Mâide Suresi

Medine’de hicrî 7 veya 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 120 âyetten oluşan, adını 112 ve 114. âyetlerde geçen ve “(gök) sofrası” anlamına gelen مَآئِدَة mâideh kelimesinden alan Mâide sûresi, inişe göre 108, resmî sıralamada ise 5. sûredir.

Mâide sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Nisâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre “kitap ehliyle ilgili geniş bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 44-70, 153-156; Mâide 12-13, 18-26, 41-45, 51-66, 68-71, 77-86), “sözlerini bozan kitap ehline dair yaptırımların ortaya konulması” (Nisâ’ 154-156; Mâide 13), “kitap ehlinin dinde aşırıya gitmemesi gerektiği” (Nisâ’ 171; Mâide 77), “yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi zorunluluğu” (Nisâ’ 144; Mâide 51, 57), “hrıstiyanlar ve Hz. İsa ile ilgili malumatın zikredilmesi” (Nisâ’ 157-162, 171-172; Mâide 14-17, 46-50, 72-76, 110-118), “mutlak manada adaletin tesisi noktasında Allah için şahitlik edilmesi” (Nisâ’ 135; Mâide 8), “abdest ve teyemmümle ilgili bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 43; Mâide 6), “Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaatin gerekliliği” (Nisâ’ 80; Mâide 92), “bütün mahlûkatın hükümranlığının Yüce Allah’a ait oluşu” (Nisâ’ 126, 131-132, 170; Mâide 120) vs. konular iki sûre arasındaki ortak mesajlar olarak belirlenebilir.

Mâide sûresinin ilk âyetlerinde, akitlerin gereğinin yerine getirilmesi, Yüce Allah’ın sembollerine saygı gösterilmesi, haram etler, kitap ehlinin kestiği hayvanların yenebilmesi, abdest ve teyemmümle ilgili bilgiler, şahitliğin yerine getirilmesi gerektiği, müminlere ödül, inkârcılara ise azap vaadi zikredilmektedir.

12. âyetten itibaren, İsrailoğullarıyla ilgili bilgilerle hrıstiyanların Hz. İsa’ya ilahlık yakıştırma içerikli bakışı ele alınmakta, yahudi ve hrıstiyanların kendilerini ayrıcalıklı görmeleri eleştirilmekte, İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’yı bunaltmalarından söz edilmekte, iki âdemoğlunun kurban sunma kıssasına yer verilmekte, insan öldürmenin feci bir suç olduğu bildirilmektedir.

35. âyetten itibaren, takvâ vurgusu, mahşerde fidyenin geçerli olmaması, hırsızlara dünyada verilmesi gereken ceza hatırlatılmakta, tevbe ederlerse affedilecekleri bildirilmekte, Hz. Peygamber’in kitap ehlinin saptırma girişimlerine karşı dikkatli davranması gerektiği dile getirilmekte, Tevrât’taki bazı hükümlerin nelerden oluştuğuna değinilmekte, Hz. İsa’nın görev ve sorumluluklarına işaret edilmekte, sonrasında yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi gerektiğine dikkat çekilmekte, onların nasıl ikiyüzlü davrandıkları, ne türden korkunç hatalara sahip oldukları ifade edilmekte, teslisin küfür olduğu bildirilmekte, Hz. İsa ile Hz. Meryem’in insan oluşlarına dair özel açıklamalara yer verilmekte, kitap ehlinin kötüleri olduğu gibi iyilerinin de bulunduğuna dair bilgiler zikredilmektedir.

87. âyetten itibaren, temiz ve helal gıdaların yenmesi, yeminlerin keffareti, içki, kumar, dikili taşlar ve fal oklarının şeytanın işleri olduğu, av yapılmasıyla ilgili çeşitli hükümler, Kâbe’nin fonksiyonu, müminlerin soru sorma ahlakı, Yüce Allah’a rağmen haram konulmaması gerektiği, sorumlulukların şahsiliği, şahitliğin önemi ele alınmakta, mahşerde herkesin sorgulanacağı bildirilmektedir.

110. âyetten itibaren, Hz. İsa’nın durumu ile havarilerin iman itirafları, gökten sofra isteklerine yönelik ilahi nimetlendirme cevabı zikredilmekte, mahşerde Hz. İsa’nın sorgunlamasındaki sözlerine yer verilmekte ve mutlak hükümran olan Yüce Allah’ın kudretine dair verilen bilgi ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 41-50. âyetlerinde Hz. Peygamber’e yönelik bazı uyarılarını, kitap ehlinin olumsuz tavrını, Hz. Peygamber’i hakem tayin edip sonra da ona itibar edilmemesini, Tevrât’ın bazı içerik özelliklerini, kısas hükmünü, hrıstiyanlara yönelik birtakım buyruklarını ve Kur’ân’ın indiriliş gayesine dair çeşitli açıklamalarını ele almaktadır.

a) İsrailoğullarının İkiyüzlü Tavırları

Yüce Allah, sûrenin 41-45. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve ona şu uyarılarda bulunmaktadır: “Kalpleri iman etmediği halde ağızlarıyle ‘inandık’ diyen kimselerden ve sürekli olarak yalana kulak veren, sana gelmeyen (bazı) kimseleri can kulağıyla dinleyen yahudilerden bir kısmından küfürde koşuşanlar(ın hali) seni üzmesin! Onlar kelimeleri yerlerinden kaydırıp değiştirirler (kitaplarını tahrif ederler). (Onlar) ‘Eğer size şu verilirse hemen alın; o verilmezse sakının!’ derler. Allah bir kimseyi fitneye (inkâra, şirke, azaba) düşürmek isterse, sen Allah’a karşı, onun lehine hiçbir şey yapamazsın! Onlar, kalplerini Allah’ın temizlemek istemediği kimselerdir. Onlar için dünyada rüsvaylık vardır; âhirette de onlara büyük bir azap vardır.”

Ardından, kitap ehlinin sürekli olarak yalana kulak verdikleri, durmadan haram yedikleri, Hz. Peygamber’e gelirlerse ister aralarında hüküm verebileceği, isterse onlardan yüz çevirebileceği, fakat onlardan yüz çevirirse kendisine hiçbir zarar veremeyecekleri bildirilmekte, eğer aralarında hüküm verirse, adaletle hükmetmesi gerektiği, Yüce Allah’ın âdil olanları sevdiği ifade edilmekte ve şu bilgilere yer verilmektedir: “İçinde Allah’ın hükmü bulunan Tevrat yanlarında olduğu halde nasıl seni hakem kılıyorlar da sonra bunun arkasından yüz çevirip gidiyorlar!? Onlar hiçbir şekilde inanmış değildir.”

Daha sonra, içinde hidayet (gerçeğe rehberlik) ve nûr olan Tevrat’ı Yüce Allah’ın indirdiği, Allah’a teslim olmuş peygamberlerin yahudilere ait davalarda onunla yani Tevrât ile hükmettikleri, Allah’ın Kitab’ını korumakla görevlendirildikleri için Rablerine teslim olmuş kişilerin ve bilginlerin de onunla hükmettikleri ifade edilmekte, hepsinin de Tevrât’ın hak olduğuna şahit oldukları bildirilmekte ve şu uyarıda bulunulmaktadır: “Şu halde (Ey yahudiler ve hakimler!) İnsanlardan çekinmeyin; bana saygı duyun! Âyetlerimi az bir bedel ile satmayın! Kim(ler) Allah’ın indirdiği (hükümler) ile hükmetmezlerse işte onlar kâfirlerin ta kendileridir.”

Sûrenin 45. âyetinde ise kısasla ilgili şu evrensel bilgi zikredilmektedir: “Orada (Tevrat’ta) onlara şöyle yazmıştık: Cana can, göze göz, buruna burun, kulağa kulak, dişe diş (karşılık ve cezadır). Yaralar da kısastır (Her yaralama misli ile cezalandırılır). Kim bunu (kısası) bağışlarsa kendisi için o keffâret olur. Kim(ler) Allah’ın indirdiği ile hükmetmezlerse işte onlar zalimlerlerin ta kendileridir.”

ı. Hz. Peygamber’e Teselli ve Kitap Ehlinin Tutumu

يَآ اَيُّهَا الرَّسُولُ لَا يَحْزُنْكَ الَّذ۪ينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اٰمَنَّا بِاَفْوَاهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ وَمِنَ الَّذ۪ينَ هَادُوا سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ اٰخَر۪ينَ لَمْ يَاْتُوكَ يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَوَاضِعِه۪ يَقُولُونَ اِنْ اُو۫ت۪يتُمْ هٰذَا فَخُذُوهُ وَاِنْ لَمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا وَمَنْ يُرِدِ اللّٰهُ فِتْنَتَهُ فَلَنْ تَمْلِكَ لَهُ مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ لَمْ يُرِدِ اللّٰهُ اَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Ey Elçi! Kalpleri iman etmediği hâlde ağızlarıyla “İnandık.” diyen kişilerden ve sürekli olarak yalana kulak veren, sana gelmeyen (bazı) kişileri can kulağıyla dinleyen yahudilerin bir kısmından küfürde koşuşanlar(ın hâli) seni üzmesin! Onlar, kelimelerin yerlerini değiştirirler. (Onlar) “Size şu verilirse hemen alın; o verilmezse sakının!” derler. Allah o kişinin fitnesini (azabını) isterse, sen Allah’a karşı onun için hiçbir şey yapamazsın. Onlar, kalplerini Allah’ın temizlemek istemediği kişilerdir. Onlar için dünyada rezillik vardır; onlar için ahirette de büyük bir azap vardır.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الرَّسُولُ yâ eyyuherrasûlü hitabı “ey Rasûl, ey Elçi”; لَا يَحْزُنْكَ lâ yahzünke emri “seni üzmesin”, الَّذ۪ينَ يُسَارِعُونَ ellezîne yüsâri‘ûne ifadesi “yarışmakta olanlar”; فِي الْكُفْرِ fi’l-küfri ifadesi “küfürde”; مِنَ الَّذ۪ينَ قَالُوٓا minellezîne kâlû ifadesi “(şöyle) diyenlerden”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik”; بِاَفْوَاهِهِمْ bi efvâhihim ifadesi “onların ağızlarıyla”; وَلَمْ تُؤْمِنْ ve lem tü’min fiili “ve (oysa) iman etmedi, iman etmemiş (olanlardan)”; قُلُوبُهُمْ kulûbuhum ifadesi “onların kalpleri”; وَمِنَ الَّذ۪ينَ هَادُوا ve minellezîne hâdû ifadesi “Yahudi olmuş olanlardan de (şöylesi vardır)”; سَمَّاعُونَ semmâ‘ûne kelimesi “sürekli kulak verenler”; لِلْكَذِبِ li’l-kezibi ifadesi “yalana”; سَمَّاعُونَ semmâ‘ûne kelimesi “sürekli kulak verenler”; لِقَوْمٍ likavmin ifadesi “(şöyle) bir kavme, topluluğa”; اٰخَر۪ينَ âharîne kelimesi “başka”; لَمْ يَاْتُوكَ lem ye’tûke ifadesi “sana gelmediler”; يُحَرِّفُونَ yuharrifûne fiili “tahrif ediyorlar, bozuyorlar”; الْكَلِمَ el-kelime kelimesi “kelimeleri”;مِنْ بَعْدِ مَوَاضِعِه۪ min ba‘dı mevâdı‘ıhî tamlaması “onun yerlerinden, yerlerini”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “(şöyle) diyorlar”; اِنْ اُو۫ت۪يتُمْ in ûtîtüm fiili “eğer size verilirse”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu”; فَخُذُوهُ fe huzûhu emri “onu alın”; وَاِنْ لَمْ تُؤْتَوْهُ ve in lem tü’tevhu ifadesi “o size verilmezse”; فَاحْذَرُوا fahzerû emri “vazgeçin, sakının”; وَمَنْ يُرِدِ ve men yürid ifadesi “her kim(i) isterse, (kiminle ilgili) izin verirse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; فِتْنَتَهُ fitnetehû tamlaması “onun fitnesini, ağır sınavını, sapmasını”; فَلَنْ تَمْلِكَ fe len temlike fiili “asla sahip olamazsın”; لَهُ lehû ifadesi “onun lehine, onun için”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (gelecek olan)”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeye”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimasi “işte onlar”; الَّذ۪ينَ لَمْ يُرِدِ ellezîne lem yürid ifadesi “dilemediği kişiler”; اللّٰهُ allâhu keimesi “Allah(ın)”; اَنْ يُطَهِّرَ en yutahhira ifadesi “temizlemek, arındırmayı”; قُلُوبَهُمْ kulûbehum tamlaması “onların kalplerini”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “dünyada”; خِزْيٌ hızyun kelimesi “rezillik, alçaklık”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “ve yine onlar için vardır, olacaktır”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhirati ifadesi “âhirette”; عَذَابٌ عَظ۪يمٌ ‘azâbun ‘azîmun tamlaması ise “büyük bir azap” demektir.

Burada inkârcılıkta birbirleriyle yarışan münafıkların ve yahudilerin durumlarına üzülmemesi gerektiği noktasında Hz. Peygamber’e yönelik hatırlatmalar ile sözü edilen inkârcıların bazı özellikleri ve nihayet Yüce Allah’ın onlarla ilgili kararı gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الرَّسُولُ لَا يَحْزُنْكَ الَّذ۪ينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اٰمَنَّا بِاَفْوَاهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ وَمِنَ الَّذ۪ينَ هَادُوا سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ اٰخَر۪ينَ لَمْ يَاْتُوكَ “Ey Elçi! Kalpleri iman etmediği hâlde ağızlarıyla ‘İnandık.’ diyen kişilerden ve sürekli olarak yalana kulak veren, sana gelmeyen (bazı) kişileri can kulağıyla dinleyen yahudilerin bir kısmından küfürde koşuşanlar(ın hâli) seni üzmesin!” Yüce Allah hırsızlara verilecek ceza ve tevbe halinde bunun düşürülmesi, ayrıca kâinattaki bütün hükümranlığın sadece kendisine ait olduğunu beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’in çevresinde bulunan inkârcıların ve bazı yahudilerin tutumlarının kendisini üzmemesini ona tenbihlemektedir.

a) يَآ اَيُّهَا الرَّسُولُ لَا يَحْزُنْكَ الَّذ۪ينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اٰمَنَّا بِاَفْوَاهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ “Ey Elçi! Kalpleri iman etmediği halde ağızlarıyla ‘inandık’ diyen kimselerden küfürde koşuşanlar(ın hali) seni üzmesin!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e moral vermek istemekte ve çevresindeki münafıkların durumunu ortaya koymaktadır. Buna göre الَّذ۪ينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ “küfürde yarışanlar” ifadesinden maksat, mutlak manada “inkârcılar” değil de iman gösterisinde bulunup kalbinde küfür bulunan “münafıklar”dır. Çünkü âyette bu kişilerin “ağızlarıyla yani dilleriyle iman ettiklerini söylemiş olsalar da kalplerinin iman etmediği”ne dikkat çekilmektedir ki bu özellik münafıklıkla ilişkilidir. “Münafıkların küfürde yarışmaları” ise kitap ehlinden olan inkârcıların ve müşriklerin küfürlerini geçme çabası olarak yorumlanabilir. Yüce Allah bu türden inkâr faaliyetlerinin Hz. Pygamber’i üzmemesi için kendisini bilgilendirmekte, yaşanacak dönekliklerle ilgili olarak bir anlamda önceden haber vermektedir ki benzer uyarılar Yûnus 10/65 ve Yâsîn 36/67’de de yer almaktadır.

Münafıkların ikiyüzlülükleriyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/167’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlara (münafıklara) ‘Geliniz, Allah yolunda çarpışın ya da savunma yapın’ denildiği zaman, ‘Savaşmayı (savaşın olacağını) bilseydik elbette size tâbi olurduk’ demişlerdi. Onlar (o gün) imandan çok küfre (kâfirliğe) yakın idiler. Ağızlarıyla, kalplerinde olmayanı söylüyorlardı. (Hâlbuki) Allah, onların içlerinde gizlediklerini gayet iyi bilendir.” Yüce Allah âyetin “Ağızlarıyla, kalplerinde olmayanı söylüyorlardı” kısmında münafıkların sözlerinin yalan olduğunu, Feth 48/11’de de geçtiği gibi “onların kalplerinde olmayan bir şeyi yani inanmadıkları halde ‘inandık’ diyerek yalan bir söz söylediklerini” ifade etmektedir. Münafıkların bu ikiyüzlü durumuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/141’de de benzer bilgiler verilmektedir. Bu konuyu daha sonra inceleyeceğimiz Mâide 5/53’te daha geniş bir şekilde ele alacağız.

b)وَمِنَ الَّذ۪ينَ هَادُوا سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ اٰخَر۪ينَ لَمْ يَاْتُوكَ “Sürekli olarak yalana kulak veren, sana gelmeyen (bazı) kimseleri can kulağıyla dinleyen yahudilerin bir kısmından da.” Bu cümle hakkında önce gramer açısından bazı açıklamalar, sonrasında ise içeriğine dair izahlar yapacağız.

ı. Bu cümlenin gramer bakımından üç farklı anlam ihtimali söz konusudur:

- Bu cümle âyetin ilk kısmının devamı kabul edilerek baştaki vâv harfi önceki cümledeki مِنَ الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اٰمَنَّا minellezîne kâlû âmennâ ifadesine bağlanıyor olabilir. Buna göre Yüce Allah Hz. Peygamber’i üzmemesi gerektiğini bildirdiği kişilerin ilkini “münafıklar” olarak belirledikten sonra, ikincisini de sürekli yalana kulak veren ve Hz. Peygamber’e müracaat etmeyen bir topluluğa kulak veren “yahudiler” şeklinde dile getirmiş olmaktadır.

- Âyetin bu kısmının yeni cümlenin başı olduğunu kabul eden âlimler de vardır. Buna göre Hz. Peygamber’i üzmemesi istenenler “küfürde yarışan münafıklar”dır. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede ise yeni bir başlangıç ifadesi olarak yahudiler tanımlanmakta, fiilleri hakkında bilgi verilmekte, farklı olumsuzlarına dair göndermelerde bulunulmaktadır.

- Bu arada bu cümlenin başında yer alan وَمِنَ الَّذ۪ينَ هَادُوا “yahudilerden” ifadesinin önceki cümleye bağlı olduğunu kabul edip سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ اٰخَر۪ينَ لَمْ يَاْتُوكَ “Sürekli olarak yalana kulak veren, sana gelmeyen (bazı) kimselere kulak veren” kısmının ise hem münafıkların hem de yahudilerin özelliği olduğunu ileri süren âlimler de vardır. Âyetle ilgili bu anlam çeşitliliği Kur’ân’ın bir zenginliğidir ve edebiyat inceliklerine dair verilmiş çok güzel bir örnektir.

ıı. سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ “Sürekli olarak yalana kulak verenlerdir.” Kur’ân’da dört kez(1) geçen سَمَّاعُون semmâ‘ûne kelimesi mübâlağa yani “abartı” kalıbındadır ve “çok kulak verenler”, “sürekli dinleyenler”, “can kulağıyla dinleyenler” gibi anlamlar içermektedir. Bu haliyle hem münafıkların hem de yahudilerin yalana ne kadar düşkün oldukları, hakikat bilgisinin dışındaki yalan yanlış şeylerin ne kadar peşine düştükleri ortaya konulmuş olmaktadır. Bunlar yalanlara, romanlara, masallara, propagandalara, uydurmalara, iftiralara, arabozuculuklara, yağcılıklara vs. her türden aslı astarı bulunmayan gereksiz şeylere itibar eden kişilerdir.

ııı. سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ اٰخَر۪ينَ لَمْ يَاْتُوكَ “Sana gelmeyen (bazı) kimselere kulak verenlerdir.” Yüce Allah münafıkların ve yahudilerin nelere veya kimlere kulak verdiklerini, onları can kulağıyla dinlediklerini ifade bağlamında, toplumda bazı kişilerin bilgi, karar ve uygulamalarını Hz Peygamber’den öğrenerek değil de kötü niyetlilerin plan, entrika ve desiseleriyle şekillendirenlerden, dahası asılsız birtakım şeylere itibar edenlerden aldıkları ortaya konulmaktadır. Burada sözü edilen mesaj hem bilgiyi yanlış yerde aramakla ilişkilidir, hem de münafık ve yahudilerin Hz. Peygamber’i başkaları adına dinlemek için orada casusluk faaliyeti için bulunanlarla ilgilidir.(2) Âyette sözü edilen olayla ilgili tefsirlerimizde çeşitli olaylar nakledilmekte,(3) ancak onları aktarmayı gerekli görmemekteyiz.

Âyetin Güne Mesajı:

Böylesi ikiyüzlü ve kötü niyetli insanlar sadece vahyin indirildiği dönemde yaşayanlardan ibaret değildir; aksine daha sonraki dönemlerde de yaşayıp aydınlığı vahiyde ve risalet öğretilerinde aramayan, gerçeğin izini başka taraflarda kovalayan, başka adresleri takip eden her türlü kötü niyetli insanlar da âyetin mesaj alanında elbette yer almaktadır. Bu kişiler, Yüce Allah adına konuşmakta, ancak ne yazık ki Allah’ı konuşturmamaktadırlar. En güzel sözü okuyup yaşamak yerine, farklı arayışlara girmektedirler. Böyleleri vahyin hayata bakan yönünü körelten, karanlıkları aydınlık sanan, gece lambası mesabesindeki ışık sanılarını güneş zanneden, onları güneş yerine koyan, din adına istismarı tercih eden, halkı yanıltıp menfaat devşiren zavallılardır. Bu türden kötü niyetlilerin sayıları fazla olsa da aklını çalıştıran yiğitleri doğru yollarından etkileyemeyeceği de bir gerçektir. Yeter ki hakikat adına Kur’ân’a sarılalım ve hayatımızı onun belirlediği esaslara göre yaşamaya karar verip uygulayalım. Unutmayalım ki Yüce Allah bizimle beraberdir.

2. يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَوَاضِعِه۪ “Onlar, kelimelerin yerlerini değiştirirler.” Bu cümlenin bir benzeri yakın bir içerikte daha önce yorumladığımız Mâide 5/13’te de zikredilmektedir. Yüce Allah münafıkların ve yahudilerin ilahi kelimeleri yerlerinden tahrif ettiklerini, yerlerini değiştirdiklerini bildirmektedir. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/75’te ve Nisâ’ 4/46’da da çeşitli bilgiler verilmektedir.

Âyette geçen الْكَلِم el-kelim sözcüğü “kelimeler” manasında Yüce Allah’ın buyrukları anlamını içermektedir. Nitekim Bakara 2/75’te bunun yerine كَلَامَ اللّٰهِ kelâmullâh “Allah’ın kelâmı” tamlaması kullanılmakta, Yüce Allah’ın insanlar için belirleyip peygamberler aracılığıyla tebliğ ettirdiği ilahi mesajların tamamının kast edildiği ifade edilmiş olmaktadır. Bu âyette sözü edilen “kelimeler”den maksat “kitap ehlinin elinde bulunan ilahi mesajlar”dır. Onların tahrîfi ise “sözü değiştirmeleri”, “bozmaları”, “eksiltmeleri”, “fazlalaştırmaları”, “anlamını çarpıtmaları” vs. ilâhi mesaja her türlü müdahaleyi ve bozulmayı içermektedir. Konuyla ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/41’de onların kelimeleri yerlerinden oynattıkları, yerlerini değiştirdikleri beyan edilmektedir. İsrailoğulları hem tarihte hem de Hz. Peygamber döneminde ellerinde bulunan metni tahrif ettikleri gibi Müslümanların da benzer bir hatayı yapmamaları gerektiği mesajı verilmek istenmektedir.

