. Bu ifadenin mesaj bakımından benzerleri En‘âm 6/135, Hûd 11/93, 121 ve Zümer 39/39’da da yer almaktadır. Ayrıca Yüce Allah’ın, yapılan her bir şeyi hakkıyla gördüğüne dair Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(5)

ıı. Vahyi Yalanlamanın Akıbeti

اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِالذِّكْرِ لَمَّا جَآءَهُمْ وَاِنَّهُ لَكِتَابٌ عَز۪يزٌ “Şüphesiz ki kendilerine zikr (Kur’an) geldiğinde onu inkâr edenler (kayıptadır). Şüphesiz ki o yüce bir kitaptır.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا innellezîne keferû ifadesi “muhakkak ki inkâr edenler, inkar etmiş kişiler”; بِالذِّكْرِ bi’z-zikri kelimesi “zikri, hatırlatmayı, vahyi”; لَمَّا جَآءَهُمْ lemmâ câehum fiili “kendilerine geldiği zaman”; وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَكِتَابٌ عَز۪يزٌ le kitâbun ‘azîzün tamlaması “elbette yüce bir kitap(tır)” demektir.

Burada vahyi inkâr edenlerin akıbeti ve Kur’ân’ın yüceliği gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِالذِّكْرِ لَمَّا جَآءَهُمْ “Şüphesiz ki kendilerine zikr (Kur’an) geldiğinde onu inkâr edenler (kayıptadır).” Bu ifade bir önceki âyette geçen “Âyetlerimiz hakkında eğriliğe sapanlar” cümlesinden bedeldir; mana bakımından o cümleyi açıklamaktadır.(6) Dolayısıyla o cümlenin haberi olan لَا يَخْفَوْنَ عَلَيْنَا “Onlar bize gizli değillerdir” ifadesi bu cümlenin de haberi sayılmaktadır.

Yüce Allah önceki âyetteki mesajını bu âyette devam ettirmekte ve kendilerine gelmiş olan hak ve hakikatin bilgisini oluşturan zikri yani gerçekleri hatırlatan öğüdü, vahyi, Kur’ân’ı inkâr edenleri kınamakta, onların neler yapıp ettiğini de bilip gördüğünü, sonuçta hüsrana uğrayacaklarını haber vermektedir.

Bu ifadede inne edatının haberi gizli olabilir ki buna göre mana “Kendilerine gelen zikri inkâr edenler (hüsrandadırlar; bunun sonucuna katlanacaklardır)” şeklinde olur. Diğer ihtimale göre, bu cümle öncekli âyetin sonuyla irtibatılı sayılabilir ve Yüce Allah’ın onların yaptıklarını ve kitabını inkâr edenleri gördüğünü beyan etmiş olabilir; metin her iki manaya da müsaittir.

Fussılet 41/40. âyette geçtiği üzere “âyetlerimizden ilhad edenler, yani sapanlar ifadesi”ndeki “âyetler”, içinde vahyin cümleleri de olan, ancak kapsamı daha geniş olan bütün kâinat âyetleridir. O nedenle, bütün bu âyet türlerini yalanlayan ve onlardan sapanlar Kur’ân zikrini yalanlayanlardan çok daha kapsamı geniş bir inkâra saplanmış kabul edilmektedirler. Bunun içindir ki “âyet” kavramı “Kur’ân”dan daha geniş olduğu gibi “ilhâd” kavramı da “inkâr”dan daha kapsamlıdır diyebiliriz.

2. وَاِنَّهُ لَكِتَابٌ عَز۪يزٌ “Şüphesiz ki o yüce bir kitaptır.” Yüce Allah vahyinin yani inkârcılara da tebliğ edilmiş olan kitabı olan Kur’ân’ın eşsiz yücelikte bir kitap olduğunu beyan etmiş olmaktadır.

Burada geçen عَز۪يز ‘azîz kelimesi Kur’ân’ın sıfatıdır ve kaynağı tibariyle eşsiz, yüce ve erişilmez oluşunu göstermektedir. Kur’ân’ın ‘azîz oluşu, öncelikle kaynağı, ardından içeriği, sahip olduğu deliller, kendi dışındaki her şeye üstün gelişi, eşi ve benzerinin bulunmayışı, meydan okumalarına karşılık verilemeyişi vs. noktalarında kendini göstermektedir.

ııı. Vahyin İptal Edilemezliği

لَا يَاْت۪يهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِه۪ تَنْز۪يلٌ مِنْ حَك۪يمٍ حَم۪يدٍ “Ona önünden de arkasından da batıl gelemez. O, hakîm (doğru hüküm veren), hamîd (övgüye layık) olan (Allah)’tan indirilmedir.”

Âyettekiلَا يَاْت۪يهِ lâ ye’tîhi fiili “ona gelmez”; الْبَاطِل el-bâtılü kelimesi “batıl, iptal eden şey”; مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ min beyni yedeyhi ifadesi “ne onun önünden”; وَلَا مِنْ خَلْفِه۪ ve lâ min halfihî ifadesi “ve ne de onun arkasından”; تَنْز۪يل tenzîlün kelimesi “indirme(dir), ikram(dır)”; مِنْ حَك۪يمٍ min hakîmin sıfatı “hikmet sahibinden”; حَم۪يد hamîdin sıfatı ise “övgüye layık olan(dan)” demektir.

Burada vahyin ebediyyen iptal edilemeyeceğiyle ilgili ilâhî garanti gündeme getirilmektedir.

1.لَا يَاْت۪يهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِه۪ “Ona önünden de arkasından da batıl gelemez.” Yüce Allah Kur’ân’ın eşsiz ve yüce bir kitap olduğunu beyan ettikten sonra, bu âyette vahyine dair bir başka ölümsüz özelliği dile getirmektedir. Bu bağlamda vahyinin önünden ve arkasından onu iptal edebilecek hiçbir şeyin gelemeyeceğini haber vermekte, bir anlamda meydan okumaktadır.

Bu âyet Hıcr 15/9’da verilen bilgi ile aynı mesajı içermekte ve vahyin korunmuşluğunu ve iptal edilemezliğini ortaya koymaktadır. Burada geçen الْبَاطِل el-bâtıl kelimesi “boşluk ve anlamsızlık” demektir. Önceki ilahi mesajlar bunu yalanlamadığı gibi bundan sonra da onu yalanlayabilecek herhangi bir kitap gelmeyecektir. Kur’ân’ın hak olduğunu bildirdiği hiçbir şey bâtıl olmaz; bâtıl olduğunu söylediği şeyler de hak olamazlar. Vahye hiçbir şekilde eksiklik erişmez.

Âyette geçen مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِه۪ min beyni yedeyhi ve lâ min halfihî ifadesi “ne elleri arasından, ne de arkasından” manasına gelmekte, bağlam gereği ise “ne önünden, ne de arkasından”, “ne önünden açıkça, ne de ardından gizlice”, “ekleme ve çıkarma yoluyla açıkça veya düşmanca ve yanıltıcı yorumlarla gizlice” gibi anlamlar içermekte, her haliyle vahyin korunmuşluğuna dikkat çekmektedir. Bu âyet Râzî’nin de Ebû Müslim el-Isfehânî’den aktardığı üzere “klasik nesh teorisi”ni açıkça reddeden bir mesaj içermektedir.(7)

Konuyla ilgili olarak hatırlanması gereken âyetler bağlamında Hacc 22/51 ve Sebe’ 34/5 ile 38’i özellikle zikretmeliyiz: “Âyetlerimizi aciz bırakmak için yarışırcasına uğraşanlar için de en kötüsünden (çirkinlikleri nedeniyle) elem verici bir azap vardır.”

Elbette mutlak inkârcılar manasında buradaki muhataplar Mekkeli müşrikler ve onlar gibi olanlardır. Ancak “Yüce Allah’ın âyetlerinin aciz bırakılması” ifadesi, sonuçta onların geçersizliği gibi bir manayı da içerdiği için, ucu buraya çıkacak her türlü iddia ve kabulden kaçınmak gerekmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Fussılet 41/42’de belirtildiği gibi, önünden ve arkasından, açık ve gizli hiçbir şey Kur’ân’ı iptal edemeyecektir. Bunu inkârcılar yapamayacaktır; ancak Müslümanların yapması manasına gelebilecek “nesih” ve “tarihsellik” gibi kabulleri de bu âyet ışığında yeniden düşünmek ve Kur’ân’da neshedilmiş, modası geçmiş hiçbir âyetin olamayacağını belirtmek gerekmektedir. Unutulmamalıdır ki, “Kur’ân bütün insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için gönderilmiştir.” Bu nedenle, her âyetinin herkese söyleyecekleri vardır.

Şöyle bir ifade bu noktada maksadımızı ortaya koymamız için yeterlidir: Kur’ân’ın her âyeti ya doğrudan veya dolaylı olarak, ya hüküm olarak veya mesaj/ders olarak her zaman, herkesi ilgilendirmektedir.

2. تَنْز۪يلٌ مِنْ حَك۪يمٍ حَم۪يدٍ “O, hakîm (doğru hüküm veren), hamîd (övgüye layık) olan (Allah)’tan indirilmedir.” Yüce Allah vahyini sahiplenmeye devam etmekte ve sûrenin ikinci âyetinde de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’ın her hükmünde hikmet sahibi olan ve her türlü övgüye layık olan kudret tarafından indirildiğini, vahyedildiğini, yani insanlığa ikram edildiğini ifade etmektedir.

b) Risaletin Ortak Yönleri ve Vahiy

Yüce Allah, sûrenin 43-45. âyetlerinde inkârcıların her zaman aynı tepkiyi verdiklerini, Hz. Peygamber için söylenilenlerin daha önce diğer elçilere de söylendiğini bildirmekte, mağfiretinin de azabının da olduğunu, bu yüzden O’ndan ümit kesmemek gerektiğine işaret etmektedir.

Ardından, eğer vahyi yabancı dilde bir Kur’an yapsaydı inkarcı muhatapların “Âyetleri açıklanmalı değil miydi? Arab’a yabancı dilden (kitap) olur mu?” diyecekleri, buna karşılık kendilerine şu cevabı vermesi gerektiği Hz. Peygamber’e emredilmektedir: “O, inananlar için doğru yolu gösteren bir rehberdir ve şifadır. İnanmayanlara gelince, onların kulaklarında bir ağırlık vardır ve o (Kur’an) onlara kapalıdır. (Sanki) onlara uzak bir yerden bağırılıyor.”

Daha sonra, Hz. Musa’ya da el-Kitâb’ın verildiği, fakat onda da ihtilaf edildiği, eğer Rabbinden bir kelime (söz) geçmemiş olsaydı, elbette onların arasında hükmün verilmiş ve işlerinin bitirilmiş olacağı, Mekkelilerin de Kur’an’dan büyük bir şüphe içinde bulundukları haber verilmektedir.

