Mâide Suresi

Medine’de hicrî 7 veya 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 120 âyetten oluşan, adını 112 ve 114. âyetlerde geçen ve “(gök) sofrası” anlamına gelen مَآئِدَة mâideh kelimesinden alan Mâide sûresi, inişe göre 108, resmî sıralamada ise 5. sûredir.

Mâide sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Nisâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre “kitap ehliyle ilgili geniş bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 44-70, 153-156; Mâide 12-13, 18-26, 41-45, 51-66, 68-71, 77-86), “sözlerini bozan kitap ehline dair yaptırımların ortaya konulması” (Nisâ’ 154-156; Mâide 13), “kitap ehlinin dinde aşırıya gitmemesi gerektiği” (Nisâ’ 171; Mâide 77), “yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi zorunluluğu” (Nisâ’ 144; Mâide 51, 57), “hrıstiyanlar ve Hz. İsa ile ilgili malumatın zikredilmesi” (Nisâ’ 157-162, 171-172; Mâide 14-17, 46-50, 72-76, 110-118), “mutlak manada adaletin tesisi noktasında Allah için şahitlik edilmesi” (Nisâ’ 135; Mâide 8), “abdest ve teyemmümle ilgili bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 43; Mâide 6), “Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaatin gerekliliği” (Nisâ’ 80; Mâide 92), “bütün mahlûkatın hükümranlığının Yüce Allah’a ait oluşu” (Nisâ’ 126, 131-132, 170; Mâide 120) vs. konular iki sûre arasındaki ortak mesajlar olarak belirlenebilir.

Mâide sûresinin ilk âyetlerinde, akitlerin gereğinin yerine getirilmesi, Yüce Allah’ın sembollerine saygı gösterilmesi, haram etler, kitap ehlinin kestiği hayvanların yenebilmesi, abdest ve teyemmümle ilgili bilgiler, şahitliğin yerine getirilmesi gerektiği, müminlere ödül, inkârcılara ise azap vaadi zikredilmektedir.

12. âyetten itibaren, İsrailoğullarıyla ilgili bilgilerle hrıstiyanların Hz. İsa’ya ilahlık yakıştırma içerikli bakışı ele alınmakta, yahudi ve hrıstiyanların kendilerini ayrıcalıklı görmeleri eleştirilmekte, İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’yı bunaltmalarından söz edilmekte, iki âdemoğlunun kurban sunma kıssasına yer verilmekte, insan öldürmenin feci bir suç olduğu bildirilmektedir.

35. âyetten itibaren, takvâ vurgusu, mahşerde fidyenin geçerli olmaması, hırsızlara dünyada verilmesi gereken ceza hatırlatılmakta, tevbe ederlerse affedilecekleri bildirilmekte, Hz. Peygamber’in kitap ehlinin saptırma girişimlerine karşı dikkatli davranması gerektiği dile getirilmekte, Tevrât’taki bazı hükümlerin nelerden oluştuğuna değinilmekte, Hz. İsa’nın görev ve sorumluluklarına işaret edilmekte, sonrasında yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi gerektiğine dikkat çekilmekte, onların nasıl ikiyüzlü davrandıkları, ne türden korkunç hatalara sahip oldukları ifade edilmekte, teslisin küfür olduğu bildirilmekte, Hz. İsa ile Hz. Meryem’in insan oluşlarına dair özel açıklamalara yer verilmekte, kitap ehlinin kötüleri olduğu gibi iyilerinin de bulunduğuna dair bilgiler zikredilmektedir.

87. âyetten itibaren, temiz ve helal gıdaların yenmesi, yeminlerin keffareti, içki, kumar, dikili taşlar ve fal oklarının şeytanın işleri olduğu, av yapılmasıyla ilgili çeşitli hükümler, Kâbe’nin fonksiyonu, müminlerin soru sorma ahlakı, Yüce Allah’a rağmen haram konulmaması gerektiği, sorumlulukların şahsiliği, şahitliğin önemi ele alınmakta, mahşerde herkesin sorgulanacağı bildirilmektedir.

110. âyetten itibaren, Hz. İsa’nın durumu ile havarilerin iman itirafları, gökten sofra isteklerine yönelik ilahi nimetlendirme cevabı zikredilmekte, mahşerde Hz. İsa’nın sorgunlamasındaki sözlerine yer verilmekte ve mutlak hükümran olan Yüce Allah’ın kudretine dair verilen bilgi ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 51-69. âyetlerinde müminleri uyardığını, yahudileri ve hrıstiyanları dost edinmemeleri gerektiğini, bazı münafıkların bu uyarıyı dikkate almadıklarını, dinden dönenlerin Allah’a zarar veremeyeceğini ve vazgeçilmez olmadıklarını, müminlerin dostunun Allah, Peygamber ve müminler olduğunu ifade etmekte, kitap ehlinin müslümanlarla alay ettiğini, bu nedenle cezalandırıldıklarını, yahudilerin Allah’a iftira attıklarını ve ilahi mesajlara itibar etmediklerini vs. durumlarını haber vermektedir.

a) Kitap Ehlinin Düşmanlıkları ve Alaycılıkları

Yüce Allah, sûrenin 51-53. âyetlerinde müminlere yönelik olarak “yahudileri ve hrıstiyanları dost edinmeyin! (Zira) onlar birbirinin dostudurlar. İçinizden onları dost tutan kişi(ler) muhakkak ki onlardan olmuş olur” buyurduğunu, kalplerinde hastalık bulunanların “Başımıza bir felâketin gelmesinden korkuyoruz” diyerek onların arasına koşuştuklarını, ancak Allah bir fetih, yahut katından bir emir getirecek olursa, içlerinde gizledikleri şeyden dolayı pişman olacaklarını haber vermekte, buna karşılık müminlerin “Bunlar mıdır (bize gelip de) ‘muhakkak ki sizinle beraberiz’ diye bütün güçleriyle yemin edenler?” diyeceklerini, inkârcıların bütün yaptıklarının boşa gittiğini beyan etmektedir.

ı. Yahudi ve Hrıstiyanların Dost Edinilmemesi

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارٰىٓ اَوْلِيَآءَ بَعْضُهُمْ اَوْلِيَآءُ بَعْضٍ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَاِنَّهُ مِنْهُمْ اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ “Ey iman edenler! Yahudi ve hrıstiyanları dost edinmeyin! (Zira) onlar, birbirinin dostudurlar. İçinizden onları dost edinen kişi şüphesiz ki onlardan olmuş olur. Şüphesiz ki Allah zalimler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تَتَّخِذُوا lâ tettehızû emri “edinmeyin”; الْيَهُودَ el-yehûde kelimesi “yahudileri”; وَالنَّصَارٰى ve’n-nesârâ sözcüğü “ve hrıstiyanları”; اَوْلِيَآءَ evliyâe kelimesi “dostlar”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onların bir kısmı”; اَوْلِيَآءُ بَعْضٍ evliyâü ba‘dın tamlaması “bir kısmının dostlarıdır, birlerinin dostlarıdır”; وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ ve men yetevellehum ifadesi “ve her kim onları (dost) edinirse”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; فَاِنَّهُ fe innehû ifadesi “muhakkak ki o”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan(dır)”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يَهْدِي lâ yehdî fiili “hidayet etmez, rehberlik yapmaz”; الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ el-kavem’z-zâlimîne tamlaması ise “zalimler, haksızlık edenler topluluğuna” demektir.

Burada öteki kişilerle ilişkileri noktasında bilgilendirildikleri için müminlerin yahudi ve hrıstiyanları dost edinmemeleri gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارٰىٓ اَوْلِيَآءَ بَعْضُهُمْ اَوْلِيَآءُ بَعْضٍ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَاِنَّهُ مِنْهُمْ “Ey iman edenler! Yahudi ve hrıstiyanları dost edinmeyin! (Zira) onlar, birbirinin dostudurlar. İçinizden onları dost edinen kişi şüphesiz ki onlardan olmuş olur.” Yüce Allah kitap ehliyle ilgili çeşitli bilgiler verdikten sonra, bu defa konuyu müslümanların onlarla kuracağı ilişkiye getirmekte ve bunu “dostluk” manasında yasaklamaktadır.

Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli olaylar nakledilmektedir. Bir tanesini aktarmakla yetineceğiz. Rivayet edildiğine göre Ubâde ibn Sâmit, Hz. Peygamber’e gelmiş ve onun yanında yahudilerin dostluğundan uzaklaştığını yani onlarla ilişkisini kestiğini açıklamıştı. Bunun üzerine münafık Abdullah b. Übeyy, ‘Ama ben o yahudilerden uzaklaşmıyorum. Çünkü o zaman başıma belalar gelmesinden korkuyorum’ demişti. İşte bu âyet, bu sebeple nazil olmuştur.”(1)

Âyetin iniş sebebi olarak başka olaylar da nakledilmektedir;(2) ancak mesajın herhangi bir olayla sınırlı tutulmaması gerektiğini, bunun yahudi ve hrıstiyanlara karşı genel bir uyarı olduğunu benimsediğimiz için âyetin her zamanı içeren bir tutum prensibi getirdiği üzerinden âyetleri anlamaya çalışacağız.

a) يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارٰىٓ اَوْلِيَآءَ بَعْضُهُمْ اَوْلِيَآءُ بَعْضٍ “Ey iman edenler! Yahudi ve hrıstiyanları dost edinmeyin! (Zira) onlar, birbirinin dostudurlar.” Yüce Allah kitap ehliyle ilgili olarak onların kesinlikle dost edinilmemesi gerektiğini hükme bağlamakta, gerekçesini ise onların birbirlerinin dostu olmalarına, yani başkalarını, özellikle de müslümanları dost edinmeyecekleri gerçeğine bağlamaktadır.

ı. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارٰىٓ اَوْلِيَآءَ “Ey iman edenler! Yahudi ve hrıstiyanları dost edinmeyin!” Yüce Allah yahudileri ve hrıstiyanları dost edinmeyi yasaklarken, esasında onların inkârcı olmalarını, hakikatlara iman ve itibar etmemelerini asıl problem olarak sunmaktadır. Buraya kadar ele aldığımız âyetlerin pek çoğunda kitap ehlinin müslümanlara karşı besledikleri düşmanlık ve Hz. Peygamber’i tanımamaları üzerinde mesajlar verilmekteydi. Bu nedenle, kendilerine mümin muamelesi gösterilmemesi gerektiği için onların dost edinilmemesi gerektiği hükme bağlanmaktadır.

Âyette geçen اَوْلِيَآءَ evliyâ’ kelimesi “yardımcılar”, “destekçiler” gibi anlamlarda yorumlanmakta,(3) bu haliyle maksadın müttefiklik yapılmamasıyla ilişkili olduğu ifade edilmektedir. Zemahşerî buradaki mesajın onlardan yardım almamak veya onlara yardım etmemek şeklinde olduğunu beyan etmiştir.(4)

- Müslümanların kendilerini bırakıp başkalarını dost edinmemeleriyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/28’de şöyle buyrulmaktadır: “Müminler, müminleri bırakıp da kâfirleri dost edinmesin! Kim bunu yaparsa, artık onun Allah nezdinde hiçbir değeri yoktur. Ancak onlardan (kâfirlerden gelecek bir tehlikeden) korunma gayesiyle korunmanız başkadır. Allah, kendisine karşı (gelmekten) sizi sakındırıyor. Dönüş sadece Allah’adır.” Benzer şekilde bir başka uyarı Nisâ’ 4/144’te şöyledir: “Ey iman edenler! Müminleri bırakıp da kâfirleri dost edinmeyin! (Bunu yaparak) Allah’a, aleyhinizde apaçık bir delil mi vermek istiyorsunuz?!”

- Mümtehıne 60/8-9’da da şu bilgiler yer almaktadır: “Allah, sizinle din uğrunda savaşmayan ve sizi yurtlarınızdan çıkarmayanlara iyilik yapmanızı ve onlara âdil davranmanızı yasaklamaz. Allah, adaletli olanları sever. Allah, yalnız sizinle din uğrunda savaşanları, sizi yurtlarınızdan çıkaranları ve çıkarılmanız için onlara yardım edenleri dost edinmenizi yasaklar. Kim onlarla dost olursa işte zalimler onlardır.” Dahası Mumtehıne 60/1’de Yüce Allah’ın ve müslümanların düşmanı olan kişilere meveddet beslenmesi de yasaklanmaktadır. Ancak dikkat edilirse yasaklanan şey meveddettir; yani sonradan ve içini değerlerin doldurduğu sevgidir. Belli ölçülerde de olsa mahabbet için herhangi bir yasak yoktur. Nitekim Kasas 28/56’da böyle bir muhabbetin olabileceği anlaşılmaktadır. Bu arada yine Mümtehıne 60/13’te Yüce Allah’ın kendilerine gazap ettiğini bildirdiği azgın insanların da dost edinilmemesi gerektiği hükme bağlanmaktadır.

- Yüce Allah yaptığı uyarılara rağmen müminleri bırakıp da kâfirleri dost edinenlerin münafıklar olduğunu Nisâ’ 4/138-39’da şu ifadeleriyle dile getirmektedir: “Münafıklara, kendileri için elem verici bir azap olduğunu müjdele! Müminleri bırakıp da kâfirleri dost edinenler, onların (kâfirlerin) yanında izzet (güç ve şeref) mi arıyorlar? Bilsinler ki izzet (onur, itibar ve şerf) bütünüyle ve yalnızca Allah’a aittir.” İmanla küfür arasında zikzak çizenler “münafıklar” olarak tanıtıldıktan sonra, bunların müminleri bırakıp kâfirleri dost edindikleri, izzet, şeref, onur, haysiyet ve itibarı onların yanında aradıkları, oysaonur, izzet ve şerefin bütünüyle ve sadece Allah’ın katında olduğu bildirilmektedir.

- Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz ayette yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi gerektiği noktasında bir uyarıda bulunmakta, bu arada Mâide 5/57. âyette ise hem onların hem de diğer kâfirlerin İslam’la oyun oynayıp alay ettikleri özellikle dile getirilmekte, bu gibilerle kesinlikle dostluk kurulmaması gerektiği bildirilmektedir.

- Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajı ile Âl-i İmrân 3/118’de verilmek istenen mesaj birbirini tamamlar mahiyettedir. İlgili âyet meâlen şöyledir: “Ey iman edenler! Kendi dışınızdakileri sırdaş edinmeyin! Çünkü onlar size fenalık etmekten asla geri durmazlar, hep sıkıntıya düşmenizi isterler. Gerçekten, kin ve düşmanlıkları ağızlarından (dökülen sözlerinden) belli olmaktadır. Kalplerinde sakladıkları (düşmanlıkları) ise daha büyüktür. Eğer düşünüp anlıyorsanız, âyetlerimizi size açıklamış bulunuyoruz.” Bu konuda Mücâdele 58/22’de “duyarlı müminlerin en yakınları bile olsalar Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne savaş açanları gönülden sevmedikleri” beyan edilmektedir.

Bütün bu âyetlerden anlaşılıyor ki müminlerle dostluk etmek dururken başkalarını dost edinmek son derece kötü bir durumdur.