3. يَقُولُونَ اِنْ اُو۫ت۪يتُمْ هٰذَا فَخُذُوهُ وَاِنْ لَمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا “(Onlar) “Size şu verilirse hemen alın; o verilmezse sakının!” derler.” Yüce Allah Hz. Peygamber dönemindeki münafıkların ve yahudilerin ikiyüzlülüklerine dair bir beyana daha yer vermekte, kendilerine işlerine gelen bir bilgi veya hüküm verilirse, ellerindeki metne uygun bir beyanla karşılaşırlarsa onu benimsemlerini, kabul edip almalarını, değilse bunlardan uzak durmalarını birbirlerine emrettiklerini haber vermektedir. Müfessirlerimiz burada sözü edilen konunun zina cezasıyla ilişkili olduğuna dair çeşitli olaylar aktarmaktadırlar;(4) ancak âyette herhangi özel bir konu zikredilmediği için mesajı özele indirgemek yerine, münafıkların ve yahudilerin işlerine gelen şeyleri aldıkları, işlerine gelmeyenlerden uzak durdukları, kaçındıkları, insanların da bunlardan kaçınmaları gerektiğini birbirlerine emrettikleri mesajı âyetin vermek istediği temel öğretidir.

4. وَمَنْ يُرِدِ اللّٰهُ فِتْنَتَهُ فَلَنْ تَمْلِكَ لَهُ مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ لَمْ يُرِدِ اللّٰهُ اَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ “Allah o kişinin fitnesini (azabını) isterse, sen Allah’a karşı onun için hiçbir şey yapamazsın. Onlar, kalplerini Allah’ın temizlemek istemediği kişilerdir.” Burada âyetin başında Hz. Peygamber’in üzülmemesiyle ilgili yapılan uyarının bir anlamda gerekçeleri dile getirilmekte ve iki hususa değinilmektedir:

a) وَمَنْ يُرِدِ اللّٰهُ فِتْنَتَهُ فَلَنْ تَمْلِكَ لَهُ مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا “Allah bir kimseyi fitneye (azabını) isterse, sen Allah’a karşı, o (kişi) için hiçbir şey yapamazsın.” Yüce Allah kulları içerisinde her kim sapkınlığı tercih eder de kendisi de onu onaylarsa, artık Allah’ın onayı karşısında hiç kimsenin yapabileceği bir şeyin kalmadığını bildirmektedir. Âyette yer alan فَلَنْ تَمْلِكَ fe len temlike “sahip olamayacaksın” beyanı gereği, mesaj Hz. Peygamber’e yönelik olsa da maksat bütün muhataplardır; zira mesaj evrenseldir.

ı. Buna benzer bazı kullanımlar çeşitli âyetlerde yer almakta(5) ve Yüce Allah’ın kararına karşı yapılabilecek herhangi bir şeyin olmadığı manası hedeflenmektedir. Daha önce yorumladığımız Mâide 5/17’de de belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın verdiği kararla ilgili olarak hiç kimsenin bu noktada Allah’tan herhangi bir şeyi engelleyemeyeceğini, O’na hiç kimsenin hiçbir şekilde engel olamayacağını, Allah’a karşı hiç kimsenin elinde herhangi bir şey olamayacağını bildirmektedir.

ıı. Âyette zikredilen فِتْنَة fitneh kelimesi burada “yoldan çıkma”, “şaşırtma”, “kötülüğe meylettirme”, “her türlü fesatlık” gibi anlamlar içerse de bağlam gereği bu kişilerin küfürde yarışanlar olması nedeniyle maksadın “küfür, inkâr, yoldan sapma”,(6) “rezil bir durum”(7) olduğunu söyleyebiliriz. Demek ki Yüce Allah kendileri zaten kâfir olmayı tercih edenlerin bu tercihlerini onayladıktan sonra artık geriye başka bir seçenek kalmamaktadır.

ııı. “Allah kimi de saptırırsa (sapıklığını onaylarsa) artık ona hiçbir yol gösteren olamaz.” A‘râf 7/186, Ra‘d 13/33, Rûm 30/29, Zümer 39/36, Mü’min 40/33 ve Câsiye 45/23’te de geçtiği üzere, Yüce Allah hidayet rehberi olarak tanıttığı vahyinin aydınlığından istifade etmeyen kişilerin esasında sapkınlığı tercih ettiğini ve dolayısıyla sapkınlığını onayladığı kişiler için de hiçbir hidayet davetçisinin olmadığını ilan etmektedir. Bu konuda bilinmesi gereken hususlardan birisi Câsiye 45/23’teki şu beyandır: “İlâhını arzusu edineni ve Allah’ın (kendi katındaki) bir bilgiye göre saptırdığı, kulağını ve kalbini mühürlediği, gözünün üstüne de perde çektiği kimseyi gördün mü! Şimdi onu Allah’a rağmen kim doğru yola eriştirebilir ki! Hâla (gerçeği) hatırlamayacak mısınız?” Demek ki sapkınlığını Yüce Allah’ın onayladığı kişiye hiç kimse hidayet edemez.

ıv. Âyetin bu son cümlesinde insanların inkârı tercih etmeleri ve Yüce Allah’ın da bunu onaylaması durumunda artık bu insan tipi için hiçbir hidayet edicinin ve yol göstericinin olamayacağı, dolayısıyla azabı hak eden bu insanlara Yüce Allah’ın uygulayacağı cezaya hiç kimsenin engel olmayacağı, bu kişilerin azaba karşı kendilerini hiçbir şekilde savunamayacakları beyan edilmiş olmaktadır. Yüce Allah’ın insana fitne vermesi, yani o insan için fitne istemesi bir “sonuç”tur; bunun “sebeb”i ise kişinin kendisinin fitneyi yani inkârı tercih etmesidir. Böyle olunca “Allah’ın istemesi” ifadesi “sebep” değil, “sonuç”tur; yani fitneyi, inkârı, sapmayı isteyen kişinin bu kararını Yüce Allah onaylamaktadır. Böyle bir onay gerçekleştikten sonra söz konusu insanı savunabilecek hiçbir kudret ve güç yoktur, olamaz.

v. Konuyla ilişkilendirilebilecek âyetlerden birisi Mülk 67/20’dir: “Yoksa Rahmân’a karşı size yardım edebilecek askerleriniz mi varmış! Kâfirler ancak derin bir yanılgı içindedirler.” Yâsîn 36/23’te dile getirildiği üzere, Rahmân’ın bir kişiye azap istemesi durumunda, başka varlıkların şefaatinin hiçbir işe yaramayacağı ve onları azaptan çekip çıkartamayacağı beyan edilmektedir. Ayrıca Yâsîn 36/74-75’te geçtiği üzere, mahşerde putlar putperestlerin, putperestler de putların askeri olacak, adeta ordu halinde hepsi cehenneme yuvarlanacaklardır. Benzer bir içerikte olmak üzere Zümer 39/38’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki onlara, ‘Gökleri ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan, mutlaka ‘Allah’ derler. De ki: Öyleyse bana söyler misiniz? Allah bana bir zarar vermek isterse, onlar (taptığımız şeyler), O’nun verdiği zararı açıp giderebilir mi? Yahut (Allah), bana bir rahmet dilerse onlar O’nun (bu) rahmetini tutup önleyebilirler mi? De ki: Bana Allah yeter. Güvenenler de sadece ve sadece O’na güvenip dayanırlar.” Bu konuda hatırlanması gereken âyetlerden birisi Enbiyâ’ 21/42’dir: “De ki: Rahmân’dan sizi gece gündüz kim koruyabilir ki! Buna rağmen onlar Rablerini anmaktan yüz çevirirler.”

Nebî (as) şöyle buyurmuştur: “Biz Allah’a inanan ve ibadetlerle O’na ulaşmaya çalışanlar olarak, isyan durumunda O’nun azabından güvende değilken, siz O’nu inkâr ederek azabından ve cezasından nasıl olur da güvende olursunuz?”(8) Hz. Peygamber’in âyeti açıklaması bütünüyle mesajı ortaya koymaya yetmektedir.

b) اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ لَمْ يُرِدِ اللّٰهُ اَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ “Onlar, kalplerini Allah’ın temizlemek istemediği kimselerdir.” Yüce Allah kendilerini şirk, inkâr ve rezillik içerisinde bırakmayı murat ettiği bu kişilerin kalplerini artık arındırmak istemediğini beyan etmekte, bir anlamda bu kişiler tercihlerini küfür ve sapkınlıktan yana çok kesin bir şekilde ortaya koydukları için Yüce Allah da artık onların sapkın hallerini oyanladığını bildirmektedir.

“Kalplerin temizlenmesi” için kulun bir istek ve irade ortaya koyması, bir anlamda kalbini ona hazırlaması gerekmektedir. Burada sözü edilen münafıklar ve yahudiler ise kalplerini küfür ve inkârla doldurdukları için, artık onlar kalplerinden herhangi bir temizlenmeyi istemiyorlar demektir. İşte onların bu halini bilen Yüce Allah kararlılıklarına uygun olarak kalplerini o inkâr halinde terketmeyi onayladığını, onları arındırmayacağını beyan etmektedir. Zaten Bakara 2/174 ve Âl-i İmrân 3/77 gibi âyetlerde de bu gibileri Yüce Allah’ın tezkiye etmeyeceği, yani arındırmayacağı bildirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilenler küfürde yarışan münafıklar ile onlar gibi sürekli yalanlara kulak veren, ilahi olmayan yanlış ve sapkın fikirleri can kulağıyla dinleyen, kalplerinde inanmadıkları halde dilleriyle inandıkları yalanını söyleyen, Yüce Allah’ın kelimelerinin yerlerini değiştiren, işlerine geldiğini kabul edip diğerlerini terk eden, nihayetinde küfür ve perişanlıklarını Yüce Allah’ın onayladığı sapkınlıkta karar kılmış kişilerdir. İşte bunların kalplerinin arındırılması artık söz konusu olmadığı için bir anlamda kararlarının sonucu olarak kalpleri de mühürlenmiş inkârcılardır.

5. لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Onlar için dünyada rezillik vardır; onlar için ahirette de büyük bir azap vardır.” Bu ifadenin bir benzeri daha önce yorumladığpımız Mâide 5/33’te de geçtiği ve gerekli açıklamaları orada yaptığımız için aynı bilgileri burada tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Küfürde yarışan münafıklar ve yahudiler ikiyüzlü tavırları nedeniyle tercih ettikleri şekilde kendilerine azap uygun görülmüştür. Bu yüzden artık arındırılmaları söz konusu olmayan bu kişilerin dünyada hallerinin perişanlık olacağı ve âhirette de kendilerini çok büyük bir azabın beklediği haber verilmektedir.

ıı. Yalana ve Harama Düşkünlükleri

سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ اَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ فَاِنْ جَآؤُ۫كَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ اَوْ اَعْرِضْ عَنْهُمْ وَاِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ يَضُرُّوكَ شَيْـًٔا وَاِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُقْسِط۪ينَ وَكَيْفَ يُحَكِّمُونَكَ وَعِنْدَهُمُ التَّوْرٰيةُ ف۪يهَا حُكْمُ اللّٰهِ ثُمَّ يَتَوَلَّوْنَ مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ وَمَآ اُو۬لٰٓئِكَ بِالْمُؤْمِن۪ينَ “Hep yalana kulak verir, durmadan haram yerler. Sana gelirlerse, ister aralarında hüküm ver; ister onlardan yüz çevir! Onlardan yüz çevirirsen sana asla zarar veremezler. Hüküm verirsen, aralarında adaletle hükmet! Şüphesiz ki Allah adil olanları sever. İçinde Allah’ın hükmü bulunan Tevrat yanlarında olduğu hâlde seni nasıl hakem tayin ediyorlar ve sonra bunun arkasından yüz çevirip gidiyorlar! Onlar, asla inanmış değildir.”

Buradaki سَمَّاعُونَ semmâ‘ûne kelimesi “sürekli kulak verenler”; لِلْكَذِبِ li’l-kezibi ifadesi “yalana”; اَكَّالُونَ ekkâlûne sözcüğü “sürekli yiyenler”; لِلسُّحْتِ li’s-suhti ifadesi “haram”; فَاِنْ جَآؤُ۫كَ fe in câûke ifadesi “eğer sana gelirlerse”; فَاحْكُمْ fahküm emri “hükmet, hüküm ver”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; اَوْ اَعْرِضْ ev a‘rıd emri “veya yüz çevir”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; وَاِنْ تُعْرِضْ ve in tu‘rıd fiili “eğer yüz çevirirsen”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; فَلَنْ يَضُرُّوكَ fe len yedurrûke fiili “asla ve asla sana zarar vermezler”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şekilde, hiçbir şeyde”; وَاِنْ حَكَمْتَ ve in hakemte ifadesi “eğer hükmedersen, hüküm verirsen”; فَاحْكُمْ fahküm emri “hükmet, hüküm ver”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; بِالْقِسْطِ bi’l-kıstı ifadesi “aralarında”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُحِبُّ yuhıbbu fiili “sever, sevmektedir”; الْمُقْسِط۪ينَ el-muksitîne cümlesi “adaletli davrananları”; وَكَيْفَ ve keyfe edatı “nasıl”; يُحَكِّمُونَكَ yuhakkimûneke ifadesi “seni hakem tayin ediyorlar ki”; وَعِنْدَهُمُ ve ‘ındehum ifadesi “ve (oysa) yanlarında vardır, varken”; التَّوْرٰية et-tevrâtü kelimesi “Tevrat”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “içinde vardır, bulunmaktadır”; حُكْمُ اللّٰهِ hükmullâhi tamlaması “Allah’ın hükmü”; ثُمَّ sümme edatı” sonra da”;يَتَوَلَّوْنَ yetevellevne fiili “yüz çeviriyorlar”; مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ min ba‘di zâlike tamlaması “ondan sonra”; وَمَآ اُو۬لٰٓئِكَ ve mâ ülâike ifadesi “onlar hiçbir şekilde değillerdir”; بِالْمُؤْمِن۪ينَ bi’l-mü’minîne ifadesi ise “müminler, inanmış kişiler (değildir)” demektir.

Burada münafıkların ve özellikle de yahudilerin hakka ve hakikata karşı olumsuz tutumları, aralarında hüküm verme konusunda Hz. Peygamber’in serbest kılınması, içinde Yüce Allah’ın hükmü bulunmasına rağmen yanlarındaki Tevrât’a değil de Hz. Peygamber’e müracaat edip sonra da verdiği hükümden yüz çevirmeleri eleştirilerek gündeme getirilmektedir.

1. سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ اَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ فَاِنْ جَآؤُ۫كَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ اَوْ اَعْرِضْ عَنْهُمْ وَاِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ يَضُرُّوكَ شَيْـًٔا وَاِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُقْسِط۪ينَ “Hep yalana kulak verir, durmadan haram yerler. Sana gelirlerse, ister aralarında hüküm ver; ister onlardan yüz çevir! Onlardan yüz çevirirsen sana asla zarar veremezler. Hüküm verirsen, aralarında adaletle hükmet! Şüphesiz ki Allah adil olanları sever.” Yüce Allah münafıkların ve yahudilerin çeşitli olumsuzluklarına ve feci akıbetlerine yer verdikten sonra, önemine binaen yine onlarla ilgili bir özelliği yinelemekte, haklarında hüküm verilip verilmemesi meselesinde Hz. Peygamber’i bilgilendirmektedir.

Bu âyetin iniş sebebiyle ilgili olarak şu bilgiler nakledilmektedir:

- “Hasan el-Basrî şöyle demiştir: İsrailoğulları içinden olan bir hâkim, davasında haksız birisi kendisine rüşvet verdiği zaman onun sözünü itibara alıyor, hasmının sözlerine değer vermiyordu. Böylece de yalan dinlemiş, rüşvet yemiş oluyordu.”

- “Bazı âlimler şöyle demişlerdir: İsrailoğullarının fakirleri, benimsemiş oldukları yahudilik üzere kalmak için zenginlerden mal ve para alıyorlardı. Böylece fakirler, zenginlerin yalan yanlış sözlerini dinliyor ve onlardan aldıkları rüşvetleri yiyorlardı.”

- “Onlar, Tevrat’a isnad ettikleri yalan yanlış şeyleri oldukça fazla dinliyorlar ve ‘ribâ/faiz almaları sebebiyle’(9) âyetinde de buyrulduğu gibi çokça faiz yiyor­lardı.”(10)

a)سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ اَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ “Hep yalana kulak verir, durmadan haram yerler.” Yüce Allah münafıkların ve bazı yahudilerin yalanı can kulağıyla dinlediklerini, sürekli yalanlara itibar ettiklerini ve suht denilen haramı yediklerini dile getirmektedir.

Âyette zikredilen سَمَّاعُون semmâ‘ûne kelimesi önceki âyette de belirttiğimiz üzere “can kulağıyla dinleyenler” manasına gelmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَكَّالُون ekkâlûne kelimesi de mübâlağa yani “abartı” kalıbındadır ve “çok yiyenler”, “sürekli yiyenler”, “açgözlülükle yiyenler” demektir. Bu arada Mâide 5/62 ve 63’te de yer alan السُّحْت es-suht sözcüğü ise “haram”, faiz, rüşvet, hırsızlık, bâtıl alış-veriş vs. yollarla elde edilen her türlü “haram”, sonu yıkım olan her türlü “yasak şey”, “gayrımeşru kazanç” manasına gelmektedir.

Bu kelime yüshıte kalıbında fiil olarak Tâhâ 20/61’de geçtiği üzere “sahibini bitirmek”, “azapla perişan etmek” manasını da içermektedir ki fiil olarak geçtiği âyette esasında suht denilen şey, yani kişiyi azaba sürükleyen her şey manasına gelmektedir. Nisâ’ 4/10 ve 29’da da benzer mesajlar söz konusu edilmektedir. Nisâ’ 4/161’de de belirtildiği gibi yahudiler faize düşkünlükleriyle biliniyorlardı. Onların bu şekilde helal haram demeden yasak ve gayrımeşru şeyleri yemeleri Fecr 89/19’da müşrikler için kullanılan “mirası helal haram demeden yemeleri”ne benzetilmekte, esasında küfrün tek millet olduğu gerçeğine dolaylı da olsa dikkat çekilmiş olmaktadır.

b) فَاِنْ جَآؤُ۫كَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ اَوْ اَعْرِضْ عَنْهُمْ وَاِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ يَضُرُّوكَ شَيْـًٔا “Sana gelirlerse, ister aralarında hüküm ver; ister onlardan yüz çevir! Onlardan yüz çevirirsen sana asla zarar veremezler.” Yüce Allah münafıkların ve yahudilerin yalana ve harama düşkünlükleriyle ilgili durumunu ifade ettikten sonra, bu defa aralarında çıkabilecek herhangi bir hukuki ihtilaf durumunda eğer Hz. Peygamber’e gelip müracaat ederlerse aralarında hüküm verebileceği gibi bunu yapmamasının da mümkün olduğunu, yani kendisini serbest bıraktığını bildirmektedir; dilerse hükmeder, dilerse bundan yüz çevirir yani davalarına bakmayabilir.

ı. فَاِنْ جَآؤُ۫كَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ اَوْ اَعْرِضْ عَنْهُمْ “Sana gelirlerse, ister aralarında hüküm ver; ister onlardan yüz çevir!” Âyetin bu kısmının kimlerle ilgili olduğu noktasında çeşitli görüş ayrılıkları söz konusudur. Buna göre, âyetteki hükmün belli bir olayla ilgili olduğu, dolayısıyla hükmünün geçerliliğini sürdürdüğü ifade edilmekte, diğer yaklaşıma göre ise bunun Hz. Peygamber’e gelen bütün kâfirlerle ilgili olduğu, bunun diğer meselelerde de geçerliliğini sürdürdüğü, hatta bu hükmün müslümanlarla aralarında antlaşma bulunmayanlarla ilgili söz konusu edildiği, anlaşma bulunanların ise müracaatlarına bakılmasının zorunluluğunu devam ettirdiği, çünkü Mâide 5/49’da bunun bir emir olduğu beyan edilmektedir.

Bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin, daha sonra gelecek olan Mâide 5/49 ile neshedildiği de iddia edilmektedir.(11) Esasında âyetler arasında herhangi bir çelişkinin bulunmadığı Nisâ’ 4/82’de açıkça ifade edildiği için, âyetler arasında herhangi bir neshin bulunması da söz konusu olamaz. O zaman anlaşılıyor ki durumu müsait olanların davasına bakılacak, ancak arada herhangi bir antlaşma, sözleşme olmayanlara ise ister bakılacak, istenmezse bakılmayacaktır. Davalara bakma durumunun “serbestilik” içermesi “sadece bir tarafın başvurusu”, davalara bakma “gerekliliği” ise “iki tarafın da anlaşarak başvurası” durumunda söz konusu edilebilir; böylece âyetler arasında herhangi bir çelişkinin ve dolayısıyla neshin olmadığı da ispatlanmış olur.

Esasında bu cümle toplumda çok hukukluluğun bir delili olarak da kabul edilebilir. İnsanlar inandıkları hukuki düzenlemelere göre muhakeme edilme hakkına sahip kılınmalıdırlar ki âyette buna dair bir işaret söz konusudur. Eğer taraflar anlaşmış iseler onları anlaştıkları sisteme göre yargılamak bir hak olmalıdır. Ancak bir taraf isteyip diğeri istemezse o zaman davalara bakıp bakmama serbestisi devreye girer.

ıı. وَاِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ يَضُرُّوكَ شَيْـًٔا “Eğer onlardan yüz çevirirsen sana hiçbir zarar veremezler.” Âyetin bu kısmında Hz. Peygamber’in muhatapları olan münafıkların ve/veya yahudilerin davalarına bakıp bakmamada serbest kılınmasına ilave olarak, eğer davalarına bakmazsa kendisine hiçbir şekilde zarar veremeyeceklerini bildirerek, Hz. Peygamber’in bu noktada hiç kimseden çekinmemesi gerektiğine dikkat çekmiş olmaktadır. Aleyhlerinde hüküm çıkabilecek bir davaya bakmaması nedeniyle duruma içerleyen yahudilerin ve münafıkların bu kızgınlıkları nedeniyle Hz. Peygamber’in endişelenmemesi gerektiği bildirilmektedir.

c)وَاِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُقْسِط۪ينَ “Hüküm verirsen, aralarında adaletle hükmet! Şüphesiz ki Allah adil olanları sever.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve elbette onun şahsında evrensel manada bütün yargıçlara seslenmekte, insanlar arasında hüküm verecekleri zaman aralarında adaletle hükmetmeleri gerektiğini temel ilke olarak belirlemekte, gerekçesini de Hucürât 49/9 ve Mümtehıne 60/8’de de belirttiği gibi “adaletli davrananları sevdiği” şeklinde beyan etmektedir. “Devletin dini adalettir” söyleminin delillerinden birisi de işte bu âyettir. Adalatle hükmetme konusu Nisâ’ 4/59’da da ele alınmakta ve âyette şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki Allah size, emanetleri ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emretmektedir. Allah size ne kadar güzel öğütler veriyor! Muhakkak ki Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); basîr’dir (her şeyi görendir).” Bu âyetin tefsirinde dile getirdiğimiz hususları önemine binaen burada da tekrarlamak istiyoruz.

Mâide 5/8’de de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah toplumsal hayata dair belirlediği esaslardan birisini de “adalet” olarak belirlemektedir ki Nahl 16/90’da emre konu ilk husus “adalet” diye belirlenmektedir. Adaletin tesis edilmesi toplumsal hayatın vazgeçilmez prensibidir. Nisâ’ 4/135, Mâide 5/8, 42, En‘âm 6/152, Hucürât 49/9-10, Mumtehine 60/8 gibi âyetlerde de adaletin hayat için ne kadar önemli olduğu gösterilmektedir. Onun içindir ki “devletin dini adalettir” diyecek bir sonucu elde etmekteyiz. Fertlere uygulanacak ilkelerde din, dil, cinsiyet, ırk, görev vs. ayırımı yapmadan ortalama adaletin uyugulanması hayatın düzenli yürütülemesinin en önemli ilkesidir.

Yüce Allah Sâd 38/26’da Hz. Dâvûd’a yönelttiği hitabında insanlar arasında adaletle hükmetmesini ve hevâsına yani arzularına uymamasını emretmiş, aksi takdirde yani hevasına uymasının sonuçta kendisini Allah yolundan saptıracağı uyarısında bulunmuştur. Daha sonra yorumlayacağımız Mâide 5/44’te İsrailoğullarının nebilerinin de Yüce Allah’ın kitabından muhafaza ettikleriyle hükmettikleri bildirilmektedir. Bu arada Nisâ’ 4/65’te Hz. Peygamber’in hakem tayin edilmesi gerektiği, Nisâ’ 4/105’te ise el-kitâb’ın yani Kur’ân’ın Hz. Peygamber’e indirilmesinin gerekçesi de onun Yüce Allah’ın kendisine gösterdiği şekilde yani Kur’ân ile hükmetmesi olarak belirlenmektedir.