ı. İnkârcıların Ortak Tepkisi

مَا يُقَالُ لَكَ اِلَّا مَا قَدْ ق۪يلَ لِلرُّسُلِ مِنْ قَبْلِكَ اِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَذُو عِقَابٍ اَل۪يمٍ “Sana söylenmekte olan, senden önceki elçilere söylenmiş olandan başka bir şey değildir. Şüphesiz ki senin Rabbin hem bağışlama sahibidir hem de elem verici bir azabın sahibidir.”

Âyetteki مَا يُقَالُ mâ yukâlü ifadesi “söylenmekte olan şeyler değildir”; لَكَ leke ifadesi “sana, senin için”; اِلَّا مَا قَدْ ق۪يلَ illâ mâ kad kîle istisnası “söylenmiş olanlardan başka bir şey, muhakkak ki söylenmişti”; لِلرُّسُلِ li’r-rusüli ifadesi “rasüllere, elçilere, peygamberler için”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”; اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; لَذُو مَغْفِرَةٍ lezû mağfiratin ifadesi “bağışlama sahibi(dir)”; وَذُو عِقَابٍ اَل۪يمٍ ve zû ‘ıkâbin elîmin tamlaması ise “elem verici azap sahibi(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e verilen moral ve Yüce Allah’ın iki sıfatı gündeme getirilmektedir.

1.مَا يُقَالُ لَكَ اِلَّا مَا قَدْ ق۪يلَ لِلرُّسُلِ مِنْ قَبْلِكَ “Sana söylenmekte olan, senden önceki elçilere söylenmiş olandan başka bir şey değildir.” Bu cümleye dair iki çok önemli yaklaşıma değinememiz gerekmektedir:

a) Öncelikle belirtelim bu cümlede vahye karşı çıkanlar tarafından bunaltılan Hz. Peygamber’e moral verilmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’i bilgilendirmek üzere, karşılaştığı yalanlanma, hakaret ve dışlanma örneklerinin sadece ona özel olmadığını, vahiy akışında nasıl ki bütün peygamberlere aynı temel öğretiler gönderilmişse, peygamberlerin karşılaştığı tepkilerin de aynı şekilde olduğu ifade edilmektedir.

Bu şekilde, bir taraftan kendisine ve ona iman edenlere moral verilmekte, diğer taraftan da diğer peygamberlerde olduğu gibi onun da sabır ve kararlılık göstermesi gerektiği hatırlatılmış olmaktadır.

Yâsîn 36/14’te de açıkladığımız üzere, bütün peygamberler muhatapları tarafından yalanlanmıştı. Kur’ân’da bu anlamda peygamberler tarihinden çeşitli hatırlatmalar yer almaktadır. Bu bağlamda özellikle İblis’in Hz. Âdem’in hilafetini kabul etmemesi, onu yalanlaması ilk örnektir. Bunun dışındaki bütün örneklerde İblis’in izinden gidildiği anlaşılmaktadır. Pek çok âyette(8) geçtiği üzere, bütün peygamberler gibi Hz. Peygamber de muhatapları tarafından yalanlanmıştı.

Konuyla ilgili olarak pek çok âyet hatırlanabilir; ancak biz Zâriyât 51/52’nin mealini vermekle yetineceğiz: “İşte böylece onlardan önce de ne kadar elçi geldiyse (inkârcılar onlara) mutlaka ‘Büyücü veya cinlenmiş’ demişlerdi.” Demek ki peygamberlerin ortak düşmanları ortak sözlerle kendilerine karşı çıkmışlardı. Bu arada Kalem 68/48’de dile getirildiği gibi, Hz. Peygamber’in Hz. Yûnus gibi olmaması gerektiği de hatırlanmalı, sıkıntılı zamanlarda görev yerini izinsiz olarak değiştirmemesi gerektiği kendisine emredilmek istenmektedir.

b) Bu âyet, ilahi mesajların kaynak, ruh ve amaç birlikteliğinin en önemli elillerindendir. Zira Kâf 50/29’da belirtildiği gibi Yüce Allah katında söz değiştirilmez. Esasında Şûrâ 42/13’te verilen şu bilgiler de aynı doğrultuda mesaj içermektedir:

“Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin!’ diye Nuh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Musa’ya ve İsa’ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı. (Fakat) kendilerini çağırdığın bu (din, Allah’a) ortak koşanlara ağır geldi. Allah, dilediğini/layık gördüğünü kendisine (peygamber olarak) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir.”

Nahl 16/118’de şöyle buyrulmaktadır: “Sana anlattıklarımızı, daha önce Yahudi olanlara da haram kılmıştık. Biz onlara zulmetmedik; fakat onlar kendilerine haksızlık ediyorlardı.” Bu noktada En‘âm 6/90’yı da hatırlatmalıyız: “İşte onlar (peygamberler), Allah’ın hidayet ettiği kimselerdir. Sen de onların (hidayet) yoluna uy! ‘De ki: Ben buna (peygamberlik görevime) karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum. Bu (Kur’an), âlemler için ancak bir hatırla(t)madır.”

Necm 53/36-37’da şu ifadeler zikredilmektedir: “Yoksa Musa’nın ve çok vefalı (sözü tam yerine getiren) İbrahim’in sahifelerinde bulunan (şu gerçekler kendisine) haber verilmedi mi!?” Benzer mesajlar A‘lâ 87/18-19’da da verilmektedir.

Bütün bu âyetlerde verilmek istenen mesaj ilahi bilgilendirme sistemindeki ruh ve hedef birlikteliğine dikkat çekmektir.

2. اِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَذُو عِقَابٍ اَل۪يمٍ “Şüphesiz ki senin Rabbin hem bağışlama sahibidir hem de elem verici bir azabın sahibidir.” Yüce Allah bir taraftan peygamberleri başta olmak üzere bütün zamanların müminlerine karşı bağışlayıcı olduğunu beyan etmekte, kendilerine moral vermeyi amaçlamaktadır; diğer taraftan da bütün zamanların kâfirlerine azap edeceğini bildirerek, son ümmet içindeki inkârcılara da gözdağı vermeyi hedeflemektedir. Azabın şiddetli oluşuyla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(9) çeşitli bilgiler mevcuttur.

Bu âyetin izahında Zemahşerî’nin ve Râzî’nin verdiği bilgileri burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Yüce Allah, ayetleri hakkında ileri geri konuşanları tehdid edip, ayetlerinin kıymetli, Kitabullah'ın derecesinin yüce olduğunu bildirince, Hz. Peygamber'e kavminin eziyetlerine karşı sabretmesini ve bu sûrenin başında, ‘Onlar, ‘Bizi kendisine davet edegeldiğiniz şeye karşı kalplerimiz örtülüdür’ derler’(10) ayetinde haber verdiği bu sözden ötürü kalbinin sıkılmamasını tavsiye ederek, ‘Sana senden evvelki peygamberlere de söylenmiş olandan başka birşey söylenmiyor’ buyurmaktadır. Bu ifadeyle ilgili olarak şu iki izah yapılabilir:

a) Doğruya en yakın izaha göre bununla, ‘Kavminin kâfirlerinin sana söylediği sözler, tıpkı geçmiş peygamberlerin kâfir kavimlerinin, o peygamberlere söylediği üzücü sözler ve onlara indirilen kitapları tenkid eden sözler gibidir. Senin Rabbin, hakkı savunanlar için mağfiret sahibi, batıldan yana olanlar için de elem verici bir azabın sahibidir. Bu yüzden, sen bu işi Yüce Allah’a havale et ve emrolunduğun üzere davet ve tebliğ işiyle meşgul ol’ manası kastedilmiştir.

b) Bununla, ‘Allah, sana, tıpkı diğer peygamberlerine söylediği şeyleri söylemektedir. Çünkü O, sana da diğer bütün peygamberlere de kavimlerinin beyinsizliklerine karşı sabretmelerini emretmiştir. Bu nedenle, itaat edenlerin ümit içinde bulunmaları, O’na isyan edenlerin de O’ndan korkup çekinmeleri gerekir’ manası kastedilmiştir. Bu sûrenin tefsirindeki sözlerimizden, sûrenin gayesinin, müşrik ve kâfirlerin, ‘Bizi kendisine davet edegeldiğiniz şeye karşı kalplerimiz örtülüdür’ şeklindeki sözlerine cevap vermek olduğu ortaya çıkar.”

“Bu sebeple, böyle bir metodun yanlışlığına dikkat çekerek, bazen bu Kur’ân’a iman edenler için vaadde (ödül müjdesinde), yüz çevirenler için de va‘îdde (tehdidde) bulunmuş ve ilgili söz, sûrenin başından buraya kadar güzel bir sıralama ve mükemmel bir düzen ve sistem içinde uzayıp gelmiştir.”(11)

ıı. Vahye Karşı İnkâr Gerekçelerinin İptali

وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْاٰنًا اَعْجَمِيًّا لَقَالُوا لَوْلَا فُصِّلَتْ اٰيَاتُهُ ءَاَۭعْجَمِيٌّ وَعَرَبِيٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا هُدًى وَشِفَآءٌ وَالَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ ف۪يٓ اٰذَانِهِمْ وَقْرٌ وَهُوَ عَلَيْهِمْ عَمًى اُو۬لٰٓئِكَ يُنَادَوْنَ مِنْ مَكَانٍ بَع۪يدٍ “Biz onu yabancı dilde bir Kur’an yapsaydık ‘Ayetleri açıklanmalı değil miydi? Arap’a yabancı dilden (kitap) olur mu?’ derlerdi. De ki: O, inananlar için doğru yolu gösteren bir rehber ve şifadır. İnanmayanlara gelince, onların kulaklarında bir (s)ağırlık vardır ve o (Kur’an) onlara kapalıdır. (Sanki) onlara uzak bir yerden sesleniliyor!”