ıı. بَعْضُهُمْ اَوْلِيَآءُ بَعْضٍ “(Zira) onlar birbirinin dostudurlar.” Yüce Allah yahudileri ve hrıstiyanları dost edinmemek gerektiğini ifade ettikten sonra, onların birbirlerinin dostu olduğunu bildirmektedir. Enfâl 8/73’te de kâfirlerin birbirlerinin dostu olduğu bildirilmektedir. Bu ifadeden maksat, onların müslümanlara karşı birbirinin tarafını tutmaları olduğunu söylemeliyiz. Esasında onlar kendi aralarında yani yahudiler yahudilerle, hrıstiyanlar da hrıstiyanlarla dosttur. Yahudilerin hrıstiyanlarla dost olmamalarına rağmen, Müslümanlara karşı işbirliğine girmeleri kendi aralarında dost olduklarını göstermez; sadece ortak düşmanlarının Müslümanlar olduğunu ortaya koyabilir.

yahudilerin ve hrıstiyanların birbirinin dostu olduğu sanılmamalıdır; çünkü Bakara 2/113’te onların birbirleriyle ilgili neler söyledikleri şu şekilde aktarılmaktadır: “el-Kitâb’ı (Tevrât ve İncîl’i) okumakta oldukları halde yahudiler ‘hrıstiyanlar doğru yolda değillerdir’ demişlerdi. Hrıstiyanlar da ‘yahudiler doğru yolda değillerdir’ demişlerdi. (el-Kitâb’ı) bilmeyenler de (birbirleri hakkında) tıpkı onların dediklerini söylemişlerdi. Allah, Kıyamet günü onların ihtilafa düştükleri şey hakkında aralarında hüküm verecektir.” Esasında aynı kitabı okumalarına rağmen birbirleri hakkında bu denli suçlayıcı beyanlarda bulunmaları, onların nasıl bir psikolojide olduklarını göstermektedir. Yahudiler Eski Ahid’i, hrıstiyanlar ise Yeni Ahid’i okuyarak birbirinin adeta devamı olan metinleri takip ediyorlardı. Buna rağmen, aralarında korkunç bir ayrılık ve düşmanlık vardır.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/111’de de şöyle buyrulmaktadır: “(Kitap ehli:) ‘yahudiler yahut hrıstiyanlar hariç hiç kimse cennete giremeyecek’ demişlerdi. Bu onların kuruntusudur. Sen de onlara ‘eğer doğru söylüyorsanız delilinizi getirin’ de.” Burada sözü edilenler Medineli yahudiler ile Necranlı hrıstiyanlar olarak yorumlanmaktadır.(5) Yüce Allah kitap ehlinin kendilerini garantide gördüklerini, yahudilerin kendilerinden başkasının, hrıstiyanların da kendilerinden başkasının cennete giremeyeceğine inandıklarını ve bunu söyleyip ilan ettiklerini beyan etmektedir.(6) Bu ifadede yahudilerin kendileri gibi hrıstiyanları da cennetlik gördükleri veya hrıstiyanların kendileri gibi yahudileri de cennetlik gördüğü manası söz konusu değildir. Çünkü Bakara 2/113. âyette onların birbirlerini bu anlamda herhangi doğru bir esas üzere görüp kabul etmedikleri ifade edilmektedir. Bakara 2/135’te de geçtiği üzere, kitap ehlinden olan bu kişiler insanların kurtuluşa erebilmeleri için yahudi veya hrıstiyan olmalarını şart olarak belirledikleri dile getirilmekte, dolayısıyla müslümanları hidayet alanının dışında gördükleri anlaşılmaktadır.

b)وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَاِنَّهُ مِنْهُمْ “İçinizden onları dost edinen kişi şüphesiz ki onlardan olmuş olur.” Yüce Allah uyarıya konu edinmesine rağmen müslümanlardan her kim yahudi veya hrıstiyanlardan dostlar edinirse onun da diğerleri gibi olacağını bildirmekte, konunun ne kadar ciddi olduğunu ortaya koymaktadır. Bu vesileyle daha önce de aktardığımız Mumtehıne 60/9’u burada bir kez daha hatırlatmak istiyoruz: “Allah, yalnız sizinle din uğrunda savaşanları, sizi yurtlarınızdan çıkaranları ve çıkarılmanız için onlara yardım edenleri dost edinmenizi yasaklar. Kim onlarla dost olursa işte zalimler onlardır.” Buradaki zalim sıfatı ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin devam eden cümlesindeki “zalimler” ifadesi her iki âyette de verilen mesajın birbiriyle uyumunu ortaya koymaktadır.

2. اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ “Şüphesiz ki Allah zalimler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.” Yüce Allah yahudilerle ve hrıstiyanlarla dostluğu yasakladığını, onların birbirlerinin destekçisi olduklarını ifade ettikten sonra, bu yasağa ve gerekçeye rağmen onlardan birilerini dost edinenlerin zalim olduklarını ve Allah’ın da zalimler toplumuna hidayet etmeyeceğini bildirmektedir. Burada sözü edilen zulüm, yapılmaması gereken bir işi yaptıkları için veya yapmaları gereken bir şeyi yapmadıkları için dile getirilmektedir. Çünkü zulüm, “bir şeyi yerinden etmek” manasına gelmekte, buradaki yerindelik müslümanları dost edinmek olduğuna göre başkalarını dost edinmek bunu ihlal demektir. Bu yüzden Yüce Allah böyle davrananların zalim olduğunu ve hidayeti de hak etmediklerini bildirmiş olmaktadır.

Hidayet konusunu Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde incelediğimiz ve Yüce Allah’ın kimlere hidayet etmeyeceğini de Bakara 2/258’de ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

ıı. Münafıkların Olumsuz ve İkiyüzlü Tavrı

فَتَرَى الَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يُسَارِعُونَ ف۪يهِمْ يَقُولُونَ نَخْشٰىٓ اَنْ تُص۪يبَنَا دَآئِرَةٌ فَعَسَى اللّٰهُ اَنْ يَاْتِيَ بِالْفَتْحِ اَوْ اَمْرٍ مِنْ عِنْدِه۪ فَيُصْبِحُوا عَلٰى مَآ اَسَرُّوا ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ نَادِم۪ينَ “Kalplerinde hastalık bulunanların ‘Başımıza bir felaketin gelmesinden korkuyoruz.’ diyerek onların arasına koşuştuklarını görürsün. Umulur ki Allah bir zafer veya katından bir emir getirecek de onlar, içlerinde gizledikleri şeyden dolayı pişman olacaklardır.”

Âyetteki فَتَرَى fe terâ fiili “(şöyle) görürsün”; الَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ ellezîne fî kulûbihim ifadesi “kalplerinde (şöyle bir şey) olanları”; مَرَضٌ meradun kelimesi “bir hastalık”; يُسَارِعُونَ yüsâri‘ûıne fiili “yarışıyorlar, koşuşturuyorlar”; ف۪يهِمْ fîhim ifadesi “onlarda, aralarına”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “(şöyle) diyorlar”; نَخْشٰى nahşâ fiili “korkuyoruz”; اَنْ تُص۪يبَنَا en tusîbenâ ifaddesi “bize isabet etmesinden, başımıza gelmesinden”; دَآئِرَةٌ dâiratün kelimesi “herhangi bir felâket”; فَعَسَى اللّٰهُ fe ‘asellâhu ifadesi “umulur ki Allah”; اَنْ يَاْتِيَ en ye’tiye ifadesi “getirmesini, ile gelmesini”; بِالْفَتْحِ bi’l-fethı ifadesi “bir fetih”; اَوْ اَمْرٍ ev emrin ifadesi “veya bir buyruk”; مِنْ عِنْدِه۪ min ‘ındihî ifadesi “O’nun katından”; فَيُصْبِحُوا fe yusbihû fiili “(şöyle olmaya) dönerler, dönüşürüler”; عَلٰى مَآ اَسَرُّوا ‘alâ mâ eserrû ifadesi “gizledikleriyle ilgili olarak”; ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ fî enfüsihim ifadesi “onların nefislerinde, içlerinde, kendi nefislerinde”; نَادِم۪ينَ nâdimîne kelimesi ise “pişman olacak kişiler (olarak)” demektir.

Burada Medine toplumundaki münafıkların menfaatperest tutumları ve Yüce Allah’ın onları mahcup edebilecek imkânlar yaratabileceğiyle ilgili vaadi gündeme getirilmektedir.

1.فَتَرَى الَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يُسَارِعُونَ ف۪يهِمْ يَقُولُونَ نَخْشٰىٓ اَنْ تُص۪يبَنَا دَآئِرَةٌ “Kalplerinde hastalık bulunanların ‘Başımıza bir felaketin gelmesinden korkuyoruz.’ diyerek onların arasına koşuştuklarını görürsün.” Yüce Allah yahudileri ve hrıstiyanları dost edinmeyi müminlere yasakladığını beyan ettikten sonra, kalplerinde imansızlık hastalığı bulunan münafıkların bu grupların arasına adeta koşuştuklarını, gerekçe olarak da başlarına sıkıntı gelmesi olduğunu ifade ettiklerini bildirmektedir. Burada sözü edilen münafıkların Medine’deki Abdullah b. Übeyy ve onunla birlikte hareket edenler olduğu, zengin olan yahudi ve Necran hrıstiyanlarına koşuşuktukları, aksi takdirde yani müslüman olmaları durumunda başlarına bela ve musibet gelmesinden korktuklarını dile getirdikleri bildirilmektedir.(7) Mâide 5/62’de de geçen يُسَارِعُونَ yüsâri‘ûne fiili “koşuşturmak” manasına gelmekte ve orada da aynı şekilde münafıkça davranan yahudilerin fiili olarak kullanılmaktadır.

Âyette münafıkların dile getirdiği نَخْشٰىٓ اَنْ تُص۪يبَنَا دَآئِرَةٌ ifadesi hakkında da bazı açıklamalar gerekmektedir. Buna göre Mâide 5/52, Tevbe 9/98 ve Feth 48/6’da geçen دَآئِرَة dâiratün/devâir kelimesi devlet kelimesi gibi “dönen şey” manasına gelmekte, bu doğrultuda bir kavimden diğer bir kavme dönüp dolaşan belâ, bozguna uğrama, korkunç olaylar gibi kendisinden korkulan bir musibet manasını içermekte, devletin saltanat manasında insanlar arasında dönüp dolaşması gibi devâirin yani belâların da dönüp dolaştığı ifade edilmektedir.

Âyetin vermek istediği mesajla ilgili olarak İmâm Zeccâc’ın şöyle dediği nakledilmektedir: “Bu, yani âyetin mesajı ‘Biz, Peygamber’in işini tam yerine oturmadığından endişeleniyoruz ve işin tersine dönerek başlangıçtaki (mağlup) halini alabileceğini hesaba katıyoruz’ şeklinde olabilir.”(8) Bu ifadeden maksadın müşriklerin ileriki dönemlerde galip gelmesinden korkmaları şeklinde olduğu da ifade edilmektedir.(9)

Bu tür ifadelerden de çıkartılabileceği gibi, Medine’deki münafıklar Müslümanların durumundan emin olmadıkları için, zamanın neler getireceğini bilemediklerini, yarın kimlerin ve şartların nasıl bir hal alacağını kestiremediklerini, bu yüzden mevcut durumdaki ekonomik işleyişlerini birlikte sürdürdükleri, gerektiğinde borç vs. alıp işlerini yürüttükleri yahudi ve hrıstiyanlarla içiçeliği sürdürmekte kararlı oldukları anlaşılmaktadır. İşte Yüce Allah Hz. Peygamber’in bu gibileri çevresinde göreceğini veya görmekte olduğunu bildirmekte, ancak münafıkların bu türden düşünce ve tavır sergilemelerinin yanlış olduğunu da devam eden cümlede ortaya koymaktadır.

2. فَعَسَى اللّٰهُ اَنْ يَاْتِيَ بِالْفَتْحِ اَوْ اَمْرٍ مِنْ عِنْدِه۪ فَيُصْبِحُوا عَلٰى مَآ اَسَرُّوا ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ نَادِم۪ينَ “Umulur ki Allah bir zafer veya katından bir emir getirecek de onlar, içlerinde gizledikleri şeyden dolayı pişman olacaklardır.” Yüce Allah münafıkların yersiz ve menfaatperestlik sergileyen tutumlarını eleştirmekte ve müslümanlar leyhine bir fetih, zafer getirebileceğini veya katından müslümanlara herhangi başka bir imkân verebileceğini, bunun sonunda da münafıkların içlerinde sakladıklarından dolayı derin pişmanlık yaşayacaklarını bildirmektedir. Burada zikredilen “fetih”ten kasıt müşriklerle ve/veya kitap ehli inkârcılarıyla yapılacak savaşlardaki zafer olabileceği gibi, bu sûrenin indiriliş zamanıyla birbirine çok yakın olan “Mekke’nin fethi” de burada söz konusu olabilir.(10)

Âyette geçen اَوْ اَمْرٍ مِنْ عِنْدِه۪ “Veya katından bir buyruk, imkân, başarı” ifadesinin başındaki اَوْ ev edatına “veya” manası verilebileceği gibi tefsîriyye veya tafsîliyye olarak “yani” manası da verilebilir. Buna göre “veya” anlamı verilirse “katından bir emir” ifadesi meselâ Kurayza ve Nadîroğullarına yönelik sağlanan galibiyet kast ediliyor olabilir.(11) Yok, eğer bu edat “yani” manasına alınırsa bu defa Müslümanlara lutfedilen her bir yardım ve zafer burada yeniden pekiştirilerek hatırlatılıyor demektir.

Âyetin sonundaki فَيُصْبِحُوا عَلٰى مَآ اَسَرُّوا ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ نَادِم۪ينَ ifadesi “İçlerinde gizledikleri şeyden dolayı pişman olacaklar” manasına gelebileceği gibi “içlerindeki düşüncelerden dolayı vicdan azabı çekmeye başlarlar”(12) şeklinde de anlaşılabilir; çünkü metin her ikisine de müsaittir.

Âyetin ikinci kısmının başında yer alan عَسَى ‘asâ fiili “umulur ki” manasına gelmektedir. Ancak bu fiilin Yüce Allah’a nispet edilmesi durumunda “ihtimal” değil de “kesinlik” anlamının söz konusu olacağıyla ilgili bir değerlendirmeyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Müfessirler, Yüce Allah’ın kendisi için kullandığı عَسَى ‘asâ ‘belki’ lafzının, ‘mutlaka’ mana­sına geldiğini, çünkü kerîm olan Yüce Allah, yapacağı hayırlı bir iş hususunda, insanlara ümit verince, bu insanların kendisine iyice bağlandığı ve olmasını ümit ettiği ilâhî vaad mesabesindedir. Buna göre âyetin mânası şöyle olur: ‘Yüce Allah mutlaka, Rasûlullah’ı ve müslümanları düşmanlarına galip getirmek suretiyle, fethi müyesser edecek veya yahudilerin kökünü kurutacak ya da onları beldelerinden çıkaracak, böylece de münafıkları vesveselerinden dolayı bin pişman edecek, katından olan bir işi mutlaka verecektir.’ Çünkü o münafıklar, Rasûlullah’ın başarısının devamından şüphelenerek, ‘Biz onun bu işinin tamamlanacağını ve süreceğini sanmıyoruz. Görünen o ki, saltanat ve galibiyet şansı düşmanlarının olacak’ diyorlardı.”(13)

ııı. Müminlerin Hayretleri

وَيَقُولُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَهٰٓؤُ۬لَآءِ الَّذ۪ينَ اَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ اِنَّهُمْ لَمَعَكُمْ حَبِطَتْ اَعْمَالُهُمْ فَاَصْبَحُوا خَاسِر۪ينَ “İman edenler ‘Bunlar mıdır (bize gelip de) ‘Şüphesiz ki sizinle beraberiz!’ diye bütün güçleriyle yemin edenler?’ diyecekler. Onların bütün yaptıkları boşa gitmiştir de kaybedenlerden olmuşlardır.”

Âyettekiوَيَقُولُ ve yekûlü fiili “ve (şöyle) der, diyor”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmehû ifadesi “iman etmiş olanlar”; اَهٰٓؤُ۬لَآءِ الَّذ۪ينَ e hâülâillezîne ifadesi “bunlar mı”; اَقْسَمُوا aksemû fiili “yemin ettiler”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ cehde eymânihim tamlaması “var güçleriyle”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَمَعَكُمْ le me‘aküm ifadesi “elbette sizinledir”; حَبِطَتْ habitat fiili “silinmiş, boşa gitmiş (olacak)tır”; اَعْمَالُهُمْ a‘mâluhum tamlaması “onların amelleri, onların yaptıkları”; فَاَصْبَحُوا fe asbehû fiili “(onlar şöyle olmaya) dönmüşlerdi”; خَاسِر۪ينَ hâsirîne kelimesi ise “ziyana uğrayanlar, kaybedenler (oldular)” demektir.