Esasında bu noktada Hz. Peygamber de “Her kim Kur’ân ile hükmederse adaleti hükmetmiş olur” buyurmaktadır.(12) Bütün bunların varıp geldiği nokta, insanlar arasında hüküm verirken Yüce Allah’ın vahyinin esas alınması gerektiğinin vurgulanmasıdır. Zaten En‘âm 6/114’te bu konuda şöyle buyrulmaktadır: “(De ki): Size (gerçekleri) apaçık ortaya koymuş olarak el-Kitab’ı indiren Allah’tan başka bir hakem mi arayacakmışım! Kendilerine kitap verdiğimiz kimseler, onun (Kur’an’ın) gerçekten Rabbin tarafından indirilmiş olduğunu bilirler. Sakın şüpheye düşenlerden olma!”

2. وَكَيْفَ يُحَكِّمُونَكَ وَعِنْدَهُمُ التَّوْرٰيةُ ف۪يهَا حُكْمُ اللّٰهِ ثُمَّ يَتَوَلَّوْنَ مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ وَمَآ اُو۬لٰٓئِكَ بِالْمُؤْمِن۪ينَ “İçinde Allah’ın hükmü bulunan Tevrat yanlarında olduğu hâlde seni nasıl hakem tayin ediyorlar ve sonra bunun arkasından yüz çevirip gidiyorlar! Onlar, asla inanmış değildir.” Burada yahudilerin ikiyüzlü tavırları ele alınmakta, inançsızlıkları vurgulanmaktadır.

a) وَكَيْفَ يُحَكِّمُونَكَ وَعِنْدَهُمُ التَّوْرٰيةُ ف۪يهَا حُكْمُ اللّٰهِ ثُمَّ يَتَوَلَّوْنَ مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ “İçinde Allah’ın hükmü bulunan Tevrat yanlarında olduğu hâlde seni nasıl hakem tayin ediyorlar ve sonra bunun arkasından yüz çevirip gidiyorlar!” Yüce Allah yahudilerle ilgili bir konuda Hz. Peygamber’in onların davasına bakıp bakmamada serbest kılındığını, davaya bakmazsa onların kendisine hiçbir şekilde zarar veremeyeceğini, davayla ilgilenirse adaletle hükmetmesi gerektiğini beyan ettikten sonra, bu defa içinde Allah’ın hükmü bulunmakta olan Tevrât yanlarındayken nasıl olup da Hz. Peygamber’i hakem tayin ettiklerini, ardından da onun verdiği hükümden yüz çevirdiklerini eleştirerek kınamaktadır.

Burada “Tevrât’ın içerisinde Yüce Allah’ın hükmünün bulunması” ile daha önce yorumladığımız üzere “Allah’ın kelamını tahrif etmeleri” arasında herhangi bir çelişki yoktur. Çünkü muhtemelen burada sözü edilen durum, onların mahkemeye konu dava konusunun ellerindeki Tevrât’ta bulunduğudur. Rivayetlere bakıldığında konu zina cezasıyla ilgili olduğu için,(13) kendilerince daha hafif bir hüküm beklentisinde olmaları nedeniyle hakem tayin ettikleri Hz. Peygamber’in dava konusuyla ilgili verdiği hükmü beğenmemişlerdi.

Yüce Allah bu âyetlerinde esasında yahudilerin kendi kitaplarına da inanmadıklarını, çünkü ondaki hükmü beğenmediklerini ortaya koymakta, dolayısıyla kendi kitaplarına karşı böyle ikiyüzlü, lakayt, menfaatperest ve gayri samimi davranan yahudilerin Kur’ân’a karşı sadakat göstermeleri elbette beklenemez, beklenmemelidir. Bu noktada Yüce Allah Hz. Peygamber’i bilgilendirmekte, onların inanmamalarıyla ilgili olarak moralini bozmamasını istemekte, kendisine ve bütün müminlere moral vermektedir.

b) وَمَآ اُو۬لٰٓئِكَ بِالْمُؤْمِن۪ينَ “Onlar, asla inanmış değildir.” Yüce Allah bu yahudilerin hem inandıklarını iddia ettikleri kitapları olan Tevrât’a, hem de son ilahi mesaj olan Kur’ân’a hiçbir şekilde iman etmediklerini beyan etmekte, dolayısıyla bu ikiyüzlülerin imansızlıkları nedeniyle Hz. Peygamber’in ve müminlerin üzülmemeleri gerektiğini ifade etmektedir. Âyette yer alan مَا mâ ve بِ bâ/bi edatları birlikte cümleye “hiçbir şekilde” anlamını katmakta olduğu için, bu durum tercümeye “hiçbir şekilde iman edici değillerdir” şeklinde yansıtılmalıdır.

“Bu ayet, -Tevrat’ın İlâhî Hukuk’un tümünü içerdiğine inanmalarına rağmen- inanmadıkları bir dinî düzenlemenin belli ahlakî sorunlar hakkındaki hükümlerinin Tevrat ile çatışan kendi kuruntularına uyum sağlayabileceği ümidiyle belli etmeden sözkonusu hükümlere yönelen yahudilerin tuhaf düşünce tarzlarını tasvir eder. Başka bir deyişle, onlar, -inandıklarını iddia etmelerine rağmen- ne Tevrat’ın hükmüne, ne de Tevrat’ın bazı kanunlarını tasdik, bazılarını da iptal eden Kur’an’ın hükmüne teslim olmaya gerçekten hazır değildirler: Nitekim Kur’an’ın kendi zihnî saplantılarına uygun olmadığını anlar anlamaz ondan uzaklaştılar.”(14) 

ııı. Tevrât’ın İçeriği ve Ümmetin Tutumu

اِنَّآ اَنْزَلْنَا التَّوْرٰيةَ ف۪يهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذ۪ينَ اَسْلَمُوا لِلَّذ۪ينَ هَادُوا وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالْاَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتَابِ اللّٰهِ وَكَانُوا عَلَيْهِ شُهَدَٓاءَ فَلَا تَخْشَوُا النَّاسَ وَاخْشَوْنِ وَلَا تَشْتَرُوا بِاٰيَات۪ي ثَمَنًا قَل۪يلًا وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ “İçinde hidayet ve nûr bulunan Tevrat’ı biz indirdik. (Allah’a) teslim olmuş peygamberler, yahudiler(e ait davalarda) onunla (Tevrat ile) hükmederler(di). Allah’ın Kitabı’nı korumakla görevlendirildikleri için Rablerine teslim olmuş kişiler ve bilginler de (onunla hükmederlerdi). Hepsi de ona (Tevrat’ın hak olduğuna) şahitti. (Ey hâkimler)! İnsanlardan korkmayın; bana saygı duyun! Ayetlerimi az bir değer karşılığında satmayın! Kim Allah’ın indirdiği ile hükmetmezse işte onlar kâfirlerin ta kendileridir.”

Âyetteki اِنَّآ innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَنْزَلْنَا enzelnâ fiili “biz indirdik”; التَّوْرٰية et-tevrâte kelimesi “Tevrât’ı”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onda vardır”; هُدًى hüden kelimesi “rehberlik, hidayet”; وَنُورٌ ve nûrun ifadesi “ve nur (vardır)”; يَحْكُمُ yahkümü fiii “hükmeder, hükmediyor”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla”; النَّبِيُّونَ en-nebiyyûne kelimesi “peygamberler, nebiler”; الَّذ۪ينَ اَسْلَمُوا ellezîne eslemû ifadesi “teslimiyet gösterenler”; لِلَّذ۪ينَ هَادُوا lillezîne hâdû ifadesi “Yahudi olamuş kişilere”; وَالرَّبَّانِيُّونَ ve’r-rabbâniyyûne sözcüğü “ve rahipler de”; وَالْاَحْبَارُ ve’l-ahbâru kelimesi “ve din âlimleri de”; بِمَا اسْتُحْفِظُوا bime’stuhfizû ifadesi “korudukları, korumakla görevlendirildikleri için”; مِنْ كِتَابِ اللّٰهِ min kitâbillâhi tamlaması “Allah’ın kitabından”; وَكَانُوا ve kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; شُهَدَٓاءَ şühedâe kelimesi “şahitler”; فَلَا تَخْشَوُا fe lâ tahşevû emri “korkmayın, çekinmeyin”; النَّاسَ en-nâse kelimesi “insanlardan”; وَاخْشَوْنِ vahşevni emri “ve bana saygı duyun”; وَلَا تَشْتَرُوا ve lâ teşterû emri “ve satmayın”; بِاٰيَات۪ي bi âyâtî tamlaması “benim âyetlerimi”; ثَمَنًا قَل۪يلًا semenen kalîlen tamlaması “az bir bedele, az bir bedel karşılığında”; وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ ve men lem yahküm ifadesi “ve her kim (şöyle) hükmetmezse”; بِمَآ اَنْزَلَ bimâ enzele ifadesi “indirdiği şeylerle”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ fe ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْكَافِرُونَ el-kâfirûne kelimesi ise “kafirler, nankörler, inkar edenler” demektir.

Burada Tevrât’ın ilahi kaynaklı oluşu ile geçmiş peygamberlerin, kendilerini Rabbe adayanların ve hahamların onunla hükmettiği, Yüce Allah’ın kitabını korumakla yükümlü tutuldukları, ilahi mesajları az bir dünyalığa satmamaları gerektiği ve Allah’ın indirdiği ile hükmetmeyenlerin kâfir olduğu gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّآ اَنْزَلْنَا التَّوْرٰيةَ ف۪يهَا هُدًى وَنُورٌ “İçinde hidayet ve nûr bulunan Tevrat’ı biz indirdik.” Yüce Allah yahudilerin kendi kitapları olan Tevrât’a karşı samimiyetsizliklerini ve imansızlıklarını beyan ettikten sonra, esasında içinde hidayet rehberliği ve hakikatın ışığı bulunan Tevrât’ı da kendisinin indirdiğini te’kidli yani “pekiştirilmiş” beyanlarla bildirmekte, vahyini sahiplenmekte, dolayısıyla ondaki hükümlere itibar etmemeyi bir kez daha eleştirmektedir.

Tevrât’ta hidayet yani hak ve hakikata rehberlik eden esaslar bulunması ve onun da hakikatın ışığını içermesi ifadesi, daha önce yorumladığımız Mâide 5/41’de yer alan “kelimelerin yerlerini değiştirmeleri, onu tahrif etmeleri” ile çelişki arz etmez. Çünkü burada iki ihtimalden söz edilebilir:

a) Buna göre âyette ilk ihtimal olarak Tevrât’ın ilk indirilmiş orijinal, yani bozulmamış hali kast ediliyor olabilir ki elbette Tevrât da Yüce Allah’ın bir kitabıdır ve elbette o da diğer ilahi mesajlar gibi hidayet rehberidir, hakikatın ışığını temsil etmekte, buna göre evrensel manada tevhid çizgisinde sadece ve sadece Yüce Allah’a imanı ve teslimiyeti içeren “islâm”ın temel öğretilerini içermekteydi. Enbiyâ’ 21/48’de de belirtildiği gibi, Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a verilen ilahi mesajlara “gerçekleri yanlışlardan ayıran” anlamında el-furkân “hakikatın ışık kaynağı” manasında dıyâ’ ve “takvâ sahibi insanlara gerçeği hatırlatan şey” anlamında zikr denmesinin nedeni de elbette budur. İlahi mesajlarda esas ve öz itibariyle fark olmaz, olamaz; sorun o mesajların daha sonra insanlar eliyle tahrifinde yaşanmaktadır. Nitekim daha sonra yorumlayacağımız Mâide 5/46’da da hidâyet ve nûr sıfatları bu defa İncîl için zikredilmektedir.

b) Diğer ihtimale göre ise Tevrât’ın burada sözü edilen “hidayet rehberi ve ışık oluşu”, o gün ellerinde bulunan Tevrât metinlerinin bir kısmına işaret ediyor olabilir. Zaten bağlam dikkate alındığında maksadın bu ikincsi olduğu, öncelikle hakeme müracaat konularının ellerindeki Tevrât nüshalarında bulunduğuna dikkat çekilmektedir. Demek ki konu o günkü yahudilerin ellerinde mevcut olan bütün Tevrât metinlerini değil, sadece mahkemeye konu meseleleri içermektedir. Âl-i İmrân 3/93’te yer alan “De ki eğer doğru sözlü iseniz Tevrât’ı getirip onu okuyun bakalım” ifadesinde de aynı durum söz konusudur.

2. يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذ۪ينَ اَسْلَمُوا لِلَّذ۪ينَ هَادُوا وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالْاَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتَابِ اللّٰهِ وَكَانُوا عَلَيْهِ شُهَدَٓاءَ “(Allah’a) teslim olmuş peygamberler, yahudiler(e ait davalarda) onunla (Tevrat ile) hükmederler(di). Allah’ın Kitabı’nı korumakla görevlendirildikleri için Rablerine teslim olmuş kişiler ve bilginler de (onunla hükmederlerdi). Hepsi de ona (Tevrat’ın hak olduğuna) şahitti.” Yüce Allah içerisinde hidayet rehberliği ve hakikatın ışığı bulunan Tevrât’ın içeriği ile İsrailoğulları içerisinden görevlendirilmiş olan pek çok peygamberin yahudilere onunla hükmettiklerini beyan etmektedir.

a) يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذ۪ينَ اَسْلَمُوا لِلَّذ۪ينَ هَادُوا “(Allah’a) teslim olmuş peygamberler yahudiler(e ait davalarda) onunla (Tevrât ile) hükmederler(di).” İsrailoğlu peygamberlerinin ellerinde bulunan Tevrât ile veya Tevrat’ın çeşitli bölümleriyle yahudilere ait davalarda onlara hükmettikleri beyan edilmekte, böylece Hz. Peygamber zamanındaki yahudilerin Hz. Peygamber’i hakem tayinleri eleştirildiği gibi Tevrât’a uygun olarak verdiği hükme rıza göstermemeleri de kınanmaktadır. Bu yüzden Hz. Peygamber dönemindeki yahudilerin bu tutumunun yanlışlığına dikkat çekilmiş olmaktadır. Esasında hangi peygamber olursa olsun, yahudilerin sorduğu sorulara, onların yaşadığı sorunlarla ilgili oluşan davalara karşı Tevrât ile hükmeder, keyfe uygun ve vahye dayalı olmayan, dahası yahudileri memnun edecek şekilde kendine göre herhangi başka bir hüküm kaynağı aramazdı.

Burada zikredilen النَّبِيُّون en-nebiyyûne “peygamberler” kelimesini nitelendirmekte olan الَّذ۪ينَ اَسْلَمُوا ellezîne eslemû “teslim olanlar” ifadesi, “bütün peygamberlerin Yüce Allah’a teslim oldukları” manasını içermektedir. Çünkü peygamberler arasında Yüce Allah’a teslimiyet göstermeyen hiçbir tane örnek yoktur. Bu durum En‘âm 6/87’de bütün peygamberlerin seçilmişliği ve sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yol” üzere oldukları beyanına benzemektedir.

b) وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالْاَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتَابِ اللّٰهِ “Allah’ın Kitab’ını korumakla görevlendirildikleri için Rablerine teslim olmuş kişiler ve bilginler de (onunla hükmederlerdi).” Yüce Allah hüküm verme konumunda bulunan insanların din adına ne ile hükmetmeleri gerektiğini beyan etmekte ve başta peygamberler olmak üzere rabbâniyyûn yani kendilerini Rabbe adayan kişilerin ve ahbâr denilen “haham”ların, yani din âlimlerinin de aynı şekilde davrandıklarını, Allah’ın kitabından korunmuş olanla hüküm verdiklerini bildirmektedir.

ı. Âl-i İmrân 3/79 ile Mâide 5/44 ve 63’te geçen رَبَّانِيّ۪ن/الرَّبَّانِيُّون rabbâniyyî(û)ne/er-rabbâniyyûne kelimesi “Rabbin terbiyesine tam teslim olanlar”, “ilahi terbiyeden geçenler”, “bu terbiye ile hayatını Rabbine adayanlar”, “gerçek dindarlar”, “kendisini Rabbini tanımaya ve O’na itaate adayanlar”, “Allah adamları”, “Rabbe hâlis kullar”, “Rabbe mensup, O’na ait olanlar”, “bilginler, âlimler” gibi manalarda yorumlanmaktadır(15) ki Âl-i İmrân 3/146’da yer alan ribbiyyûn kelimesi de aynı manalara gelmektedir. Esasında Âl-i İmrân 3/79’da rabbâniyyîn denen kişilerin kimler olduğuna dair açıklama mahiyetinde bilgiler de zikredilmekte, bu bağlamda onların el-kitâb’ı yani ilahi bilgileri başkalarına da öğrettikleri ve kendilerinin de bizzat ondan beslendikleri, ondan ders çalıştıkları belirtilmektedir. Bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu kişilerin korumakla görevli oldukları Tevrât ile hükmettiklerinin bildirilmesinde de aynı mesaj söz konusudur.

ıı. Kur’ân’da dört kez(16) geçen اَحْبَار/الْاَحْبَار ahbâr/el-ahbâr sözcüğü ise “yüksek din bilginleri” anlamında din âlimleri yani hahamlar manasına gelmektedir. Bu arada âyette yer alan بِمَا اسْتُحْفِظُوا bime’stuhfizû ifadesi “korumakla görevli oldukları için” manasında yorumlanmakta, Yüce Allah’ın kitabından oluşan metinleri korumaları gerektiği hem en-nebiyyûn denen “peygamberlere”, hem rabbâniyyûn denen “kendini Rabbine adayan kişilere” hem de ahbâr denen “hahamlar”a yüklenmiş bir görev olarak beyan edilmektedir. Âyetin bu kısmında zikredilen مِنْ كِتَابِ اللّٰهِ min kitâbillâhi ifadesindeki مِنْ min edatı eğer beyâniye manasına gelirse “Allah’ın kitabının hepsinin korunması” isteniyor demektir; yok eğer teb‘îdıyye manasına gelirse “Allah’ın kitabından o zamana kadar vahyedilen kısmını” korumaları isteniyor demektir.

Âyetin Güne Mesajı:

Bu âyetteki mesaj elbette tarihte yaşanmış bir olayı aktarmaktan ibaret olamaz. Din adına Yüce Allah’ın gönderdiği ilahi mesajların hem hüküm kaynağı olarak benimsenmesi hem de onların mutlak surette korunması gerektiği evrensel manada bildiriliyor demektir. Buradan hareketle, ne pahasına olursa olsun, Yüce Allah’ın vahyini korumak görevimiz olduğu gibi, din adına hüküm verirken de Yüce Allah’ın kitabından beslenmek gerektiği apaçık bir mesaj olarak bizlere verilmek istenmektedir.

Âyette gözetilen temel mesaj, bütün peygamberlerin çağrısını öğretmektir ki arzu edilen durum “ümmetin fertlerinin birer rabbânî olmaları”dır. Rabbânî olanlar yani kendini, benliğini, En‘âm 6/162’de belirtildiği gibi bütün desteğini, ibadetlerini, hayatını, ölümünü, bir anlamda her şeyini âlemlerin Rabbi olan Yüce Allah’a adayan yiğitler olmak risalet çağrısının temel öğretisidir. İşte bir müslümanın nasıl davranarak rabbânî olabileceği âyette ortaya konulmakta ve bunun vahye sarılarak, bütün çalışmalarını ondan öğrenerek şekillendirebilecekleri, şekillendirmeleri gerektiği bildirilmektedir. Vahiyden kopuk sunumlar muhataplarını aldatmaktan başka bir işe yaramamaktadır.

Âyette muhteşem bir hakikate daha dikkat çekilmekte olduğunu düşünmekteyiz. Buna göre, ümmetin fertlerinin her birisinin kendi çabalarını ortaya koymaları, başkalarının düşüncelerinin peşine düşmemeleri gerektiği, kendini din âlimi sananların sahte sözlerine kanmamaları, bunun için bizzat kendilerinin el-kitâb denilen “ilahi vahye” sarılmaları emredilmektedir. Bu doğrultuda olmak üzere, ümmetin fertleri din adına öğrenimlerini, öğretimlerini ve bütün çalışmalarını vahye bağlamaları gerektiği, yapacakları sunumları vahiyden ders çalışarak gerçekleştirmelerinin bir anlamda zorunlu olduğu özellikle ortaya konulmaktadır diyebiliriz. Vahyi bilmeden, gerçekleri ondan öğrenmeden, vahiy kaynaklı dersler çalışmadan rabbânî olunamamaktadır, vesselâm.

c) وَكَانُوا عَلَيْهِ شُهَدَٓاءَ “Hepsi de ona (Tevrât’ın hak olduğuna) şahit idiler.” Yüce Allah hem bütün peygamberlerin hem de korumakla görevlendirildikleri vahiy ile hükmeden bütün peygamberlerin, rabbânîlerin ve hahamların aynı zamanda Tevrât’ın hak kitap olduğuna, onu Allah’ın gönderdiğine şahit olduklarını da bildirmektedir. Bu ifade vahiyden konuşanların konuştuklarının vahiy olduğuna inanmaları gerektiği gibi ona güvenmelerinin de zorunlu olduğunu ortaya koymaktadır.

3. فَلَا تَخْشَوُا النَّاسَ وَاخْشَوْنِ وَلَا تَشْتَرُوا بِاٰيَات۪ي ثَمَنًا قَل۪يلًا “(Ey hâkimler)! İnsanlardan korkmayın; bana saygı duyun! Ayetlerimi az bir değer karşılığında satmayın!” Yüce Allah kendisinin belirlediği ve gönderdiği mesajları uygulamada insanlardan çekinmemek gerektiğini, gerçek manada derin saygı duyulması gereken makamın sadece kendisi olduğunu bildirmekte, bu doğrultuda Allah’ın âyetlerini az bir dünyalığa satmamaları gerektiğini herkese emretmektedir. Burada sözü edilen uyarı, başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün müslümanlara yöneliktir; çünkü Yüce Allah kendisine davaları için müracaat eden yahudilere verdiği hükümle ilgili olarak onların tepkileri söz konusu olunca, onların kendisine zarar veremeyeceğini bildirdikten sonra, onlardan çekinmemek gerektiğini de beyan etmiş olmaktadır.

a) فَلَا تَخْشَوُا النَّاسَ وَاخْشَوْنِ “Şu halde (Ey yahudiler ve hakimler!) İnsanlardan çekinmeyin; bana saygı duyun!” Haşyet denen “derin saygı”nın muhatabı Bakara 2/150, Mâide 5/3, 44, Tevbe 9/13, 18, Nûr 24/52 ve Ahzâb 33/37, 39’da da belirtildiği gibi sadece ve sadece Yüce Allah’tır. İnsanların dünya hayatına yönelik uygulayacakları geçici cezalardan ve verecekleri çeşitli sıkıntılardan çekinmemek gerektiği, gerçek manada saygınlığı hak edenin Yüce Allah olduğu burada bir kez daha vurgulanmaktadır. Fâtır 35/28’de de beyan edildiği gibi, bu anlamda Yüce Allah’a gerçek manada saygı duyanlar ise sadece ve sadece âlim kullarıdır.

b) وَلَا تَشْتَرُوا بِاٰيَات۪ي ثَمَنًا قَل۪يلًا “Âyetlerimi az bir bedel ile satmayın!” Bu ifade ve benzerleri Bakara 2/41, 44 ve Nahl 16/95’te de yer almaktadır. Burada geçen ثَمَن semen kelimesi “bedel”, “karşılık” gibi anlamlara gelmekte ve vahyin az bir bedel ile satılmaması gerektiğini ortaya koymaktadır. Kur’ân’da ثَمَنًا قَل۪يلًا şeklindeki bu tamlama dokuz kez(17) zikredilmekte ve geçtiği her yerde olumsuz bir içerikte yer almaktadır.