Âyetteki وَلَوْ جَعَلْنَاهُ ve lev ce‘alnâhu fiili “eğer onu yapsaydık, kılsaydık”; قُرْاٰنًا اَعْجَمِيًّا kur’ânen a‘cemiyyen tamlaması “yabancı dilde bir Kur’ân”; لَقَالُوا lekâlû fiili “muhakkak ki (şöyle) derlerdi”;لَوْلَا فُصِّلَتْ levlâ fussılet edilgen fiili “açıklanmalı değil miydi”; اٰيَاتُهُ âyâtühû tamlaması “onun âyetleri”; ءَاَۭعْجَمِيٌّ ea‘cemiyyun ifadesi “yabancı dilde mi”; وَعَرَبِيٌّ ve ‘arabiyyun sözcüğü “ve Arapça mı”; قُلْ kul emri “de ki”; هُوَ huve zamiri “o”; لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا lilleziîne âmenû ifadesi “iman edenler, iman etmiş kişiler için”; هُدًى hüden kelimesi “hidayet rehberi(dir)”; وَشِفَآءٌ ve şifâun kelimesi “ve şifa(dır)”; وَالَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ vellezîne lâ yü’minûne ifadesi “ve iman etmeyenler (var ya)”; ف۪يٓ اٰذَانِهِمْ fî âzânihim tamlaması “onların kulaklarında vardır”; وَقْر vakrun kelimesi “(s)ağırlık”; وَهُوَ ve huve zamiri “o (Kur’ân) ise”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; عَمًى ‘amen sözcüğü “kör(dür), kapalı (gelir)”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte (sanki) onlara”; يُنَادَوْنَ yünâdevne edilgen fiili “seslenilmektedir”; مِنْ مَكَانٍ بَع۪يدٍ min mekânin ba‘îdin tamlaması ise “uzak bir yerden” demektir.

Burada vahyin yabancı bir dilde gelmesi durumunda müşriklerin dile getirebileceği tepkiler ve onlara verilen susturucu cevaplar gündeme getirilmektedir.

1.وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْاٰنًا اَعْجَمِيًّا لَقَالُوا لَوْلَا فُصِّلَتْ اٰيَاتُهُ ءَاَۭعْجَمِيٌّ وَعَرَبِيٌّ “Biz onu yabancı dilde bir Kur’an yapsaydık ‘Ayetleri açıklanmalı değil miydi? Arap’a yabancı dilden (kitap) olur mu?’ derlerdi.” Yüce Allah vahyin Arapça değil de başka bir dilde olması durumunda ilk muhataplar olan Mekkeli müşriklerin buna karşı çıkmış olacaklarını, âyetlerinin açıklanmış olması gerektiğini, Arap olan insanlara yabancı dilde bir mesajın indirilmesinin doğru olmadığını söylemiş olacaklarını haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak yani yabancı bir dilde konuşan birisine vahiy indirilseydi ve konuştuğu dilde onu muhataplara okusaydı yine de inanmayacakları Şu‘arâ’ 26/198-199’da şu şekilde beyan edilmektedir: “Biz, Kur’an’ı, Arapça bilmeyenlerden birine indirseydik de onu kendilerine (farklı bir dilde) okusaydık yine de ona inanmazlardı.”

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen اَۭعْجَمِيّ a‘cemiyy kelimesi “yabancı” manasına gelmekte, kullanıldığı âyetlerde de vahyin yabancı bir dilde indirilmesi(12) veya yabancılardan birine indirilmesi(13) ya da dili yabancı olan biri(14) içeriğinde zikredilmektedir. Kur’ân’ın neden Arapça indirildiğiyle ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz sûrenin üçüncü âyetinde, Yûsuf 12/2 ve İbrâhim 14/4 gibi çeşitli âyetlerde geniş bilgilendirmelerde bulunmuştuk. Burada sadece şu kadarını söylemekle yetinelim:

Yüce Allah prensip olarak her peygamberi kendi kavminin konuştuğu dille göndermiştir. İbrâhim 14/4. âyet şöyledir: “(Allah’ın emirlerini) onlara açıklasın diye her peygamberi yalnız kendi kavminin diliyle gönderdik. Artık Allah dileyeni/layık gördüğünü saptırır, dileyeni/layık gördüğünü de doğru yola iletir. Çünkü O, çok güçlüdür; hikmet sahibidir.”

Bu genel sisteminin bir gereği olarak, Hz. Peygamber de Arapça konuştuğu ve ilk muhatapları olan Mekkeliler de Arap olduğu ve Arapça konuştukları için, Kur’ân vahyini Arapça indirmiştir. Bu durumun aksine davranılmış ve Kur’ân yabancı bir dilde yani Arapça olmayan bir lisan ile indirilmiş olsaydı ilk muhatapları olan Mekkelilerin buna karşı çıkmış olacağını ve Arap olanlara Arapça olmayan ve âyetleri açıklanmamış bir kitabın indirilmesini yadırgamış olacaklarını haber vermektedir.

Böyle bir durumda daha önce yorumladığımız Fussılet 41/5. âyette de geçtiği gibi, kendileriyle Hz. Peygamber’in arasında bir perde yani engel olduğunu söyleyerek haklı duruma gelmiş olacaklardı. Çünkü kitabın âyetlerinin açıklanmamış oluşu yani anlaşılmazlığı çok önemli bir gerekçe oluşturacak ve düşmanlıklarında haklı bir pozisyon elde etmiş olacaklardı.

İşte bu tehlikeli durum nedeniyle, Yüce Allah bütün peygamberlerine uyguladığı sistemini Hz. Peygamber’e de uygulamış ve ilk muahatapları olan Mekkeli müşriklerin muhtemel karşı çıkış gerekçelerini en baştan geçersiz kılmıştır.

Konuyla ilgili olarak Mekkeli müşriklerin ileri sürdüğü bir başka bahaneyi ortadan kaldırmak üzere En‘âm 6/156-157’de şu bilgiler verilmektedir: “Kitap, sadece bizden önceki iki topluluğa (Yahudilere ve Hıristiyanlara) indirildi, biz ise onların okumasından gerçekten habersizdik, dersiniz diye (Kur’ân’ı indirdik). Yahut ‘el-Kitâb (ilahi mesaj) bize indirilseydi, biz onlardan daha çok doğru yolda olurduk’ dersiniz diye (Kur’ân’ı indirdik). İşte muhakkak size de Rabbinizden açık bir delil, hidâyet ve rahmet gelmiştir. Allah’ın âyetlerini yalanlayıp onlardan yüz çevirenden daha zalim kim olabilir ki! Âyetlerimizden yüz çevirenleri, yüz çevirmelerinden ötürü azabın en kötüsüyle cezalandıracağız.”

Sebe’ 34/31’de verilen bilgilere göre Mekkedeki inkarcıların Kur’ân dahil herhangi hiçbir kitaba inanmayacakları şu şekilde dile getirilmektedir: “Kâfir olanlar şöyle demişlerdi: Biz, hiçbir zaman bu Kur’an’a ve bundan önce gelen (kitaplara) inanmayacağız.” Aslında inkarcılıkları bu kadar açık olan bu kişilere her ne türden bilgi ulşasaydı bile inanmama kararlılıkları her hallerinden belli olmaktadır.

2. قُلْ هُوَ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا هُدًى وَشِفَآءٌ “De ki: O, inananlar için doğru yolu gösteren bir rehber ve şifadır.” Yüce Allah vahyin Arapça dışında başka bir dilde indirilmeyişinin amaçlarını beyan etmek üzere onun iki sıfatını dile getirmektedir.

a) هُدًى hüden “hidâyet(tir).” İlk sıfat olarak “vahyin rehberliği yani hidayet oluşu” zikredilmektedir. Yüce Allah Kur’ân’ın özelliklerinden birisini onun müminler için hidayet rehberi oluşu şeklinde belirlemektedir. Kur’ân, “şaşkınlıkları gideren yol gösterici” manasında bir hidayet rehberidir, yol haritasıdır.

Kur’ân’da hüdâ/el-hüdâ kelimeleri 85 kez geçmekte, bunlardan bir bölümü Kur’ân için kullanılmaktadır.(15) Kur’ân’ın yol göstericiliği ayırım yapmadan bütün insanları ilgilendirmektedir. Kur’ân hem hidayettir; hem de hidayetin ilkelerini öğreten bir rehberdir. Kur’ân ilk muhataplarından itibaren bütün insanlara neyin helal, neyin haram; neyin itaat, neyin isyan; neyin hak, neyin bâtıl, neyin doğru, neyin yanlış vs olduğunu beyan eden bir yol göstercidir.

b) شِفَآء şifâ’ “şifa(dır).” Yüce Allah bu âyette vahyin ikinci sıfatını ise onun şifa oluşu şeklinde beyan etmektedir. Vahyin şifa oluşu Yûnus 11/57’de açıkladığımız üzere “Gönüllerdeki (inançsızlığa) bir şifadır” şeklinde zikredilmektedir. Kur’ân’ın bu özelliği kalplerdeki inançsızlık veya cehâlet gibi yanlış, eksik, sorunlu kabullerin düzeltilmesi manasında “şifa” olarak belirlemektedir.(16)

Yaygın kabule göre “derde deva olmak” anlamına gelen şifâ’ kelimesi, Kur’ân’da dört kez(17) geçmektedir ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’ın Kur’ân’daki isimlerinden biridir.(18) Şüphe yok ki Kur’ân’ın şifa olması, manevî hastalıklarla, yani inanç hastalıklarıyla ilgilidir.

Kur’ân, insanların iç dünyalarını onaran bir şifadır. Nitekim Yüce Allah, aynı kökten bir kelimeyi (yeşfi) kullanarak, Allah yolunda savaşanlara yardım edeceğini ve müminlerin gönüllerine ferahlık vereceğini(19) ifade etmekte, böylece şifâ’ kelimesinin gönülle alakasını ortaya koymaktadır.

Şifâ’ kelimesinin elbette maddî ve bedensel anlamda bir “deva” anlamı da vardır. Nitekim Hz. İbrahim’in duasındaki “Hastalandığımda bana şifayı O verir” (yeşfîni)(20) ve “Bal nimetinde insanlar için şifa vardır”(21) (şifâ’) âyetlerindeki kelimeler bu anlamdadır.

Kur’ân’ın şifa oluşu gönüllerdeki inançsızlık problemlerini tedaviye yöneliktir ve manevi bir mahiyet arz etmektedir. Dinî hayatı doğru kavramaya yönelik arayışlarda ve kâinatı doğru anlama gayretlerinde Kur’ân’ın yol göstericiliğinden, rehberliğinden ve çözüm getiriciliğinden yararlanılmalıdır. Onun şifa oluşu, çözüm üretmesi, sorun gidermesi ve yol göstermesindedir.