Burada münafıkların ikiyüzlülüğüne müminlerin şaşırmaları ve münafıkların korkunç akıbetleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَيَقُولُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَهٰٓؤُ۬لَآءِ الَّذ۪ينَ اَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ اِنَّهُمْ لَمَعَكُمْ “İman edenler ‘Bunlar mıdır (bize gelip de) ‘Şüphesiz ki sizinle beraberiz!’ diye bütün güçleriyle yemin edenler?’ diyecekler.” Yüce Allah münafıkların yahudilerle ve hrıstiyanlarla birlikte olmaya can attıklarını, ancak sonunda derin pişmanlık yaşayacaklarını beyan ettikten sonra, bu defa müminlerin kendi aralarında onların durumuna şaştıklarını söylediklerini dile getirmektedir.

a) Müminler, yahudi ve hrıstiyanlara dostluk gösterdikleri için münafıkların haline şaşmakta ve şöyle demektedirler: “O (münafıklar), bizimle beraber ve bizim yardımcılarımız oldukları hususunda var güçleri ile yemin etmektedirler. O halde nasıl olur da bizim düşmanlarımızın dostu olur, onlarla birarada bulunmaktan ve onlarla yardımlaşmaktan hoşlanırlar!” Bu ifadede maksat, müminlerin bu cümleleri kendi aralarında birbirlerine söylemeleri şeklindedir. Âyette geçen اِنَّهُمْ لَمَعَكُمْ “muhakkak ki onlar sizinledir” ifadesindeki muhataplar yine müminlerdir; birbirlerine münafıkların daha önce verdikleri “sizinleyiz” sözlerini hatırlatmaktadırlar.

b) Âyette zikredilmekte olan ve münafıklara nispet edilen وَاَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ “Var güçleriyle Allah’a yemin ettiler” şeklinde Kur’ân’da beş kez(14) yer alan bu yemin ifadesi, hep çoğul olarak gelmekte ve genelde “müşriklerin”, yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/53. âyette de olduğu gibi “münafıkların” yalan yere yaptıkları yeminleri ifade etmektedir. Bu ifadedeki جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ cehde eymânihim tamlaması “var güçleriyle, olanca takatleriyle” demektir.

c)اِنَّهُمْ لَمَعَكُمْ “Muhakkak ki onlar sizinle beraberdir.” Münafıkların müminlerle birlikte olduklarını söyledikleri örnekler bağlamında bazı âyetleri hatırlamakta yarar vardır. Buna göre Bakara 2/14’te şöyle buyrulmaktadır: “(Bu münafıklar) müminlerle karşılaştıkları vakit ‘(Biz de) iman ettik’ derler.” Yüce Allah münafıkların Medine’deki durumlarına değinmekte ve iman etmiş olanlarla başbaşa kaldıklarında kendilerinin de iman ettiklerini söylediklerini haber vermektedir. Bu cümle aynı şekilde Bakara 2/76’da, benzer içerikte Âl-i İmrân 3/119’da da zikredilmektedir. Bu iki âyetteki bağlam yahudi ve münafıklarla ilgili olduğu için mesaj da onların döneklikleri üzerinden bir konu içeriğinde yer almaktadır. Bu âyetin Medine’de bir grup münafığın Müslümanlarla karşılaştıklarındaki tavırları hakkında indirildiği rivayet edilmektedir.(15) Hatta bu kişilerin yahudiler olduğu da nakledilen görüşler arasında yer almaktadır.(16)

Bu noktada münafıkların yalancılıklarıyla ilgili bir beyan, daha sonra yorumlayacağımız Mâide 5/61’de şu şekilde zikredilmektedir: “Yanınıza inkârla girip yine inkârla çıktıkları halde size geldiklerinde ‘inandık’ derler. Allah gizlediklerini daha iyi bilmektedir.”

Konu bağlamında benzer ifadeler kullandıklarıyla ilgili olarak Nisâ’ 4/141’de şöyle bilgiler yer almaktadır: “(Münafıklar) sizi gözetleyip dururlar. Eğer size Allah’tan bir zafer (nasip) olursa, ‘Sizinle beraber değil miydik?’ derler. Kâfirlerin (zaferden) bir nasipleri olursa (bu sefer de onlara), ‘Sizi yenip (öldürebileceğimiz halde öldürmeyip) müminlerden korumadık mı?’ derler. Allah kıyamet gününde aranızda hükmedecektir. Allah kâfirler için müminler aleyhine asla bir yol vermeyecektir.”

İşte bütün bu âyetlerde verilen bilgilerden hareketle, münafıkların ikiyüzlüliklerine dair çeşitli bilgiler aktarılmakta ve onların döneklik dolu beyanları Müslümanlara hatırlatılmakta, böylelerine karşı dikkatli davranmaları gerektiği özellikle bütün muhataplara öğütlenmiş olmaktadır.

2. حَبِطَتْ اَعْمَالُهُمْ فَاَصْبَحُوا خَاسِر۪ينَ “Onların bütün yaptıkları boşa gitmiştir de kaybedenlerden olmuşlardır.” Bu cümlenin mesaj bakımından benzerleri çeşitli âyetlerde(17) yer almaktadır. Yüce Allah bu türden münafıklık yapanların, müslümanları aldatmaya çalışanların aslında kendilerini aldattıklarını dolaylı olarak bildirmekte, bu çerçevede yaptıklarının silinip gittiğini ve nihayet zarara ve ziyana uğramış olacaklarını haber vermektedir.

Bu konuda şirk koşanların ve imandan sonra inkâra düşenlerin akıbetleriyle ilgili olarak daha önce yorumladığımız Mâide 5/5’te, ayrıca En‘âm 6/88’de açık ifadeler yer almakta ve amellerinin silineceği haber verilmektedir. Ahzâb 33/19 ve Muhammed 47/9, 28 ve 32’de de geçen يُحْبِطُ/اَحْبَطَ ahbeta/tuhbitu fiilleri “silip yok etmek”, “boşa çıkarmak”, “iptal etmek”(18) gibi anlamlar içermektedir. Ayrıca yine aynı konuyla ilgili olmak üzere çeşitli âyetlerde kullanılmakta olan habita,(19) habitat,(20) tahbeta(21) ve yahbeta(22) fiilleri de “(amellerin) silinmesi” manasına gelmektedir. Bu fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, olayın mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara öğretmektir ki bu bir Kur’ân üslubudur.

Amellerin silinmesiyle ilgili olarak Kehf 18/105’te şöyle buyrulmaktadır: “İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki, biz onlar için kıyamet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız (onlara değer vermeyeceğiz).” Demek ki onların tartılacak amelleri kalmamış olacaktır. Orada amellerini neden göremeyeceklerinin cevabı ise Ahkâf 46/20’de şöyle verilmektedir: “İnkâr edenler ateşe arz olunacakları gün (onlara şöyle denecektir): Dünyadaki hayatınızda bütün güzel şeylerinizi harcadınız; onların zevkini sürdünüz. Bugün ise yeryüzünde haksız yere büyüklük taslamanızdan ve yoldan çıkmanızdan dolayı alçaltıcı bir azapla cezalandırılacaksınız!” İşte bu âyetlerde de konu özetlenmekte ve hem dünyada hem de mahşerde bunların bütün amellerinin silinip gideceği, dolayısıyla bu kişilerin zarara ve ziyana uğrayanlardan olacakları haber verilmektedir.

b) Dinden Dönenler ve Gerçek Dostlar

Yüce Allah, sûrenin 54-58. âyetlerinde yine uyarıcı bir mesajla müminlere seslenmekte ve şöyle buyurmaktadır: “Sizden kim dininden dönerse (bilsin ki) Allah, kendilerini sevdiği, onların da O’nu (Allah’ı) sevdiği, müminlere karşı alçak gönüllü (şefkatli), kâfirlere karşı onurlu ve zorlu, (ayrıca) Allah yolunda cihad eden ve hiçbir kınayanın kınamasından korkmayan bir topluluk getirecektir. Sizin dostunuz (veliniz) sadece ve sadece Allah’tır, Rasûlü’dür, (Allah’ın emirlerine) boyun eğerek namazı kılan ve zekâtı veren müminlerdir. Kim(ler) Allah’ı, Rasûlü’nü ve iman edenleri dost edinirse, (bilsinler ki) galip gelecek olanlar muhakkak ki sadece ve sadece Allah’ın taraftarı olanlardır.”

Ardından, kitap ehlinden kimlerin ve müşriklerin dost edinilmemesiyle ilgili olarak onların alaycılıklarına değinilmekte, Allah’a karşı takvâlı olunması gerektiğine dikkat çekilmekte, bu arada alaycıların başta namaz olmak üzere salât denilen ibadete çağrı yapıldığında bu kişilerin ibadetleri alay ve oyun edinmekte oldukları, bu davranışın sebebinin ise onların düşünmeyen bir toplum olmalarından kaynaklandığı belirtilmektedir.

ı. Yüce Allah’ın Övdüğü Yiğit Kullar

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ د۪ينِه۪ فَسَوْفَ يَاْتِي اللّٰهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُٓ اَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ اَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِر۪ينَ يُجَاهِدُونَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَآئِمٍ ذٰلِكَ فَضْلُ اللّٰهِ يُؤْت۪يهِ مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ وَاسِعٌ عَل۪يمٌ “Ey iman edenler! Sizden kim dininden dönerse, (bilsin ki) Allah kendilerini sevdiği, onların da O’nu (Allah’ı) sevdiği, müminlere karşı alçak gönüllü, kâfirlere karşı güçlü, (ayrıca) Allah yolunda cihad eden (fedakârlık yapan) ve kınayanın kınamasından korkmayan bir topluluk getirecektir. Bu, Allah’ın lütfudur. Onu dilediğine (layık olana) verir. Allah vâsi‘dir (her imkâna sahip olandır); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; مَنْ يَرْتَدَّ men yartedde ifadesi “her kim dönerse”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; عَنْ د۪ينِه۪ ‘an dînihî ifadesi “onun kendi dininden”; فَسَوْفَ يَاْتِي fe sevfe ye’tî fiili “ileride getirecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِقَوْمٍ bi kavmin ifadesi “(şöyle) bir kavim, topluluk”; يُحِبُّهُمْ yuhibbuhum ifadesi “(Allah) onları sever”; وَيُحِبُّونَهُ ve yuhıbbûnehû ifadesi “ve onlar da O’nu sever”; اَذِلَّةٍ ezilletin kelimesi “şefkatli(dir)”; عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ ‘ale’l-mü’minîne ifadesi “müminlere karşı”; اَعِزَّةٍ e‘ızzetin sözcüğü “onurlu, şiddetli(dir)”; عَلَى الْكَافِر۪ينَ ‘ale’l-kâfirîne ifadesi “kâfirlere karşı”; يُجَاهِدُونَ yücâhidûne fiili “cihad ederler, fedakârlık yaparlar”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”;وَلَا يَخَافُونَ ve lâ yehâfûne fiili “ve korkmazlar”; لَوْمَةَ لَآئِمٍ levmete lâimin tamlaması “kınayanın kınamasından”;ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; فَضْلُ اللّٰهِ fadlüllâhi tamlaması “Allah’ın lütfu(dur)”; يُؤْت۪يهِ yü’tîhi ifadesi “onu verir”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dilediğine, layık gördüğüne”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; وَاسِعٌ vâsı‘un kelimesi “imkânları geniş olan(dır)”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “(her şeyi) bilen(dir)” demektir.

Burada dinden dönenlerle ilgili olarak Yüce Allah’ın bunların yerine yiğit kullarını getireceği ve bu kulların çeşitli özellikleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ د۪ينِه۪ فَسَوْفَ يَاْتِي اللّٰهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُٓ اَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ اَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِر۪ينَ يُجَاهِدُونَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَآئِمٍ “Ey iman edenler! Sizden kim dininden dönerse, (bilsin ki) Allah kendilerini sevdiği, onların da O’nu (Allah’ı) sevdiği, müminlere karşı alçak gönüllü, kâfirlere karşı güçlü, (ayrıca) Allah yolunda cihad eden (fedakârlık yapan) ve kınayanın kınamasından korkmayan bir topluluk getirecektir.” Yüce Allah bağlam gereği daha önceki âyetlerde yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi gerektiğini hükme bağlamasına rağmen, kalplerinde hastalık bulunan münafıkların bu emri dinlemediklerini hatırlattıktan sonra, bu defa onların Allah için vazgeçilmez insanlar olmadıklarını beyan etmekte, dinden dönenlerin yerine övgüyü hak eden insanlar getirebileceğini bildirmektedir.

a) يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ د۪ينِه۪ فَسَوْفَ يَاْتِي اللّٰهُ بِقَوْمٍ “Ey iman edenler! Sizden kim dininden dönerse (bilsin ki) Allah (şöyle) bir toplum getirecektir:” Yüce Allah iman edenlere hitap etmekte, dinden dönmeleri durumunda yerlerine başka bir toplumu yaratıp getirebileceğini bildirmektedir. Burada hitap hem müminleredir hem de onlarla içiçe yaşayan ve inkârlarını gizleyen münafıklardır. Tefsirlerimizde dinden dönenlerle ilgili olarak bunların 11 grup insan olduğu bildirilmekte, üç grubun Hz. Peygamber döneminde, yedi grubun Hz. Ebû Bekir, bir tanesinin ise Hz. Ömer döneminde irtidad ettiği ifade edilmekte, çeşitli kabilelerin, başkalarının ve ahalilerinin isimleri verilmektedir.(23) Bu âyetin Hz. Ebû Bekir zamanındaki “ridde olayları”yla ilgili olarak indirildiği görüşü(24) ise doğru olamaz. Sadece o zamanki ve daha sonra yaşanacak olaylarla ilgili önceden uyarı yapıldığı söylenebilir. Bu konu tarihin konusu olduğu için biz burada söz konusu isimleri vermeyi gerekli görmüyoruz.

Âyette zikredilen ve İbrâhim 14/43 ve Neml 27/40’da da geçen يَرْتَدَّ yartedde(ü) fiili “irtidâd etmek”, yani “dönmek”, “geriye dönmek”, “çevirmek” gibi anlamla içermekte, beraberindeki عَنْ د۪ينِه۪ ‘an dînihî ifadesi gereği “dininden dönmek” manasına gelmektedir. Âyetteki يَاْتِي ye’tî fiili بِ bâ/bi harfiyle kullanıldığı için “getirmek” ya da “ile gelmek” manalarını içermektedir.

ı. Yüce Allah dinden dönenlerle ilgili olarak ne yapılması gerektiğini beyan bağlamında burada kendisinin başka bir kavim yaratabileceğini ifade etmekte, böylesi bir durumda olanlara insanların dünyada uygulamaları gereken herhangi bir dünyevî cezadan söz etmemektedir. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/217’de şöyle buyrulmaktadır: “Sizden kim, dininden döner ve kâfir olarak ölürse onların yaptığı işler dünyada da âhirette de boşa gider.” Yüce Allah bu cümlede müşriklerin etkisinde kalarak herhangi bir Müslüman eğer dininden döner, eski inkârcı ve sapkın halini tercih eder de tevbe etmeden o küfür hali üzere ölürse, onun yapıp ettiği bütün amellerin dünyada ve âhirette silinip gideceğini haber vermektedir. Yüce Allah Bakara 2/217’de dinden dönen kişilerin bu hal üzere ölmeleri durumunda ne olacağını bildirmektedir.

ıı. İrtidâd, esasında ölümle ilişkilendirilmekte ve insan irtidâd üzere ölürse ona mürted denileceği anlaşılmaktadır. Zira ölümden önce bu kişinin tevbe etmesi ve yeniden hak ve hakikat yolunu tutması daima muhtemeldir. Böyle olunca, Râzî’nin de belirttiği gibi söz konusu kişiye mürted denemeyeceği(25) ve başka herhangi bir şey de uygulanamayacağı anlaşılmaktadır. Bir kişi eğer dininden dönmüşse ona karşı yapılacak tek şey, onun yeniden dinine dönmesi için çalışmaktır, onu tekrar kazanmaktır; cihadı onu kaybetmeye değil, yeniden kazanmaya dayandırmaktır. İrtidâd edenlerle ilgili olarak hem yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/54’ten, hem de Bakara 2/217’den anlaşılacağı üzere, irtidad edenlere dünyada uygulanacak herhangi bir cezadan söz edilmemektedir. Zaten müfessirlerimiz de bu âyetin izahlarında irtidad edenlere yönelik herhangi bir ölüm cezasının uygulanacağından söz etmemişlerdir.(26)

ııı. İrtidâd konusunda bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Âl-i İmrân 3/86’dır: “İman etmelerinden, Rasûl’ün hak olduğuna şahit olmalarından ve kendilerine apaçık deliller gelmesinden sonra inkâr eden bir kavme Allah nasıl hidâyet eder (ki)!? Allah zalim toplumu hidâyete erdirmez.” Benzer içerikte olmak üzere Âl-i İmrân 3/106’da da şu bilgilere yer verilmektedir: “Yüzleri kararanlara ‘İnanmanızdan sonra kâfir mi oldunuz? Öyle ise inkâr etmiş olmanız yüzünden tadın azabı!’ (denilecektir).” Ayrıca Nisâ’ 4/137’de de iman ve küfür zikzakları içinde bulunanların sonunda küfürde ileri gidecekleri ve tevbelerinin kabul edilmeyeceği beyan edilmektedir. Bakara 2/161’de de bu şekilde ölenlerin üzerine lanetin yağacağı bildirilmektedir.