Burada sözü edilen “âyetler” hem kitap ehlinin elinde bulunan ve Hz. Peygamber’i müjdeleyen âyetler olabilir; hem de bu son vahyin prensipleri olabilir. Yüce Allah vahyini yaşanacak bir prensipler bütünü olarak şekillendirmiştir; pazarlanacak bir mal, meta olarak indirmemiştir. Allah’ın âyetleri ne kadar bir dünyalık karşılığında satılmış olsa da dünya ve dünyalıkların hepsi mahşerdekilere göre Allah katında azdır, değeri düşüktür. Nisâ’ 4/77’de de belirtildiği gibi, çünkü dünyalıkların hepsi azdır. Buna göre hiçbir değer veya vaad âyetlerin yerine tercih edilemez. Miktarı her ne olursa olsun, dünyevi olarak alınacak herhangi bir bedel Allah katında azdır, çünkü değersizdir. Bu nedenle, Yüce Allah başta Hz. Peygamber dönemindeki İsrailoğulları olmak üzere bütün inkârcıları uyarmakta ve dünyalıkları önceleyip âyetlerini satmayı veya onları itibarsızlaştırmayı, herhangi bir bedele onların değişilmesini özellikle yasaklamaktadır.

4. وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ “Kim Allah’ın indirdiği ile hükmetmezse işte onlar kâfirlerin ta kendileridir.” Yüce Allah Mâide sûresinin daha önce yorumladığımız 42. âyetinden itibaren ele aldığı ve yahudilerin Hz. Peygamber’e müracaat ederek verdiği hükümlerden yüz çevirmelerini eleştirdikten sonra, onların ilahi vahye itibar etmemelerini dile getirmekte ve vahiyde yer alan bir meselede Yüce Allah’ın indirdiği hükümlerle hükmetmeyenlerin kâfir olacaklarını haber vermektedir. Burada “Yüce Allah’ın indirdiği şey”den kasıt, bağlam gereği içerisinde hidayet ve ışık bulunduğu bildirilen ilahi vahiy olan “Tevrât”tır. İşte Tevrât’ta yer alan bir meselede ondaki hükme rıza göstermeyip başka arayışlara girenler kınanmakta, bu türden bir tercih ortaya koymaları nedeniyle kâfir olacakları bildirilmektedir.

Yüce Allah’ın indirdiğiyle hükmetmemek kişiyi kâfir yaptığına göre burada öncelikli olarak bir inkârın bulunduğu ortadadır. Aynı durum Ahzâb 33/36’da Müslümanlar için de söz konusu edilmektedir. Buna göre Yüce Allah ve Elçisi bir konuda hüküm verdiği zaman hiçbir mümin erkek ve kadının o konuda başka bir tercih hakkının bulunmadığı beyan edilmekte, aksi takdirde Allah’a ve Elçisi’ne isyan edenlerin büsbütün hakikattan sapmış olacakları ifade edilmektedir. Hucürât 49/1-2’deki uyarıda da benzer bir mesaj söz konusu edilmektedir. Bütün bu konularda gözden kaçırılmaması gereken nokta, ilahi hükümleri kabul edip etmemektir; yoksa kabul etmeye rağmen bir hükmü yerine getirmemek kişiyi büyük günah sahibi yapar. Zaten âyetteki kâfir vurgusunun amacı da bu olsa gerektir. Uygulama imkânı olmasına rağmen uygulamamak da aynı şekilde eğer bir inkârın sonucu ise yine sahibini kâfir yapar.

Konu içeriğine bakıldığında Tevrât’ta sordukları sorunun cevabı bulunmasına rağmen Hz. Peygamber’i hakem tayin eden yahudilerin, Hz. Peygamber’in verdiği hükme karşı çıkması ve ondan yüz çevirmesi, bir anlamda hükmün inkârı, hükmü tanımamak manasına gelmektedir. Herhangi bir görevi yapmamak kişiyi günahkâr kılar; ancak o hükmü tanımamak, ondan yüz çevirmek ise hükmü inkâr olacağı için, böylelerinin hükmü uygulamaması aynı zamanda onu inkâr etmelerinin bir göstergesidir. Buu durumda olanlar kâfirlik hükmüne muhatap kılınmış olacaklardır.

Tekrar vurgulayalım ki, Yüce Allah’ın indirdiğiyle hükmetmemek herhangi bir ilahi emri yapmamakla eşdeğerdir. Bu durumda hükmü uygulamamak, sahibini günahkâr eder; fakat bu kişilerin kâfir olarak nitelendirilmeleri, bunların sadece ilgili hükümleri uygulamaması değil, onları kabul etmemeleri, inkâr etmeleri manasını da içerdiği için, bu durumda olanların kâfirlerin ta kendileri olmasını sağlamış olmaktadır. Durum böyle olduğu için daha sonra yorumlayacağımız âyetlerde bu şekilde davrananlara “zalimler” ve “fasıklar” denmesinin sebebi de bu olsa gerektir.

ıv. Evrensel Yasa: Kısas

وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ ف۪يهَآ اَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْاَنْفَ بِالْاَنْفِ وَالْاُذُنَ بِالْاُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِه۪ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ “Orada (Tevrat’ta) onlara şöyle yazmıştık: Cana can, göze göz, buruna burun, kulağa kulak, dişe diş (karşılık ve cezadır). Yaralar da kısastır (her yaralama misli ile cezalandırılır). Kim bunu (kısası) bağışlarsa kendisi için o, kefaret (bir günahı örtme sebebi) olur. Kim Allah’ın indirdiği ile hükmetmezse işte onlar zalimlerin ta kendileridir.”

Âyetteki وَكَتَبْنَا ve ketebnâ fiili “ve yazmıştık, fazr kılmıştık”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onda”; اَنَّ النَّفْسَ enne’n-nefse ifadesi “muhakkak ki bir can”; بِالنَّفْسِ bi’n-nefsi ifadesi “bir cana karşılık”; وَالْعَيْنَ ve’l-‘ayne kelimesi “bir göz”; بِالْعَيْنِ bi’l-‘ayni ifadesi “bir göze karşılık”; وَالْاَنْفَ ve’l-enfe kelimesi “bir burun”; بِالْاَنْفِ bi’l-enfi ifadesi “bir buruna karşılık”; وَالْاُذُنَ ve’l-üzüne kelimesi “bir kulak”; بِالْاُذُنِ bi’l-üzüni ifadesi “bir kulağa karşılık”; وَالسِّنَّ ve’s-sinne kelimesi “bir diş”; بِالسِّنّ bi’s-sinni ifadesi “bir dişe karşılık”; وَالْجُرُوحَ ve’l-curûha kelimesi “yaralar(a karşı)”; قِصَاصٌ kısâsun kelimesi “kısas”; فَمَنْ تَصَدَّقَfe men tesaddeka ifadesi “her kim tasadduk ederse, vazgeçerse”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla ilgili, ondan”; فَهُوَ fe huve zamiri “o, (bu vazgeçmesi)”; كَفَّارَةٌ keffâratün kelimesi “keffaret (olur)”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ ve men lem yahküm ifadesi “her kim (şöyle) hükmetmezse”; بِمَآ اَنْزَلَ bimâ enzele ifadesi “indirdiği şeylerle”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ fe ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الظَّالِمُونَ ez-zâlimûne kelimesi ise “zalimler, haksızlık edenler(dir)” demektir.

Burada Tevrât’ta İsrailoğullarına farz kılınan kısasla ilgili hükümler ve kısastan vazgeçilmesinin günahlara keffaret kılınacağıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ ف۪يهَآ اَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْاَنْفَ بِالْاَنْفِ وَالْاُذُنَ بِالْاُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ “Orada (Tevrat’ta) onlara şöyle yazmıştık: Cana can, göze göz, buruna burun, kulağa kulak, dişe diş (karşılık ve cezadır). Yaralar da kısastır (her yaralama misli ile cezalandırılır).” Yüce Allah yahudilerin ilahi hükümlere uyup onları uygulama noktasındaki tavırlarını eleştirdikten sonra, Tevrât’ta kendilerine hüküm olarak farz kıldığı prensipleri ele almaktadır. Bu çerçevede sebepsiz ve haksız yere bir cana kıyan kişinin canına kıyılacağı, kasıtlı olmak kaydıyla bir gözü kör edenin gözünün kör edileceği, bir buruna zarar verenin burnuna, bir kulağa zarar verenin kulağına, bir dişe zarar verinin dişine zarar verileceği hükme bağlanmakta,(18) bunun dışında bütün yaralamalarda da kısasın yanı aynı türden bir yaranın karşıdakine verilmesi gerektiği bildirilmektedir.

Kısas konusunu Bakara 2/178-179’da geniş bir şekilde ele almıştık; ancak önemine binaen bazı hatırlatmaları burada da yapmakta yarar görmekteyiz.

a) Daha önce yorumladığımız Mâide 5/32’de de ifade ettiğimiz gibi, Nisâ’ 4/77’de zikredilen ketebte fiiliyle, yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/45’te, ayrıca Nisâ’ 4/66, Mâide 5/32 ve Hadîd 57/27’de zikredilen كَتَبْنَا ketebnâ fiilleri de “yazmak”, “farz kılmak” anlamını içermektedir. Hepsi Medine dönemi sûrelerinde olmak üzere Kur’ân’da 13 kez(19) yer alanكُتِبَ kütibe edilgen fiilleri “yazılmak” manasında “farz kılınmak” demektir. Bunlardan sadece Hacc 22/4’te geçen كُتِبَ عَلَيْهِ kütibe ‘aleyhi ifadesi “ona yazılmak”, “onunla ilgili kaydedilmek”, “yasa haline getirilmek” gibi anlamlar içermektedir.

b) Yüce Allah kısası bir ceza olarak tanıtmakta, Bakara 2/179’da da kısasta hayat olduğuna dikkat çekmektedir. Bunun anlamı açıktır: Kısas edileceğini bilen kişi insan öldürmez; böylece hem onun öldürmek istediği kişi hem de kısas edilerek öldürülecek katil hayatta kalır. Bunun sonrasında uygulamayı devlet gerçekleştireceği, yani insan öldürmede fail artık şahıs değil, devlet olacağı için, yeni insanların öldürülmesinin de önü alınmış, can almak engellenmiş, kan davalarının arkası kesilmiş, kâtil olmaktan kurtulmak sağlanmış olacaktır. Zaten Bakara 2/179’da geçen “Kısasta sizin için hayat vardır” beyanı da bu hakikatı ortaya koymaktadır.

Bakara 2/179. âyette yer alan اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb tamlaması “derin akıl ve izan sahipleri, aklıselim sahipleri, derin kavrayışlı olanlar, düşünce yapısı bozulmamış olan üstün akıllılar”(20) manasına gelmekte, kısasın aslında hayat olduğu ortaya konulmaktadır. Sağduyu sahiplerine hitaben zikredilen “kısasta hayat olduğu” beyanı âyetin sonunda “takvâ” ile ilişkilendirilmektedir. Bunun muhtemel sebebi, kısas hükmünün varlığına inanıldığında kişilerin kendilerini bu şekilde haksız bir şekilde ölümden korumaları olabilir. Dahası, takvânın “korunmak” manasından hareketle, böyle bir olayın çok daha duyarlı yaşama imkânı vereceği ve herkesin hayata dair sorumluluklarının nelerden oluştuğunu bilip muhakeme etmesi de bir şekilde sağlanmış olacaktır.

c) Kur’ân’da özellikle insan öldürmelerle ilgili hükmün belirlendiği Bakara 2/178-179’da şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Öldürülenler hakkında size kısas farz kılındı: Hür kişiye karşılık bizzat o hür kişi, köleye karşılık bizzat o köle, kadına karşılık da bizzat o kadın (kısas edilir). Her kimin cezası, kardeşi (öldürülenin velisi) tarafından bir miktar bağışlanırsa artık (taraflar) hakkaniyete uymalı ve (öldüren kişi) ona (öldürdüğünün yakınlarına gereken diyeti) güzellikle ödemelidir. Bu söylenenler, Rabbinizden bir hafifletme ve rahmettir. Her kim bundan sonra haddi aşarsa onun için elem verici bir azap vardır. Ey akıl sahipleri! Kısasta sizin için hayat vardır. Umulur ki (suç işlemekten) korunursunuz.”

ı. Bakara 2/178’de verilmek istenen mesaj şudur: “Kâtil hür biriyse bizzat o hür kişinin, köle biriyse bizzat o kölenin, kadınsa da bizzat o kadının öldürülmesi gerekir.”(21) Âyette dile getirilen husus, öldürme işlemini gerçekleştirenin de öldürüleceğini beyandır. Esasında katil hür bir kişiyse öldürdüğü köle nedeniyle, erkekse öldürdüğü kadın nedeniyle öldürülmeyeceği veya bir kişiye karşılık daha fazla kişinin öldürülebileceği kabulü bu şekilde reddedilmektedir.

Hürre karşılık katil olan hürrün öldürüleceği mesajı, garibanlardan olan bir katilin kendisine ilave olarak yakınlarından da birilerinin öldürüleceği uygulamasını geçersiz kılmaktadır. Burada hür biri köleyi öldürürse karşılığında onun öldürülmeyeceği şeklindeki bir kabul de reddedilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/45’te verilen bilgiler gereği, katil kim olursa olsun, kimi öldürmüş olursa olsun, sonunda onun da öldürülmesi gerektiği hükme bağlanmakta, her iki âyet aynı konuyu farklı ifadelerle ortaya koymuş olmaktadır. Sadece bir sonraki cümlede dile getirilen istisna, buradaki hükmün uygulanmaması için bir açılım içermektedir.

ıı. Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen الْجُرُوح el-curûh kelimesi “yaralar”, “yaralamalar” gibi anlamlar içermekte, Kur’ân’da dört kez(22) geçen قِصَاص/الْقِصَاص kısâs/el-kısâs kelimeleri ise “bir insana yaptığı şeyin aynısını yapmak”, “aynısıyla karşılık vermek”, “herhangi bir hakkı aynısıyla gerçekleştirmek” demektir. Yüce Allah kişilerin öldürülmeleri sebebiyle onları öldüren katile uygulanacak cezanın prensip olarak “kısas” olduğunu, bu arada çeşitli organlara verilen zararların da zararı veren kişide aynı şekilde uygulanacağı prensibini de hüküm olarak farz kıldığını beyan etmektedir.

ııı. Öldürülen kişi her kim olursa olsun, onu öldüren kişinin de her kim olursa olsun kısas edilmesi, herhangi bir şekilde bir kişiye bedensel manada zarar veren kişi kim olursa olsun, ona da aynısının yapılması hukuki bir prensip olarak belirlenmiştir; âyetin dile getirdiği hüküm budur. Kur’ân’dan asırlar önce indirilmiş olan Tevrât’ta verilen bu bilgiler ile son vahiy olan Kur’ân’da konuyla ilgili verilen bilgilerin birbirine zıt olmaması, hatta birbirini tamamlaması, çeşitli açılımlarla ortaya konulmuş olması vahiylerin kaynağının aynı makam olduğunu açıkça göstermektedir.

2. فَمَنْ تَصَدَّقَ بِه۪ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ “Kim bunu (kısası) bağışlarsa kendisi için o, kefaret (bir günahı örtme sebebi) olur.” Yüce Allah İsrailoğullarına yönelik olarak farz kıldığını belirttiği kısasla ilgili detay denebilecek bilgileri verdikten sonra, kısas hükmünün uygulanmamasının da mümkün olduğunu bildirmektedir. Bunun için maktülün yakınlarının veya organları zarar gören kişilerin kendi haklarından vazgeçmeleri durumunda bu durumun kendileri için bir keffaret olacağını, yani diğer günahlarının bağışlanma vesilesi oluşturacağını beyan etmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَصَدَّقَ tesaddeka fiili “tasadduk etmek”, “vazgeçmek”, “affetmek” gibi anlamlara gelmekte,(23) Kur’ân’da hepsi de Mâide sûresinde olmak üzere dört kez(24) zikredilen كَفَّارَة keffârah sözcüğü ise “keffaret”, “örten şey” manasını vermekte ve katili ya da suçluyu affeden kişilerin bunun karşılığında başka günahlarının örtüleceği mesajı verilmek istenmektedir.

a) Konuyla ilgili olarak Bakara 2/178’de şöyle buyrulmaktadır: “Her kimin cezası, kardeşi (öldürülenin velisi) tarafından bir miktar bağışlanırsa artık (taraflar) hakkaniyete uymalı ve (öldüren kişi) ona (öldürdüğünün yakınlarına gereken diyeti) güzellikle ödemelidir.” Yüce Allah bir insanı öldürenin öldürülmesi ve yaralamalarda da kısasın geçerli olduğu hükmünü beyan ettikten sonra, konuya bir açılım getirmektedir. Buna göre, öldürülenin yakını, bir anlamda onun ya insan ya da din kardeşi, velisi eğer bir şeylerden vazgeçerse yani kısasın uygulanmasını tercih etmezse bu defa makul bir bağışın uygulanması ve belirlenecek bir tazminatın ödenmesi seçeneği öne sürülmektedir. Hatta aynı âyette insan öldürmede esas olanın affetme ve diyete rıza östermek olduğu söylenebilir.

İsrâ’ 17/33’te şu bilgilere yer verilmektedir: “Allah’ın muhterem kıldığı (öldürülmesini yasakladığı) cana haksız yere kıymayın. Bir kimse haksız yere öldürülürse, onun velîsine (birinci derece yakınlarına) yetki verdik. Bu velî öldürme isteğinde ileri gitmesin. (Öldürülen kişiye) zaten yardım edilecektir.” Yüce Allah bu cümlede haksız yere, yani mazlum olarak öldürülen kişinin velîsine, yani birinci dereceden hâmîsine, koruyucusuna bir yetki verdiğini beyan etmektedir ki bu yetki Bakara 2/178-179 ve Mâide 5/45’te de belirtildiği gibi kısası veya diyeti seçebilmesidir.(25) İşte Bakara 2/178-179. âyetler esasında İsrâ’ 17/33’te sözü edilen سُلْطَان sültân “yetki” kelimesinin açılımı durumundadır.

b) Bu konuda Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: Her kim mazlum olarak öldürülürse onun ailesi iki şey arasında serbesttir: Dilemeleri durumunda öldürürler; dilemeleri durumunda diyet alabilirler.”(26)

Râzî, bu rivayetle ilgili şunları ifade etmiştir: “Bu hadise göre ayetteki ‘O da, katlde (öldürmede) israf etmesin’ cümlesinin manası şöyle olur: ‘O velî için, isterse kısası tamamen tatbik ettirme, isterse diyeti tamamen alma yetkisi olunca, (kısas uygulaması esnasında) katlde israf etmesin’ şeklinde olur. Bu da ‘Bu hususta evlâ olan, o velînin, kısasın tam uygulanmasını istemeye yönelmesi değil, ya diyet almakla yetinmesi veyahut da affa temayül göstermesidir’ demektir. Nitekim Yüce Allah da ‘Sizin bağışlamanız takvâya daha yakındır’(27) buyurmuştur.”

İsrâ’ 17/33’te geçen “Öldürmede israf etmesin” ifadesi “ille de karşılığında ölüm istemesin” manasına alınabileceği gibi “kısas hakkıyla yetinsin; bir kişiye karşılık iki veya daha fazla kişinin öldürülmesini istemesin”(28) şeklinde de yorumlanabilir. Zira Araplar soylu kabilelerden bir kişiyi öldürdüklerinde, öldürülenin velileri soylu olmayan katilin kabilesinden birçok kimseyi öldürürlerdi. Ayrıca benzer bir öldürme olayında katili değil de akrabasından ileri gelenleri öldürme gelenekleri de vardı. Dahası, katilin öldürülmesiyle yetinmeyip ona müsle uygulanırdı; yani belli organlarının kesilmesi de söz konusu edilmekteydi ki bütün bu uygulamalar âyette yasaklanmış olmaktadır.(29)

Bakara 2/178’deki ifadelere bakıldığında, bağışlamayı tercih etmenin ve belli bir bedel ödemenin daha hakkaniyetli bir davranış olacağı söylenebilir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/45’te ise kısastan vazgeçmenin kişinin diğer günahları için bir keffaret olacağı müjdelenmektedir. Bu arada Mâide 5/32’de beyan edildiği gibi, “bir insana hayat vermek bütün insanlığı diriltmek gibidir.” “Öldürmede ileri gitmemek” elbette sadece katilin öldürülmesini istemek, başkalarını öldürmemeyi esas almaktır. Ancak haksız yere öldürülen kişi zaten ölmüştür; onun karşılığında bir kişinin bile olsun öldürülmesini istemek öldürmede israf olabileceği, yani ölülerin sayısını arttıracağı için, kısası değil de diyeti ve bağışlamayı öncelemek çok daha öncelikli bir yol olarak görülmelidir. Ancak yine de belirtelim ki, haksız yere öldürülen kişinin birinci derece yakınlarının katilin öldürülmesini isteme hakları kesin olarak vardır; sadece öldürmede ileri gitmemek öngörülmektedir.

Yüce Allah kısasla ilgili olarak verdiği bilgileri ve diyete ya da bağışlamaya dikkat çeken ifadeleriyle igili olarak bütün bunların aslında bir hafifletme ve merhamet öğütlemesi olduğunu, bu yüzden kısasta ve diğer yaralanmalarda haddi aşmamak gerektiğini Bakara 2/178’de beyan etmekte, mağdurların aslında bu af yolunu tutmalarını öğütlemektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/45. âyetteki ifadelere bakıldığında, Tevrât’ta insan öldürmenin cezasının sadece kısas olduğu, fakat mağdurların bu haklarından vazgeçebilecekleri ifade edilmekte, ayrıca bir diyetten söz edilmemektedir. Oysa genelde iddia edildiğine göre, Tevrât’ta insan öldürmenin cezasının hem kısas hem diyet, İncil’de ise sadece diyet olarak belirlendiği zikredilmekte,(30) Kur’ân’da ise kısas asıl hüküm olsa da diyet tercih edilerek ölüm cezasından vazgeçip bağışlamanın yani ölüm cezasını hafifletmenin, hatta diyet bile almadan affetmenin çok önemli ilahi bir rahmet ve merhamet olduğu özellikle beyan edilmektedir. Katilin yakınları veya bizzat katilin kendisi maktülün yakınlarına diyetini ödedikten sonra, maktülün yakınları eğer o katili öldürürlerse işte bu durum cezada haddi aşamaktır ve Yüce Allah böyleleri için elem verici bir azabın gerçekleşeceğini haber vermektedir. Bu çerçevede diyetini aldıktan sonra o katili öldüren kişi de kısas edilerek öldürülecek ve mahşerde de elem verici bir azaba çarptırılacaktır.

Esasında âyetin mesajına yakından bakıldığında, kısas hükmünün çok önemli bir çare olduğu anlaşılmakta, ancak ölümlerin önüne geçilmesi için diyete razı olmanın veya tamamıyla affetmenin de Yüce Allah tarafından tanınan çok önemli bir hafifletme ve merhamet tecellisi olduğu, böylece insanların katil bile olsalar onları kazanabilme noktasında bir kapının açık tutulmaya çalışıldığı görülmektedir.

Bir kişi bir öldürme olayında katilin de öldürülmesini isteyebilir, bu onun hakkıdır; ancak ölümden daha hafif bir ceza olan diyeti kabul ederse veya Mâide 5/45’te belirtildiği gibi tamamıyla affı tercih ederse, hiç şüphesiz çok büyük erdem ortaya koymuş olacaktır. Kısas bir haktır; ancak diyet veya af erdemdir; âyette dikkat çekilen asıl mesaj bu olsa gerektir. Hafifletmenin anlamlı olabilmesi daha ağır bir cezanın varlığını kabulü gerektirmektedir. Ağır olan ceza kısastır; hafifletilen ise diyet veya tamamıyla aftır. Kısas konusunda daha detaylı bilgileri Bakara 2/178-179’da ele aldığımız için burada bu türden hatırlatmalarla yetinmek istiyoruz.

3. وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ “Kim Allah’ın indirdiği ile hükmetmezse işte onlar zalimlerin ta kendileridir.” Bir önceki âyetin sonunda da benzeri geçen ve orada “kâfirler işte bunlardır” şeklinde beyan edilen ifade burada “işte onlar zalimlerin ta kendileridir” şeklinde dile getirilmektedir. Anlaşılıyor ki Yüce Allah İsrailoğullarına yönelik olarak Tevrât’ta yazıp farz kıldığı şekilde insan öldürmede veya çeşitli yaralamalarda kısası öngörmüş olmasına, dahası affetmenin kişilerin günahlarına keffaret olacağını beyan etmesine rağmen, bu hükümleri kabul etmemenin kişiyi kâfir yapacağını önceki âyette belirtmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise bu hükümleri uygulamamanın sahibini günahkâr, yani bu bağlamda zalim yapacağını ifade etmektedir.