İnsanlar, Kur’ân okuyarak bedensel rahatsızlıklarının giderileceğini sanmamalıdır. Bedensel rahatsızlıklarda öncelikle ilgili doktora başvurulmalıdır. Doktorlara müracaat etmek gerekir; çünkü sebeplere sarılmak insanın önemli bir irade görevidir. Mesela kalp rahatsızlığı olanlar hastalıklarının tedavisini Kuran okuyarak değil, Kardiyoloji doktorlarına gidip şifasını Allah’tan isteyerek aramalıdırlar. Ancak bilinmelidir ki, şifayı verecek olan sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

Kur’ân, hidayet kaynağı olması itibariyle, ruhların kaybettiği rotalarını bulmada insanlara yardımcı olur, yol gösterir. Kur’ân’ı, gönderildiği amaç doğrultusunda okumak, anlamak ve yaşamak zorundayız. Gönderiliş amacının dışına çıkarak onu bedensel rahatsızlıkların tedavisi için okumak, Kur’ân’ı yerli yerinde okumak anlamına gelmez. Dahası bu amaçlarla yapılan okumalar Kur’ân’dan, onu anlamaktan ve indiriliş gayesinden uzaklaşmaya da neden olabilir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bağlamı dikkate alındığında, Yüce Allah Mekkeli müşriklerin vahye karşı takınmak isteyecekleri ve kendilerince haklı olduklarını sanacakları duruşlarını baştan reddetmekte ve vahyin insanlara ve elbetteki ona iman edenlere rehberlik edeceğini ve onların inanç sorunlarına şifa olacağını beyan etmekte, bu haliyle muhatapların da bundan yararlanması davetini dolaylı olarak yinelemektedir.

3. وَالَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ ف۪يٓ اٰذَانِهِمْ وَقْرٌ وَهُوَ عَلَيْهِمْ عَمًى “İnanmayanlara gelince, onların kulaklarında bir (s)ağırlık vardır ve o (Kur’an) onlara kapalıdır.” Yüce Allah vahyinin müminler için özelliklerini beyan ettikten sonra, ona iman etmeyenlerin ise kulaklarında ağırlık bulunduğunu ve vahyin onlara karşı kör yani kapalı olduğunu bildirmektedir. Daha önce yorumladığımız üzere, Fussılet sûresinin beşinci âyetinde, inkârcılar Hz. Peygamber’in davetine karşı kalplerinde kılıflar olduğunu, kulaklarında da ağırlık bulunduğunu dile getirmişlerdi.

Demek ki onlar vahye ve Hz. Peygamber’in tebliğine kendilerini kapatmışlar ve artık onu dinlemek istemedikleri, kulaklarında hakikate karşı ağırlık yani sağırlık bulunduğu, bunun sonucunda da Kur’ân’ın onlara hiçbir şey söyleyemediği, kör yani kapalı olduğu beyan edilmiş olmaktadır.

Fussılet sûresinin beşinci âyetinde olduğu gibi, burada da geçen وَقْر vakr kelimesi “sağırlık veya ağırlık” manasına gelmektedir. Bu arada cümlenin sonundaki وَهُوَ عَلَيْهِمْ عَمًى ve hüve ‘aleyhim ‘amen ifadesi Kur’ân’ın artık onlar için kapalı ve anlaşılmaz olduğu manasını içermekte, vahye karşı kendilerinde bir körlük meydana geldiğini göstermektedir. Kur’ân’a karşı olumsuz, kalpleri kılıflı ve kulakları sağır bir tavır içerisinde olan bu inkârcıların onun sunduğu gerçeklere karşı basiretleri kapanmış, gerçekleri göremez hale gelmişlerdi.

Kur’ân Arapça olmasına rağmen, onlar meselenin diliyle değil de özüyle ilgilendikleri ve mesaja karşı çıktıkları için, yabancı bir dilde değil de Arapça da olsa ona karşı kapleri kılıflıdır, kulaklarında sağırlık ve ağırlık vardır ve vahiy onlara bir körlüktür. Onun güzelliklerini, hikmetlerini ve inceliklerini görmezler, ondan istifade etmek istemezler.

Hûd 11/28’de dile getirildiği gibi, Hz. Nûh’un benzer içerikte inkârcı kavmi için beyan ettiği “gerçekler sizin gözlerinizden gizli bırakılmış” sözünde de kasıt aynıdır. Kasas 28/66’da sözü edilen “haberlerin onlara gizlenmesi” ifadesinde de aynı şekilde “kapalı olmak, gizlenmek” manası söz konusu edilmektedir diyebiliriz.

4. اُو۬لٰٓئِكَ يُنَادَوْنَ مِنْ مَكَانٍ بَع۪يدٍ “(Sanki) onlara uzak bir yerden sesleniliyor!” Bu cümle şöyle de anlaşılabilir: “(Sanki) onlara uzak bir yerden bağırılıyor (da Kur’an’da ne söylendiğini anlamıyorlar).” Bu ifade Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilmektedir.

Vahye karşı kalplerini kilitleyen, kulaklarında ağırlık ve sağırlık bulunduğunu söyleyen ve ona karşı derin bir körlük içerisinde bulunanlar sanki çok uzaklardan kendilerine seslenilen kişiler gibi tanıtılmaktadırlar. Buna göre, onların vahye karşı ilgisizlikleri vahyin söylediklerini anlamak istememelerindeki kararlılıkları bu şekilde nitelendirilmekte ve onların hakikatleri duymak istememeleri dile getirilmektedir.

Kendilerine çok uzaklardan seslenilenler nasıl ki söyleneni anlayamazlarsa, bunlar da yanıbaşlarında olmasına rağmen vahiyden çok çok uzaktaki insanlar gibi bir umursamazlık veya vahye karşı bir düşmanlık pozisyonunu tercih etmişlerdi. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette inkârcıların ve müşriklerin olumsuz tavırları çeşitli şekillerde ortaya konulmuş olmakta, şimdiki ve sonraki muhatapların da böyle davranmamaları gerektiği kendilerine öğütlenmiş olmaktadır.

ııı. Hz. Musa’nın İnkârcı Kavminin Durumu

وَلَقَدْ اٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ فَاخْتُلِفَ ف۪يهِ وَلَوْلَا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَاِنَّهُمْ لَف۪ي شَكٍّ مِنْهُ مُر۪يبٍ “Yemin olsun ki biz Musa’ya da Kitabı vermiştik; (fakat) onda anlaşmazlığa düşülmüştü. Senin Rabbinden bir söz geçmemiş olsaydı elbette aralarında (hemen) hüküm verilirdi. Şüphesiz ki onlar (Mekkeliler) de ondan (Kur’an’dan) kuşkulandıran bir şüphe içindedir.”

Âyetteki وَلَقَدْ اٰتَيْنَا ve lekad âteynâ fiili “yemin olsun ki vermiştik”; مُوسَى mûsâ kelimesi “Musa’ya”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı, vahyi”; فَاخْتُلِفَ fahtülife edilgen fiili “ihtilaf edilmişti”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; وَلَوْلَا كَلِمَةٌ ve levlâ kelimetün ifadesi “bir kelime, bir karar (şöyle) olmasaydı”; سَبَقَتْ sebekat fiili “geçmiş”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; لَقُضِيَ lekudiye edilgen fiili “muhakkak ki bitirilmiş, hüküm verilmiş olurdu”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; وَاِنَّهُمْ ve innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَف۪ي شَكٍّ lefî şekkin fadesi “elbette şüphe içinde(dir)”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; مُر۪يب mürîbin kelimesi ise “kuşku veren” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e ve müminlere moral verilmesi ve Hz. Musa’dan bir örnek getirilerek onların rahatlatılması gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin aynısı Hûd 11/110’da da geçmektedir. Biz âyet hakkındaki geniş bilgilendirmeleri orada yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, çok önemli bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

1. وَلَقَدْ اٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ فَاخْتُلِفَ ف۪يهِ “Yemin olsun ki biz Musa’ya da Kitabı vermiştik; (fakat) onda anlaşmazlığa düşülmüştü.” Bu âyetin önceki âyetlerle anlam ilişkisi açıktır. Buna göre daha önce yorumunu yaptığımız Fussılet 41/43. âyette inkârcıların sözlerinin daha önceki peygamberlere de yönlendirildiği belirtilmişti; bu âyette ise o beyana dair bir örnek verilmektedir. Hz. Peygamber’e yönelik olarak söylenmek istenen şudur: İnkâr ve muhalefet ilk kez seninle ve Kur’ân ile başlamadı; Hz. Musa’ya ve ona verilen el-Kitâb’a da aynı şey uygulanmıştı.

Ayrıca bağlam ile irtibat noktasında şu da söylenebilir: Kur’ân eğer Arapça dışında başka bir dilde gelseydi, farklı farklı diller söz konusu edileseydi ihtilaf çok daha fazla olurdu. Çünkü dili İbrânice veya Aramice olan el-Kitâb’ın muhtapları bunca ihtilafa düştüğüne göre, birden farklı dillerde gelen mesajla ilgili tartışma ve ihtilafların çok daha fazla olacağı mesajı burada verilmiş olabilir.

Yüce Allah, önceki ayette Mekke kâfirlerinin tevhidi inkârda ısrar ettiklerini, çünkü kalplerinde kılıf, kulaklarında ağırlık bulunduğunu söyledikten sonra, onların Hz. Muhammed’in peygamberliğini inkâr edip tebliğ ettiği kitabını yalanlama hususunda ısrar ettiklerini belirtmiştir. Bu ifade Hz. Peygamber için bir tesellidir.(22)

Yüce Allah kâfirlerin, bütün peygamberlere karşı aynı yanlış yaklaşım içinde olduklarını ifade etmiş ve buna bir örnek getirmiştir. Bu örnek şudur: Yüce Allah, Hz. Musa’ya el-Kitâb’ı indirince, kavmi onun hakkında ihtilafa düşmüşlerdi. Bir kısmı onu kabul ederken, diğerleri inkâr etmiştir. Bu durum, insanların âdetinin ve tavrının hep böyle olduğuna delalet etmektedir.(23)

2. وَلَوْلَا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ “Senin Rabbinden bir söz geçmemiş olsaydı elbette aralarında (hemen) hüküm verilirdi.” Yüce Allah’tan geçmiş olan kelime yani hüküm onların cezalandırılmasıyla ilgilidir. Eğer böyle bir prensip veya ilke söz konusu olmasaydı, inkârcılar ve müşriklerle ilgili olarak hemen azap hükmü verilmiş, öncekilerin ve sonrakilerin hepsi de helak edilmiş olurdu. Buradan anlaşılıyor ki âyetin bu cümlesinden maksat öncelikle son ümmetin inkârcıları olsa da esasında bütün zamanların insanları kast ediliyor demektir.

Benzerleri Yûnus 10/19, Hûd 11/110, Tâhâ 20/129, Şûrâ 42/21’de de geçen bu ifade gereği “Yüce Allah’tan bir kelimenin geçmiş olması” azabın mahşere ertelenmesi ve inkârcılara zaman tanınmasıyla ilgili ezeli hüküm vermesi manasına gelmektedir. Bu ifadenin bir başka benzeri de Şûrâ 42/14’te geçmektedir.