ıv. İrtidadla ilgili olarak bilgi içeren âyetlerden bir diğeri ise Muhammed 47/38’de şöyle zikredilmektedir: “İşte sizler, Allah yolunda infaka (harcamaya) çağırılıyorsunuz. İçinizden kiminiz cimrilik ediyor. Ama kim cimrilik ederse, ancak ve ancak kendisine cimrilik etmiş olur. Allah zengindir (kendi kendine yetendir); siz ise (O’na) muhtaçsınız. Eğer (Allah’a itaatten) yüz çevirirseniz, yerinize sizden başka bir toplum getirir; artık onlar sizin gibi de olmazlar.” Konuyla ilgili bilinmesi gereken âyetlerden birisi ise Tevbe 9/66’dır: “(Boşuna) özür dilemeyin! (Çünkü) siz iman ettikten sonra (artık tekrar) kâfir oldunuz. Sizden (tevbe eden) bir grubu bağışlasak bile, suçlu olduklarından dolayı bir gruba da azap edeceğiz.” Demek ki irtidad edenlerin cezası dünyada değil, mahşerde olacaktır; uygulayıcısı da insanlar değil, Yüce Allah’tır. Bu konuda Nisâ’ 4/133, En‘âm 6/133, Tevbe 9/39, İbrâhim 14/19, Fâtır 35/16’da da benzer mesajların verildiği unutulmamalıdır.

b) يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُٓ اَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ اَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِر۪ينَ يُجَاهِدُونَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَآئِمٍ “(Allah) onları sever; onlar da O’nu (Allah’ı) sever; müminlere karşı alçak gönüllü (şefkatli), kâfirlere karşı onurlu ve zorludurlar. Allah yolunda cihad ederler ve hiçbir kınayanın kınamasından korkmazlar.” Yüce Allah dinden dönenlerin yerine başkalarını yaratacağını, yani getireceğini belirttiği insanların çeşitli özelliklerini saymakta, bizim de bu niteliklere sahip olmamız gerektiğine işaret etmektedir. Burada sözü edilen kişilerin kimler olduğuyla ilgili çeşitli görüşler nakledilse de bu görüşlerde teker teker bir kişi üzerinde durulmasının duygusal olduğunu, âyete aykırlık teşkil ettiğini, çünkü âyette konuyla ilgili kullanımların hep çoğul getirildiğini gözardı etmemek gerekmektedir.

ı. يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ “(Allah) onları sever; onlar da O’nu (Allah’ı) sever.” Yüce Allah dinden dönenlerin yerine yaratacağını beyan ettiği yeni bir topluluğun “ilk” özellikleri bağlamında “Allah’ın onları sevdiğini, onların da Allah’ı sevdiğini” bildirmektedir. Bakara 2/165’te belirtildiği gibi, müminlerin Yüce Allah’a besledikleri sevginin en yüce ve büyük olduğu bildirilmektedir. Tevbe 9/24’te de Yüce Allah, Hz. Peygamber ve Allah yolunda cihadın en sevgili olması gerektiğine dair bir bilgi zikredilmektedir.

ıı. اَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ اَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِر۪ينَ “Müminlere karşı alçak gönüllü (şefkatli), kâfirlere karşı onurlu ve zorludurlar.” Yüce Allah övdüğü insanların “ikinci” özelliği olarak “bu kişilerin müminlere karşı alçakgönüllü olduklarını, kâfirlere karşı da onurlu davranaklarını” beyan etmektedir.

Kur’ân’da dört kez(27) geçen اَذِلَّة ezilleh kelimesi “dost”, “merhametli”, “şefkat sahibi”, “yumuşak”, “nazik” gibi manalara gelmekte, bir kez de Neml 27/34’te zikredilen اَعِزَّة e‘ızzeh sözcüğü ise “onurlu”, “izzetli”, “vakur”, “güçlü”, “sert”, “tavizsiz”, “üstün” şeklinde anlamlar içermektedir.(28) Yüce Allah bu yiğitlerin özellikleri bağlamında daha önce indirmiş olduğu Tevrât’ta ve İncîl’de de benzer sıfatları belirlediğini, bu bağlamda Feth 48/29’da bu yiğitlerin “kâfirlere karşı şiddetli, müminlere karşı ise merhametli olduklarını” beyan etmektedir.

ııı. يُجَاهِدُونَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “Allah yolunda cihad ederler.” Övgüya layık kılınan topluluğun “üçüncü” özelliği, “bütün fedakârlıklarını Yüce Allah yolunda cihad olarak belirlemeleri”dir. Başkalarına şirin görünmek ve dünyevî menfaatlere kilitlemek değil de tek hedef ve gayelerinin Allah yolunda cihad olduğu bu şekilde dile getirilmektedir.

Cihâd kavramı “cehd etmek”, çalışmak ve üretmek demektir. İctihâd ve müctehid kelimeleri de bu köktendir ve bir insanın kaynaklardan beslenerek ve çaba sarfederek bir çalışma ortaya koyması veya bir fikir üretmesiyle ilgilidir. C-h-d kökünden kelimeler Kur’ân’da 41 yerde geçmekte ve şu anlamlara gelmektedir: “Kur’ân’ı anlatmak”,(29) “fedakârlık yapmak”,(30) “zorlamak”(31) ve “bütün güç”.(32) Mekkî sûrelerdeki kullanımlarında bu şekilde gelen c-h-d kökünden kelimeler Medine dönemi sûrelerinde “fiilî savaş”(33) anlamını da kazanmıştır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümle ise, Allah için ve O’nun emirleri doğrultusunda her türlü fedakârlığı ortaya koymak üzere çalışmalar yapanları içermektedir. Terim olarak da cihâd, insan kaybetmek veya insan öldürmek değil, savaş meydanlarında bile olsa bir kişiyi de içerse insan kazanma çabasıdır. Nihayetinde hedef insan kazanmak olduğu için, gönüllerin fethedilmesi gerekmektedir ki bunun en güzel ve garantili yolu Furkân 25/52’de de belirtildiği gibi “Kur’ân’ı anlatmak”tır.

ıv. وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَآئِمٍ “Hiçbir kınayanın kınamasından korkmazlar.” Yüce Allah övgüsüne layık kıldığı insanların sayılan özelliklere ilave olarak, “dördüncü” sırada “dil uzatarak kendilerini incitenlerin ve kınayanların kınamasından korkmamaları” olduğunu ifade etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen لَوْمَةَ لَآئِمٍ levmete lâimin tamlaması “kınayanın kınaması” manasına gelmektedir. Anlaşılıyor ki sayılan ilk özellikler inkârcılar, müşrikler ve münafıklar tarafından eleştirilmeyi ve kınanmayı beraberinde getirecektir. İşte yiğit müminler böyle bir durumda kınayanların kınamalarına aldırmayarak Yüce Allah'ın beğenisini kendilerine rehber edinen kişiler olarak tanıtılmaktadır. Yiğitler hiçbir kimsenin kınamasına aldırmazlar; onlar için önemli olan nokta, kendileriyle ilgili olarak Yüce Allah’ın ne dediğidir.

Bu cümlenin başında bulunan vâv harfine atıf “bağlaç” manası verilince, bu özellik söz konusu yiğitlerin diğer sıfatlarına ilave başka bir sıfat olarak yorumlanabilir. Ancak önceki niteliklerle ilgili ifadelerin başında vâv harfinin bulunmaması nedeniyle buradaki vâv harfinin atıf değil de hâliyye manasına geldiği düşünülebir. Dolayısıyla bu cümlenin kendinden önceki يُجَاهِدُونَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “Allah yolunda cihad”la ilgili cümleyi içerdiği de söylenebilir. Buna göre cümlenin anlamı “kınayanın kınamasından korkmayarak Allah yolunda cihad ederler” şeklini alır.(34) Metin her iki görüşe de uygun olduğu için her birini kabulde herhangi bir sorun söz konusu değildir.

2.ذٰلِكَ فَضْلُ اللّٰهِ يُؤْت۪يهِ مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ وَاسِعٌ عَل۪يمٌ “Bu, Allah’ın lütfudur. Onu dilediğine (layık olana) verir. Allah vâsi‘dir (her imkâna sahip olandır); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Bu ifadenin benzerleri Âl-i İmrân 3/73 ve Hadîd 57/29’da da zikredilmekte, bununla Yüce Allah’ın kudretinin ve bilgisinin eşsizliği ile erişilmezliği dile getirilmektedir.

a)ذٰلِكَ فَضْلُ اللّٰهِ يُؤْت۪يهِ مَنْ يَشَآءُ “Bu, Allah’ın lütfudur. Onu dilediğine (layık olana) verir.” Yüce Allah inkârcılık ve/veya münafıklık yapan insanların kendisi için vazgeçilmez olmadıklarını ve övdüğü davranışların sahipleri olarak başkalarını yaratabileceğini beyan ettikten sonra, bu cümlede ise Yüce Allah’ın lütfuna mazhar olacak yiğitlerin gelebileceğini, buna Yüce Allah’ın gücünün yeteceğini, dilediğine, layık gördüğüne فَضْل fadl dediği ihsan ve ikramını vereceğini belirtmektedir. Böylece O’nun bu lütfunun, ihsan ve ikramının bütünüyle kendi kudretinde olduğuna özellikle dikkat çekilmektedir. Cümlenin sonunda yer alan يُؤْت۪يهِ مَنْ يَشَآءُ yü’tîhi men yeşâu ifadesi “dilediğine verir” şeklinde tercüme edilebildiği gibi “layık gördüğüne ihsan eder” anlamı da içermektedir.

b)وَاللّٰهُ وَاسِعٌ عَل۪يمٌ “Allah vâsi‘dir (her imkâna sahip olandır); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah’ın bu iki sıfatı bağlamla birebir uyumludur. Çünkü Yüce Allah’ın وَاسِع vâsı‘ oluşu O’nun cömertliğini, her imkâna sahip oluşunu, nimetinin bolluğunu, lütfunun, rızkının ve rahmetinin genişliğini ifade eder.(35) A‘râf 7/165’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın rahmeti her şeyi çepeçevre kuşatmıştır. Böylece Yüce Allah’ın وَاسِع vâsi‘ oluşu imkânlarının genişiliğini ortaya koymaktadır; عَل۪يم ‘alîm sıfatı ise her şeyi bildiğini, bağlam gereği olarak kimi niye yarattığı ve kime neyi, ne kadar ve niçin verdiği konusundaki bilgisinin de eşsiz ve rişilmez olduğunu ifade eder.(36)

ıı. Müminlerin Dostları

اِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّٰهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا الَّذ۪ينَ يُق۪يمُونَ الصَّلٰوةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكٰوةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ وَمَنْ يَتَوَلَّ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا فَاِنَّ حِزْبَ اللّٰهِ هُمُ الْغَالِبُونَ “Sizin dostunuz yalnızca Allah, Elçisi ve boyun eğerek namazı kılan ve zekâtı veren müminlerdir. Kim Allah’ı, Elçisini ve iman edenleri dost edinirse, galip gelecek olanlar şüphesiz ki yalnızca Allah’ın tarafında olanlardır.”

Buradaki اِنَّمَا وَلِيُّكُمُ innemâ veliyyüküm ifadesi “sizin dostunuz sadece ve sadece (şunlardır)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’tır”; وَرَسُولُهُ ve rasûlühû sözcüğü “ve O’nun elçisidir”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “ve (şu) iman edenler(dir), iman etmiş olanlardır”; الَّذ۪ينَ يُق۪يمُونَ ellezîne yukîmûne ifadesi “ikame edenler, yerine getirenler, kılanlar”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namaz”;وَيُؤْتُونَ ve yü’tûne fiili “ve verirler, verenler”; الزَّكٰوةَ ez-zekâte ifadesi “zekatı”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; رَاكِعُونَ râki‘ûne kelimesi “boyun eğenler(dir)”; وَمَنْ يَتَوَلَّ ve men yetevelle ifadesi “ve her kim dost edinirse”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû sözcüğü “ve O’nun elçisini”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “ve iman edenleri, iman etmiş olanları”; فَاِنَّ حِزْبَ اللّٰهِ fe inne hızbellâhi tamlaması “muhakkak ki Allah’ın tarafında olanlar”; هُمُ hum zamiri “işte onlar”; الْغَالِبُونَ el-ğâlibûne kelimesi ise “gerçek galip olanlar(dır)” demektir.

Burada müslümanların gerçek dostlarının Yüce Allah, Rasûlü ve müminler olduğu, bu şekilde dostlukları olanların mutlak surette galip geleceğiyle ilgili müjde gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّٰهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا الَّذ۪ينَ يُق۪يمُونَ الصَّلٰوةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكٰوةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ “Sizin dostunuz yalnızca Allah, Elçisi ve boyun eğerek namazı kılan ve zekâtı veren müminlerdir.” Yüce Allah daha önce yorumladığımız Mâide 5/51’de beyan ettiği üzere, yahudileri ve hrıstiyanları dost edinmemeyle ilgili uyarısını zikrettikten, bu uyarıya itibar etmeyip onların arasında bulunmak için adeta koşuşturanların bulunduğunu belirttikten sonra, gerçek müminlerin dostsuz olmadığını, onların dostunun kimler olduğuna dair bilgi vermektedir. Bu çerçevede, müminlerin dostunun sadece ve sadece Yüce Allah, O’nun elçisi Hz. Peygamber ve ilahi buyruklara boyun eğerek namazını kılan ve zekatını veren müminler olduğu ifade edilmektedir.

a) Bakara 2/257, Âl-i İmrân 3/68, En‘âm 6/127 ve Câsiye 45/19’da Yüce Allah’ın iman edenlerin dostu olduğu bildirilmektedir. Yüce Allah’ın dostu olabilmek için önce Tevbe 9/71’de beyan edildiği gibi öncelikle müminlerin birbirlerinin dostu olması gerekir. Fussılet 41/31’de belirtildiği gibi melekler de müminlerin dostudurlar. Nihâyet yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/55’te konuya açılım getirilmekte ve gerçek dostların kimler olduğu beyan edilmekte, Mâide 5/56’da ise bu dostluk ilişkisini başaranların mutlaka galip gelecekleri müjdelenmektedir.

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’in şu ifadelerini nakletmek istiyoruz. Hz. Ömer, Hz. Peygamber’in velilerle ilgili olarak şöyle buyurduğunu rivayet etmektedir: “Onlar, aralarında bir akrabalık ve alıp-verecekleri bir mal olmadığı halde, ‘birbirlerini Allah için seven kimseler’dir.”(37)

b) Âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı cümleye hasr/kasr deneilen “vurgulu” mana katan ifadelerden birisidir ve müminlerin bunların dışında dost aramamaları gerektiği ortaya konulmuş olmaktadır. İman edenlerin dostları arasında “Yüce Allah” ve “Rasûlü”nden sonra zikredilen “iman edenler” ifadesinin bu şekilde bırakılmayıp, beraberinde bazı sıfatların zikredilmesi oldukça dikkat çekmektedir. Buna göre, iman edenler Yüce Allah’ın bütün buyruklarına karşı boyun bükerek bu buyruklardan olmak üzere “namazı kıldıkları” ve “zekâtı da verdikleri” ifade edilmektedir.