Fâtır 35/32’de de geçtiği üzere, zalimlik her zaman inançla alakalı bir durumu ortaya koymaz. Bazen bu kelime “yapılmaması gereken bir işi yapmak, böylece kendine yazık etmek” şeklinde kendine yazık etmek manasında, yapılması gerekeni yapmayanlarla veya yapılamaması gerekeni yapanlarla ilgili bir nitlendirme olarak da zikredilebilmektedir.

Hz. Peygamber’in, “Zina eden kişi zina ederken mümin olarak bunu yapmaz”(31) hadisinde de işaret edildiği gibi, kötü bir fiil yapılırken nefsini olması gereken yerde bulundurmamak manasında bir zulümden söz edilebilir; yoksa inkâr etmediği sürece böyle bir fiili yapmak insanı dinden çıkarmaz. Hz. Ömer bu ifadeyi açıklarken “Biz (müminlerin) zalimine mağfiret edilmesi umulur” demiştir.(32)

Âl-i İmrân 3/133-134’te de beyan edildiği gibi, muhsin ve muttakî bile olsa insanlar herhangi bir kötülük veya çirkin bir iş yapmış olabilirler. Önemli olan, bile bile hatada ısrar etmemek ve günahın hemen peşinden istiğfar etmektir. Peygamberlerde bile zulüm kavramının olduğu,(33) ancak bunun kalıcı değil, anlık hatayı ifade ettiği bilinen bir gerçektir.

b) Hz. İsa Ve İncîl

Yüce Allah, sûrenin 46-47. âyetlerinde kendinden önce gelen Tevrat’ı doğrulayıcı olarak peygamberlerin izleri üzerine, yani onların peşi sıra, Meryem oğlu İsa’yı arkalarından gönderdiğini, ona, içinde hidayet (gerçeğe rehberlik) ve nûr bulunan, önündeki Tevrat’ı tasdik edici, takvâlı (duyarlı) kişilere hidâyet ve öğüt olmak üzere İncil’i verdiğini bildirmekte ve muhataplarına şu hususu emretmektedir: “İncil’e inananlar, Allah’ın onda indirdiği (hükümler) ile hükmetsin(ler). Kim Allah’ın indirdiği ile hükmetmezlerse işte onlar fâsıkların ta kendileridir.”

ı. Hz. İsa’nın Misyonu ve İncil’in İçeriği

وَقَفَّيْنَا عَلٰىٓ اٰثَارِهِمْ بِع۪يسَى ابْنِ مَرْيَمَ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرٰيةِ وَاٰتَيْنَاهُ الْاِنْج۪يلَ ف۪يهِ هُدًى وَنُورٌ وَمُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرٰيةِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّق۪ينَ “Önündeki (kendinden önce gelen) Tevrat’ı(n aslını) doğrulayıcı olarak onların (peygamberlerin) izleri üzerine Meryem oğlu İsa’yı arkalarından göndermiştik. Ona, içinde hidayet ve nûr bulunan, önündeki Tevrat’ı(n aslını) doğrulayıcı, muttakîlere (duyarlı olanlara) bir rehber ve öğüt olmak üzere İncil’i vermiştik.”

Âyetteki وَقَفَّيْنَا ve kaffeynâ fiili “ve göndermiştik”; عَلٰىٓ اٰثَارِهِمْ ‘alâ âsârhim ifadesi “onların arkasından”; بِع۪يسَى ابْنِ مَرْيَمَ bi ‘îsebni meryeme tamlaması “Meryem oğlu İsa’yı”; مُصَدِّقًا musaddıkan kelimesi “onaylayıcı, tasdik edici olarak”; لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ limâ beyne yedeyhi ifadesi “onun ellerinin arasındakini, önündekini, kendinden önce gönderileni”; مِنَ التَّوْرٰيةِ mine’t-tevrâti ifadesi “Tevrât’ı”;وَاٰتَيْنَاهُ ve âteynâhu ifadesi “ve ona vermiştik”; الْاِنْج۪يلَ el-İncîle kelimesi “İncîl’i”; ف۪يهِ fîhi ifadeni “onda vardır”; هُدًى hüden kelimesi “hidayet, rehberlik”; وَنُورٌ ve nûrun sözcüğü “ve nur, aydınlık”; وَمُصَدِّقًا ve musaddıkan kelimesi “ve onaylayıcı, tasdik edici olarak”; لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ limâ beyne yedeyhi ifadesi “onun ellerinin arasındakini, önündekini, kendinden önce gönderileni”; مِنَ التَّوْرٰيةِ mine’t-tevrâti ifadesi “Tevrât’ı”; وَهُدًى ve hüden kelimesi “ve rehber, hidayet olarak”; وَمَوْعِظَةً ve mev‘ızaten sözcüğü “ve bir öğüt olarak”; لِلْمُتَّق۪ينَ li’l-muttakîne ifadesi ise “takvâ sahipleri, duyarlı olan kişiler için” demektir.

Burada Hz. İsa’nın ve ona verilen İncîl’in bazı özellikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَقَفَّيْنَا عَلٰىٓ اٰثَارِهِمْ بِع۪يسَى ابْنِ مَرْيَمَ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرٰيةِ “Önündeki (kendinden önce gelen) Tevrat’ı(n aslını) doğrulayıcı olarak onların (peygamberlerin) izleri üzerine Meryem oğlu İsa’yı arkalarından göndermiştik. Ona, içinde hidayet ve nûr bulunan, önündeki Tevrat’ı(n aslını) doğrulayıcı, muttakîlere (duyarlı olanlara) bir rehber ve öğüt olmak üzere İncil’i vermiştik.” Yüce Allah İsrailoğullarına yönelik daha önceden yüklediği çeşitli yükümlülükleri, onların ikiyüzlülüklerini, Tevrât’ın çeşitli özelliklerini ve insan öldürme veya yaralamada kısasın ya da affın birer seçenek olarak belirlendiğini bildirdikten sonra, bu defa sözü Hz. İsa’ya ve ona verilen İncil’e getirmektedir. Yüce Allah İsrailoğullarına gönderdiğini beyan ettiği pek çok nebiden sonra Meryemoğlu İsa’yı da peygamber olarak görevlendirdiğini ifade etmektedir.

a) وَقَفَّيْنَا عَلٰىٓ اٰثَارِهِمْ بِع۪يسَى ابْنِ مَرْيَمَ “Onların (peygamberlerin) izleri üzerine, Meryem oğlu İsa’yı arkalarından göndermiştik.” Yüce Allah İsrailoğlu peygamberlerinden sonra onların izinde olmak ve aynı misyonu sürdürmek üzere, Hz. İsa’yı peygamber olarak onların peşinden gönderdiğini bildirmektedir.

Âyette geçen قَفَّيْنَا kaffeynâ fiili “art arda göndermek”, “birbirini izleyecek şekilde göndermek”, “birini diğerinin takip etmesini sağlamak”(34) gibi manalarda benzer içeriklerde Bakara 2/87 ve Hadîd 57/27’de zikredilmektedir ve peygamberlerin adeta birbirinin ensesini takip ettikleri, araya uzun zamanlı fasılalar girmediği ifade edilmek istenmektedir. Bu fiilin anlam alanında “aynı kafadan olmak”, “birbirini reddetmemek”, “desteklemek” gibi bir mesaj da söz konusudur ki peygamberliğin bir musaddıklık yani “tasdik” ve müheyminlik yani “koruyup kollama” kurumu olduğu ifade edilmektedir. Bu arada Kur’ân’da sekiz kez(35) yer alan اٰثَار âsâr sözcüğü de “izler”, “arkası”, “sonrası” gibi anlamlar içermektedir.

Konuyla ilgili olarak yani Hz. İsa’nın diğer pek çok peygamberden sonra gönderildiğiyle ilgili olarak Hadîd 57/27’de şöyle buyrulmaktadır: “Sonra bunların izinden art arda peygamberlerimizi göndermiştik. Meryem oğlu İsa’yı da arkalarından göndermiş, ona İncil’i vermiştik. Ona uyanların kalplerine şefkat ve merhamet koymuştuk. Uydurdukları ruhbanlığa gelince, onu onlara biz yazmamıştık. Fakat kendileri Allah rızasını kazanmak için yapmışlardı. (Ama) buna da gereği gibi uymamışlardı. Biz de onlardan iman edenlere mükâfatlarını vermiştik. İçlerinden çoğu da yoldan çıkmıştı.” Benzer ifadeler Bakara 2/87’de de zikredilmektedir.

Bu arada peygamberlerin peşpeşe gönderilmesi manasında Kur’ân’da kullanılan kelimelerden birisi de Mü’minûn 23/44’te zikredilen tetrâ kelimesidir. Her iki kelime de peygamberlerin gönderilmesiyle ilgili “peşisıralık” manası vermektedır. Bu arada Mâide 5/19’da verilen bilgiye göre, bu sistemde yani peygamberlerin gönderilmesi sisteminde belli bir tarih aralığı söz konusu olmadığı için zaman zaman “fetret dönemi” denilen kesintili zamanlar da olmuştur. Mâide 5/19. âyet mealen şöyledir: “Ey kitap ehli! (Kıyamette) ‘Bize bir müjdeleyici ve uyarıcı gelmedi’ dersiniz diye elçilerin fetreti sırasında (gizlenen gerçekleri) açıklamakta olan Rasûlümüz size geldi. İşte size mutlak surette müjdeleyici ve uyarıcı gelmiştir. Allah her şeye gücü yetendir.”

Âyette değinilmesi gereken bir başka nokta ise Hz. İsa’nın annesinin özellikle hatırlatılmasıdır. Konuyla ilgili pek çok âyette Hz. İsa ile ilgili olarak ع۪يسَى ابْن مَرْيَمَ ‘îse’bni meryeme “Meryemoğlu Îsâ” ifadesinin kullanılmasının muhtemel sebebi, onun bir kadından dünyaya geldiğini, babasının olmadığını özellikle muhataplara iletmek, dahası ona “üçün üçüncüsü”, “Allah’ın oğlu”, “bizzat Allah” vs. şekillerde tanrısal birtakım güçler isnat edenleri açıkça uyarmak, beşer olduğunu vurgulamaktır.

b)مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرٰيةِ “Önündeki (kendinden önce gelen) Tevrat’ı doğrulayıcı olarak.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde Hz. İsa’nın “kendinden önce gönderilmiş olan Tevrât’ı tasdik edici olduğu”nu ifade etmektedir ki bunun benzerleri Âl-i İmrân 3/50 ve Saff 61/6’da da yer almaktadır. Hz İsa’nın yaşadığı dönemde muhatapların elinde Tevrât olduğu için, Yüce Allah onun dönemindeki insanları kazanması gayesiyle kendilerini yalanlayan değil de ellerindeki ilahi metni tasdik eden bir konumda olduğunu haber vermektedir. Peygamberlerin hem kendilerinden önceki peygamberleri hem de Âl-i İmrân 3/81’de belirtildiği gibi sonra gelecek olanları tasdik etmeleri, onlara inanmaları ve ümmetleri vasıtasıyla kendilerine yardım etmeleri peygamberlik görevinin en önemli özellikleri arasında yer almaktadır. Peygamberler birbirlerinin tasdik edicileridir, tekzib edicileri değillerdir.

Bu çerçevede bakıldığında Yüce Allah pek çok âyette son vahyin yani Kur’ân’ın da مُصَدِّق musaddık olduğunu beyan etmektedir. Kur’ân’da مُصَدِّق musaddık kelimeleri 18 kez geçmekte ve bir bölümünde Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.(36) Aynı kökten mastar olan tasdîk kelimesi de vahyin bu özelliğini ortaya koymaktadır.(37) Kur’ân, önceki vahiyleri tasdîk eden bir kitaptır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki iki musaddık kelimesinden ilki Âl-i İmrân 3/50 ve Saff 61/6’da da olduğu gibi Hz. İsa, diğeri ise İncîl ile ilişkilidir.

Âyettekiلِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ limâ beyne yedeyhi ifadesi “önündeki”, “ellerinin arasındaki”, “ondan önce gelen”, “ona ulaşan”, “geriye kalan” gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah Hz. İsa’nın İsrailoğullarına yönelik hitabında öncelikle risalet görevini hatırlattığını, ardından da kendisinden önce indirilmiş olan ve önünde bulunan Tevrât’ı da tasdik ettiğini söylediğini bildirmektedir. Bu ifadenin az farklarla da olsa benzerlerinin Âl-i İmrân 3/50, Mâide 5/46 ve Saff 61/6’da da yer aldığını tekrar hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

2. وَاٰتَيْنَاهُ الْاِنْج۪يلَ ف۪يهِ هُدًى وَنُورٌ وَمُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرٰيةِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّق۪ينَ “Ona, içinde hidayet (gerçeğe rehberlik) ve nûr bulunan, önündeki Tevrat’ı tasdik edici, takvâlı (duyarlı) kişilere hidâyet ve öğüt olmak üzere İncil’i vermiştik.” Yüce Allah âyetin bu kısmında sözü Hz. İsa’ya verdiği İncîl’e getirmekte ve İncîl’in bazı özelliklerine değinmektedir.

a) وَاٰتَيْنَاهُ الْاِنْج۪يلَ “Ona İncil’i vermiştik.” Hz. İsâ’ya verilen kitap, yani vahiy bağlamında الْاِنْج۪يل el-incîl kelimesi kullanılmaktadır ki bu kelime Kur’ân’da 12 kez(38) zikredilmektedir. Hz. İsa’ya verilen İncîl bugün hrıstiyanların elinde bulunan Matta, Markos, Luka ve Yuhanna’ya nispet edilenler olamaz. Çünkü bunlar, isimlerinden de anlaşılacağı gibi, bu dört kişinin Hz. İsa’nın hayatına dair yazdıkları birer biyografidir. Kur’ân’ın indirildiği dönemde elde bulunan parçalar belli ölçülerde aslını muhafaza etmiştir dense de bunun ne kadarının korunup ne kadarının bozulduğuyla ilgili elimizde herhangi bir veri bulunmamaktadır. Kur’ân’da Hz. İsa’ya verildiği bildirilen İncil elbette bozulmamış asıl halidir; mevcutlarla ilgisi yoktur.

b) ف۪يهِ هُدًى وَنُورٌ وَمُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرٰيةِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّق۪ينَ “İçinde hidayet (gerçeğe rehberlik) ve nûr bulunan, önündeki Tevrat’ı tasdik edici, takvâlı (duyarlı) kişilere hidâyet ve öğüt olmak üzere.” Yüce Allah âyetin son kısmında İncîl’in dört özelliğine yer vermektedir.

ı. ف۪يهِ هُدًى وَنُورٌ “İçinde hidâyet (gerçeğe rehberlik) ve nûr vardır.” Bu “iki” nitelik daha önce yorumladığımız Mâide 5/44’te Tevrât için de zikredilmektedir ki bu durum bütün ilahi vahiylerin aynı kaynaktan geldiklerini ve hedeflerinin de aynı olduğunu göstermektedir. هُدًى hüden kelimesi “hidayet eden”, “yani yol gösteren”, “rehberlik eden”, “rehber” gibi anlamlar içermekte, نُور nûr sözcüğü ise “ışık” manası vermekte, vahyin aydınlatıcı tabiatını ortaya koymaktadır. Bu iki sıfatın Kur’ân için de çeşitli âyetlerde geçtiğini pek çok defa dile getirmiştik.

ıı. وَمُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرٰيةِ“Önündeki Tevrat’ı tasdik edici.” Bu ifade İncîl’in bu bağlamdaki “üçüncü” özelliğini oluşturmaktadır ki vahyin önceki vahiyleri yani İncîl’in kendinden önce indirilmiş olan Tevrât’ı onaylayıcı olduğu ifade edilmektedir. Önceki cümlede Hz. İsa’nın da kendinden önce indirilmiş olan Tevrât’ı onaylayıcı oluşu beyanı bu şekilde pekiştirilmekte ve ilahi vahiyler ile peygamberlerin birbirlerini yalanlayan değil, tasdik eden yapısına dikkat çekilmiş olmaktadır.

ııı. وَهُدًى وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّق۪ينَ “Takvâlı (duyarlı) kişilere hidâyet ve öğüt olmak üzere.” Bu ifade Âl-i İmrân 3/138’de Kur’ân için zikredilmektedir. Yüce Allah Hz. İsa’ya gönderdiği İncîl’in “dördüncü” özelliğini ise daha önce zikrettiği “hidayet” niteliğine ilave olarak “muttaki denen duyarlı insanlara öğüt olması” şeklinde dile getirmektedir. Bu sıfatlar bütün vahyin genel tanıtıcı özellikleridir ve İncîl için de elbette bu nitelikler söz konusudur. Hidâyetin tekrar zikredilmesinin muhtemel sebebi “vahyin yol göstericiliğinin önemine vurgu yapmak” olabilir.

ıı. İlahi Hükümlerin Uygulanması Gereği

وَلْيَحْكُمْ اَهْلُ الْاِنْج۪يلِ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ ف۪يهِ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ “İncil’e inananlar, Allah’ın onda indirdiği ile hükmetsin! Kim Allah’ın indirdiği ile hükmetmezse işte onlar yoldan çıkanların ta kendileridir.”

Âyetteki وَلْيَحْكُمْ ve’lyahküm emri “hükmetsin”; اَهْلُ الْاِنْج۪يلِ ehlü’l-incîli tamlaması “İncil sahipleri”; بِمَآ اَنْزَلَ bimâ enzele ifadesi “indirdiği şeylerle ilgili”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah’ın”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ ve men lem yahküm ifadesi “her kim (şöyle) hükmetmezse”; بِمَآ اَنْزَلَ bimâ enzele ifadesi “indirdiği şeylerle”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ fe ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْفَاسِقُونَ el-fâsikûne kelimesi ise “yoldan çıkanlar” demektir.

Burada İncîl’in indiriliş gayesi ve onu uygulamayanların nasıl nitelendirildiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَلْيَحْكُمْ اَهْلُ الْاِنْج۪يلِ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ ف۪يهِ “İncil’e inananlar, Allah’ın onda indirdiği ile hükmetsin!” Yüce Allah daha önce yorumladığımız Mâide 5/42-45. âyetlerde İsrailoğullarına hitabında Allah’ın indirdiği hükümlerle hükmetmeleri gerektiğini ele aldıktan sonra, aynı içerikte olmak üzere bu defa ilgili buyruğunu hrıstiyanlara yönlendirmekte ve İncîl’e inananların da ondaki prensiplerle hükmetmesini kendilerine emrettiğini bildirmektedir.

Yüce Allah indirdiği hükümlerin uygulanmasını muhataplarına iletmektedir. Bu çerçevede âyette zikredilen وَلْيَحْكُمْ ve’lyahküm emri “hükmetsin”, “uygulasın”, “hüküm versin” gibi anlamlar içermekte, اَهْلُ الْاِنْج۪يلِ ehlü’l-incîli ifadesi ise “kendilerine İncîl verilenler”, “İncîl’e tâbi olanlar”, “İncîl’e inananlar”, “İncîl sahipleri” gibi manalarda anlaşılabilir.

a) Âyetin başındaki وَلْيَحْكُمْ ve’lyahküm ifadesi eğer bu okuduğumuz şekliyle emir kalıbında manalandırılacaksa, o zaman bu emrin bugün de geçerli olup olmadığı tartışması söz konusu olmaktadır. Buna göre Râzî şu değerlendirmelerde bulunmaktadır:

ı. “Bundan maksat, ‘İncîl ehli, Yüce Allah’ın o İncil’de indirdiği Hz. Muhammed’in peygamberliğine delalet eden delillerle hükmetsinler’ manasıdır. Bu, Esamm’ın görüşüdür.”

ıı. “Bu ifade, ‘Ehl-i İncîl, Yüce Allah’ın o kitapta indirdiği ve Kur’ân ile neshetmediği hükümlerle hükmetsinler’ demektir.”

ııı. “Bundan maksat, hrıstiyanları, tıpkı Yahûdilerin Tevrat’taki hükümleri saklamaları gibi İncil’deki ahkâm ve haberleri değiştirmek ve bozmaktan menetmektir. Buna göre âyetteki ‘Hükmetsin’ emri ile ‘İncîl ehli Allah’ın o İncil’de indirdiği şeyleri, bozmadan ve değiştirmeden, aynen indirdiği şekli ile kabul ve ilan etsinler’ mânası kastedilmiştir.”(39)

Bu izahlar kendi bağlamında doğru kabul edilebilir. Ancak burada çok daha belirleyici olan nokta, elde mevcut İncîl’lerin Yüce Allah’ın Hz. İsa’ya indirdiği saf ve bozulmamış nüshalar olmamaları ve bu nedenle de onların uygulanma şartının Kur’ân’a uygun olmaları veya en azından ona aykırı olmamasıdır. Kur’ân indirildiği zaman Hz. İsa’ya tabi olan hrıstiyanların ellerinde eğer Kur’ân’a aykırı düşmeyen nüshalar var idiyse, onları uygulamada herhangi bir sorun yoktur; ancak sonraki dönemlerde bunu rahatlıkla söyleyebilmek mümkün değildir. Bu yüzden İncîl’deki veya diğer ilahi kitaplardaki hükümlerin uygulanabilmesi için Kur’ân’a uygun olmalarının mutlak surette belirlenmesi gerekmektedir.

b) Âyetin başındaki وَلْيَحْكُمْ ve’lyahküm ifadesi bazı kıraatlerde emir olarak değil de önceki âyetteki mesajlarla bağlantılı olarak وَلٍيَحْكُمَ veliyahküme şeklinde(40) İncîl’in indiriliş gayelerinden birisini ifade etmek üzere bir mana vermiş olmaktadır. Buna göre mesaj, İncîl’in indirildiği dönemle ilgili bir bilgi ortaya koymak ve İncîl’in muhataplarının onu uygulamaları için sözü edilen özelliklerde indirildiğini ifade etmek şeklinde belirlenmiş olmaktadır. Bu durumda günümüzde uygulanma emri üzerinde durulmadığını, indirildiği dönemde indirliş gayesine göndermede bulunulduğu anlaşılmış olmaktadır.

2. وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ “Kim Allah’ın indirdiği ile hükmetmezse işte onlar yoldan çıkanların ta kendileridir.” Bu cümlenin benzerleri daha önce yorumladığımız Mâide 5/44 ve 45. âyetlerde İsrailoğullarının Tevrât’ın hükümleriyle hükmetmeyen kesimiyle ilişkili olarak “kâfirler” ve “zalimler” şeklinde dile getirilmektedir. Burada ise konu İncîl’in hükümleriyle hükmetmeyen hrıstiyanlara yöneliktir ve Yüce Allah’ın İncîl’de indirdiği hükümlerle hükmetmeyenlerin fasıkların ta kendileri olduğu ilan edilmektedir.

İlk zikredilende Hz. Peygamber’in kararını beğenmeyip ondan yüz çevirme bulunduğu için inkâr söz konusudur; diğer ikisinde ise aslında herhangi bir inkâr olmadığı, sadece uygulamada bir eksiklik ve emre itaatsizlik söz konusu olduğu için, bu durumda olanlarla ilgili olarak “zalimler” ve “fasıklar” nitelendirmesi söz konusu edilmiş olabilir. Eğer bu âyetin sonundaki الْفَاسِقُون el-fâsikûne kelimesini “yoldan çıkanlar” manasına alırsak bu durumda burada İncîl’in içerdiği hükümlerle hükmetmeyen sözü edilen hrıstiyanların 44. âyette zikredilen yahudiler gibi inkârcı ve sapkın oldukları dile getirilmiştir denebilir. Eğer kişi ilahi bir hükmü kabul etmiyorsa o kâfirdir; ilgili hükmü uygulayıp uygulamaması da sonucu değiştirmez. Bu durumda sözü edilen kişi “inkâr ettiği” için kâfir, inanılması gerekenlere karşı inkârı tercih ettiği için zâlim, inkârı ve zulmu tercih ederek yoldan çıktığı için de fâsık olarak nitelendirilmeyi hak etmiş demektir.