Orada “belirlenmiş bir süreye kadar” ifadesi yer almakta ve bunun da dünya hayatı olduğu anlaşılmaktadır. İnsanlara zaman tanınmasının nedeni, içlerinden birilerinin inanabilme ihtimalidir. Eğer inanmazlarsa kendilerine tanınan zamanın onların lehine değil, aleyhine olacağı da Âl-i İmrân 3/178’de hatırlatılmaktadır.

3. وَاِنَّهُمْ لَف۪ي شَكٍّ مِنْهُ مُر۪يبٍ “Şüphesiz ki onlar (Mekkeliler) de ondan (Kur’an’dan) kuşkulandıran bir şüphe içindedir.” Bu ifade Fussılet sûresinin beşinci âyetinde inkârcıların dile getirdiği bahanelerin bir başka şekilde dile getirilmesidir.

Yüce Allah İbrâhim 14/9, Hûd 11/62, Şûrâ 42/14’te ifade edildiği üzere tıpkı önceki helak edilmiş kavimlerin kendi kitaplarından şüphede oldukları gibi Mekkeli müşriklerin de Hz. Peygamber’e indirilen ve onun da tebliğ ettiği vahiyden, yani Kur’ân’dan derin şüphede olduklarını haber vermektedir. Nitekim Hûd 11/110 ve Sebe’ 34/54’te de aynı gerçeğe dikkat çekimektedir. Hûd 11/62’de şekk ve mürîb kelimeleri hakkında açıklama yaptığımız için burada tekrara düşmek istemiyoruz.

c) Sorumluluklar ve Mahşer

Yüce Allah, sûrenin 46-48. âyetlerinde sorumlulukların şahsiliği bağlamında “Kim iyi bir iş yaparsa, bu kendi lehinedir. Kim de kötülük yaparsa aleyhinedir. Rabbin kullara hiçbir şekilde zulmedici değildir” buyurduğunu, Son Saat’in bilgisinin sadece O’na havale edilmekte olduğunu bildirmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın bilgisi dışında hiçbir meyvenin veya çekirdeğinin kabuğunu yarıp çıkamadığı, hiçbir dişinin gebe kalamadığı ve doğuramadığı, inkârcılara “Ortaklarım nerede!” diye seslenildiği gün, “(Buna dair) bizden hiçbir şahit olmadığını sana arz ederiz” diyecekleri, dünyada önceden yalvarıp durdukları şeylerin onlardan uzaklaşmış ve kendileri için kaçacak hiçbir yerin olmadığını da anlamış olacakları haber verilmektedir.

ı. Sorumlulukların Şahsiliği

مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِه۪ وَمَنْ اَسَآءَ فَعَلَيْهَا وَمَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَب۪يدِ “Kim iyi bir iş yaparsa (bu) kendi lehinedir. Kim de kötülük yaparsa kendi aleyhinedir. Senin Rabbin kullara asla haksızlık edici değildir.”

Âyetteki مَنْ عَمِلَ men ‘amile ifadesi “her kim işlerse, yaparsa”; صَالِحًا sâlihan kelimesi “salih bir amel, iyi ve yararlı bir iş”; فَلِنَفْسِه fe linefsihî ifadesi “(bu), kendisi nefsi, kendisi içindir”; وَمَنْ اَسَآءَ ve men esâe ifadesi “ve her kim de kötülük yaparsa”; فَعَلَيْهَا fe ‘aleyhâ ifadesi “kendi aleyhinedir”; وَمَا رَبُّكَ ve mâ rabbuke ifadesi “ve senin Rabbin hiçbir şekilde değildir”; بِظَلَّامٍ bizallâmin ifadesi “haksızlık, zulmedici”; لِلْعَب۪يدِ li’l-‘abîdi ifadesi ise “kullar(ı) için, kullar(ın)a” demektir.

Burada sorumlulukların şahsiliği ve Yüce Allah’ın kullarına hiçbir şekilde haksızlık etmediği gündeme getirilmektedir.

1.مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِه۪ وَمَنْ اَسَآءَ فَعَلَيْهَا “Kim iyi bir iş yaparsa (bu) kendi lehinedir. Kim de kötülük yaparsa kendi aleyhinedir.” Bir benzeri de Câsiye 45/15’te geçen bu iki cümlede, Yüce Allah Hz. Peygamber’i rahatlatıp kendisine moral vermek istemekte ve sorumlulukların şahsi olduğuna dair onu bilgilendirmektedir.

Bağlam dikkate alındığında, burada sözü edilen “salih amel”den maksadın “tevhid içerikli eylemler”, “kötülükler”den maksadın ise “şirk ve inkâr olduğu” söylenebilir. Daha genel ve serbest bir okumayla düşünülürse, maksadın insanların bütün eylemlerini kapsadığı da ifade edilmelidir.

“Sorumluluğun şahsiliği” konusunu Bakara 2/134’te ve Necm 53/39 gibi çeşitli âyetlerde ele almıştık. Burada sadece şu kadarını söylemekle yetinelim: Günah ve sorumluluklar şahsidir; çünkü insan için kendi yaptığından başka bir şey söz konusu olmayacaktır. Pek çok âyette(24) de yer aldığı üzere, mahşerde kimsenin kimseye hiçbir faydası dokunmayacak, herkes yaptığıyla karşılaşacaktır.

Necm 53/37-38’de de yer alan mesajlarda, insan sorumluluğuyla ilgili temel ilkenin bütün peygamberlerin risalet öğretilerinde aynı olduğu, aynı kaynaktan geldikleri için ilâhî mesajların ruh birlikteliğine sahip oldukları, böylece aynı değerleri insanlığa sundukları beyan edilmektedir. Bu âyetlerin anlamı Kur’ân’da geçen “kim bir iyilik yaparsa kendisi için, kim de bir kötülük yaparsa kendi aleyhine yapmış olur”(25) ifadeleriyle tam bir uyum arz etmektedir.

2.وَمَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَب۪يدِ “Senin Rabbin kullara asla haksızlık edici değildir.” Yüce Allah insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek, insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına kendilerinin katlandıklarını bildirmek istemektedir.(26)

Âyetin bu cümlesinde Yüce Allah’ın kullarına hiçbir şekilde zulmetmeyeceği belirtilmektedir. Burada مَا mâ edatıyla بِ bâ/bi harfinin birlikte kullanımı “hiçbir şekilde”, “aksi düşünülemeyecek şekilde” gibi anlamlar vermekte, dolayısıyla Yüce Allah’ın zulmetmesini düşünmenin bile akla ziyan olduğu vurgulanmaktadır.

Kehf 18/49’da ve daha pek çok âyette yer aldığı üzere, Yüce Allah hiç kimseye hiçbir şekilde zulmetmez; kullarına zulmetmeyi kesinlikle istemez;(27) işte burada da vurgulanan husus budur. Cehenneme gidenler kendi hak edişlerinin sonucu bu cezaya çarptırılmış olacaklardır.

“Muhakkak ki Allah insanlara hiçbir şekilde zulmetmez; fakat insanlar kendilerine zulmederler” mealindeki Yûnus 10/44’te de açıkladığımız gibi, burada Yüce Allah’ın kullarına karşı tutumu ve insanların kendilerine karşı haksızlık etmeleri gündeme getirilmektedir. Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Allah (hiç kimseye veya hiçbir şeye) zerre kadar bile olsa haksızlık etmez.”

ıı. Son Saat ve Mahşerdeki Çaresizlik

اِلَيْهِ يُرَدُّ عِلْمُ السَّاعَةِ وَمَا تَخْرُجُ مِنْ ثَمَرَاتٍ مِنْ اَكْمَامِهَا وَمَا تَحْمِلُ مِنْ اُنْثٰى وَلَا تَضَعُ اِلَّا بِعِلْمِه۪ وَيَوْمَ يُنَاد۪يهِمْ اَيْنَ شُرَكَآء۪ي قَالُوٓا اٰذَنَّاكَ مَا مِنَّا مِنْ شَه۪يدٍ “O (Son) Saat’in bilgisi, yalnızca O’na bırakılır (O’na aittir). O’nun bilgisi dışında hiçbir meyve kabuğunu yarıp çıkamaz; hiçbir dişi gebe kalamaz ve doğuramaz. (Allah) onlara (müşriklere) ‘Ortaklarım nerede!’ diye seslendiği gün ‘(Buna dair) bizden hiçbir şahit olmadığını sana arz ederiz!’ diyeceklerdir.”

Âyetteki اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “sadece O’na”; يُرَدُّ yüraddü edilgen fiili “havale edilmektedir”; عِلْمُ السَّاعَةِ ‘ılmu’s-sâ‘ati tamlaması “o (Son) Saat’in bilgisi”; وَمَا تَخْرُجُ ve mâ tahrucü ifadesi “(hiçbir şey) çıkmaz, çıkamaz”; مِنْ ثَمَرَاتٍ min semerâtin sözcüğü “meyvelerden”; مِنْ اَكْمَامِهَا min ekmâmihâ kelimesi “onun kabuklarından, tomurcuklarından”; وَمَا تَحْمِلُ ve mâ tahmilü fiili “taşıyamaz, hamile kalamaz”; مِنْ اُنْثٰى min ünsâ ifadesi “herhangi bir dişi”; وَلَا تَضَعُ ve lâ teda‘u fiili “doğum da yapamaz ki”; اِلَّا بِعِلْمِه۪ illâ bi ‘ılmihî istisnası “O’nun bilgisi olmadan, (bütün bunların hepsi) mutlak surette O’nun bilgisiyledir”;وَيَوْمَ veyevme kelimesi “o gün”; يُنَاد۪يهِمْ yünâdîhim fiili “onları (şöyle) çağıracaktır”; اَيْنَ eyne edatı “neredeymiş”; شُرَكَآءِي şürakâî tamlaması “benim ortaklarım”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki, diyecekler ki”;اٰذَنَّاكَ âzennâke fiili “sana arz etmekteyiz”; مَا مِنَّا mâ minnâ ifadesi “bizden yana yoktur, bizim için yoktur”; مِنْ شَه۪يد min şehîdin ifadesi ise “hiçbir şahid” demektir.

Burada Son Saat’in sadece Yüce Allah tarafından bilineceği ve O’nun eşsiz ve erişilmez bilgisiyle ilgili ifadeler gündeme getirilmektedir.

Âyette Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi ve kudreti dikkatlere sunulmakta, bir tevhid bilinci inşa edilmek istenmektedir.