Namaz esasında bir duruştur ve bedensel anlamda bütün fedakârlıkları temsil etmektedir. Zekât ise hem arınmayı hem de artmayı kapsayan manasıyla ekonomik anlamdaki bütün fedakârlıkları içermektedir. Durum böyle olunca, gerçek dostların sadece iddia sahipleri değil, bilfiil fedakârlık yapanlar olduğu ortaya konulmaktadır. İman bir iddiadır; salih ameller bağlamında ibadetler ve fedakârlıklar ise imanın ispatıdır. Müslüman, iddianın, sloganın ve “söylem”in değil, fedakârlığın ve “eylem”in sahibi yiğitler için kullanılan bir sıfattır.

2. وَمَنْ يَتَوَلَّ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا فَاِنَّ حِزْبَ اللّٰهِ هُمُ الْغَالِبُونَ “Kim Allah’ı, Elçisini ve iman edenleri dost edinirse, galip gelecek olanlar şüphesiz ki yalnızca Allah’ın tarafında olanlardır.” Yüce Allah müslümanların dostunun kimler olduğunu beyan ettikten sonra, bu dostluğun sonucunun ve çok büyük bir kanamının bulunduğunu beyan etmektedir. Bu çerçevede Yüce Allah’ı, Elçisi’ni ve müminleri dost edinenlerin mutlak sûrette üstün geleceklerini, düşmanlarını mağlup edeceklerini müjdelemektedir. Âyetin sonunda yer alan هُم hum fasl zamiri, bir çeşit vurgu manası içermekte, gerçek manada galip gelecek olanların sadece ve sadece bunlar olduğu ifade edilmektedir.

Ayrıca burada zikredilen يَتَوَليَّ yetevellâ fiili de bağlama uygun olarak “dost edinmek” manasına gelmektedir. Mücâdele 58/22’de de zikredilen حِزْبُ اللّٰهِ hızbullâh tamlaması ise “Yüce Allah’ın tarafında olanlar”, “Allah’ın taraftarı”, “Allah’ın davasını dava edinenler”, “Allah yolunda fedakârlık yapanlar”, “tavrını ve tercihini Allah’tan yana belirleyenler” gibi manalarda yorumlanabilir.

Mâide 5/23’te de olduğu gibi, çeşitli âyetlerin izahında belirttiğimiz üzere, Bakara 2/249’da “sayısı kalabalık nice orduların az askerli topluluklara mağlup olduğu” ifade edilmektedir. Ayrıca müminlerin üstün gelecekleriyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/139’da şöyle buyrulmaktadır: “Gevşemeyin; hüzünlenmeyin; eğer müminlerseniz siz üstünsünüz.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/56’da “Allah’ın tarafında olanların galip geleceği” bildirilmekte, A‘râf 7/128 ve Kasas 28/5’te “önceleri zayıf düşürülenlerin daha sonra önderler yapılacağı ve iktidara vâris kılınacakları” beyan edilmektedir. Enbiyâ’ 21/105’te “yeryüzüne Allah’ın salih kullarının vâris kılınacakları” müjdelenmekte, Nûr 24/55’te “iman edip salih ameller işleyenlerin yeryüzünde iktidar sahibi kılınacakları” haber verilmekte, Kasas 28/35’te Hz. Musa ve Hz. Harun’un Firavun’a ve adamlarına karşı galip gelecekleri ifade edilmekte, Sâffât 37/171-173’te “elçi kullarla ilgili olarak Allah’ın ‘onlar mutlaka yardıma eriştirilecektir ve bizim ordularımız mutlaka galip gelecektir’ şeklindeki kuralının geçerli olduğu” belirtilmektedir.

Mü’min 40/51’de “Yüce Allah’ın peygamberlere ve müminlere yardım edeceği” zikredilmekte, Mücâdele 58/21’de ise “Allah’ın ve elçilerin mutlak sûrette üstün olacakları, çünkü Allah’ın en güçlü ve yüce olduğu” ifade edilmektedir. Ayrıca En‘âm 6/34’te ve Yûsuf 12/110’da Yüce Allah’ın elçilerine yardımının geldiği ifadeleri de aynı manayı destekler mahiyettedir. Tâhâ 20/68’de de benzer bir içerik söz konusudur. Dahası Âl-i İmrân 3/160’ta Allah’ın yardım ettiği kişilere başka hiç kimsenin galip gelemeyeceği bildirilmektedir.

Bütün bu mesajlardan ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten anlaşılan şudur: Eğer gerçek manada Yüce Allah’a inanılıp güvenilir ve O’nun buyrukları doğrultusunda hareket edilirse, Bedir’de olduğu gibi başka savaşlarda da başka zamanlarda da Müslümanlar üstün olacaklar, üstünlüklerini sürdüreceklerdir. Bu yüzden, geçici sıkıntıları genele yaygınlaştırmayıp görev ve sorumluluklarımızı bilerek gevşemeyecek, hüzünlenmeyecek ve gerçekten inanıyorsak üstün olacağımızı unutmayacağız. Dostu Yüce Allah, Rasûlü ve müminler olana hiç kimsenin hiçbir şekilde kalıcı bir zararı dokunamaz. Çünkü bu dostlukta kayıp riski yoktur.

ııı. Alaycıların Dost Edinilmemesi

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا د۪ينَكُمْ هُزُوًا وَلَعِبًا مِنَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَالْكُفَّارَ اَوْلِيَآءَ وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ وَاِذَا نَادَيْتُمْ اِلَى الصَّلٰوةِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِبًا ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْقِلُونَ “Ey iman edenler! Sizden önce kendilerine kitap verilenlerden dininizi alay ve oyun konusu edinenleri ve kâfirleri dost edinmeyin! Müminlerseniz Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Salât’a (ibadete) çağırdığınız zaman onu alay ve oyun edinirler. Bu (davranış), onların düşünmeyen bir toplum olmalarındandır.”

Buradaki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تَتَّخِذُوا lâ tettehızû emri “edinmeyin”; الَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا ellezîne’ttehazû ifadesi “(şöyle) edinenler”; د۪ينَكُمْ dîneküm tamlaması “sizin dininizi”; هُزُوًا hüzüven kelimesi “alay”; وَلَعِبًا ve le‘ıben ifadesi “ve oyun”; مِنَ الَّذ۪ينَ minellezîne ifadesi “(şu) kişilerden”; اُو۫تُوا ûtû edilgen fiili “verilmiş olanlardan”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitap”; مِنْ قَبْلِكُمْ min kabliküm ifadesi “sizden önce”; وَالْكُفَّارَ ve’l-küffâra kelimesi “ve kâfirleri”; اَوْلِيَآءَ evliyâe sözcüğü “dostlar”; وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “(şöyle) iseniz”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi “iman edenler, müminler”; وَاِذَا نَادَيْتُمْ ve izâ nâdeytüm ifadesi “ve çağırdığınız zaman”; اِلَى الصَّلٰوةِ ile’s-salâti ifadesi “salâta, ibadete”; اتَّخَذُوهَا ittehazûhâ ifadesi “onu edinirlerdi”; هُزُوًا hüzüven kelimesi “alay”; وَلَعِبًا ve le‘ıben ifadesi “ve oyun”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; بِاَنَّهُمْ biennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “(şöyle) bir kavimdir, topluluktur”; لَا يَعْقِلُونَ lâ ya‘kılûne fiili ise “akletmezler, akletmeyen (topluluk olmalarıdır)” demektir.

Burada inkârcıların ve kendilerine daha önce kitap verilenlerden İslâm’ı oyun ve alay edinenlerin dost edinilmemesi gerektiği ile onların Müslümanların salâtı ile yani namaz gibi tevhid eylemleriyle alay ettikleri gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا د۪ينَكُمْ هُزُوًا وَلَعِبًا مِنَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَالْكُفَّارَ اَوْلِيَآءَ وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Ey iman edenler! Sizden önce kendilerine kitap verilenlerden dininizi alay ve oyun konusu edinenleri ve kâfirleri dost edinmeyin! Müminlerseniz Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah daha önce yorumladığımız Mâide 5/51’de yahudileri ve hrıstiyanları dost edinmeyi müminlere yasakladığını beyan ettikten sonra, o âyetteki beyana bir açılım getirmektedir. Biz dostlukla ilgili detaylı bilgileri Mâide 5/51’de verdiğimiz için, burada aynı hususları tekrarlamayacak, sadece bu âyette zikredilen konunun farklı boyutuna değinmekle yetineceğiz.

a) يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا د۪ينَكُمْ هُزُوًا وَلَعِبًا مِنَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَالْكُفَّارَ اَوْلِيَآءَ “Ey iman edenler! Sizden önce kendilerine kitap verilenlerden dininizi alay ve oyun konusu edinenleri ve kâfirleri dost edinmeyin!” Yüce Allah kimlerin dost edinilmemesi gerektiğine dair kendilerine daha önce kitap verilen yahudilerden ve hrıstiyanlardan İslâm’ı alay ve eğelence edinenleri, bir de mutlak anlamda inkârcıları dost edinmemelerini müminlere emretmekte, bu konudaki uyarısını bir kez daha yinelemektedir.

Burada da olduğu gibi Kur’ân’da 11 kez(38) geçen هُزُو hüzüv kelimesi “alay”, 8 âyette(39) geçen لَعِب le‘ıb kelimesi ise “oyun” manasına gelmektedir. Anlaşılıyor ki yahudi ve hrıstiyanlardan oluşmak üzere daha önce kendilerine kitap verilen kişilerin bir kısmı İslâm diniyle alay ettikleri, dini değerleri oyun gibi algıladıkları, bu şekilde Müslümanlarla alay ettikleri söylenmelidir. Nitekim rivayet edildiğine göre Rifâ‘a b. Zeyd b. Tâbût ile Süveyd ibnu'l-Hâris, önce iman izhar etmişler, yani Müslüman olduklarını ortaya koymuşlar, sonra da münafık olmuşlardı. Müslümanlardan bir grup kimse de onları seviyor, onlara muhabbet besliyordu. İşte onları seven müslümanlar hakkında Yüce Allah bu âyeti indirmiştir.(40)

Onların müslümanlarla alay ettikleri ile ilgili olarak Bakara 2/13-14’te şu bilgiler yer almaktadır: “Onlara ‘(Şu) insanların iman ettiği gibi siz de iman edin’ denildiği vakit ‘Biz hiç, sefihlerin (akılsız ve ahmak kişilerin) iman ettikleri gibi iman eder miyiz!’ derler. Dikkat edin ki, sefihler (akılsız ve ahmak kişiler) ancak ve ancak kendileridirler; fakat bunu (bile) bilmezler. (Bu münafıklar) müminlerle karşılaştıkları vakit ‘(Biz de) iman ettik’ derler. (Kendilerini saptıran) şeytanları ile başbaşa kaldıklarında ise ‘Biz sizinle beraberiz, biz onlarla (müminlerle) sadece alay ediyoruz’ derler.”

Hz. Peygamber’in tebliğ ve davet ettiği değerleri reddeden, davetin sahiplerini sapıklıkla ve şaşkınlıkla itham eden Kureyş’in zengin ve şımarık ileri gelenleri bununla da yetinmemişler, ilâhî iradenin kendilerine sunduğu bütün prensiplerle de alay etmişlerdi. Alaycılık, Hz. Âdem’in karşısında yaratılış kaynağını öne sürerek, daha hayırlı olduğu düşüncesiyle secde emrini reddeden İblis’in(41) peşinden gitmektir. Peygamberler tarihinden verilen örneklerin hemen hemen tamamında, şımarık yöneticilerin peygamberlerle ve müminlerle alay ettikleri haber verilmektedir.(42)

Yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/57’de, ayrıca Bakara 2/14, Mâide 5/58, İsrâ’ 17/51, 92 ve Mutaffifûn 83/29-32 gibi pek çok âyette dile getirildiği üzere, Mekkeli müşrikler ve Medine’li kitap ehlinin kâfirleri de aynı ahlaksızlığı takip ederek müminlerle alay etmişler ve onları küçük görmüşler, kendilerine her türlü hakareti yapmışlardı.

Yüce Allah müslümanların hem Mekkeli müşrikleri, hem diğer inkârcıları hem de özellikle yahudi ve hrıstiyanlardan İslâm ile alay edenleri dost edinmemeleri gerektiğini hükme bağlamaktadır. Mâide 5/56’da yapılan uyarı ile Âl-i İmrân 3/28, Nisâ’ 4/139 ve Nisâ’ 4/144’te verilen bilgiler ve uyarılar birbiriyle örtüşmekte, birbirini tamamlamaktadır.

b) وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Müminlerseniz Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah kimlerin dost edinilmesi veya edinilmemesi gerektiğiyle ilgili olarak yaptığı bu ve benzer bütün uyarılara itibar edilmesini bir iman unsuru olarak tanıtmakta, imanlı olanların Yüce Allah’a karşı takvâlı yani duyarlı ve sorumluluğunu bilip sorumlu davranmaları gerektiğini kendilerine bildirmektedir. Takvâ ile iman birbirisiz olmayan iki temel değerdir. Çünkü dinin amacı muttaki insan yetiştirmektir.

2. وَاِذَا نَادَيْتُمْ اِلَى الصَّلٰوةِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِبًا ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْقِلُونَ “Salât’a (ibadete) çağırdığınız zaman onu alay ve oyun edinirler. Bu (davranış), onların düşünmeyen bir toplum olmalarındandır.” Yüce Allah kitap ehlinden kâfir olanların ve diğer inkârcıların müslümanların sadece inançlarıyla değil de ibadetleriyle de alay ettiklerini ifade etmektedir.

Âyetin izahına geçmeden önce nüzul sebebi hakkında bazı rivayetleri aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Rivayet edildiğine göre, Medine’deki hrıstiyanlardan birisi, müezzinin Eşhedü enne Muhammeden Rasûlüllâh (Şehadet ederim ki Muhammed Allah’ın Rausûlü’dür) dediğini duyduğunda, ‘Ben bu yalancıyı yakacağım’ demiş. Derken bir gece hizmetçisi elinde yanan bir şeyle onun evine girmiş ve o ateşten bir kıvılcım eve sıçramış, o adam böylece evi ve ailesi ile birlikte yanıp kül olmuştu.”(43)

“Müslümanlar namaz kılmaya kalktıklarında münafıklar halkı namazdan soğutmak için gülerlerdi.”(44)

“Rivayet edildiğine göre, Rasûlullah’ın müezzini, namaz için ezan okuyunca, müslümanlar kalkar namaza giderlerdi. Bunun üzerine Yahûdîler, ‘kalktılar, kalkmaz olasıcalar; kıldılar, kılmaz olasıcalar!’ diyerek alay ederlerdi.”

“Onlar, ‘Ey Muhammed, daha öncekilerde duyulup görülmeyen bir bidat çıkardın. Eğer sen peygamber isen şüphesiz ki icâd ettiğin bu işte bütün peygamberlere muhalefet ettin. Bu nedenle, kervandakilerin nida etmesi gibi böyle nida etmen sana nerden geliyor?’ demişler; işte bunun üzerine Yüce Allah bu âyeti indirmişti.”(45)

Naklettiğimiz bu rivayetlerden de anlaşılacağına göre, Medine’deki müslümanların dinî uygulamaları, çevrelerindeki inkârcıları rahatsız etmekteydi; onlar da sonuç alacakları zannıyla Müslümanlarla alay ederek kendilerini rahatsız etmeye çalışıyorlardı.

a)وَاِذَا نَادَيْتُمْ اِلَى الصَّلٰوةِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِبًا “Salât’a çağırdığınız zaman onu alay ve oyun edinirler.” Âyette verilen bilgi, din ve müslüman düşmanlarının müslümanlarla ve değerleriyle nasıl alay ettiklerine dair mesajlar içermektedir.

Burada zikredilen الصَّلٰوة es-salâh kelimesi genel manada din adına her türlü tevhid içerikli fedakarlığı kapsamaktadır. Ancak âyetin başındaki اِذَا نَادَيْتُمْ izâ nâdeytüm ifadesi “çağırdığınız zaman” manasına gelmekte ve genelde çağrılan ibadetin “namaz” olduğu bilinmektedir. Burada sözü edilen çağrının da “ezan” olduğunu, Cum‘a 62/9’daki kullanımla birlikte ezanın Kur’ân’dan referanslarından birisinin bu olduğunu söylemekte herhangi bir hata olmasa gerektir.