“Müfessirler bu cümlenin mesajı konusunda ihtilaf etmiş ve bazıları, bu üç (âyetin sonunda gelen) üç sıfatı yani ‘Onlar, kâfirlerdir, zâlimlerdir, fâsıklardır’ şeklindeki sıfatları, tek bir mevsufun, yani ilgili kişinin sıfatı kabul etmişlerdir. Müfessir Kaffâl şöyle demiştir: ‘Bu üç lafzın herbirinin ifâde ettiği mânalar arasında birbirine zıtlık yoktur, Aksine bu tıpkı, ‘Kim Allah’a itaat ederse mümindir’, ‘Kim Allah’a itaat ederse ebrârdan (iyi kimselerdendir’, ‘Kim Allah’a itaat ederse muttakîdir’ denilmesi gibidir. Çünkü bu farklı sıfatların hepsi aynı mevsûfa yani aynı kişilere aittir. Diğer müfessirler de şöyle demişlerdir: ‘Bu sıfatlardan birincisi inkâr edenler, ikinci ile üçüncü sıfat ise kabul ve imân ettiği halde, imânının gereğini yapmayan kimseleri ifâde eder.”(41)

c) Hz. Muhammed ve Vahyin İndiriliş Gayesi

Yüce Allah, sûrenin 48-50. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap etmekte, ona da daha önceki el-kitâb’ı doğrulayıcı ve onu koruyucu olarak el-kitâb’ı (Kur’an’ı) bir amaç ile indirdiğini, artık aralarında Allah’ın indirdiği ile hükmetmesini, kendisine gelen gerçeği bırakıp da onların arzularına uymamasını beyan ettikten sonra şu bilgilere yer vermektedir: “(Ey muhataplar!) Her birinize bir şerîat ve bir yol verdik. Allah dileseydi sizleri bir tek ümmet yapardı; fakat size verdiğinde (nimet ve imkânlarda) sizi denemek için (böyle yaptı). Öyleyse hayırlarda yarışın. Hepinizin dönüşü sadece Allah’adır. Artık (Allah), hakkında ayrılığa düştüğünüz şeyleri(n gerçek tarafını) size bildirecektir.”

Ardından, yine Hz. Peygamber’e hitap edilmekte, vahyin indiriliş gayesine değinilmekte ve şöyle buyrulmaktadır: “Aralarında Allah’ın indirdiği ile hükmet ve onların arzularına uyma! Allah’ın sana indirdiği hükümlerin bir kısmından seni saptırmalarıyla ilgili olarak onlara karşı dikkatli ol! Eğer (verdiğin hükümden) yüz çevirirlerse bil ki (bununla) Allah ancak, günahlarının bir kısmını onların başına belâ etmek ister. İnsanların birçoğu yoldan çıkmışlardır. (Yoksa) onlar (İslâm öncesi) cahiliye hükmünü mü arıyorlar!? İyi anlayan bir topluma göre, hükümranlığı Allah’tan daha güzel kim olabilir ki!?”

ı. Vahyin Durumu ve Ümmetlerin Sorgulanma İlkesi

وَاَنْزَلْنَآ اِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ وَلَا تَتَّبِعْ اَهْوَآءَهُمْ عَمَّا جَآءَكَ مِنَ الْحَقّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ لَجَعَلَكُمْ اُمَّةً وَاحِدَةً وَلٰكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ ف۪ي مَآ اٰتٰيكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ اِلَى اللّٰهِ مَرْجِعُكُمْ جَم۪يعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ ف۪يهِ تَخْتَلِفُونَ “Sana da daha önceki Kitabı(n aslını) doğrulayıcı ve onu koruyucu olarak Kitabı (Kur’an’ı) bir amaç ile indirdik. Aralarında Allah’ın indirdiği ile hükmet! Sana gelen gerçeği bırakıp da onların arzularına uyma! Hepiniz için bir kanun ve bir yol belirledik. Allah dileseydi sizi tek bir ümmet yapardı fakat size verdiği imkânlarla sizi denemek için (böyle yaptı). İyiliklerde yarışın! Hepinizin dönüşü yalnızca Allah’adır. (Allah) hakkında ayrılığa düştüğünüz şeyleri(n içyüzünü) size bildirecektir.”

Âyettekiوَاَنْزَلْنَآ ve enzelnâ fiili “ve indirdik”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitabı, vahyi”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”; مُصَدِّقًا musaddıkan kelimesi “onaylayıcı olarak, tasdik edici olarak”; لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ limâ beyne yedeyhi ifadesi “onun ellerinin arasındakini, önündekini, kendinden önce gönderileni”; مِنَ الْكِتَابِ mine’l-kitâbi ifadesi “kitabı, kitaptan”; وَمُهَيْمِنًا ve müheyminen kelimesi “ve koruyucu olarak”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “onu”; فَاحْكُمْ fahküm emri “hükmet, hüküm ver”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; بِمَآ اَنْزَلَ bimâ enzele ifadesi “indirdiği şeylerle ilgili”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah(ın)”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; وَلَا تَتَّبِعْ ve lâ tettebı‘ emri “ve uyma, tabi olma”; اَهْوَآءَهُمْ ehvâehum tamlaması “onların arzularına”; عَمَّا جَآءَكَ ‘ammâ câeke ifadesi “sana gelenden”; مِنَ الْحَقّ mine’l-hakkı ifadesi “gerçeğin ifadesi olarak”; لِكُلٍّ جَعَلْنَا li küllin ce‘alnâ ifadesi “herkes için, her birinize yapmıştık, kılmıştık”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; شِرْعَةً şir‘aten kelimesi “bir şeriat”; وَمِنْهَاجًا ve minhâcen sözcüğü “ve bir yol”; وَلَوْ شَآءَ ve lev şâe ifadesi “eğer dileseydi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَجَعَلَكُمْ lece‘aleküm ifadesi “elbette sizi kılardı, yapardı”; اُمَّةً وَاحِدَةً ümmeten vâhıdeten tamlaması “tek bir ümmet”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve lakin, ancak”; لِيَبْلُوَكُمْ liyeblüveküm ifadesi “sizi deneyecek, sizi denemek için”; ف۪ي مَآ اٰتٰيكُمْ fîmâ âtâküm ifadesi “size verdiği şeylerde”; فَاسْتَبِقُوا festebikû emri “yarışın”; الْخَيْرَاتِ el-hayrâti kelimesi “hayırlarda”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “sadece Allah’adır, Allah’a olacaktır”; مَرْجِعُكُمْ mercı‘uküm tamlaması “sizin dönüşünüz”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepinizin”; فَيُنَبِّئُكُمْ fe yünebbiuküm ifadesi “(Allah) size haber verecektir, bildirecektir”; بِمَا كُنْتُمْ bimâ küntün ifadesi “(şöyle) olduğunuz şeyde”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “hakkında”; تَخْتَلِفُونَ tahtelifûne fiili ise “ayrılığa düştüğünüz (şeyleri, şeylerle ilgili)” demektir.

Burada Kur’ân’ın bazı özellikleri ve uygulanması gerektiğine dair buyruk ile insanların dünya şartlarındaki tercihleri ve bununla ilgili mahşerde sorgulanacakları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin daha önce yorumladığımız 42-45. âyetlerinde İsrailoğullarından ve onlara indirilmiş olan Tevrât’ın uyugulanması gerektiğinden, hatta ona inanmayıp uygulamayanların kâfir ve zalim oluşlarından söz etmekte, sonrasında ise 46-47. âyetinde benzer içerikte olmak üzere bu defa hrıstiyanlardan ve onlara indirilmiş bulunan İncîl’in bazı özelliklerinden ve uygulanması gerektiğinden söz etmişti. Şimdi ise konuyu son ümmete ve evrensel manada bütün insanlığa gönderilmiş bulunan Kur’ân’a ve onun indiriliş gayesi ile uygulanması görevine getirmektedir.

Bu âyet gruplarında üç kitaba ve üç ümmete hitap edilerek bütün ilahi mesajların aynı kaynaktan geldiği ve her bir ilahi mesajın uygulanmak üzere gönderildiği, aralarında birbirine zıt şeylerin bulunmadığı, birbirlerini onayladıkları ve esasında insanlık için kurtuluş reçetesi sundukları özellikle dile getirilmek istenmektedir. Kitapların isimlerinin farklı oluşu içeriklerinin, indiriliş gayelerinin ve mesajlarının temelde de farklı oluşlarını asla ve asla göstermez. Kaynak aynıdır; mesaj aynıdır, hedef de aynıdır.

1. وَاَنْزَلْنَآ اِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ “Sana da daha önceki Kitabı(n aslını) doğrulayıcı ve onu koruyucu olarak Kitabı (Kur’an’ı) bir amaç ile indirdik.” Yüce Allah âyetin bu ilk kısmında Kur’ân’ın indiriliş gayesine ve iki sıfatına dair bilgiler vermektedir.

a)وَاَنْزَلْنَآ اِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ “Sana da el-kitâb’ı (Kur’an’ı) bir amaç ile indirdik.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte, kendisinden önce indirilmiş bulunan الْكِتَاب el-kitâb’ı tasdik edici ve onu koruyucu olarak el-kitâb’ı yani Kur’ân’ı bir amaç ile kendisine indirdiğini beyan etmektedir. Burada zikredilen iki الْكِتَاب el-kitâb kelimesinden ilki Hz. Peygamber’e indirilmiş bulunan son vahiy anlamında “Kur’ân”dır; diğeri ise öncesindeki vahiyler, özellikle de “Tevrât”tır ve “İncîl”dir. Kur’ân’a ve önceki ilahi mesajlara el-kitâb denmesinin sebebi, hepsinin aynı temel içerikte ve hedefte birleştirilmiş olmasıdır.

Âyette yer alan ve Kur’ân’ın indiriliş gayesini ortaya koymak üzere zikredilenبِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”, “hak ve hakikatı ortaya koymak üzere” manasına gelmekte ve tıpkı Tevrât ve İncîl için dile getirildiği gibi, Kur’ân’ın indiriliş amacının da aynı olduğu, uygulanması yani içerdiği prensiplerin hayata aktarılması gerektiği mesajı verilmek istenmektedir ki zaten devam eden cümlelerde ve âyetlerde de ifade edilen husus budur.

b) مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ “Daha önceki el-kitâb’ı doğrulayıcı ve onu koruyucu olarak.” Yüce Allah Kur’ân’ın iki özelliğine dikkat çekmekte, bunlardan ilkinin onun “önceki vahiyleri onaylaması”, diğerinin ise “onu koruyup kollaması” olduğunu belirtmektedir.

ı. مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ “Daha önceki el-kitâb’ı doğrulayıcı olarak.” Yüce Allah vahyin yani Kur’ân’ın kendisinden önceki el-kitâb’ı musaddık olduğunu beyan etmektedir. Daha önce de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da مُصَدِّق musaddık kelimeleri 18 kez geçmekte ve bir bölümünde Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.(42) Aynı kökten mastar olan tasdîk kelimesi de vahyin bu özelliğini ortaya koymaktadır.(43) Kur’ân, önceki vahiyleri tasdîk eden bir kitaptır.

Âyettekiلِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ limâ beyne yedeyhi ifadesi “önündeki”, “ellerinin arasındaki”, “ondan önce gelen”, “ona ulaşan”, “geriye kalan” gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah daha önce geçen Mâide 5/46’da Hz. İsa’nın ve ona verilen İncîl’in kendisinden önce indirilmiş olan ve önünde bulunan Tevrât’ı tasdik ettiğini beyan ettiği gibi, bu âyette de Kur’ân’ın kendisinden önceki vahiyleri onayladığını bildirmektedir.

Bu âyette Kur’ân’ın Medine’deki muhataplarının ellerinde yani beraberlerinde bulunan kendisinden önce indirilmiş bulunan ilahi metinleri onayladığı, bir anlamda ilahi metinlerin ruh ve mesaj birlikteliği ifade edilmektedir. Kur’ân’ın önceki vahiyleri tasdik etmesi Bakara 2/41, 89, 97, 101, Âl-i İmrân 3/3, 50, 81, Nisâ’ 4/47, Mâide 5/48, Şu‘arâ’ 26/196, Şûrâ 42/13, Ahkâf 46/12, Necm 53/36-37 ve A‘lâ 87/18-19 gibi âyetlerde de doğrudan veya dolaylı olarak belirtilmektedir. Bu çerçevede aslında bütün peygamberlerin aynı kaynaktan beslendikleri, ilahi vahiylerin aynı hakikatleri değişik dillerde değişik insan gruplarına sunduğu, peygamberlerin birbirlerini reddecek söylemlerde bulunmadıkları, birbirlerine yardım etmek ve destek olmakla emrolundukları, birbirlerini tasdik ettikleri açıkça ortaya konulmaktadır. Hem peygamberlerin misyonu böyledir, hem de onların tebliğ etmekle yükümlü tutuldukları ilahi mesajların durumu böyledir.

ıı. وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ “Ve onu koruyucu olarak.” Yüce Allah Haşr 59/23’te el-müheymin kelimesini kendisinin sıfatı olarak zikretmektedir. Bu âyette ise مُهَيْمِن müheymin kelimesi eliflamsız olarak kullanılmakta ve “koruyup kollayan”, “gözeten”, “şahit olan” manalarını içermektedir.(44) Burada sözü edilen iki sıfat da vahyin temel bir öğreti olduğunu, öncekilerle sonrakiler arasında herhangi bir zıtlık bulunmadığını, kaynağı, mesajı ve hedefi aynı olan öğretilerin birbirlerini hem tasdik ettiğini, hem de koruyup gözettiğini, doğruluklarına şahitlik ettiklerini ortaya koymaktadır. Vahyin bu özellikleri daha önceki ilahi mesajlarda ne türden değişiklikler ve tahrifatın yapıldığını apaçık bir şekilde gözler önüne sermektedir. Çünkü tasdik de koruma da önceki vahiylerin asıllarına yönelik sıfatlardır.

2. فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ وَلَا تَتَّبِعْ اَهْوَآءَهُمْ عَمَّا جَآءَكَ مِنَ الْحَقّ “Aralarında Allah’ın indirdiği ile hükmet! Sana gelen gerçeği bırakıp da onların arzularına uyma!” Yüce Allah Kur’ân’ın indiriliş amacını ve önceki vahiyleri tasdik edip koruyan özelliğini hatırlattıktan sonra, önceki vahiylerle ilgili olarak istediği “uygulanmaları” prensibinin elbette Kur’ân için de söz konusu olduğunu beyan etmektedir. Bu çerçevede, kendisine hak ve hakikatın bilgisi geldikten sonra artık inkârcıların ve kötü niyetlilerin heva ve heveslerine tâbi olmaması gerektiğini Hz. Peygamber’e bildirmektedir. Burada özelde yani bağlama uygun olarak dile getirilmek istenen husus, Medine’deki yahudi ve hrıstiyanların Hz. Peygamber’e müracaat ettikleri davalarda ya da inanç ve ahlaka dair meselelerde hiçbir şekilde onların isteklerine itibar etmemesi gerektiğidir.

3. لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا “Hepiniz için bir kanun ve bir yol belirledik.” Yüce Allah Tevrât, İncîl, Kur’ân ve nihayet bu üç kitaptan daha eski ilahi mesajlara muhatap olan herkes için hitabını şekillendirmekte ve herkes için bir şeriat ve yol belirlediğini beyan etmektedir.

a) Kur’ân’da sadece burada geçen شِرْعَة şır‘ah kelimesi sözlükte ve kök olarak “başlamak” veya “bir ırmak veya su kaynağından su içebilmek için gidilen yol” manasından istiare yoluyla “şeriat” manasında kullanılmaktadır. Bu kelime, Yüce Allah’ın insanoğlunu manevi bakımdan besleyerek cennete hazırlamak için belirlediği prensiplerin oluşturduğu yol yani din demektir. Bu kelimenin bir benzeri olan şerî‘ah “şeriat”, “yol” kelimesi de Câsiye 45/18’de yer almaktadır. Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen مِنْهَاج minhâc sözcüğü ise “din açısından açık, seçik olan ve üzerinde yürünen yol” manasına gelmektedir ki bu iki kelimenin birbirine benzer ve yakın manada kullanıldığı ifade edilmektedir.(45)

Burada zikredilen bu iki kelimenin birbirine yakın manalar verdiği ve ikincisinin birincisini açıkladığı ifade edilebilir. Bu nedenle, aslında her ümmetin tâbi kılındığı bir şeriatinin, bir yolunun bulunduğu beyan edilerek, hepsinin yolunun bir olduğuna dikkat çekilmektedir. Çünkü ilahi bilgilerin kaynağı aynıdır ve Yüce Allah her ümmeti aynı değerlerle şekillendirerek tevhid çizgisinde hareket etmelerini, sonuçta cennete ulaşmalarını arzu etmektedir. Bu yolda elbette zamanın değişimi, şartların farklılaşması, çeşitli yeni hususların devreye girmesi, muhatapların bazı özel durumlarının söz konusu olması gibi nedenlerle her bir peygambere iletilen vahiyde diğerlerine göre kısmen farklılıklar veya açılımlar olabilir. Ancak bunlar hiçbir şekilde tamamen farklı bir din veya şeriat olarak isimlendirilmemelidir.

Kaynak, amaç, hedef ve ilkeler aynıdır; ancak bu amaçlara ve kendileriyle bu hedeflere ulaşılabilecek araçlarda değişiklik olabilir. Usûl aynıdır; furû’da değişiklikler söz konusu olabilir(46) ki bunlar birer çelişki değil, zenginliktir, açılımdır. Bakara 2/136, 285, Âl-i İmrân 3/84 ve Nisâ’ 4/151-153 gibi âyetlerde dile getirilen “peygamberler arasında ayırım yapmayız” beyanının zikredilmesinin sebebi de bundan başka bir şey değildir. Bu yüzden, konuyla ilgili Kur’ân’da dile getirilen bazı âyetleri aktarmak ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajını daha doğru kavramak istemekteyiz.

b) Önemine binaen bu konuyu biraz daha derinlemesine incelemek istiyoruz. Bu âyetteki beyanlardan hareketle, her ümmetin kendisine göre diğerlerinden farklı bir yolunun veya şeriatinin olduğu sanılmamalıdır. Çünkü konuyla ilgili olarak Şûrâ 42/13’te şöyle buyrulmaktadır: “Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin diye Nûh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Mûsâ’ya ve İsâ’ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı. (Fakat) kendilerini çağırdığın bu (din, Allah’a) ortak koşanlara ağır geldi. Allah dilediğini kendisine (peygamber olarak) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir.” Yüce Allah son ümmete din olarak neleri esas belirlediyse, bunların daha önceki peygamberlere de şeriat olarak belirlediği şeyler olduğunu ve bunun gerekçelerini beyan etmektedir.

Bu âyetlerde verilmek istenen mesajla ilgili olarak öncelikle şunu belirtmek gerekmektedir: İlâhi öğretilerin içeriğine bakıldığında hepsinin aynı kaynaktan geldiği, aynı ruh birlikteliğine sahip oldukları, içeriklerinin ve hedeflerinin bir olduğu görülmekte, mesajlar arasında herhangi bir çelişkinin bulunmadığı anlaşılmaktadır. Zaten Bakara 2/83-84, Âl-i İmrân 3/81, Nisâ’ 4/26, Mâide 5/12, En‘âm 6/90, 151-153, Nahl 16/36, 118, Şu‘arâ’ 26/192-196, Zümer 39/65, Şûrâ 42/3, 13, Ahkâf 46/9, Necm 53/36 ve A‘lâ 87/18-19 gibi âyetlerde de dikkat çekilen husus bundan başkası değildir.

Şûrâ 42/13’te de belirtildiği gibi, Yüce Allah din konusunda bize kanun olarak belirlediği şeyleri daha önce Hz. Nûh’a da, bu arada Hz. Peygamber’e de, aynı şekilde yine daha önce Hz. İbrâhim’e, Hz. Mûsâ’ya ve Hz. İsâ’ya da emrettiğini bildirerek ilahi mesajlardaki kaynak ve ruh birlikteliğine dikkat çekmektedir. Bu noktada Nisâ’ 4/26’da “Yüce Allah’ın bu ümmeti önceki ümmetlerin yoluna iletmeyi istediği” bilgisi mutlaka hatırlanmalıdır. Şimdi bu konuda bazı âyet meallerini ve mesajlarını aktarmak istemekteyiz:

ı. Yüce Allah Âl-i İmrân 3/81’de Peygamberlerin kendilerinden sonra gönderilecek peygambere iman etmeleri ve ona yardım etmeleri sözünü aldığını beyan etmektedir. Bu yönüyle peygamberlik kurumu birbirini reddetmeye değil, onaylamaya dayalı bir kurum olarak şekillendirilmiştir.

ıı. Şu‘arâ’ 26/192-196. âyetler oldukça dikkat çekicidir: “Şüphesiz bu mesaj, elbet âlemlerin Rabbi tarafından indirilmiştir; onu güvenilir ruh (Cebrâîl), uyarıcılardan olasın diye, apaçık Arapça bir lisan ile senin kalbine getirmiş, indirmiştir. Yine şüphe yok ki, bu mesaj öncekilerin hikmet dolu sayfalarında da vardı.” Demek ki, Kur’ân’ın mesaj derinlikleri öncekilerin sayfalarına kadar uzanmakta, oralarda da yer almış olarak, bir misyon birlikteliğine vurgu yapılmaktadır. Esasında Kur’ân kelimesinin “toplamak” anlamındaki el-kar’u kökünden türetildiği görüşü de bunun destekçisi sayılabilir. “Toplamak” anlamı, Kur’ân’ın önceki vahiylerin esaslarını içermesi demektir.

ııı. Yüce Allah’ın ilk peygamberden son peygambere kadar gönderdiği bütün mesajların ortak adı “islâm”dır. Âl-i İmrân 3/19, 85, Enbiyâ’ 21/92 ve Mü’minûn 23/52 gibi âyetlerde dikkat çekilen husus da budur. Şûrâ 42/13’te verilen bilgilere göre Hz. Nûh’a neler vahyedilmişse, şeriat olarak Hz. Muhammed’e de onlar vahyedilmiştir. Ayrıca önceki ümmetlerin inanırlarına da Yüce Allah tarafından “müslüman” adı verildiği Hacc 22/78’de ifade edilmektedir.(47)

ıv. Yüce Allah, insanlığa vahiy gönderirken onları birbirinin karşıtı veya zıddı olarak göndermiş değildir. Peygamberler de birbirlerinin rakibi değil, birbirlerinin onaylayıcısı ve destekleyicisidirler. En‘âm 6/83-90’da pek çok peygamber zikredildikten sonra, Yüce Allah Nebî (as)’a “Sen de onların hidayetine uy” talimatını vermiş, hidayetin herkes açısından aynı değeri ve anlamı ifade ettiğini belirtmiştir.

v. Ahkâf 46/9’da şöyle bir beyan yer almaktadır: “De ki: Ben peygamberlerin ilki değilim; bana da size de ne yapılacağını bilmiyorum.” Âyette geçen bid‘an kelimesi, bir taraftan “bid‘at”, diğer taraftan da “türedi, öncesi olmayan” anlamına gelmektedir. Demek ki Hz. Peygamber ilk peygamber değildi; peygamberlik anlamında herhangi bir bidat da ortaya koymuyordu; çünkü peygamberlik kurumu onunla başlamamıştı. O, peygamberler zincirinin son halkasıydı ve peygamberlik kurumu onunla bitirilmiştir.

vı. Hiçbir günah yüklüsünün başkasının günah yükünü yüklenemeyeceği, insana sadece kendi yaptığının fayda vereceği, gerçekleştirdiği işlerin kendisine gösterilip, tam karşılıklarının verileceği bilgisi hem Hz. Mûsâ’nın, hem de Hz. İbrâhim’in sahifelerinde bildirilmiş gerçekler olarak bizlere sunulmaktadır. Necm 53/36-41. âyetlerin meali şöyledir: “Yoksa Mûsâ’nın ve sözü tam yerine getiren İbrâhim’in sahifelerinde bulunan şu (gerçekler kendisine) haber verilmedi mi? Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. İnsan için kendi çalışmasından başka bir şey yoktur. Çalışması ileride (âhirette) görülecektir. Sonra da ona (yaptığının) karşılığı tastamam verilecektir.”

vıı. A‘lâ 87/18-19’da şu bilgiler yer almaktadır: “Şüphesiz bu (anlatılanlar), önceki vahiylerde, (meselâ) İbrâhim ve Mûsâ’nın sahifelerinde de vardı.”