1. اِلَيْهِ يُرَدُّ عِلْمُ السَّاعَةِ “O (Son) Saat’in bilgisi, yalnızca O’na bırakılır (O’na aittir).” Yüce Allah önceki âyette iyilik yapanların bunu kendi lehlerine, kötülük yapanların da kendi aleyhlerine yapmış olacaklarını, hiçbir kuluna hiçbir şekilde zulmetmeyeceğini bildirdikten sonra, dünyada yapılanların karşılığının görülme yeri ve zamanı hakkında bilgi vermektedir. Bu çerçevede Son Saat’in bilgisinin sadece ve sadece O’na ait olduğu vurgulu bir ifadeyle ortaya konulmuş olmaktadır.

Çeşitli âyetlerde(28) geçen يُرَدُّ yüraddü edilgen fiili “reddedilmek”, “çevrilmek”, “döndürülmek”, “havale edilmek” gibi anlamlar içermekte ve konuyla ilgili bilginin Yüce Allah’a ait olduğu vurgulanmak istenmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve konuyla ilgili diğer âyetlerde hasr/kasr denen “vurgulu” ifade teknikleri kullanıldığı için bu konuda başkalarının bilgi sahibi olmadığı beyan edilmek istenmektedir. Bu âyette de اِلَيْهِ ileyhi ifadesinin öne alınması, bir takdim-te’hîr teknikli “vurgulu” bir ifade oluşturmaktadır.

Son Saat konusuyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Bu bağlamda bir tanesini meal olarak aktarmakla yetinelim: A‘râf 7/187’de Son Saat’le ilgili soruya ve ona verilmesi gereken cevaba şu şekilde yer verilmektedir:

“Sana, O (Son) Saat’in demir atma zamanından soruyorlar. De ki: Kıyâmetin bilgisi sadece Rabbimin katındadır. Onun vaktini O’ndan başkası ortaya koyamaz. O, bütün ağırlığını göklerde ve yerde hissettirecektir; size ansızın gelecektir. Sanki sen onu bilebilirmişsin gibi sana soruyorlar. De ki: Onun bilgisi sadece Allah katındadır; fakat insanların çoğu bu gerçeği bilmezler.”

Bu âyete rağmen, Son Saat/kıyâmet hakkında fikir beyan etmek gerçekten büyük bir cesaret ister. Çünkü kıyâmetin kopma vakti yani Son Saat’in gerçekleşme zamanı gaybın konusudur. Gaybı da Yüce Allah’tan başka hiçbir varlık bilemez. Dahası, Son Saat “aniden” gerçekleşecektir.

Konunun işlendiği pek çok âyette(29) de olduğu gibiبَغْتَة beğteten kelimesi zikredilmekte ve Son Saat’in aniden gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Aniden gelecek veya gerçekleşecek bir olayın bilinmesi de gelecek alametlerinin olması da mümkün değildir. Çünkü alamet varsa anilik ortadan kalkar.

Nâzi‘ât 79/44’te detaylı bir şekilde ele alacağımız üzere, bu konu çok tartışıldığı ve hakkında birtakım spekülasyonlar da yapıldığı için, Son Saat’in, yani kıyametin vaktinin Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin bilemeyeceğini, o konudaki bilginin sadece Yüce Allah’ın katında olduğunu hatırlatmakla yetinelim.

2. وَمَا تَخْرُجُ مِنْ ثَمَرَاتٍ مِنْ اَكْمَامِهَا وَمَا تَحْمِلُ مِنْ اُنْثٰى وَلَا تَضَعُ اِلَّا بِعِلْمِه۪ “O’nun bilgisi dışında hiçbir meyve kabuğunu yarıp çıkamaz; hiçbir dişi gebe kalamaz ve doğuramaz.” Yüce Allah kendi erişilmez bilgisini ve kudretini ortaya koymak üzere مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarını kullanarak hasr/kasr yöntemiyle “vurgulu” bir ifadeyle iki noktaya işaret etmektedir.

a) وَمَا تَخْرُجُ مِنْ ثَمَرَاتٍ مِنْ اَكْمَامِهَا “Hiçbir meyve (çekirdeği) kabuğunu yarıp çıkamaz.” Yüce Allah’ın bilgisi olmadan hiçbir meyvenin kabuğunu çatlatıp çıkamayacağı, bir başka deyişle tomurcuklarından, bulundukları çekirdeğin içinden ayrılıp ortaya çıkamayacağı, ayrıca hiçbir dişinin hamile kalamayacağı ve doğuramayacağı bildirilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَكْمَام ekmâm kelimesi kimm veya kimmeh kelimesinin çoğuludur ve “kabuk” veya “tomurcuk” manasına gelmektedir.(30) Ayrıca âyette zikredilen ثَمَرَات semerât sözcüğü “meyveler” manasına gelmektedir.

b) وَمَا تَحْمِلُ مِنْ اُنْثٰى وَلَا تَضَعُ اِلَّا بِعِلْمِه۪ “O’nun bilgisi olmadan hiçbir dişi gebe kalamaz ve doğuramaz.” Bir kez de Fâtır 35/11’de geçen bu cümledeki اُنْثٰى ünsâ kelimesi de doğurabilen bütün dişiler ve anneler için kullanılmakta, bütün canlıları içermektedir. Çünkü kelimenin başındaki مِنْ min edatı mutlak umum ifade eden bir manadadır.

Konuyla ilgili olarak mutlak sûrette hatırlanması gereken âyetlerden birisi En‘âm 6/59’dur: “Gaybın anahtarları sadece O’nun (Allah’ın) yanındadır; onları O’ndan başkası bilemez. O, karada ve denizde ne varsa hepsini bilir; O’nun ilmi dışında bir yaprak bile düşmez. Yerin karanlıkları içindeki tek bir tane, yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır.”

Benzer bir mesaj içermesi bakımından hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Ra‘d 13/8-10’dur: “Allah her dişinin neyi taşımakta olduğunu (neye gebe olduğunu), rahimlerin neyi eksiltiğini ve neyi arttırdığını bilir. O’nun katında her şey ölçü iledir. (O), görüleni de görülmeyeni de bilendir; çok büyüktür; yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.” İşte bütün bu âyetlerde verilmek istenen mesaj Yüce Allah’ın bilgisinin ve kudretinin eşsizliği ve erişilmezliğidir.

3. وَيَوْمَ يُنَاد۪يهِمْ اَيْنَ شُرَكَآء۪ي قَالُوٓا اٰذَنَّاكَ مَا مِنَّا مِنْ شَه۪يدٍ “(Allah) onlara (müşriklere) ‘Ortaklarım nerede!’ diye seslendiği gün ‘(Buna dair) bizden hiçbir şahit olmadığını sana arz ederiz!’ diyeceklerdir.” Yüce Allah mahşerdeki sorgulamada müşrikleri kınayacağını, ayıplayacağını ve mahcup edeceğini beyan edercesine, dünyadayken kendisine koşulan ortakları müşriklere soracağını, onların ise buna dair söyleyecekleri herhangi bir şey bulunmadığını itiraf edeceklerini haber vermektedir.

a)وَيَوْمَ يُنَاد۪يهِمْ اَيْنَ شُرَكَآء۪ي “(Allah) onlara ‘Ortaklarım nerede!’ diye seslendiği gün.” Kasas 28/62 ve 74’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah konuyla ilgili olarak şöyle buyurmaktadır: “O gün (Allah) onlara seslenerek ‘Benim ortaklarım olduklarını iddia ettikleriniz hani nerede?’ diyecektir.” Ayrıca soruya konu olan benzer cümleler En‘âm 6/22, A‘râf 7/37, Nahl 16/27, Şu‘arâ’ 26/92-93, Mü’min 40/73, Fussılet 41/47 gibi âyetlerde de yer almaktadır.

Yüce Allah önceki cümlede beyan ettiği Son Saat’e gönderme yapmakta ve işte kıyamette dünya hayatında inkârcılığı tercih edenlere sesleneceğini haber vererek Allah’a ortak isnat edenlere “Ortaklarım olduğunu sandığınız şeyler hani nerede?” diye kendilerine alaycı bir soru yönlendirecektir. Yüce Allah’ın yönlendireceği bu soru muhtemelen melekler aracılığıyla muhataplara iletilen bir buyruk olarak gerçekleşecektir.

Buradaki soru elbette cevabı beklenen bir ifade değil, aksine muhatapların yalancı olduklarını ve çaresizliklerini ortaya koymayı amaçlayan bir ayıplama cümlesidir. Kalem 68/41’de geçtiği gibi, bu istek, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(31)

İnkârcıların dünyadayken yapageldikleri şeylerin yanlış, tevhidin ve risaletin ise doğru olduğunu anlayacakları o gün Yüce Allah bu kişilere seslenecek ve “Nerede dünyadayken taptıklarınız?”, “İbadette bana ortak koştuklarınız”, “Şefaat edeceğini sandıklarınız”, “Size yardım etmeleri ve sizi başınıza gelen bu azaptan kurtaracağını sandıklarınız, hani neredeler?” diye onları ayıplayacaktır.(32)

b) قَالُوٓا اٰذَنَّاكَ مَا مِنَّا مِنْ شَه۪يدٍ “(Buna dair) bizden hiçbir şahit olmadığını sana arz ederiz’ diyeceklerdir.” Yüce Allah müşriklere mahşerde soracağını haber verdiği “ortaklarım nerede!” sorusuna onların vereceği cevabı şimdiden hatırlatmaktadır. Buna göre, müşrikler kendilerinin bu konuda hiçbir şahitlerinin olmadığını ilan edeceklerdir.

Âyette geçen اٰذَنَّا âzennâ fiili “ilan etmek”, “itiraf etmek”, “arz etmek”, “duyurmak”(33) gibi manalar içermekte, böyle bir ortaklığa hiç kimsenin şahit olmadığını itiraf edecekleri belirtilmek istenmektedir. Âyette yer alan مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmaktadır.

Mahşerde birilerinin başkalarından yardım almaları mümkün olmadığı gibi İbrâhim 14/22, Rûm 30/13, Fâtır 35/14 ve Ahkâf 46/6’da da geçtiği gibi dünyadaki ortak koşmaların konusu olan varlıklar da orada bunu reddedeceklerdir.

Kasas 28/63. âyetin sonunda “Onlar zaten bize de tapmıyorlardı” şeklinde buna yönelik örnek bir ifade yer almaktadır. Mahşerde perişan olmamak ve pişmanlık yaşamamak için dünya hayatında hak ve hakikatten yana tavır belirleyip ona göre bir hayat yaşamak yaratılışın gayesine uygun davranmaktır.

ııı. İnkârcılığın Feci Akıbeti

وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَدْعُونَ مِنْ قَبْلُ وَظَنُّوا مَا لَهُمْ مِنْ مَح۪يصٍ “(Böylece dünyada) yalvarıp durdukları (şeyler) onlardan uzaklaşmış, kendileri için kaçacak hiçbir yer olmadığını da anlamış (olacak)lardır.”