Buradan hareketle, âyetteki maksadın başta “namaz” olmak üzere bütün “tevhid içerikli ibadetler” olduğu, Yüce Allah adına yapılan her bir fedakarlığın bu kapsamda bulunduğunun bilinmesi gerekmektedir. Âyette zikredilen هُزُوًا وَلَعِبًا kelimeleri hakkında bir önceki âyette bilgi vermiştik. Her iki kelimenin birlikte verdiği anlam, inkârcıların Müslümanların namaz gibi ibadetlerini alay ve oyun edinmeleridir. Bu yüzdendir ki, Yüce Allah kendilerine daha önce kitap verilenlerden ve kâfirlerden oluşan bu insanların Müslümanların ibadetlerini alay ve oyun edindiklerini, bu nedenle onların kesinlikle dost edinilmemesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

b) ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْقِلُونَ “Bu (davranış), onların düşünmeyen bir toplum olmalarındandır.” Yüce Allah müslümanların namaz ve diğer ibadetleriyle alay edip onların dini uygulamalarını alay konusu haline getirenlerin bu yaptıkları şeyleri akıllarını çalıştırmayan bir topluluk olmalarıyla gerekçelendirmektedir. Âyette geçen ذٰلِكَ بِ zâlime bi kullanımı, teknik olarak bir şeyin sebebini ortaya koyan bir ifadedir ve “bunun sebebi şu” manasını vermektedir. Buna göre, Yüce Allah inkârcıların akıllarını çalıştırmadıklarını, bu yüzden dini bir öğretiyi oyun ve alay konusu edindiklerini, bu ve benzer nedenlerin sonucu olarak onların kesinlikle dost edinilmemeleri gerektiğini bildirmektedir.

c) Kitap Ehlinin Tavrı

Yüce Allah, sûrenin 59-63. âyetlerinde kitap ehline hitap etmekte ve şu uyarılarda bulunmaktadır: “Yalnızca Allah’a, bize indirilene ve daha önce indirilene inandığımız için mi bizden hoşlanmıyorsunuz? Muhakkak ki çoğunuz yoldan çıkmış kimselersiniz. De ki: Allah katında yeri bundan daha (kötü olan asıl) şerri size haber vereyim mi? Allah’ın lânetlediği ve gazap ettiği, aralarından (ahleken ve ruhen adeta) maymunlar, domuzlar ve tâğût denen puta tapanlar çıkardığı kimse(ler var ya, Allah katındaki) yeri en kötü olan ve doğru yoldan büsbütün sapanlar işte bunlardır.”

Ardından, sözü edilen sapkınların müslümanların yanına geldiklerinde inkârla girip yine inkârla çıktıkları halde “inandık” dedikleri, hâlbuki Yüce Allah’ın, onların içlerinde gizlemiş oldukları şeyleri gayet iyi bildiği ifade edilmekte, onlardan birçoğunun günah, düşmanlık ve haram yemede yarıştıkları, kendilerini Rabbe adayanların ve din âlimlerinin onları, günah olan sözleri söylemekten ve haram yemekten menetmeleri gerektiği bildirilmektedir.

ı. Müminlere Düşmanlık Beslemeleri

قُلْ يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ هَلْ تَنْقِمُونَ مِنَّآ اِلَّآ اَنْ اٰمَنَّا بِاللّٰهِ وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْنَا وَمَآ اُنْزِلَ مِنْ قَبْلُ وَاَنَّ اَكْثَرَكُمْ فَاسِقُونَ “(Onlara) şöyle de: Ey kitap ehli! Yalnızca Allah’a, bize indirilene ve daha önce indirilene inandığımız için mi bizden nefret ediyorsunuz? Şüphesiz ki çoğunuz yoldan çıkmış kişilersiniz.”

Âyetteki قُلْ kul “emri “de ki”; يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ yâ ehle’l-kitâbi hitabı “ey kitap ehli”;هَلْ تَنْقِمُونَ hel tenkımûne sorusu “intikam mı alıyorsunuz, nefret mi ediyorsunuz”; مِنَّا minnâ sorusu “bizden”; اِلَّآ اَنْ اٰمَنَّا illâ en âmennâ istisnası “iman ediyoruz olmamızdan başka”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَمَآ اُنْزِلَ ve mâ ünzile ifadesi “ve indirilmiş olana”; اِلَيْنَا ileynâ ifadesi “bize”; وَمَآ اُنْزِلَ ve mâ ünzile ifadesi “ve yine indirilmiş olana”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; وَاَنَّ اَكْثَرَكُمْ ve enne ekseraküm ifadesi “ve muhakkak ki sizin çoğunuz”; فَاسِقُونَ fâsikûne kelimesi ise “yoldan çıkanlar(sınız)” demektir.

Burada kitap ehlinden yahudilerin Müslümanlara öfke duymalarının iki sebebi gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah kitap ehlinin ve inkârcıların İslam diniyle alay etmelerini, bu dini oyun ve eğlenceye almalarını kınayıp eleştirdikten sonra, onların böyle davranmasının sebebini dile getirmekte, problemin bir tarafın bütün değerlere iman etmesi, diğer tarafın ise bütünüyle yoldan çıkması olduğunu belirtmektedir.

Bu kalıpta sadece bu âyette zikredilen تَنْقِمُونَ tenkımûne fiili “nefret etmek”, “hoşlanmamak”, “kusur bulmak”, “ayıplamak” gibi anlamlar içermektedir.(46) Buna bezner kullanımlar A‘râf 7/126, Tevbe 9/74, Burûc 85/8’de de zikredilmekte, her üç âyette de buradakine uygun olarak nefyü istisna denilen hasr/kasr yollarından birisi tercih edilmektedir. Özellikle A‘râf 7/126’da konu İsrailoğullarıyla ilişkili olduğu için içlerinden Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a itibar edip iman eden büyücülere Firavun’un uyguladığı zulümle ilgili olarak büyücüler “Rabbimizin bize gelen âyetlerine iman etmemizden dolayı mı bizden nefret ediyor, intikam almak istiyorsun?” ifadelerini kullanmışlardır. Burada da konu benzerlik arz etmekte, Medine’deki Müslümanlara karşı yahudilerin takındığı alaycı ve düşmanca tavrın sebebi de benzer şekilde imana bağlanmaktadır.

2. Yahudilerin müslümanlardan nefret etmelerinin iki sebebi burada zikredilmektedir.

a) Bunlardan ilki “iman” olarak belirlenmiştir. Âyette ele alınan imana konu mesele اَنْ اٰمَنَّا بِاللّٰهِ وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْنَا وَمَآ اُنْزِلَ مِنْ قَبْلُ ifadesiyle dile getirilmekte, “Yüce Allah’a, müslümanlara indirilen vahiy Kur’ân’a ve daha önce indirilmiş olan Tevrât ve İncîl’e inanmaları” yahudilerin nefret sebebi olarak zikredilmektedir.

b) Diğer sebep ise وَاَنَّ اَكْثَرَكُمْ فَاسِقُونَ beyanı gereği “muhatapların çoğunluğunun fasık olması yani yoldan çıkması” olarak belirlenmektedir. Bu ifade, içlerinden yoldan çıkmayanlar bulunabileceğine işaret edebileceği gibi çoğunluğun aslında hepsini içerdiğini göstermesi de olabilir. Daha önce yorumladığımız Mâide 5/49. âyette de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamaktadır.

Âyetin metni bu noktada başka ihtimallere de açıktır. Buna göre وَاَنَّ اَكْثَرَكُمْ فَاسِقُونَ ifadesinin başındaki vâv harfi atıf yani bağlaç olarak bu cümleyi daha önce geçen “iman” konusuna bağlıyor olabilir. Bu durumda anlam şöyle olur: “Ey kitap ehli! Yalnızca Allah’a, bize indirilene ve daha önce indirilene, bir de çoğunluğunuz yoldan çıktığınıza inandığımız için mi bizden hoşlanmıyorsunuz?” İlk ihtimalde fasıklık müstakil bir sebep iken, ikincide ise ilk sebebin devamı olarak kabul edilmiş olmaktadır.

3. Bakara 2/210’da da ifade ettiğimiz üzere, önemine binaen burada bir hususa değinmekte yarar görmekteyiz. Buna göre Arapça’da hasr/kasr denilen “vurgulu” ifade teknikleri vardır. Bu tekniklerden biri cümle içerisindeki yer değiştirmeler ki buna takdim-te’hîr denmektedir. Diğeri isim cümlesinin başına innemâ edatının getirilmesidir. Üçüncüsü cümlede fasl zamiri denilen ve peşpeşe kelimelerin sıfat tamlaması değil de mübteda-haber oluşunu ortaya koyan ayırıcı zamir kullanımıdır. Dördüncüsü ise nefyü üstisna denilen uygulamadır ki burada olumsuzluk manası veren mâ, lâ, in, leyse, len veya hel edatlarının biriyle illâ istisna edatının kullanılmasıdır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu kullanımlardan birisi olan هَلْ hel ve اِلَّا illâ kullanımı tercih edilerek cümleye vurgu manası kazandırılmıştır ki bunun Kur’ân’da pek çok örneği vardır.(47)

ıı. Lanete Uğratılmaları

قُلْ هَلْ اُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذٰلِكَ مَثُوبَةً عِنْدَ اللّٰهِ مَنْ لَعَنَهُ اللّٰهُ وَغَضِبَ عَلَيْهِ وَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِيرَ وَعَبَدَ الطَّاغُوتَ اُو۬لٰٓئِكَ شَرٌّ مَكَانًا وَاَضَلُّ عَنْ سَوَآءِ السَّب۪يلِ “De ki: Allah katında yeri bundan daha (feci olan asıl) kötülüğü size bildireyim mi? Allah’ın lanetlediği ve gazap ettiği, aralarından (ahlaken âdeta) maymunlara ve domuza çevirdikleri, (ayrıca) Tâğût (denen put)a tapmış (olanlar var ya) yeri en kötü olan ve doğru yoldan tamamen sapanlar işte bunlardır.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; هَلْ اُنَبِّئُكُمْ hel ünebbiuküm sorusu “size haber vereyim mi?”; بِشَرٍّ bi şerrin ifadesi “daha kötüsünü”; مِنْ ذٰلِكَ min zâlike ifadesi “bundan”; مَثُوبَةً mesûbeten kelimesi “sevap bakımından”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında”; مَنْ لَعَنَهُ men le‘anehû ifadesi “her kime lanet etmişse, ederse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; وَغَضِبَ ve ğadıbe fiili “ve gazap ederse, gazap ettiği (kişi)”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “kendisine”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve kıldı, yaptı, yaptığı, kıldığı”; مِنْهُمُ minhum ifadesi “onlardan”; الْقِرَدَةَ el-kıradete kelimesi “maymun”; وَالْخَنَازِيرَ ve’l-hanâzîra sözcüğü “ve domuzlar”; وَعَبَدَ ve ‘abede fiili “ve tapmış, kulluk etmiş (olanlar)”; الطَّاغُوتَ et-tâğûte kelimesi “puta, azgınlara”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte bunlar”; شَرٌّ şerrun kelimesi “kötü(dür), şerli(dir)”; مَكَانًا mekânen kelimesi “yer, mekan bakımından”; وَاَضَلُّ ve edallü kelimesi “ve en sapkın, en sapmış olan(dır)”; عَنْ سَوَآءِ السَّب۪يلِ ‘an sevâi’s-sebîli tamlaması ise “doğru yoldan” demektir.

Burada asıl kötü olanların yahudilerin durumu olduğu ve kendilerine uygulanan çeşitli cezalar ile mahşerdeki perişan konumlarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ هَلْ اُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذٰلِكَ مَثُوبَةً عِنْدَ اللّٰهِ “De ki: Allah katında yeri bundan daha (feci olan asıl) kötülüğü size bildireyim mi?” Bu ifadenin bir benzeri Hacc 22/72’de geçmektedir. Yüce Allah kitap ehli yahudilerinin müslümanlardan nefret etmelerinin sebebini izah ettikten sonra, Allah’a ve kitaplara imana dayalı bir duruşa göre asıl kendi inkârcı durumlarının şerli olduğunu beyan etmekte, berikinin hayır olduğunu, onlarınkinin ise mahza şer olduğunu bildirmek istemektedir.

Yüce Allah bu ifâdeyi, onların görüşlerine ve inançlarına karşılık olarak getirmiştir. Çünkü onlar, İslam dinine inanmanın şer olduğunu iddia ediyorlardı. Böyle olunca, onlara şöyle denilmiş olmaktadır: “Farzedin ki iş sizin dediğiniz gibidir; fakat Yüce Allah’ın size laneti, gazabı ve sizi maymun ve domuzla ilişkilendirmesi bundan çok daha şerlidir.”(48) Rivayete göre bazı yahudiler gelip Hz. Peygamber’e hangi peygambere inandığını sormuşlar; o da Âl-i İmrân 3/84. âyeti okuyunca, içinde Hz. İsa’nın adının da geçtiğini işitince şöyle demişler: “Dünya ve âhirette din konusunda sizden daha az hatalı ve sizin dininizden daha kötü bir din sahibi olan bir topluluk bilmiyoruz.” İşte Yüce Allah onların bu sözü üzerine Mâide 5/60. âyeti indirmiştir.(49) Tefsirlerimizde bundan farklı başka bazı rivayetler de âyetin iniş sebebi olarak aktarılmaktadır.(50)

Âyette geçen مَثُوبَةً عِنْدَ اللّٰهِ mesûbeten ‘ındellâhi ifadesi “Allah katındaki sevap durumu”, “Allah katında cezalandırılacak olmak”, “Allah katında durumu çok kötü olmak” gibi anlamlar içermekte, bir anlamda sevabın olmamasına ve durumun perişanlık içermesine dolaylı yoldan bir gönderme yapıldığı anlaşılmaktadır. İnkârcıların azapla müjdelenmesinde dolaylı yoldan ayıplama ve alay etme söz konusu olduğu gibi, burada Allah katından sevaptan yoksunluk üzerinde mesaj verildiğini belirtebiliriz.

2. مَنْ لَعَنَهُ اللّٰهُ وَغَضِبَ عَلَيْهِ وَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِيرَ وَعَبَدَ الطَّاغُوتَ “Allah’ın lanetlediği ve gazap ettiği, aralarından (ahlaken âdeta) maymunlara ve domuza çevirdikleri, (ayrıca) Tâğût (denen put)a tapmış (olanlar var ya).” Yüce Allah kendi katında durumu son derece kötü ve şerli olanlarla ilgili bilgi vermekte ve çeşitli hususlara dikkat çekmektedir.

a)مَنْ لَعَنَهُ اللّٰهُ وَغَضِبَ عَلَيْهِ “Allah’ın kendilerini lânetlediği ve gazap ettiği kişi(ler).” Yüce Allah’ın asıl şerli olarak tanıttığı kişiler, kendilerine lanet ettiği ve gazabını layık gördüğü kişilerdir.

ı. مَنْ لَعَنَهُ اللّٰهُ “Allah’ın kendilerini lânetlediği kişi(ler).” Yüce Allah kitaplarında bildirdiği prensipleri, konuyla ilgili olarak özellikle Hz. Peygamber’in risaletini ve Kur’ân’ın gerçekliğini gizleyenlerin korkunç bir akıbeti hak ettiklerini beyan etmekte ve bu kişilere lanet edeceğini haber vermektedir. La‘net kelimesi ve ilgili fiiller “uzaklaştırmak”, “sevaptan uzak tutmak”, “ilahi rahmet ve merhametten uzak tutmak” manasına gelmekte ve gerçekleri gizleyenlerin rahmet ve merhametten uzak tutulacakları manasını içermektedir. Lanet edenlerin kim olduklarıyla ilgili olarak da bunların Yüce Allah, melekler, peygamberler ve salih kişiler olduğu ifade edilmektedir.(51)

Kur’ân’da “lanet kavramı” çeşitli içeriklerde yer almakta, olumsuz insan tipinin hem dünyada hem de âhirette karşılaşacağı akıbet olduğu vurgulanmaktadır. Lanet, kulun dünyada ve âhirette hayırlardan uzaklaştırılıp bunların zıddı olan azaba ve gazaba düçar kılınmalarıdır. Laneti kimin hakettiğiyle ilgili olarak çeşitli özelliklerin ve insan tiplerinin zikredildiği görülmektedir. Lanet kavramı pek çok varlığı içermektedir.