Bütün bu ve benzer âyetlerde vurgulanan husus, peygamberlerin ve getirdikleri mesaj içeriklerinin ruh ve misyon açısından birlikteliklerini ortaya koymaktır. Bu itibarla tekrar vurgulayalım ki, önceki peygamberlere veya kitaplara nispet edilen ilâhî mesajların doğruluk değeri veya doğruluk ölçüsü, Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır. Kur’ân’a uygun iseler doğru ve geçerlidirler; aykırı iseler bozulmuşlardır ve geçerliliklerini de haliyle yitirmişlerdir.

4. وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ لَجَعَلَكُمْ اُمَّةً وَاحِدَةً وَلٰكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ ف۪ي مَآ اٰتٰيكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ “Allah dileseydi sizi tek bir ümmet yapardı fakat size verdiği imkânlarla sizi denemek için (böyle yaptı). İyiliklerde yarışın!” Yüce Allah bütün ümmetlerin hedefinin aynı olduğunu, ancak bazı araçlarda kısmî farklılıklar olabileceğini beyan ettikten sonra, âyetin bu kısmında üç hususa değinmektedir:

a) وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ لَجَعَلَكُمْ اُمَّةً وَاحِدَةً “Allah dileseydi sizleri bir tek ümmet yapardı.” Yüce Allah her ümmete hakikata giden yolda prensipler belirlediğini beyan ettikten sonra, dilemesi halinde hepsini tek bir ümmet kılınabileceğini, fakat bunu dilemediğini beyan etmek istemektedir.

Bu ifade ve/veya mesajın benzerleri Mâide 5/48, En‘âm 6/35, 44, 149, Yûnus 10/19, 99, Hûd 11/118, Ra‘d 13/31, Nahl 16/9, 93, Enbiyâ’ 21/92, Mü’minûn 23/52, Secde 32/13 ve Şûrâ 42/8’de de zikredilmekte, bütün bu âyetler aynı zamanda Bakara 2/256’daki bildirime uygun olarak “dinde zorlama olamayacağı” gerçeğiyle de uyum oluşturmaktadır.(48)

Yüce Allah dilemesi halinde insanları “İslam ehli ve dindar” olacak şekilde “bir tek ümmet” yapabileceğini beyan ederek kudretine vurgu yapmaktadır.(49) Bu konuda yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/48, ayrıca En‘âm 6/35 ve 149’da verilen bilgileri hatırlamak gerekmektedir. Âyetin başındaki لَوْ lev edatı “olsaydı, dileseydi” manasını vermekte, ancak bunu Yüce Allah’ın dilemediği anlaşılmaktadır. Hayat imtihana endekslendiği için Hûd 11/118-119’da belirtildiği gibi başlangıçtan sonra insanların ayrılığa düşmeye devam ettikleri, böylece tercihleri doğrultusunda imtihanlarının devam edeceği hatırlatılmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/213’te şöyle buyrulmaktadır: “İnsanlar bir tek ümmet idi. Sonra Allah, müjdeleyiciler ve uyarıcılar olarak peygamberleri gönderdi.” İşte Bakara 2/213, Hûd 11/118-119, Enbiyâ’ 21/82 ve Mü’minûn 23/52. âyetlerde de insanlığın bir tek ümmet oluşu ifade edilmekte, ancak bunun ideal olup olmadığından söz edilmemektedir. Başlangıçta bir tek ümmet olan insanlar ayrılıklara düşmesinler diye Yüce Allah peygamberler gönderdiğini belirtmekte, esasında dilemesi halinde insanları tek ümmet olarak toplamaya elbette gücünün yeteceğini bildirmektedir. Fakat imtihana endeksli bir hayat söz konusu edildiği için bu farklılıklar içerisinden tek olan gerçeğe ulaşılması, bir anlamda “çoklukta birlik” idealine ulaşılması gerektiğine dikkat çekilmek istenmektedir. Zaten devam eden kısımdaki “nimetlerle imtihan” vurgusu ile “hayırlarda yarışma” emri de bu asıl hedefi göstermektedir.

b)وَلٰكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ ف۪ي مَآ اٰتٰيكُمْ “Fakat size verdiğinde (nimet ve imkânlarda) sizi denemek için (böyle yaptı).” Yüce Allah dilemesi halinde bütün muhatapları tek bir ümmet yapabileceğini beyan ettikten sonra, maksadının insanlara verdiği nimetler ve imkânlarla onları denemek, imtihan etmek olduğunu belirtmektedir.

Yüce Allah âyetin bu cümlesinde yaratılışın gayesini beyan etmektedir. Yüce Allah bu cümlede insanoğlunu neden yarattığını, niçin hayat sahnesine çıkardığını belirtmekte ve yaratılışın gayesini ortaya koymaktadır.

Yaratılışın gayesiyle ilgili olarak Hûd 11/6’da şöyle buyrulmaktadır: “O, hanginizin amel bakımından daha güzel olacağını denemek için Arş’ı su üzerinde iken gökleri ve yeri altı günde (evrede) yaratandır.” Benzer içerikte olmak üzere Mülk 67/2’de de şu bilgilere yer verilmektedir: “Hanginizin daha güzel (daha iyi) amel yapacağınızı denemesi için ölümü ve hayatı yaratan O’dur. O, mutlak üstündür; çok bağışlayandır.”

ı. لِيَبْلُوَكُمْ liyeblüveküm ifadesindeki lâm edatı, ölümün ve hayatın yaratılma gerekçesini göstermekte, böylece maksadın “daha güzel veya en güzel davranış sahiplerinin kimler olacağını denemek” olduğu beyan edilmektedir. İnsanın yaratılış sürecine gönderme yapılan İnsân 76/1. âyetin peşinden ikinci âyette onun döllenmiş yumurtadan yaratıldığı dile getirilmekte ve “imtihan edileceği” için de “işiten” ve “gören” bir varlık haline getirildiği bildirilmektedir. Kâinatın yaratılış gayesinin “insanın imtihanı olduğu”nu ifade eden Hûd 11/7. âyetin yanında, Mü’minûn 23/115’te belirtildiği gibi insanoğlunun abes olsun diye yaratılmadığı, Kıyâmet 75/36’da geçtiği üzere (hem dünyada hem de mahşerde) başıboşluğa terk edilmeyeceği beyan edilmektedir.

Bu hususlara ilave olarak ‘Ankebût 29/2-3’te zikredildiği gibi, insanoğlu sadece “inandım” demekle salıverilmeyecektir; niteliği ve şartları farklı olsa da önceki milletler gibi mutlak surette çeşitli sınavlara tâbi tutulacaktır. Âl-i İmrân 3/179’da beyan edildiği haliyle, imanda, ahlâkta ve davranışlarda yanlış, bozuk, eksik ve çirkin olan her şey, yerini doğru, sağlam ve iyi olana terk edinceye kadar bu değişim süreci devam edecektir. Esasında İslâm ve dolayısıyla Kur’ân dönüştürücü bir kitaptır; onun bu özelliğinden yararlanılmalı ve hayatta dönüşüm gerçekleştirilmelidir. Bu gerçeğe rağmen, insanların vahiy ile dönüşmek yerine, İslâm’ı, yani vahyi dönüştürmeye çalışmaları ne kadar hazin ve korkunç bir duyarsızlıktır.

“Ben cinleri ve insanları sadece Bana kulluk etsinler diye yarattım”(50) âyetinin verdiği anlam ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ve konuyla ilgili diğer âyetlerin mesajları arasında da paralellikler vardır. Anlaşılan o ki, yaratılışın amacı “imtihan”dır. Buna göre imtihan “sebep”, yaratmak ise “sonuç”tur. Bu arada belirtelim ki, yaratılışın amaçları, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği üzere, çeşitli şekillerde “imtihan edilmek”,(51) “sadece Allah’a kulluk etmek”,(52) “Allah’a duada, niyazda bulunmak”(53) ve “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”tır.(54) İlgili âyetlere bakınca, bütünüyle kâinatın insan için, insanın da imtihan edilmek için yaratıldığını söyleyebiliriz.

Kimlerin ne ile imtihan edileceği konusundaki temel öğreti de işte yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/48’de “Fakat size verdiğinde (yol ve şerîatlerde) sizi denemek için (böyle yaptı)” şeklinde belirlenmektedir. İmtihan edilecek oluşumuz elbette gerçektir; ancak herkese aynı soruların sorulacağını iddia etmek ise hatalıdır. Zira yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede, imtihanın insanlara verilen nimet ve imkânlar ne kadar ise onunla şekillendirileceği apaçık bir şekilde dile getirilmektedir.

Bu konuda benzer bir mesaj veren En‘âm 6/165’te de şöyle buyrulmaktadır: “Sizi yeryüzünün halifeleri kılan ve size verdiği (nimetler) hususunda sizi denemek için kiminizi kiminizden derecelerle üstün kılan O’dur. Muhakkak ki Rabbin, cezayı çabuk verendir. Muhakkak ki O, ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Talâk 65/7’de de benzer bir mesaj zikredilmektedir. Dahası bu konuda şu âyetler de bilinmelidir: Bakara 2/286’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah hiçbir canı gücünün yetmeyeceği şeyle yükümlü tutmaz.” Konuyla ilgili bu ve benzer cümleler benzer içerikte Kur’ân’da yedi yerde(55) geçmektedir. Demek ki Yüce Allah hiç kimseye gücünün üzerinde bir sorumluluk yüklemez.

ıı. Bazı âlimler, konuyla ilgili âyetlerde geçen لِيَبْلُوَكُمْ liyeblüveküm ifadesine “imtihan etmek” değil de, “göstermek” anlamını vermişlerdir.(56) Bu durumda anlam “Allah, hanginizin daha güzel davranış sahibi olacağınızı size göstermek için ölümü ve hayatı yaratmıştır” şeklini almaktadır. Bu anlam tercihinin Yüce Allah’ın her şeyi bildiği gerçeğiyle ilgili çok önemli bir katkısı vardır. Esasında Târık 86/9’da geçen tüblâ edilgen fiilinin “ortaya çıkartılmak” manası ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki يَبْلُوَ yeblüve fiilinin anlamı aynı noktada buluşturulabilir.

Bilindiği gibi, insana nispet edilen imtihan, aslında bir bilgilenme biçimidir. Yani imtihan eden insan muhatabın elde edeceği sonucu bilmemekte, zorunlu olarak imtihanın neticesine göre bilgilenmektedir. Bu arada muhatabın muhtemel karşı çıkışının engellenmesi de elbette söz konusudur. Ancak ne olursa olsun, imtihanda insan için bir bilgilenme unsuru daima vardır. Oysa Rabbimizin bu şekilde bilgilenmesi elbette söz konusu değildir. Öyleyse لِيَبْلُوَكُمْ liyeblüveküm ifadesine “size göstermek için” anlamının verilmesi Yüce Allah için “sonradan bilgi sahibi olma” ihtimalini devre dışı bıraktırmaktadır ve mesaja çok önemli bir anlam zenginliği katmaktadır.

c) فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ “Öyleyse hayırlarda yarışın!” Aynı şekilde Bakara 2/148’de de geçen bu emirde Yüce Allah bütün muhataplarına seslenmekte, şekil veya metotları farklı olsa da maksatlarının bir olması gerektiğini ve hayırda yarışmalarının istendiğini belirtmektedir. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/148’de şöyle buyrulmaktadır: “Herkesin yöneldiği bir yönü vardır. (Ey müminler!) Siz hayırlarda yarışın! Nerede olursanız olun, (sonunda) Allah hepinizi bir araya getirecektir. Muhakkak ki Allah her şeye kâdirdir.”

Ümmetler bazında düşünülürse, burada, hayır işlerinde yarışmanın gerekliliğine dikkat çekiliyor demektir. Bunun için değişik yön, araç, mekân, imkân belirlenmesinin beraberinde asıl maksat devreye sokulmakta ve yapılması gerekenin “hayırlarda yarışmak” olduğu vurgulanmaktadır.

Bakara 2/177’de de doğu ve batı tarafına yönelmenin iyilik olmadığı, asıl iyiliğin iman ve fedakârlıklardan oluştuğu bildirilmektedir. Tevbe 9/100’de hicrette öncü davranan müminlere yapılan övgü ile Vâkı‘a 56/10’da beyan edilen “(fedakârlıkta) önde olanlar (ödülde de) önde olacaklardır” hakikate bakıldığında, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen durum hakkında daha net bir mesaj elde etmiş oluruz. Demek ki burada istenen şey, muhatapların her halü kârda hayırlarda yarışan bir tutum içerisinde bulunmalarıdır. Bu arada âyetteki mesajın kapsamında Hadîd 57/21 ve bununla benzer bir mesaj veren Âl-i İmrân 3/133’teki ilahi emirler de yer almaktadır. Enbiyâ’ 21/90’da zikredilen sâlih insanların hayırlarda yarışmasıyla ilgili nitelendirmeler de bu kapsamda düşünülmelidir.

5. اِلَى اللّٰهِ مَرْجِعُكُمْ جَم۪يعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ ف۪يهِ تَخْتَلِفُونَ “Hepinizin dönüşü yalnızca Allah’adır. (Allah) hakkında ayrılığa düştüğünüz şeyleri(n içyüzünü) size bildirecektir.” Bu cümlenin bir benzeri En‘âm 6/164’te yer almaktadır. Yüce Allah muhataplarının imtihan için yaratıldığını ve hayırlarda yarışmalarının gerektiğini beyan ettikten sonra, âyetin bu cümlesinde insanların dünya hayatı sonrasında varıp duracakları yerin sadece ve sadece kendi katı olduğunu ve ihtilafa düştükleri konularda kendilerini bilgilendireceğini haber vermektedir.

a) اِلَى اللّٰهِ مَرْجِعُكُمْ جَم۪يعًا “Hepinizin dönüşü sadece Allah’adır.” Kur’ân’da bu manayı veren çeşitli âyetler(57) söz konusudur. Âyette geçen مَرْجِع mercı‘ kelimesi “dönüş” manasına gelmekte, Kur’ân’da 16 kez(58) zikredilmekte, Sâffat 37/68’deki hariç, diğer bütün kullanımlarda devrik cümle halinde yer almakta, mesaj devrik cümle sayesinde hasr/kasr denen “vurgulu” bir manaya kavuşturulmaktadır. Bunun sebebi, mahşerde dönüşün sadece ve sadece Yüce Allah’ın huzuru olacağı ve Kıyâmet 75/10-12’de de belirtildiği gibi kaçıp kurtulacak başka herhangi bir yerin bulunmadığının beyan edilmesidir. En‘âm 6/94, Kehf 18/47 ve Meryem 19/95 gibi âyetlerde dile getirilen husus da budur. Yüce Allah kendi katında bütün insanları toplayıp buluşturmasının sebebini Yûnus 10/4. âyette dile getirdiği üzere “hak vaadi”ne bağlamaktadır. Yüce Allah’ın bu sözü mutlak manada gerçektir ve elbette gerçekleşecektir.

b) فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ ف۪يهِ تَخْتَلِفُونَ “Artık (Allah), hakkında ayrılığa düştüğünüz şeyleri(n gerçek tarafını) size bildirecektir.” Yüce Allah mahşerde dönüşün sadece ve sadece kendisine yönelik gerçekleşeceğini beyan ettikten sonra, muhataplarının dünya hayatlarında tartışıp durdukları her ne mesele var idiyse hepsiyle ilgili olarak kendilerini bilgilendireceğini haber vermektedir.

Yüce Allah insanları mahşerde huzurunda topladıktan sonra, orada yaşanacak yedi aşamanın dördüncüsünde kendilerini dünyada yapıp ettikleri noktasında bilgilendireceğini haber vermektedir. Kur’ân’da bildirildiği üzere, insanlar mahşerde “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma,” “değerlendirilme” ve “cennete veya cehenneme sevk edilme” şeklinde yedi aşama yaşayacaklardır.(59)

Yüce Allah, “haber vererek bilgilendirme” işlemi için genellikle nebbee kökünden fiilleri kullanmaktadır.(60) Dolayısıyla mahşerdeki ilahi yargılamada herkes, her şeyi en ince detayına varıncaya kadar bilen Yüce Allah’a arz edilecek ve O’nun huzurunda dünyada yapıp ettikleri ne varsa hepsi kendilerine haber verilmiş olarak hesaba çekileceklerdir.

İnkârcıların “ihtilaf ettikleri konu”, Nebe’ 78/1-3’te de ifade edildiği gibi öncelikli olarak “kıyamet ve oradaki yargılanma”dır. Ardından, din adına her neyi tartışmışlarsa Yüce Allah bunun gerçeğini kendilerine haber vereceğini bildirmektedir.(61) İşte Yüce Allah inkârcıları işte o zamanda ve mekânda dünyada tartışıp durdukları o gerçek hakkında bilgilendireceğini ifade etmektedir.

Âyetin bütününe bakıldığında aslında ilahi iradenin insanların ittifakını istediği, fakat Hûd 11/118’de belirtildiği gibi insanların ihtilafı tercih ettikleri, hayırlarda yarışmak yerine ihtilafa düşerek asıl yaratılış gayelerini gerçekleştirmedikleri eleştiri şeklinde ve elbette dolaylı olarak dile getirilmektedir. “İhtilaf edilen şeyler hakkında haberdar edilmek” esasında ihtilafın hesabının sorulması demektir; bu tür beyanlar nedeniyle bundan uzaklaşılması gerektiğine dikkat çekildiği anlaşılmaktadır.

ıı. Vahiyden Yüz Çevirenlerin Akıbeti

وَاَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ وَلَا تَتَّبِعْ اَهْوَآءَهُمْ وَاحْذَرْهُمْ اَنْ يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ اِلَيْكَ فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ اَنَّمَا يُر۪يدُ اللّٰهُ اَنْ يُص۪يبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَاِنَّ كَث۪يرًا مِنَ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ “Aralarında Allah’ın indirdiği ile hükmet ve onların arzularına uyma! Allah’ın sana indirdiği hükümlerin bir kısmından seni saptırmalarıyla ilgili olarak onlara karşı dikkatli ol! (Verdiğin hükümden) yüz çevirirlerse, bil ki Allah ancak günahlarının bir kısmı sebebiyle onlara sıkıntı vermek ister. İnsanların birçoğu yoldan çıkmışlardır.”

Âyetteki وَاَنِ احْكُمْ ve enıhküm ifadesi “ve hükmedesin diye”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; بِمَآ اَنْزَلَ bimâ enzele ifadesi “indirdiği şeylerle ilgili”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah’ın”; وَلَا تَتَّبِعْ ve lâ tettebı‘ emri “ve uyma, tabi olma”; اَهْوَآءَهُمْ ehvâehum tamlaması “onların arzularına”; وَاحْذَرْهُمْ vahzerhum emri “ve onlara karşı dikkatli ol”; اَنْ يَفْتِنُوكَ en yeftinûke ifadesi “fitne vermeleri, ayırmaları konusunda”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana, seninle ilgili”; عَنْ بَعْضِ مَآ اَنْزَلَ ‘an ba‘dı mâ enzele tamlaması “indirdiği hükümlerin bir kısmından”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; فَاِنْ تَوَلَّوْا fe in tevellev ifadesi “eğer yüz çevirirlerse”; فَاعْلَمْ fa‘lem emri “bil ki”; اَنَّمَا يُر۪يدُ ennemâ yürîdü ifadesi “elbette sadece ve sadece (onlarla ilgili) ister”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَنْ يُص۪يبَهُمْ en yusîbehum ifadesi “onlara sıkıntı vermeyi”; بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ bi ba‘dı zünûbihim tamlaması “bazı günahları sebebiyle”; وَاِنَّ كَث۪يرًا ve inne kesîran ifadesi “muhakkak ki çoğu”; مِنَ النَّاسِ mine’n-nâsi ifadesi “insanlardan”; لَفَاسِقُونَ lefâsikûne kelimesi ise “elbette yoldan çıkanlar(dır)” demektir.

Burada Kur’ân’ın uygulanmak için indirildiği, yahudilerin Hz. Peygamber’i vahiyden ayrı düşürmeye çabaladıkları, bu yüzden günahlarının karşılığında ilahi azabı hak ettikleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَاَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ وَلَا تَتَّبِعْ اَهْوَآءَهُمْ وَاحْذَرْهُمْ اَنْ يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ اِلَيْكَ “Aralarında Allah’ın indirdiği ile hükmet ve onların arzularına uyma! Allah’ın sana indirdiği hükümlerin bir kısmından seni saptırmalarıyla ilgili olarak onlara karşı dikkatli ol!” Yüce Allah önceki âyette de belirttiği gibi, Kur’ân’ı Hz. Peygamber’e indirmesinin gerekçesini beyan bağlamında “aralarında onunla hükmetmesi ve onların heva ve arzularına göre hareket etmemesi” şeklinde bir bilgiye yer vermekte, bu âyette de konunun önemine binaen aynı gerçeğe bir kez daha değinmektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak Nadr b. el-Hâris, Abdullah b. Sûryâ, Şâs b. Kays ve Ka‘b b. Üseyd gibi yahudilerin Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği İslâm dinin bozmak, tahrif etmek, onu yanlış yapmaya sevketmek gibi gayretlerine karşı Hz. Peygamber’in uyarılması olduğu ifade edilmektedir.(62)

a) وَاَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ وَلَا تَتَّبِعْ اَهْوَآءَهُمْ “(Kur’ân’ı sana indirmemizin gerekçesi şudur): Aralarında Allah’ın indirdiği ile hükmet ve onların arzularına uyma!” Burada hitap özelde Hz. Peygamber’e yönelik olsa da mesaj geneldir ve evrenseldir.

Âyetin başındaki وَاَن ve en ifadesindeki vâv harfi atıftır yani “bağlaç”tır; اَنْ en edatı ise önceki âyette yer alan اَنْزَلْنَآ اِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ “Biz sana el-kitâb’ı bir amaçla indirdik” ifadesiyle ilişkilidir(63) ve Kur’ân’ın indirilmesinin gerekçelerinden birisini ortaya koymaktadır.

Nüzül sebebiyle ilgili bilgi verirken de belirttiğimiz üzere, âyette özelde yani bağlama uygun olarak dile getirilmek istenen husus, Medine’deki yahudi ve hrıstiyanların Hz. Peygamber’e müracaat ettikleri davalarda ya da inanç ve ahlaka dair meselelerde hiçbir şekilde onların isteklerine itibar etmemesi gerektiğini hükme bağlamaktadır. Âyetin iniş sebebi özel bir olay olsa da mesaj ve hüküm elbetteki geneldir; vahyin uygulanmasının zorunlu olduğu ve uygulanırken başkalarının heva ve heveslerine göre hareket edilmemesi gerektiği özellikle tenbihlenmektedir.

b) وَاحْذَرْهُمْ اَنْ يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ اِلَيْكَ “Allah’ın sana indirdiği hükümlerin bir kısmından seni saptırmalarıyla ilgili olarak onlara karşı dikkatli ol!” Yüce Allah Hz. Peygamber’i ve onun şahsında ilgili bütün muhatapları uyarmakta, bazı kötü niyetli insanların Hz. Peygamber’e indirilmiş olan ilahi mesajların hiç olmazsa bir kısmını uygulatmamak veya bozmakla ilgili teşebbüslerine karşı dikkatli olunmasını emretmektedir.

Burada geçen يَفْتِنُوا yeftinû fiili “fitneye düşürmek”, “ayrı düşürmek”, “ayartmak”, “baştan çıkarmak”, “tuzağa düşürmek”, “haktan bâtıla dönerek fitneye düşürmek”, “yanlışa sürüklemek”, “şaşırtmak”, “yanıltmak”, “doğrudan çevirmek”, “saptırmak,” “ayağını kaydırmak” gibi anlamlar içermektedir.(64) İşte Yüce Allah onların bu türden çabalarına karşı dikkatli olunmasını önce Hz. Peygamber’e, sonra da ilgili bütün muhataplara emretmektedir.