Âyetteki وَضَلَّ ve dalle fiili “ve kaybolmuştur, kaybolacaktır”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; مَا كَانُوا يَدْعُونَ mâ kânû yed‘ûne ifadesi “yalvarmış oldukları şeyler”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi daha önce”; وَظَنُّوا ve zannû fiili “ve sanmış, anlamış olacaklar ki”; مَا لَهُمْ mâ lehum ifadesi “onlar için yoktur”; مِنْ مَح۪يصٍ min mahîsın ifadesi ise “hiçbir kaçacak yer” demektir.

Burada putperestlerin mahşerde yaşayacakları korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

Âyeti incelemeye başlamadan önce belirtelim ki Kur’ân’da bir üslup olarak Son Saat, kıyamet, âhiret, cennet, cehennem vs. ile ilgili konularda zaman zaman “geçmiş zaman” kalıpları kullanılmaktadır. Bunun sebebi ilgili olayın mutlak surette yaşanacağını zihinlere benimsetmektir. Fiilin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi olayın olup bittiğini değil, mutlak surette gerçekleşeceğini öğretmeyi hedeflemektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki fiil kullanımları da bunun bir örneğini oluşturmaktadır.

1.وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَدْعُونَ مِنْ قَبْلُ “(Böylece dünyada) yalvarıp durdukları (şeyler) onlardan uzaklaşmış (olacak)tır.” Yüce Allah putperestlerin daha önceden dünya hayatlarında kendilerine yalvarıp yakardıkları, hatta tapındıkları varlıkların hepsinin ortakıklardan kaybolup gitmiş olacağını, diğerlerinin de artık azaptan kaçıp kurtulacakları, yani kendisine sığınabilecekleri hiçbir yerin bulunmadığını anlamış olacaklarını haber vermektedir.

“Onlar da kâfir olduklarına dair kendi aleyhlerine şahitlik ederek, ‘Bizden kaybolup gitmişler’ derler” mealindeki A‘râf 7/37’de de açıkladığımız üzere, mahşerde yaşanacak durumla ilgili olarak Mü’min 40/74’te de benzeri bulunan bu ifade gereği, Yüce Allah ölüm anında kâfirlere sorulacak soruya onların bu şekilde cevap vereceğini haber vermektedir. Demek ki sahte tanrılar kendilerine tapanları daha ölüm anında bile terk etmiş olacaklardır. Putlar putperestlerden kaybolmuş olacaktır. Bu konuda pek çok âyette bilgi verilmektedir.(34)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi, En‘âm 6/94’te mahşer şartlarında da benzer ifadelerin havada uçuşacağı haber verilmektedir. Âyet mealen şöyledir: “Andolsun ki, sizi ilk defa yarattığımız gibi teker teker bize geleceksiniz ve (dünyada) size verdiğimiz şeyleri arkanızda bırakacaksınız. Yaratılışınızda ortaklarımız sandığınız şefaatçilerinizi de yanınızda göremeyeceğiz. Andolsun, aranız açılmış ve (ilah) sandığınız şeyler sizden kaybolup gitmiştir.”

2. وَظَنُّوا مَا لَهُمْ مِنْ مَح۪يصٍ “Kendileri için kaçacak hiçbir yer olmadığını da anlamış (olacak)lardır.” Yüce Allah mahşerde putperestlerin yaşayacağı çaresizlikleri ifade bağlamında önce kendilerinden yardım bekledikleri putların yok olup gitmiş olacağını, ortalıklarda görünmeyeceklarini beyan etmekte, sonrasında ise bu defa onların da ateş azabından kaçıp kurtulacakları herhangi bir yer bulamayacaklarını kesinkes anlamış olacaklarını haber vermektedir. Âyette geçen ظَنُّوا zannû fiili burada “zannetmek” değil de “kesinkes anlamak”(35) manasına gelmektedir.

Zann kavramı Kur’ân’da çeşitli yönleriyle ele alınmaktadır. Z-n-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 69 yerde geçmektedir. Bu kökten kelimeler bazı âyetlerde “kesin bilgi, inanmak”;(36) diğerlerinde ise “zannetmek”(37) anlamında ve olumsuz bir içerikte kullanılmaktadır. Bu bağlamda tercümesinde genellikle hata yapıldığını düşündüğümüz bir âyeti hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Ey inananlar, zandan çok sakının. Çünkü zannın bir bölümü günahtır (haramdır).”(38) Bu âyetin, “Zannın çoğundan kaçının” şeklindeki tercümesinin doğru olmadığını düşünmekteyiz. Çünkü âyetteki kesîr kelimesi ez-zann kelimesiyle değil, ictenibû emriyle ilişkilidir. Dolayısıyla âyetin anlamı “Zandan çok sakının” şeklindedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki مَح۪يص mahîs kelimesi Kur’ân’da geçtiği beş(39) ayetin hepsinde de olumsuz bir içerikte yer almaktadır. Bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi çeşitli âyetlerde “cehennemden kaçıp kurtulmanın mümkün olmadığını” göstermekte,(40) Şûrâ 42/35 ile Kâf 50/36. ayette ise ölüm, azap veya Yüce Allah’tan kaçmanın imkânsız olduğunu ifade etmektedir.

Ayette مِنْ min/cer harfinden sonra مَح۪يص mahîs şeklinde “nekra” bir kelimenin getirilmesi, ölümden, azaptan veya Allah’tan kaçışın hiçbir şekilde mümkün olmadığını ve O’ndan başka sığınağın da bulunmadığı manasını içermektedir.

Zâriyât 51/50’de dile getirildiği üzere, “Allah’a kaçmak” yerine, Allah’tan kaçmaya çalışanlar kaçacak delik bulamayacaklardır. “Her can ölümü tadıcıdır”(41) ve “nerede bulunurlarsa bulunsunlar ölüm insanları yakalayacaktır.”(42) Mekke müşrikleri ve bütün zamanların inkârcıları şunu bilmelidirler: İnsanlar ya Allah’a kaçarlar ya da Allah’tan kaçarlar.

Allah’a kaçanlar hayatı O’nun belirlediği esaslar çerçevesinde yaşamayı tercih edenlerdir ve bunlar sonunda cennete gideceklerdir. Allah’tan kaçanlar ise bu kaçış çabalarının ölümle biteceğini unutmamalıdırlar; zaten bunların sonu ise ateş azabıdır.