Bakara 2/159 ve Nisâ’ 4/46 gibi âyetlerde de ele aldığımız üzere, Kur’ân’da Yüce Allah’ın kimlere lanet edeceğiyle ilgili çeşitli bilgiler yer almaktadır.

Fiil ve isim olarak la‘net kelimesinin kullanıldığı âyetler ve kendilerine lanet edilenler şu şekildedir:

“Şeytan”,(52)

“Kâfirler”,(53)

“Yahudiler”,(54)

“Kâfir olan İsrailoğulları”,(55)

“Cumartesi yasağını ihlal edenler”,(56)

“Hakkı yalanlayanlar”,(57)

“İmandan sonra küfre giren zalimler”,(58)

“Mutlak anlamda inkârcı zalimler”,(59)

“Münafıklar ve kalplerinde hastalık bulunanlar”,(60)

“‘Âd kavmi”,(61)

“Firavun”,(62)

“Allah’a yalan iftira edenler”,(63)

“Allah’a ve Rasûlüne eziyet edenler”,(64)

“Kasten insan öldürenler”,(65)

“Yeryüzünde bozgunculuk çıkaran ve sıla-i rahim yapmayanlar”,(66)

“Allah’ın apaçık âyetlerini gizleyenler”,(67)

“Namuslu kadınlara zina iftirası atanlar”(68) ve

“Allah hakıkında kötü zan besleyen münafık erkek ve kadınlarla müşrik erkek ve kadınlar.”(69)

Lanete nelerin sebep olduğu konusunda da kısa bilgi vermek gerekirse şunları söyleyebiliriz:

“Gerçekleri gizlemek”,(70)

“Küfrü ve zulmü tercih etmek”,(71)

“Münafıklıkta karar kılmak”,(72)

“Firavun gibilerin çağrısına alet olup kendini onların peşine takmak”,(73)

“Şeytana ve şeytansılara uymak”,(74)

“Kasten insan öldürmek”,(75)

“Yalancılık yapmak”,(76)

“Toplumda fesatlık, bozgunculuk çıkarmak”(77) ve

“Allah’a iftira etmek.”(78)

İşte bu gibi fiiller sahiplerini lanet cezasıyla buluşturacaktır.

ıı.وَغَضِبَ عَلَيْهِ “Kendisine (Allah’ın) gazap etmiş olduğu (kişiler).” Yüce Allah’ın “gazabı”ndan maksat Mâide 5/13, 60 ve 78’de beyan edildiği gibi O’nun lanetidir.(79) Benzer şekillerde davranıp Allah’ın azabına ve gazabına uğratılanlarla ilgili olarak Bakara 2/61, 90, Âl-i İmrân 3/112, 162 ve Enfâl 8/16’da çeşitli bilgiler zikredilmektedir. Buradaki beyanlardan anlaşıldığına göre, Yüce Allah’ın lanet ettiği kişiler aynı zamanda gazap ettiği kişilerdir. Zaten hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, hem de kasten insan öldürmenin cezasının yer aldığı Nisâ’ 4/93’te lanet ile gazap yanyana zikredilerek birbiriyle olan beraberliğe dikkat çekilmiş olmaktadır.

b) وَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِيرَ وَعَبَدَ الطَّاغُوتَ “Aralarından (ahlaken ve ruhen adeta) maymunlar, domuzlar ve tâğût denen puta tapanlar çıkardığı (kimseler).” Yüce Allah katında asıl durumu şerli yani çok kötü olanların, kendi tercihleri nedeniyle, manevi ve ahlaki çöküntüye girdikleri için kendilerini adeta maymuna ve domuza dönüştürdüğü, İsrailoğullarının buzağıya tapan kişileri(80) bağlamında tâğût denen putlara tapanlar kıldığı kimselerin perişan bir akıbet yaşayacaklarını haber vermektedir.

ı. وَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِيرَ “Aralarından (ahlaken ve ruhen adeta) maymunlar ve domuzlar (gibi) kıldığı (kişiler).” Müfessirlerimiz burada zikredilen maymun ve domuz kılınmasının hakikat manasında olduğunu, bazı insanların şekillerinin değiştirildiği görüşünü benimsemişlerdir.(81) Maymuna dönüştürme ile ilgili olarak Bakara 2/65’te yaptımız açıklamayı kısaca burada tekrarlamak istiyoruz.

- Bakara 2/65. âyette şöyle buyrulmaktadır: “İçinizden Cumartesi günü (avlanma yasağını) çiğneyenleri ve bu yüzden kendilerine ‘Aşağılık maymunlar (gibi) olun!’ dediğimizi elbette bilmektesiniz. Biz bunu öndekilere (onları bizzat görenlere) ve arkalarındakilere (sonradan gelenlere ibretlik) bir ceza, duyarlı olanlar için de bir öğüt vesilesi kılmıştık.” A‘râf 7/166’da da geçen bu cümlede yer alan قِرَدَة kıradeh kelimesi “maymunlar”, خَاسِـ۪ٔين hâsiîne sözcüğü ise “aşağılıklar, zeliller” demektir.

Yüce Allah Cumartesi balık avlama yasağını ihlal eden İsrailoğullarına bu isyanları sebebiyle maymunlaşmalarını, yani zillet, rezillik, sefillik, itibarsızlık, taklitçilik, güdülebilirlik vs. cezasını verdiğini beyan etmekte, benzer yanlışlıkları yapmaları durumunda aynı akıbetin Hz. Peygamber zamanında yaşayanlara da uygulanacağı mesajını vermektedir. Semerkandî’nin bu âyetle ilgili olarak “Ey maymunun ve domuzların kardeşleri”(82) beyanına yer vermesi, maksadı ahlaken değişiklik olarak kabul ettiğinin bir göstergesi olarak görülebilir.

- “Onlara ‘Maymunlar olun’ demiştik” ifadesi elbette biyolojik ve fizyolojik olarak bir meshi, yani bir kılık ve mahiyet değiştirmeyi, bir anlamda sureten bir değişim ve dönüşümü değil de sireten yani ahlaken, tınet ve davranış biçimi olarak yaşanan bir değişimi ifade etse gerektir. İlgili âyetin sonundaki خَاسِـ۪ٔين hâsiîne kelimesi insanlar için kullanılan bir sıfattır ve yaratılışları itibariyle maymunlar ve domuzlar aşağılık hayvanlar değillerdir. Buradan da anlaşılıyor ki, maksat sureten yani şeklen bir değişim ve dönüşüm değil, sireten yani yaşayış ve ahlaken yaşanan bir aşağılık durumdur.

- Kadir ve kıymet bilmeyip kendileri asil bir duruş ortaya koyamayan köle ruhlu insanlar elbette şahsiyet zaafı içerisindelerdi. İşte onlara yönelik olarak Rabbimiz “Aşağılık maymunlar (gibi) olun” buyurmuş, zillet ve esaret içerisinde yaşamaya devam etmelerini beyan etmiştir. Dahası, verilen mesaj “siz maymundan beter olun” şeklinde de anlaşılabilir. Düşmanının putuna özenen, ona adeta âşık olup tapan bu kişiler ancak böyle tanımlanabilir.(83)

ıı. وَعَبَدَ الطَّاغُوتَ “Tâğût (denen put)a tapmış (olanlar).” Yüce Allah yahudilere hitabında asıl şerrin lanete ve gazaba uğratılmanın sonrasında manevi ve ahlaki açıdan maymuna ve domuza dönüştürülmek olduğunu, bununla birlikte bu insanların tâğût denen puta tapmalarının da büyük bir ceza olarak felakete sebep olacağını ifade etmektedir. Bu ifade, öncesinde yer alan “maymunlar” ve “domuzlar” kılınmaktan maksadın, şeklen, fiziksel manada suret olarak değil de sireten, ahlaken ve davranış bakımından olduğunun bir delilidir. Çünkü tâğût denen azgınlara tapmak, hayvanların özelliği olamaz.

Zemahşerî, bu ifadenin 17 çeşit kıraatinin bulunduğunu beyan etmekte,(84) Taberî ve Semerkandî ile Râzî de bunların bir kısmını zikretmektedir(85) ki bu durum bir anlamda Kur’ân metninin zenginliğine işaret etmekte, farklı okuyuşlar olsa da mananın değişmediği, mesajın aynı doğrultuda verilmeye devam ettiği gösterilmiş olmaktadır.

Yüce Allah İsrailoğullarına verdiği bu cezayı hatırlatarak Medine’deki yahudileri uyarmakta ve benzer hataları işlemeleri durumunda onların da farklı şekillerde de olsa cezalandırılacaklarını kendilerine haber vermektedir. Zaten bu noktada durumun felaket olacağı âyetin sonunda şu şekilde dile getirilmektedir:

3. اُو۬لٰٓئِكَ شَرٌّ مَكَانًا وَاَضَلُّ عَنْ سَوَآءِ السَّب۪يلِ “(Allah katındaki) yeri en kötü olan ve doğru yoldan büsbütün sapanlar işte bunlardır.” Yüce Allah yahudilerin sözünü ettiği şekillerde cezalandırılmaları nedeniyle, mahşerde mekân ve konum olarak en şerli yani en kötü durumda bulunacaklarını, dahası doğru yoldan da büsbütün sapanların da bunlar olduğunu ifade etmektedir.

Çeşitli âyetlerde(86) geçen شَرٌّ مَكَانًا şerrun mekânen ifadesi “mekân olarak, konum olarak en kötü durumda olmak” manasına gelmektedir. Kur’ân’da dokuz kez(87) zikredilen اَضَلّ edallü sözüğü ise ism-i tafdîl kalıbındadır ve sapkınlığın görece olarak en ileri düzeyini göstermektedir. Bu arada âyetin sonunda yer alan سَوَآءَ السَّب۪يلِ sevâe’s-sebîli ifadesi çeşitli âyetlerde(88) zikredilmekte ve “düz yol”, “dosdoğru yol”, “hidayet yolu” gibi anlamlar vermektedir.

Yüce Allah ilahi buyruklarına itibar etmeyip müslümanlarla ve İslam’la alay eden, bu dini oyun, alay ve eğlence konusu edilenen, dahası müslümanları en şerli insanlar olarak tanıtan yahudilerin mekân ve konum olarak en kötü durumda olacaklarını ve hak yoldan da büsbütün saptıkları için insanlığın en sapkınları olarak anılacaklarını bildirmektedir.

ııı. İnkarcılıkta Israrları

وَاِذَا جَآؤُ۫كُمْ قَالُوٓا اٰمَنَّا وَقَدْ دَخَلُوا بِالْكُفْرِ وَهُمْ قَدْ خَرَجُوا بِه۪ وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِمَا كَانُوا يَكْتُمُونَ “Size geldiklerinde (yanınıza) inkârla girip yine inkârla çıktıkları hâlde ‘İnandık!’ derler. (Oysa) Allah onların içlerinde gizlemiş oldukları şeyleri çok iyi bilendir.”

Âyetteki وَاِذَا جَآؤُ۫كُمْ ve izâ câûküm ifadesi “ve size geldikleri zaman”; قَالُوا kâlû fiili “(şöyle) dediler”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik”; وَقَدْ دَخَلُوا ve kad dehalû ifadesi “halbuki elbette girmişlerdi”; بِالْكُفْرِ bi’l-küfri ifadesi “küfre, inkârla, inkar ederek”;وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; قَدْ خَرَجُوا kad haracû fiili “muhakkak ki çıkmışlardı”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla (küfürle)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “gayet iyi bilen(dir)”; بِمَا كَانُوا يَكْتُمُونَ bimâ kânû yektümûne ifadesi ise “(kendilerinde) gizlemiş, gizlemekte oldukları şeyleri” demektir.

Burada münafıkça davranan yahudilerin ikiyüzlülükleri ile Yüce Allah’ın onların kalplerinde gizlediklerini gayet iyi bildiği gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذَا جَآؤُ۫كُمْ قَالُوٓا اٰمَنَّا وَقَدْ دَخَلُوا بِالْكُفْرِ وَهُمْ قَدْ خَرَجُوا بِه۪ “Size geldiklerinde (yanınıza) inkârla girip yine inkârla çıktıkları hâlde ‘İnandık!’ derler.” Yüce Allah yahudilerin Müslümanlarla ilişkilerinde ne kadar yalancı ve ikiyüzlü olduklarını beyan bağlamında, onun yanına girerken durumları ne ise çıkarken de aynı olduğunu bildirmektedir. Onların bu durumu, Âl-i İmrân 3/188’de de belirtildiği gibi aslında yapmadıkları bir şeyle övülmek ve bundan menfaat devşirme beklentisidir.

Bu âyet, Hz. Peygamber’in yanına girip, münafıkça ona iman ettiklerini söyleyen bir grup yahudi hakkında nazil olmuştur. Böylece Yüce Allah, Hz. Peygamber’e onların durumlarını ve kalplerine Hz. Peygamber’in bildirdiği delillerden onun öğretilerinden, nasihatlarından ve hatırlatmalarından hiçbir şeye nüfuz etmeden, tıpkı ilk başta girdikleri gibi aynen öylece onun meclisinden çıktıklarını haber vermiştir.(89)

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/67’de şöyle buyrulmaktadır: “Ağızlarıyla, kalplerinde olmayanı söylüyorlardı.” Yüce Allah âyetin bu kısmında münafıkların ve münafıklık yapan yahudilerin sözlerinin yalan olduğunu, Mâide 5/41 ve Feth 48/11’de de geçtiği gibi “onların kalplerinde olmayan bir şeyi yani inanmadıkları bir sözü söylediklerini” ifade etmektedir. Onların bu ikiyüzlü durumuyla ilgili olarak Bakara 2/14 ve Nisâ’ 4/141’de de bilgiler verilmektedir.

2. وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِمَا كَانُوا يَكْتُمُونَ “(Oysa) Allah onların içlerinde gizlemiş oldukları şeyleri çok iyi bilendir.” Benzeri Âl-i İmrân 3/167’de de geçen bu cümle, yahudilerin de münafıklar gibi söylediklerinin aksine yüreklerinde nice fitne fucur gizlediklerini ortaya koymakta, ancak onların yüreklerinde gizledikleri her bir şeyi Yüce Allah’ın gayet iyi bildiği manasını içermektedir. Onların muhataplarını bu sözleriyle aldattıklarını sanmalarına karşılık, Yüce Allah asıl niyetlerini yani kalplerinde bulunanları, bu bağlamda imansızlık, küfür ve dönekliği gayet iyi bildiğini beyan etmekte, sonuçta söylediklerinin yalan olduğunu Hz. Peygamber’e işte bu vahiy ile bildirmektedir.

Yüce Allah toplumsal hayatta ortaya koyduğu prensiplere kimlerin itaat ettiğini, kimlerin kalplerinden neler geçirdiğini, kimlerin neleri ortaya koyduğunu vs. her şeyi bildiğini beyan ederek, muhataplarının daha duyarlı davranmalarının kendi lehlerine olacağı mesajını vermek istemektedir. Bu cümlenin mesajına benzer mesajlar başka âyetlerde de vardır. Öncelikle Bakara 2/33, Âl-i İmrân 3/29, 168, Mâide 5/61, 99, Enbiyâ’ 21/110, Nûr 24/29 ve Ahzâb 33/54’te verilen bilgilerin doğrudan bu manada olduğunu hatırlatmalıyız. Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilginin sahibi olduğu konusunu çeşitli vesilelerle ifade etmiştik; önemine binaen bazı âyetleri hatırlatmakla yetineceğiz.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/33’te şöyle buyrulmaktadır: “Ben size, muhakkak ki göklerin ve yerin gaybını (oralardaki sırları) bilirim. (Bundan da öte), açıkladıklarınızı da gizlemiş olduklarınızı da bilirim dememiş miydim?” Meleklerle ilgili bir pasajda geçse de verdiği mesaj itibariyle Yüce Allah’ın muhatapların gizlediği ve açığa vurduğu her ne varsa hepsini bildiği ifade edilmektedir.