Hz. Peygamber zamanında gerek Mekke’de müşrikler tarafından, gerekse Medine’deki bazı yahudiler tarafından bunun yaşandığı ifade edilmektedir. Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/73’te şu bilgilere yer verilmektedir: “(Müşrikler), sana vahyettiğimiz (Kur’ân)’dan başka bir şeyi bize iftira etmen için, az kalsın (nerdeyse) seni saptıracaklardı. İşte o takdirde seni candan dost kabul edeceklerdi.” Kalem 68/9’da da şöyle buyrulmaktadır: “Senin onlara, onların da sana (yani birbirinize) yumuşak davranmanızı, yağcılık yapmanızı isterler.” Mekkeli müşrikler mutlak manada inkârcı oldukları için, yani sahte bir inanç ortaya koyup içlerinde inkârı gizlemedikleri için “münafık” diye isimlendirilmemişlerdi. Kendilerine uygun olan kelime “yağcı” veya “tavizkâr” olabilir. Bu nedenle Rabbimiz Kalem 68/9’da onların bu girişimlerini ifade etmek için tüdhinü/yüdhinûne fiillerini tercih etmiştir.

Anlaşıldığına göre, Araplar Hz. Peygamber’in tebliğine müsaade etmek ve ona yumuşak davranmak için ondan bazı ödünler istemişlerdi. İlahlarını övmesini veya hiç olmazsa kötülememesini ve inançlarını yermemesini teklif etmişlerdir. Bunun birkaç kez tekrarlandığı, doğrudan Hz. Peygamber’in kendisine gelip veya amcası Ebû Tâlib’e gidip aradaki gerginliğin kalkması için ondan bazı tavizler koparmak istedikleri Mâide 5/49, En‘âm 6/51-52, Yûnus 10/15, İsrâ’ 17/73-74, Kehf 18/28 ve Kalem 68/9’dan da anlaşılmaktadır.(65)

Bu uyarı elbette tarihte yaşanan bazı olaylarla ilişkilidir; ancak günümüzde de birtakım uğraşıların aynı gayeye yönelen insanlar tarafından ortaya konulduğu, farklı şartlanmışlıklar veya kabuller nedeniyle insanların vahyin bir kısmından uzaklaştırıldığı bilinmekte ve gözlemlenmektedir. Bu türden çabalar her nasıl bir şekilde allanıp pullansa da hangi türden gerekçelerle sunulsa da ne türden makyajlarla süslense de nihayetinde vahiyden ayrı düşmek/düşürmek gibi bir sonucu olan her şeyden din adına uzak durmak, onlara karşı mesafeli olmak son derece büyük bir önem arz etmektedir.

2. فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ اَنَّمَا يُر۪يدُ اللّٰهُ اَنْ يُص۪يبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ “(Verdiğin hükümden) yüz çevirirlerse, bil ki Allah ancak günahlarının bir kısmı sebebiyle onlara sıkıntı vermek ister.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in muhataplarının ondan hakemlik yapmasını istedikleri konularda onun verdiği hükümlere itibar etmez, ondan yüz çevirirlerse veya ilahi bildirim ve prensipleri redderlerse yaptıkları/işledikleri bir kısım büyük günah sebebiyle Allah’ın onlara bunun karşılığını vereceğini bildirmektedir. Yüce Allah’ın buyruklarının bilinçli bir şekilde gözardı edilmesi, kendi cezasını da birlikte taşır. Toplumun ahlaki değerlerinin yavaş yavaş çürümesi ve böylece sosyal parçalanmanın ve toplumu yok olmaya götüren çatışmaların meydana gelip artması elbette karşılıksız kalmayacaktır.(66)

Âyetin bu cümlesiyle ilgili çok önemli olduğunu düşündüğümüz bir hususa değinmekte yarar görmekteyiz:

Âyette geçenفَاعْلَمْ اَنَّمَا يُر۪يدُ اللّٰهُ اَنْ يُص۪يبَهُمْ “Bil ki Allah onlara ceza isabet ettirmek ister” cümlesi “sonuç”tur; بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ “bir kısım günahları sebebiyle” ifadesi ise “sebep”tir. Sebep gerçekleşmeden sonuç tahakkuk etmez. Dolayısıyla Yüce Allah onları sebepsiz yere cezalandırmayı istemiş değildir; aksine onlar ilahi buyruklara itibar etmeyip reddetmişler, âyetin başında şart cümlesi olarak zikredilen فَاِنْ تَوَلَّوْا “eğer yüz çevirirlerse” ifadesi gereği Yüce Allah da onların bu tavrını cezalandırma sebebi olarak beyan etmiş olmaktadır. Onlar ilahi prensiplerden yüz çevirmiş ve günah kazanmışlardı. Bu sebeple Yüce Allah da onlara azap etmeyi istemiş olmaktadır.

Sanıldığı gibi Yüce Allah hayrı da şerri de istiyor değildir.(67) Yüce Allah hayrı ister ve yaratır; şerri ise insanlar ister, tercih eder, Yüce Allah da onu yaratır, olmasına izin verir. Nitekim Zümer 39/7’de belirtildiği gibi, Yüce Allah kullarının mümin olmasını ister ve bundan razı olur; küfürlerinden ise kesinlikle razı olmaz.

3. وَاِنَّ كَث۪يرًا مِنَ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ “İnsanların birçoğu yoldan çıkmışlardır.” Yüce Allah bağlam gereği olarak Medine’deki yahudileri kast etmekte, bunların çoğunluğunun fasık olduğunu, yoldan çıktığını ifade etmektedir. Kitap ehlinin olumsuz durumunun ele alındığı Âl-i İmrân 3/110’da şöyle buyrulmaktadır: “Siz, insanlar için çıkartılmış en hayırlı ümmetsiniz: İyiliği emreder, kötülükten meneder ve Allah’a inanırsınız. Kitap ehli de inansaydı, elbette bu kendileri için çok daha hayırlı olurdu. (Gerçi) içlerinde iman edenler var; (fakat) çoğu yoldan çıkmışlardır.”

Kitap ehlinin ve özellikle de yahudilerin durumu böyledir; ancak mesele sadece onlarla sınırlı değildir. Nitekim genelde bütün insanlık içerisinde çoğunluğun bâtıl bir yolda olduğu, iman edip hak ve hakikat eri olanların azınlıkta kaldığı ifade edilmektedir. Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten(68) de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, burada da olduğu gibi pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.

ııı. Câhiliyenin Kınanması

اَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللّٰهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ “(Yoksa) onlar, (İslam öncesi) Cahiliye hükmünü mü arıyorlar! Kesin bir şekilde inanan bir toplum için hüküm konusunda Allah’tan daha güzel kim olabilir ki!”

Âyetteki اَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ efehükme’l-câhiliyyeti sorusu “cahiliye hükmünü mü”; يَبْغُونَ yebğûne fiili “arıyorlar”; وَمَنْ اَحْسَنُ ve men ahsenü sorusu “kim daha güzel olabilir ki, daha güzeli kimmiş”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; حُكْمًا hükmen kelimesi “hüküm bakımından”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir kavim, topluluk için”; يُوقِنُونَ yûkınûne fiili ise “kesin iman etmekte (olanlar için)” demektir.

Burada inkârcı muhatapların ve bütünüyle insanlığın bilmesi gereken bir konu olarak “Yüce Allah’ın gerçek kanun koyucu olduğu ve gerçeği bilenlerin bunu anlayacaklarıyla ilgili bilgi” gündeme getirilmektedir.

1.اَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ “(Yoksa) onlar, (İslam öncesi) Cahiliye hükmünü mü arıyorlar!” Yüce Allah Mâide sûresinin 42. âyetinden itibaren ele aldığı üzere İsrailoğullarının, hrıstiyanların ve müslümanların ilahi prensipleri uygulamaları gerektiği üzerinde durduktan sonra, özellikle bazı yahudilerin Hz. Peygamber’in verdiği hükümlere, dolayısıyla Yüce Allah’ın indirdiği prensiplere itibar etmediklerini dile getirmektedir.

a) Âyetin iniş sebebi olarak şunlar aktarılmaktadır:

ı. “Mukâtil şöyle demiştir: ‘Yüce Allah, Hz. Muhammed’i peygamber olarak göndermeden önce, Kurayza ile Nadîr oğulları arasında bir kan davası bulunmaktaydı. Yüce Allah Hz. Peygamber’i peygamber olarak gönderince, bunlar Hz. Muhammed’in hakemliğine başvurmuşlardı. Bunlardan Kurayzaoğulları şöyle demişti: Nadîroğulları bizim kardeşlerimizdir. Babamız, dinimiz ve kitabımız tektir. Bu nedenle şayet Nadîroğulları bizden birisini öldürürse bize 70 vesak (ölçek) hurma verirler. Eğer biz onlardan birisini öldürürsek, o zaman onlar bizden 140 vesak (ölçek) hurma alırlar. Bizi yaraladıkları zaman verecekleri diyet, onların yaralanmalarına karşılık verilecek olan diyetin yarısıdır. Bu nedenle, sen bizimle onlar arasında hükmet!’ Bunun üzerine Hz. Peygamber ‘Ben, Kurayza’lı olan birisinin kanının Nadîr’li olan birisinin kanına, Nadîr’li birisinin kanının Kurayza’lı birisinin kanına eşit olduğuna hükmediyorum. Bunlardan birisinin diğerine ne kan ne diyet ne de yaralama diyeti hususunda bir üstünlüğü yoktur’ demişti. Bunun üzerine Nadîroğulları kızarak, ‘Biz senin hükmüne razı olmuyoruz; çünkü sen bizim düşmanımızsın’ demişler de Yüce Allah da bu âyeti indirmiştir.”

ıı. “Şu da ileri sürülmüştür: Onların zayıflarına, güçsüz ve arkasız kimselerine bir hüküm gerekli olduğu zaman, onlar bu kimseleri, o hükmü yerine getirmeye mecbur tutuyorlardı. Ama onların güçlü ve arkalı olanlarına, kodamanlarına bir hüküm gerekli olduğunda, o zaman onlar o kimseyi bundan sorumlu tutmazlar ve cezanın uygulanmasını istemezlerdi. İşte Yüce Allah bu âyet ile onları böylesi davranıştan men etmiştir.”

ııı. “Bu âyetle, yahudilerin kitap ehli ve ilim sahibi olmalarına rağmen, sırf cehalet ve apaçık bir hevâ ve arzu demek olan câhiliyye hükmünü arayıp peşine düştükleri için onları ayıplamak mânası kastedilmiştir.”(69)

Bu ve benzer nüzul sebebi rivayetlerinde verilen bilgiler âyetin vermek istediği mesajla çelişkili görünmemektedir. Bu yüzden kabul edilmelerinde herhangi bir sorun yoktur; ancak sebebin özel oluşuna takılıp kalmamak ve burada evrensel manada cahiliyeye özenmemek gerektiği mesajının verildiğini de unutmamak gerekmektedir.

b) Yüce Allah ilahi hükümlerin yerine müşrik Arapların itibar ettiği, gelenekselleştirdiği, menfaate, adaletsizliğe ve hukuksuzluğa dayalı hüküm ve uygulamaları istediklerini ifade etmektedir. Âyetin başındaki soru edatı, onların durumunun ne olduğunu sorgulamayı değil, tercihlerinin yanlışlığını ayıplamayı ortaya koymakta olan bir inkârî sorudur; yani soruya konu olan şeyin eleştirisi yapılmakta, durumun hayret sebebi olduğuna dikkat çekilmektedir. Bu nedenle biz de cümlenin sonuna “!?” işaretleri koymayı tercih ettik.

Âyette câhiliye hükmünün istenmemesi gerektiği bildirilmektedir. Çünkü Yûnus 10/32’ye göre “haktan öte geriye sapkınlıktan başka bir şey kalmayacaktır.” İlahi hükümler uygulansın diye indirilmişlerdir. Bunlara rağmen başka arayışlara girişmek, Âl-i İmrân 3/85, Ahzâb 33/36 ve Hucürât 49/1-2 gibi âyetlerin mesajlarına göre haktan sapmayı da beraberinde getirecektir. Müslümanlar durumdan vazife çıkarmalı, Yüce Allah’ın hükmü varken, başka arayışlardan şiddetle kaçınmalıdırlar.

c) Âyetin mesajıyla ilgili olarak yapılmış olan bir değerlendirmeyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Câhiliyye ile burada, yalnızca Peygamber Muhammed (s)’den önceki tarihsel zaman değil, ama genelde, ahlakî bir kavrayış eksikliğinin ve bütün kişisel ve toplumsal olguların yalnızca ‘yararlılık’ kriterine teslim edilmesinin, yani, belli bir amacın veya eylemin, söz konusu kişinin veya mensup olunan toplumun (kısa vadede ve kelimenin pratik anlamıyla) menfaatleri açısından yararlı olup olmadığı endişesinin karakterize ettiği her türlü durum kasdedilmektedir. Bu ‘yararlılık ilkesi’, bütün ulvî dinlerin tebliğ ettiği ahlakîlik kavramına temelden ters düşmesi nedeniyle Kur'an’da ‘cahiliyye kanunu’ (hükm) olarak tanımlanmıştır.”(70) 

2. وَمَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللّٰهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ “Kesin bir şekilde inanan bir toplum için hüküm konusunda Allah’tan daha güzel kim olabilir ki!” Yüce Allah yahudiler başta olmak üzere, bütün inkârcıların veya başka kabullere sahip kişilerin bilmesini istediği bir mesaja yer vermekte, gerçeği kesin olarak bilip anlamak ve uygulamak isteyen kim varsa onlar için Allah’tan daha güzel hiç kimsenin hüküm koyamayacağını beyan etmektedir. Buradaki مَنْ men soru edatı da tıpkı önceki cümlede olduğu gibi cevap beklenen bir soru değil, soruya konu meselenin aslının doğru olduğunu ortaya koyan bir anlam içermektedir. Gerçeğin peşinde olanlar Yüce Allah’ın sözünün, prensiplerinin ve hükümlerinin en doğru olduğunu farkedenlerdir.

Âyette geçen يُوقِنُونَ yûkınûne fiilinden hareketle, îkân, “Yüce Allah’ın inanılmasını emrettiği her şeye şeksiz, şüphesiz, tam bir kesinlik içerisinde, gönülden, hiçbir tereddüt içermeyecek şekilde inanmak” demektir. Secde 32/24’te de geçtiği üzere, hakikat önderlerinin ve Kur’ân’da muttakîlerin özellikleri sayılırken en önemli hususlardan birisi de onların îkân denen bu tür sağlam bir inanca sahip olmaları gerektiğidir.(71) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette hüküm koymayla ilgili en yetkin makamın Yüce Allah olduğu, bu türden anlayış sahiplerinin mutlak surette fark edeceği beyan edilmiş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Mâide 5/41, 42; Tevbe 9/47. 2 - Zemahşerî, age., I, 620. 3 - Semerkandî, age., I, 390; Taberî, age., VI, 231-236.
  • Mâide 5/41 Mâide 5/42 Tevbe 9/47
• 4 - Semerkandî, age., I, 390; Taberî, age., VI, 236-237. Zemahşerî, age., I, 620-621.
• 5 - Mâide 5/17; Ahkâf 46/8; Feth 48/11; Mümtehıne 60/4. 6 - Semerkandî, age., I, 391; Taberî, age., VI, 238; 7 - Zemahşerî, age., I, 621.
  • Mâide 5/17 Ahkâf 46/8 Fetih 48/11 Mümtehine 60/4
• 8 - Semerkandî, age., III, 479.
• 9 - Nisâ’ 4/161. 10 - Râzî, age., XI, 235.
  • Nisâ 4/161
• 11 - Semerkandî, age., I, 391-392; Taberî, age., VI, 242-246; Zemahşerî, age., I, 622-623; Râzî, age., XI, 235.
• 12 - Tirmizî, Sevâbu’l-Kur’ân, 14; Dârimî, Fedâilu’l-Kur’ân, 1.
• 13 - Semerkandî, age., I, 392; Taberî, age., VI, 247-248; Râzî, age., XI, 235.
• 14 - Esed, age., s. 199’da 57. not.
• 15 - Semerkandî, age., I, 226; Taberî, age., III, 325-327; Zemahşerî, age., I, 370; Râzî, age., VIII, 111-112.
• 16 - Mâide 5/44, 63; Tevbe 9/31, 34.
  • Mâide 5/44 Mâide 5/63 Tevbe 9/31 Tevbe 9/34
• 17 - Bakara 2/41, 79, 174; Âl-i İmrân 3/77, 187, 199; Mâide 5/44; Tevbe 9/9; Nahl 16/95.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/79 Bakara 2/174 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/199 Mâide 5/44 Tevbe 9/9 Nahl 16/95
• 18 - Semerkandî, age., I, 394.
• 19 - Bakara 2/178, 180, 183, 216, 246; Âl-i İmrân 3/154; Nisâ’ 4/77, 127; Tevbe 9/120, 121; Hacc 22/4.
  • Bakara 2/178 Bakara 2/180 Bakara 2/183 Bakara 2/216 Bakara 2/246 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/77 Nisâ 4/127 Tevbe 9/120 Tevbe 9/121 Hacc 22/4
• 20 - Yazır, age., V, 108.
• 21 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 61.
• 22 - Bakara 2/178, 179, 194; Mâide 5/45.
  • Bakara 2/178 Bakara 2/179 Bakara 2/194 Mâide 5/45
• 23 - Zemahşerî, age., I, 625. 24 - Mâide 5/45, 89, 95.
  • Mâide 5/45 Mâide 5/89 Mâide 5/95
• 25 - Semerkandî, age., II, 326; Taberî, age., XV, 80; 26 - İbn Mâce, Diyât, 3-4; Tirmizî, Diyât, 1.
• 27 - Bakara 2/237. 28 - Semerkandî, age., II, 326; Taberî, age., XV, 82; Zemahşerî, age., II, 638. 29 - Taberî, age., XV, 83; Zemahşerî, age., II, 638
  • Bakara 2/237
• 30 - Semerkandî, age., I, 119; Taberî, age., II, 111; Zemahşerî, age., I, 220.
• 31 - İbn Mâce, Fiten, 3. 32 - Zemahşerî, age., III, 595. 33 - A‘râf 7/23; Enbiyâ’ 21/87; Kasas 28/16.
  • A‘râf 7/23 Enbiyâ 21/87 Kasas 28/16
• 34 - Semerkandî, age., I, 71; Taberî, age., I, 403; Zemahşerî, age., I, 162. 35 - Mâide 5/46; Kehf 18/6, 64; Yâsîn 36/12; Sâffât 37/70; Zuhruf 43/22, 23; Hadîd 57/27.
  • Mâide 5/46 Kehf 18/6 Kehf 18/64 Yâsîn 36/12 Sâffât 37/70 Zuhruf 43/22 Zuhruf 43/23 Hadîd 57/27
• 36 - Bakara 2/41, 89, 97, 101; Âl-i İmrân 3/3; Nisâ’ 4/47; Mâide 5/48; En’âm 6/92; Fâtır 35/31; Ahkâf 46/12, 30. 37 - Yûnus 10/37; Yûsuf 12/111.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/89 Bakara 2/97 Bakara 2/101 Âl-i İmrân 3/3 Nisâ 4/47 Mâide 5/48 En‘âm 6/92 Fâtır 35/31 Ahkâf 46/12 Ahkâf 46/30 Yûnus 10/37 Yûsuf 12/111
• 38 - Âl-i İmrân 3/3, 48, 65; Mâide 5/46, 47, 66, 68, 110; A‘râf 7/157; Tevbe 9/111; Feth 48/29; Hadîd 57/27.
  • Âl-i İmrân 3/3 Âl-i İmrân 3/48 Âl-i İmrân 3/65 Mâide 5/46 Mâide 5/47 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/110 A‘râf 7/157 Tevbe 9/111 Fetih 48/29 Hadîd 57/27
• 39 - Râzî, age., XII, 10.
• 40 - Semerkandî, age., I, 394; Taberî, age., VI, 265; Zemahşerî, age., I, 626; Râzî, age., XII, 9-10.
• 41 - Râzî, age., XII, 10.
• 42 - Bakara 2/41, 89, 97, 101; Âl-i İmrân 3/3; Nisâ’ 4/47; Mâide 5/48; En’âm 6/92; Fâtır 35/31; Ahkâf 46/12, 30. 43 - Yûnus 10/37; Yûsuf 12/111.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/89 Bakara 2/97 Bakara 2/101 Âl-i İmrân 3/3 Nisâ 4/47 Mâide 5/48 En‘âm 6/92 Fâtır 35/31 Ahkâf 46/12 Ahkâf 46/30 Yûnus 10/37 Yûsuf 12/111
• 44 - Semerkandî, age., I, 395; Taberî, age., VI, 266; Zemahşerî, age., I, 627.
• 45 - Semerkandî, age., I, 396; Taberî, age., VI, 269; Zemahşerî, age., I, 627; Râzî, age., XII, 12-13.
• 46 - Râzî, age., XII, 12.
• 47 - Benzer âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/52; A‘râf 7/126.
  • Âl-i İmrân 3/52 A‘râf 7/126
• 48 - Zemahşerî, age., II, 421. 49 - Semerkandî, age., II, 181; Taberî, age., XII, 141.
• 50 - Zâriyât 51/56. 51 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16. 52 - Zâriyât 51/56. 53 - Furkân 25/77. 54 - Hûd 11/119.
  • Zâriyât 51/56 Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16 Zâriyât 51/56 Furkân 25/77 Hûd 11/119
• 55 - Bakara 2/233, 286; Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/152; A‘râf 7/42; Mü’minûn 23/62; Talâk 65/7.
  • Bakara 2/233 Bakara 2/286 Nisâ 4/84 En‘âm 6/152 A‘râf 7/42 Mü'minûn 23/62 Talâk 65/7
• 56 - Semerkandî, age., II, 143; Zemahşerî, age., IV, 562-563.
• 57 - Bakara 2/28, 46, 156, 245, 281; Âl-i İmrân 3/55, 83; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 56, 70; Hûd 11/4, 34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/15, 23; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/77; Fussılet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; ‘Alak 96/8. 58 - Âl-i İmrân 3/55; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 70; Hûd 11/4; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Zümer 39/7; Sâffât 37/68.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/46 Bakara 2/156 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/56 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 ‘Alak 96/8 Âl-i İmrân 3/55 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Zümer 39/7 Sâffât 37/68
• 59 - Bu konuda geniş bilgilendirmeler için daha önce kaleme aldığımız “Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret” adlı kitabımıza başvurulabilir.
• 60 - Nebbe’e kökünden fiillerin kullanıldığı örnekler için bk. Mâide 5/14, 48, 105; En‘âm 6/60, 108, 158, 159, 160, 164; Tevbe 9/94, 105; Yûnus 10/23; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Fâtır 35/14; Zümer 39/7; Fussılet 41/50; Mücâdele 58/6, 7; Cum‘a 62/8; Teğâbün 64/7; Kıyâmet 75/7-13. 61 - Semerkandî, age., I, 500.
  • Mâide 5/14 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/158 En‘âm 6/159 En‘âm 6/160 En‘âm 6/164 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/23 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Fâtır 35/14 Zümer 39/7 Fussilet 41/50 Mücâdele 58/6 Mücâdele 58/7 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/7 Kıyâmet 75/13
• 62 - Semerkandî, age., I, 396; Taberî, age., VI, 273-274; Zemahşerî, age., I, 627. 63 - Zemahşerî, age., I, 627.
• 64 - Semerkandî, age., I, 396; II, 339; Taberî, age., XV, 130; Zemahşerî, age., I, 627; II, 657.
• 65 - Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, X, 11.
• 66 - Esed, age., s. 201’de 70. not.
• 67 - Râzî, age., XII, 14.
• 68 - Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 69 - Zemahşerî, age., I, 628; Râzî, age., XII, 15.
• 70 - Esed, age., s. 201’de 71. not.
• 71 - Bakara 2/4, 118; Mâide 5/50; En‘âm 6/75; Ra‘d 13/2; Şu‘arâ’ 26/24; Neml 27/3; Lokmân 31/4; Secde 32/12, 24; Dühân 44/7; Câsiye 45/4, 20; Zâriyât 51/20.
  • Bakara 2/4 Bakara 2/118 Mâide 5/50 En‘âm 6/75 Ra‘d 13/2 Şu‘arâ 26/24 Neml 27/3 Lokmân 31/4 Secde 32/12 Secde 32/24 Duhân 44/7 Câsiye 45/4 Câsiye 45/20 Zâriyât 51/20