Çok daha güçlü medeniyetler üreten geçmiş milletler bile ölümden ve helâkten kaçıp kurtulamadığına göre bunun istisnası yok demektir. Ayetteki temel mesaj, Yüce Allah’ın kudretini hatırlatmak ve ilâhi irade doğrultusunda yaşamayı tercihi öğretmektir.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., IV, 196. 2 - Semerkandî, age., III, 228; Taberî, age., XXIV, 123.
• 3 - Âl-i İmrân 3/5; En‘âm 6/59; Lokmân 31/34; Mü’min 40/19; Mücâdele 58/7.
  • Âl-i İmrân 3/5 En‘âm 6/59 Lokmân 31/34 Mü'min 40/19 Mücâdele 58/7
• 4 - Semerkandî, age., III, 229; Taberî, age., XXIV, 124. 5 - Bakara 2/96, 110, 233, 237, 265; Âl-i İmrân 3/15, 20, 156, 163; Nisâ’ 4/58, 134; Mâide 5/71; Enfâl 8/39, 72; Hûd 11/112; İsrâ’ 17/1, 17, 30, 96; Tâhâ 20/35; Hacc 22/61, 75; Furkân 25/20; Lokmân 31/28; Ahzâb 33/9; Sebe’ 34/11; Fâtır 35/31, 45; Mü’min 40/20, 44, 56, Fussılet 41/40; Şûrâ 42/11, 27; Feth 48/24; Hucürât 49/18; Hadîd 57/4; Mücâdile 58/1; Mümtehıne 60/3; Teğâbun 64/2; Mülk 67/19; İnşikâk 58/15.
  • Bakara 2/96 Bakara 2/110 Bakara 2/233 Bakara 2/237 Bakara 2/265 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 Mâide 5/71 Enfâl 8/39 Enfâl 8/72 Hûd 11/112 İsrâ 17/1 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Tâhâ 20/35 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Furkân 25/20 Lokmân 31/28 Ahzâb 33/9 Sebe' 34/11 Fâtır 35/31 Fâtır 35/45 Bakara 2/96 Âl-i İmrân 3/15 Nisâ 4/58 Şûrâ 42/11 Şûrâ 42/27 Fetih 48/24 Hucurât 49/18 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/1 Mümtehine 60/3 Teğâbun 64/2 Mülk 67/19 Mücâdele 58/15
• 6 - Zemahşerî, age., IV, 196.
• 7 - Râzî, age., XXVII, 132.
• 8 - Âl-i İmrân 3/184; En‘âm 6/33-34, 66, 147-148; A‘râf 7/64, 92, 96, 101; Yûnus 10/39, 41, 73, 74; Hûd 11/27; Yûsuf 12/110; Hıcr 15/80; Nahl 16/113; İsrâ’ 17/59; Hacc 22/42, 44; Mü’minûn 23/24-26, 33-39, 44, 48; Furkân 25/37; Şu‘arâ 26/105, 117, 123, 139, 141, 160, 176, 189; ‘Ankebût 29/18, 37; Sebe’ 34/45; Fâtır 35/4, 25, 45; Yâsîn 36/14; Sâffât 37/127; Sâd 38/4, 12, 14; Zümer 39/25; Mü’min 40/5, 70; Fussılet 41/43; Kâf 50/12, 14; Tûr 52/52; Kamer 54/3, 9, 18, 23, 25, 33; Mülk 67/9, 18; Hâkka 69/4; Şems 91/11, 14.
  • Âl-i İmrân 3/184 En‘âm 6/34 En‘âm 6/66 En‘âm 6/148 A‘râf 7/64 A‘râf 7/92 A‘râf 7/96 A‘râf 7/101 Yûnus 10/39 Yûnus 10/41 Yûnus 10/73 Yûnus 10/74 Hûd 11/27 Yûsuf 12/110 Hicr 15/80 Nahl 16/113 İsrâ 17/59 Hacc 22/42 Hacc 22/44 Mü'minûn 23/26 Mü'minûn 23/39 Mü'minûn 23/44 Mü'minûn 23/48 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/105 Şu‘arâ 26/117 Şu‘arâ 26/123 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/141 Şu‘arâ 26/160 Şu‘arâ 26/176 Şu‘arâ 26/189 ‘Ankebût 29/18 ‘Ankebût 29/37 Sebe' 34/45 Fâtır 35/4 Fâtır 35/25 Fâtır 35/45 Yâsîn 36/14 Sâffât 37/127 Sâd 38/4 Sâd 38/12 Sâd 38/14 Zümer 39/25 Mü'min 40/5 Mü'min 40/70 Fussilet 41/43 Kâf 50/12 Kâf 50/14 Tûr 52/52 Kamer 54/3 Kamer 54/9 Kamer 54/18 Kamer 54/23 Kamer 54/25 Kamer 54/33 Mülk 67/9 Mülk 67/18 Hâkka 69/4 Şems 91/11 Şems 91/14
• 9 - Bakara 2/196, 211; Âl-i İmrân 3/11; Mâide 5/2, 98; Enfâl 8/13, 25, 48, 52; Ra‘d 13/6; Mü’min 40/3, 22; Fussılet 41/43; Haşr 59/4, 7.
  • Bakara 2/196 Bakara 2/211 Âl-i İmrân 3/11 Mâide 5/2 Mâide 5/98 Enfâl 8/13 Enfâl 8/25 Enfâl 8/48 Enfâl 8/52 Ra‘d 13/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/22 Fussilet 41/43 Haşr 59/4 Haşr 59/7
• 10 - Fussılet 41/5.
  • Fussilet 41/5
• 11 - Zemahşerî, age., IV, 197; Râzî, age., XXVII, 132-133.
• 12 - Fussılet 41/44. 13 - Şu‘arâ’ 26/198. 14 - Nahl 16/103.
  • Fussilet 41/44 Şu‘arâ 26/198 Nahl 16/103
• 15 - el-Hüdâ/el-hidâyet kelimesinin Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı âyetler için bk. Bakara 2/2, 97, 159, 185; Âl-i İmrân 3/4, 138; Nisâ’ 4/115; En‘âm 6/88, 91, 157; A‘râf 7/52, 203; Tevbe 9/33, Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64, 89, 102; İsrâ’ 17/94; Kehf 18/55, 57; Tâhâ 20/123; Neml 27/2, 77; Kasas 28/57, 85; Lokmân 31/3, 5, 20; Sebe’ 34/32; Fussılet 41/44; Câsiye 45/11, 20; Muhammed 47/25, 32; Feth 48/28; Necm 53/23; Saff 61/9; Cinn 72/13. 16 - Taberî, age., XI, 124.
  • Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/138 Nisâ 4/115 En‘âm 6/88 En‘âm 6/91 En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 A‘râf 7/203 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 Nahl 16/89 Nahl 16/102 İsrâ 17/94 Kehf 18/55 Kehf 18/57 Tâhâ 20/123 Neml 27/2 Neml 27/77 Kasas 28/57 Kasas 28/85 Lokmân 31/3 Lokmân 31/5 Lokmân 31/20 Sebe' 34/32 Fussilet 41/44 Câsiye 45/11 Câsiye 45/20 Muhammed 47/25 Muhammed 47/32 Fetih 48/28 Necm 53/23 Saff 61/9 Cinn 72/13
• 17 - Yûnus 10/57; Nahl 16/69; İsrâ’ 17/82; Fussılet 41/44. 18 - Şifâ’ kelimesinin Kur’an’ın ismi olduğunun geçtiği âyetler için bk. Yûnus 10/57; İsrâ’ 17/82; Fussılet 41/44. 19 - Tevbe 9/14. 20 - Şu‘arâ’ 26/80. 21 - Nahl 16/69.
  • Yûnus 10/57 Nahl 16/69 İsrâ 17/82 Fussilet 41/44 Yûnus 10/57 İsrâ 17/82 Fussilet 41/44 Tevbe 9/14 Şu‘arâ 26/80 Nahl 16/69
• 22 - Semerkandî, age., II, 178; Taberî, age., XI, 123. 23 - Râzî, age., XXVII, 134.
• 24 - Bakara 2/48, 123, 134, 141, 286; En‘âm 6/52, 164; İsrâ’ 17/13-15; Lokmân 31/33; Fatır 35/18; Zümer 39/7; Fussılet 41/46; Câsiye 45/15; Zilzâl 99/7-8. 25 - Bakara 2/134, 141, 281, 286; Âl-i İmrân 3/25, 161; En‘âm 6/70; İbrahim 14/51; Nahl 16/97, 111; Kehf 18/88; Rûm 30/44; Lokmân 31/12; Sebe’ 34/37; Zümer 39/70; Mü’min 40/17, 40; Fussılet 41/46; Şûrâ 42/30, 34; Câsiye 45/15, 22; Müddessir 74/38.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/123 Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/286 En‘âm 6/52 En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Lokmân 31/33 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Zilzâl 99/8 Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/281 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 En‘âm 6/70 İbrâhîm 14/51 Nahl 16/97 Nahl 16/111 Kehf 18/88 Rûm 30/44 Lokmân 31/12 Sebe' 34/37 Zümer 39/70 Mü'min 40/17 Mü'min 40/40 Fussilet 41/46 Şûrâ 42/30 Şûrâ 42/34 Câsiye 45/15 Câsiye 45/22 Müddessir 74/38
• 26 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117, 182; Nisâ’ 4/40; A‘râf 7/160, 177; Enfâl 8/51; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; Kehf 18/49; Hacc 22/10; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Sebe’ 34/19; Mü’min 40/31; Fussılet 41/46; Zuhruf 43/76; Kâf 50/29. 27 - Mü’min 40/31.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 Âl-i İmrân 3/182 Nisâ 4/40 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Enfâl 8/51 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 Kehf 18/49 Hacc 22/10 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Sebe' 34/19 Mü'min 40/31 Fussilet 41/46 Zuhruf 43/76 Kâf 50/29 Mü'min 40/31
• 28 - En‘âm 6/147; Yûsuf 12/110; Nahl 16/70; Kehf 18/87; Hacc 22/ 5; Fussılet 41/47.
  • En‘âm 6/147 Yûsuf 12/110 Nahl 16/70 Kehf 18/87 Hacc 22/5 Fussilet 41/47
• 29 - En‘âm 6/31, 47; A‘râf 7/95, 187; Yûsuf 12/107; Enbiyâ’ 21/40; Hacc 22/55; Şu‘arâ’ 26/202; ‘Ankebût 29/53; Zümer 39/55; Zuhruf 43/66; Muhammed 47/18.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/47 A‘râf 7/95 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Enbiyâ 21/40 Hacc 22/55 Şu‘arâ 26/202 ‘Ankebût 29/53 Zümer 39/55 Zuhruf 43/66 Muhammed 47/18
• 30 - Semerkandî, age., III, 231; Taberî, age., XXV, 1; Zemahşerî, age., IV,198.
• 31 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34. 32 - Râzî, age., XXV, 7.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34
• 33 - Semerkandî, age., III, 232; Taberî, age., XXV, 1-2; Zemahşerî, age., IV, 199.
• 34 - En’âm 6/24; A’râf 7/53; Yûnus 10/30; Hûd 11/21; Nahl 16/87; İsrâ’ 17/67; Kasas 28/75; Fussılet 41/48; Ahkâf 46/28.
  • En‘âm 6/24 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Hûd 11/21 Nahl 16/87 İsrâ 17/67 Kasas 28/75 Fussilet 41/48 Ahkâf 46/28
• 35 - Semerkandî, age., III, 232; Taberî, age., XXV, 2; Zemahşerî, age., IV, 199. 36 - Bakara 2/46, 230, 249; Tevbe 9/118; Yûsuf 12/110; Kehf 18/53; Nûr 24/12; Sâd 38/24; Hâkka 69/20; Kıyâmet 75/25, 28; Mutaffifûn 83/4. 37 - Bakara 2/78; Âl-i İmrân 3/154; Nisâ’ 4/157; En‘âm 6/116, 148; A‘râf 7/66, 171; Yûnus 10/22, 24, 36, 60, 66; Hûd 11/27; Yûsuf 12/42; İsrâ’ 17/52, 101, 102; Kehf 18/35, 36; Enbiyâ’ 21/87; Hacc 22/15; Şu‘arâ’ 26/186; Kasas 28/38, 39; Ahzâb 33/10; Sebe’ 34/20; Sâffât 37/87; Sâd 38/27; Mü’min 40/37; Fussılet 41/22, 23, 48, 50; Câsiye 45/24, 32; Feth 48/6, 12; Hucürât 49/12; Necm 53/23, 28; Haşr 59/2; Cinn 72/5, 7, 12; İnşikâk 84/14.
  • Bakara 2/46 Bakara 2/230 Bakara 2/249 Tevbe 9/118 Yûsuf 12/110 Kehf 18/53 Nûr 24/12 Sâd 38/24 Hâkka 69/20 Kıyâmet 75/25 Kıyâmet 75/28 Mutaffifîn 83/4 Bakara 2/78 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/157 En‘âm 6/116 En‘âm 6/148 A‘râf 7/66 A‘râf 7/171 Yûnus 10/22 Yûnus 10/24 Yûnus 10/36 Yûnus 10/60 Yûnus 10/66 Hûd 11/27 Yûsuf 12/42 İsrâ 17/52 İsrâ 17/101 İsrâ 17/102 Kehf 18/35 Kehf 18/36 Enbiyâ 21/87 Hacc 22/15 Şu‘arâ 26/186 Kasas 28/38 Kasas 28/39 Ahzâb 33/10 Sebe' 34/20 Sâffât 37/87 Sâd 38/27 Mü'min 40/37 Fussilet 41/22 Fussilet 41/23 Fussilet 41/48 Fussilet 41/50 Câsiye 45/24 Câsiye 45/32 Fetih 48/6 Fetih 48/12 Hucurât 49/12 Necm 53/23 Necm 53/28 Haşr 59/2 Cinn 72/5 Cinn 72/7 Cinn 72/12 İnşikâk 84/14
• 38 - Hucürât 49/12. 39 - Nisâ’ 4/121; İbrahîm 14/21; Fussılet 41/48; Şûrâ 42/35; Kâf 50/36. 40 - Nisâ’ 4/121; İbrahîm 14/21; Fussılet 41/48.
  • Hucurât 49/12 Nisâ 4/121 İbrâhîm 14/21 Fussilet 41/48 Şûrâ 42/35 Kâf 50/36 Nisâ 4/121 İbrâhîm 14/21 Fussilet 41/48
• 41 - Âl-i İmrân 3/185; Enbiyâ’ 21/35; ‘Ankebût 29/57; Zümer 39/30. 42 - Âl-i İmrân 3/144; Nisâ’ 4/78; Ahzâb 33/16; Cum‘a 62/8.
  • Âl-i İmrân 3/185 Enbiyâ 21/35 ‘Ankebût 29/57 Zümer 39/30 Âl-i İmrân 3/144 Nisâ 4/78 Ahzâb 33/16 Cum‘a 62/8