Bakara 2/225 ve Mâide 5/89’da beyan edildiği üzere, kalplerin kazandığı şeylerden de sorumlu tutulacağımız gerçeğinden hareketle, Yüce Allah’ın her şeyi bildiği ve hesabı buna göre soracağı da Kur’ân’da verilen bilgiler arasındadır.

Bu konuda bir ayrıntılı bilgi ise Bakara 2/284’tedir: “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ındır (ve O’nun bilgi alanındadır). Siz içinizdeki bilgi veya düşünceleri açıklasanız da onları gizlide saklasanız da Allah onunla sizi hesaba çekecektir. Dilediğini bağışlayacak, dilediğine ise azap edecektir. Allah’ın gücü her şeye yeter.” Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajlardan anlaşılıyor ki, Yüce Allah için açık-gizli davranışlarla ilgili olarak bilgi sahibi olmada herhangi bir sınır söz konusu değildir. Esasında kalplerde bulunan her şey mahşerde ortaya dökülecektir.(90)

Yüce Allah’ın aşikâr ve gizli her şeyi bildiğiyle ilgili olarak Fâtır 35/38’deki ifadenin sonunda şöyle buyrulmaktadır: “O, kalplerin özünü dahi hakkıyla bilendir.” Bu ifade Kur’ân’da sıklıkla kullanılmakta ve Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezliğini ortaya koymaktadır.(91)

Mü’min 40/19’da geçen “Gözlerin gizlediği (ihanetleri) de yüreklerin sakladıklarını da bilir” ifadesi, meselenin ortaya konulmasında ve doğru anlaşılmasında çok önemli bilgi vermektedir. Yüreklerde saklanan şey esasında belirleyici olandır. Çünkü gözler yüreklerdeki duygunun bakışa yansıtılmasının aracıdır.

İster olumlu, isterse olumsuz anlamda olsun, davranışların değer kazanmasında veya isimlendirilmesinde kalbin onay durumu son derece önemlidir ve belirleyicidir. İşte Yüce Allah kendisine kalpten yönelenleri de karşı gelenleri de gayet iyi bilmekte ve değerlendirmesini ona göre yapmaktadır. Bilgisini hatırlatmasının başta gelen amacı bu olsa gerektir. Hiç kimse hiçbir şeyi Yüce Allah’tan gizleyemez,(92) bir anlamda O’na sürpriz yapamaz. Hiç kimse de yaptığının kaybolup gittiği, kayıt altına alınmadığı ve böylece zarara uğratılacağı gibi bir vehme kapılmamalıdır.(93)

ıv. Harama ve Düşmanlığa Alışkınlıkları

وَتَرٰى كَث۪يرًا مِنْهُمْ يُسَارِعُونَ فِي الْاِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ لَوْلَا يَنْهٰيهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَالْاَحْبَارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْاِثْمَ وَاَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَصْنَعُونَ “Onlardan birçoğunun günah, düşmanlık ve haram yemede yarıştıklarını görürsün. Yaptıkları ne kadar kötüdür! Kendilerini Rabbe adayanlar ve din âlimleri, günah olan sözleri söylemekten ve haram yemekten onları engelleseydi (sakındırsaydı) ya! İşledikleri (fiiller) ne kötüdür!”

Buradakiوَتَرٰى ve terâ fiili “ve görürsün”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi “çoklarını”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onların, onlardan”; يُسَارِعُونَ yüsâri‘ûne fiili “yarışıyorlar”; فِي الْاِثْمِ fi’l-ismi ifadesi “günahta, haramda”; وَالْعُدْوَانِ ve’l-‘üdvâni kelimesi “ve düşmanlıkta”; وَاَكْلِهِمُ ve eklihimu tamlaması “ve onların yemelerinde”; السُّحْتَ es-suhte kelimesi “haram”; لَبِئْسَ le bi’se edatı “ve kadar da kötüdür”; مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ mâ kânû ya‘melûne ifadesi “yapıyor oldukları şeyler, işler”; لَوْلَا يَنْهٰيهُمُ levlâ yenhâhum ifadesi “engellemeli değiller miydi, engellemeleri gerekmez miydi”; الرَّبَّانِيُّون er-rabbâniyyûne kelimesi “kendilerini Rabbe adayanlar”; وَالْاَحْبَار ve’l-ahbâru sözcüğü “ve din âlimleri”; عَنْ قَوْلِهِمُ ‘an kavlihim tamlaması “onlarrın söylediklerinden dolayı”; الْاِثْمَ el-isme kelimesi “haram, haram söz”; لَبِئْسَ le bi’se edatı “ve kadar da kötüdür”; مَا كَانُوا يَصْنَعُونَ mâ kânû yasne‘ûne ifadesi ise “işledikleri, işlemiş oldukları (fiiller)” demektir.

Burada yahudilerin işlediği çok önemli üç günah ile onlara engel olmayanların feci bir durumda olduklarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَتَرٰى كَث۪يرًا مِنْهُمْ يُسَارِعُونَ فِي الْاِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Onlardan birçoğunun günah, düşmanlık ve haram yemede yarıştıklarını görürsün. Yaptıkları ne kadar kötüdür!” Yüce Allah münafıkça davranan yahudilerin durumunu ve ikiyüzlülüklerini beyan ettikten sonra, içlerinden çounluğunun الْاِثْم el-ism denen “yalan, günah ve haram” ile الْعُدْوَان el-‘udvân denen “düşmanlık” ve اَكْلِهِمُ السُّحْتَ eklihimu’s-suht yani “haram yemek”le ilgili işlere süretlice daldıklarını ve yaptıklarının çok kötü şeyler olduğunu bildirmektedir. Daha önce yorumladığımız Mâide 5/52’de de geçen يُسَارِعُونَ yüsâri‘ûne fiili “koşuşturmak” manasına gelmekte, Yüce Allah yahudilerin hepsinin değilse de büyük çoğunluğunun haram, düşmanlık ve haram yemekle ilgili uğraşılara koşuştuklarını Hz. Peygamber’in görmekte olduğunu hatırlatmaktadır.

a) Âyette zikredilen ve münafıkça davranan yahudilerin koşuştuğu bu üç şeye kısaca değinmekte yarar görmekteyiz:

ı. الْاِثْم el-ism “haram, yalan ve günah.” Kur’ân’da e-s-m kökünden kelimeler 48 yerde geçmekte;تَاْث۪يم te’sîm(94) kelimeleri mastar kalıbında “günaha sokmak”; اِثْم/الْاِثْم ism/el-ism(95) kelimeleri isim olarak “günah”;اَث۪يم esîm(96) veاٰثِم âsim(97) kelimeleri “günahkâr”;الْاٰثِم۪ين el-âsimîne(98) sözcükleri “günahkârlar”; اَثَام esâm(99) kelimesi ise “ceza” manasına gelmektedir.(100) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki kullanım gereği şu hususu ifade edebiliriz: İsm/el-ism kelimesi Yüce Allah’ın haram kıldığı eylemlerin genel ismidir.

ıı. الْعُدْوَان el-‘udvân “düşmanlık.” Âyette zikredilen ve münafıkça davranan yahudilerin koşuştuğu işlerle ilgili ikinci konu ise الْعُدْوَان el-‘udvân yani “düşmanlık” kelimesiyle dile getirilmektedir. Bu kelime Kur’ân’da sekiz kez(101) zikredilmekte, manası ise kullanıldığı bütün âyetler dikkate alındığında “düşmanlık”, “şirk”, “zulüm” kelimesiyle ifade edilebilmektedir.

ııı. اَكْلِهِمُ السُّحْتَ “haram yemek.” Yüce Allah yahudilerin koşuşturduğu şeylerden bir diğerinin de “haram yemek” olduğunu bildirmektedir. Mâide 5/42 ve 63’te de yer alan السُّحْت es-suht sözcüğü ise “haram”, faiz, rüşvet, hırsızlık, bâtıl alış-veriş vs. yollarla elde edilen her türlü “haram”, sonu yıkım olan her türlü “yasak şey”, “gayrımeşru kazanç” manasına gelmektedir.

b) لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Yaptıkları ne kadar kötüdür!” Yüce Allah münafıkça davranan yahudilerin adeta üşüştükleri, koşuştukları çok büyük üç yanlışa değindikten sonra, bu şekilde yapıp ettiklerinin çok kötü işler ve meşguliyetler olduğunu bütün muhataplarına öğretmek istemektedir.

2. لَوْلَا يَنْهٰيهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَالْاَحْبَارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْاِثْمَ وَاَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَصْنَعُونَ “Kendilerini Rabbe adayanlar ve din âlimleri, günah olan sözleri söylemekten ve haram yemekten onları engelleseydi (sakındırsaydı) ya! İşledikleri (fiiller) ne kötüdür!” Burada iki hususa değinilmektedir:

a)لَوْلَا يَنْهٰيهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَالْاَحْبَارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْاِثْمَ وَاَكْلِهِمُ السُّحْتَ “Kendilerini Rabbe adayanlar ve din âlimleri, günah olan sözleri söylemekten ve haram yemekten onları engelleseydi (sakındırsaydı) ya!” Yüce Allah münafıkça davranan yahudilerin olumsuz tutumlarını beyan ettikten sonra, toplumun içerisinde daha çok belirleyici ve baskın karakterler olması bakımından din adına sözü ve çabası olanların devreye girmesi gerektiğine değinmektedir. Nitekim daha sonra yorumlayacağımız Mâide 5/78-79’da da belirtildiği gibi, İsrailoğullarının inkâr edenlerinin lanete uğratılmalarının sebepleri olarak “isyan etmeleri”, “hadlerini aşmaları” ve “birbirlerini kötülüklerden engellememeleri” şeklinde beyan etmektedir.

Bu itibarla, kendilerini Rabbe adayanlarla yüksek din âlimlerinin diğer insanları sözü edilen türden الْاِثْم el-ism denen “günah sözler söylemek”ten ve اَكْلِهِمُ السُّحْتَ eklihimu’s-suht yani “haram yemek”ten engellemeleri gerektiğini bildirmektedir. Bu bağlamda, âyetin başındaki لَوْلَا levlâ edatı هلّا hellâ edatı manasında “teşvik” anlamı içermekte, muhatapları doğru işler yapmaya özendirmek istemektedir.(102)

Konuyla ilgili olarak Hûd 11/116’da şöyle buyrulmaktadır: “Sizden önceki nesillerden yeryüzünde (insanları) bozgunculuktan alıkoyacak faziletli kimseler bulunsaydı ya! Fakat onlardan, kurtuluşa erdirdiğimiz az bir kısmı müstesnadır (bunlar görevlerini yaptılar). Zulmedenler ise, kendilerine verilen refahın peşine düşmüşlerdi; zaten günaha dalan kişilerdi.” Aynı konuyla ilişkilendirilebilecek şekilde A‘râf 7/164’te de şu bilgiler zikredilmektedir: “İçlerinden bir topluluk da ‘Allah’ın kendilerini (dünyada) helâk edeceği veya (âhirette) şiddetli bir şekilde azap edeceği bir topluluğa ne diye öğüt veriyorsunuz?’ dediklerinde (öğüt verenler) şöyle cevap vermişlerdi: Rabbinize mazeret(imiz) olsun; bir de belki duyarlı davranırlar diye (öğüt veriyoruz).”

Daha önce yorumladığımız Mâide 5/44’te de ele aldığımız üzere, Âl-i İmrân 3/79 ile Mâide 5/44 ve 63’te geçen رَبَّانِيّ۪ن/الرَّبَّانِيُّون rabbâniyyî(û)ne/er-rabbâniyyûne kelimesi “Rabbin terbiyesine tam teslim olanlar”, “ilahi terbiyeden geçenler”, “bu terbiye ile hayatını Rabbine adayanlar”, “gerçek dindarlar”, “kendisini Rabbini tanımaya ve O’na itaate adayanlar”, “Allah adamları”, “Rabbe hâlis kullar”, “Rabbe mensup, O’na ait olanlar”, “bilginler, âlimler” gibi manalarda yorumlanmaktadır(103) ki Âl-i İmrân 3/146’da yer alan ribbiyyûne kelimesi de aynı manalara gelmektedir. Kur’ân’da dört kez(104) geçen اَحْبَار/الْاَحْبَار ahbâr/el-ahbâr sözcüğü ise “yüksek din bilginleri” anlamında din âlimleri yani hahamlar manasına gelmektedir.

b) لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَصْنَعُونَ “İşledikleri (fiiller) ne kötüdür!” Yüce Allah önceki âyette haram, düşmanlık ve haram yemenin çok kötü bir fiil olduğunu beyan ederken âyetin sonunda “yaptıkları ne kadar da kötüdür” ifadesindeيَعْمَلُونَ ya‘melûne fiilini kullanmıştı. Bu âyette ise onları engellemeyen bilginlerin ise bu ilgisizliklerinin çok daha kötü olduğunu bu defa kullandığı يَصْنَعُونَ yasne‘ûne fiiliyle ortaya koymaktadır. Bilindiği üzere, يَعْمَلُونَ ya‘melûne fiili özellikli olsun, olmasın herhangi bir iş yapmak manasına gelmekte, يَصْنَعُونَ yasne‘ûne fiili ise bir şeyi sanat içerikli, bilinçli bir şekilde yapmak anlamını içermektedir.

Buna göre, sözü edilen fiilleri işlemek elbette çok kötü bir eylemdir; ancak onlara engel olmamak çok daha ileri düzeyde ve bir bilinçli bir şekilde ihmal edilen veya yapılmayan bir görev olduğu için çok daha kötü bir sonuç vermektedir. Nitekim daha sonra yorumu yapacağımız Mâide 5/78-79’da da İsrailoğullarının lanete uğratılma sebeplerinden birisi de kötülük yapanların birbirlerini engellememeleri şeklinde belirlenmektedir ki bu işi toplumda öncelikli yapması gerekenler âlimlerdir. Görevini yapmamaları son derece kötü bir durumdur ve lanete uğratılma sebebidir.

Bu noktada benzer bir mesaj içeren Hûd 11/116’da da şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerinden, kurtuluşa erdirdiğimiz az bir kısmı müstesna, sizden önceki nesillerden yeryüzünde (insanları) bozgunculuktan alıkoyacak faziletli kimseler bulunsaydı ya! Zulmedenler ise, kendilerine verilen refahın peşine düşmüşlerdi; zaten günaha dalan kişilerdi.” İsrailoğullarından bir kısmının yaptığı öğüt faaliyeti çerçevesinde A‘râf 7/164’te de çok önemli bilgilendirmeler yer almaktadır.

d) Yahudilerin Densizliği ve Kitap Ehline Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 64-69. âyetlerinde yahudilerin “Allah’ın eli bağlıdır (sıkıdır)” dediklerini, oysa Allah’ın iki elinin de açık olduğunu, dilediği şekilde kullarına vereceğini ifade etmekte, Hz. Peygamber’e Rabbinden indirilen prensiplerin onların çoğunun azgınlığını ve küfrünü arttırdığını, bu yüzden aralarına, kıyamete kadar sürecek düşmanlık ve kin bıraktığını, onların yaktığı her bir savaş ateşini söndürdüğünü bildirmektedir.

Ardından, kitap ehli eğer iman edip takvâlı (duyarlı) olsalardı onların (geçmiş) kötülüklerinin örtüleceği ve nimeti bol cennetlere konulacakları, Tevrat’ı, İncîl’i ve Rablerinden onlara indirileni (Kur’ân’ı, vahiyleri) tam olarak uygulasalardı, şüphesiz ki hem üstlerinden hem de ayaklarının altından nimetlendirilecekleri, içlerinden aşırılığa kaçmayan mutedil bir topluluk bulunduğu, fakat çoğunun yaptıklarının çok kötü olduğu bildirilmektedir.

Daha sonra, Hz. Peygamber’e şu şekilde hitap edilmektedir: “Ey Rasûl! Rabbinden sana indirileni tebliğ et. Eğer (bunu) yapmazsan O’nun elçiliğini tebliğ etmemiş (görevini yapmamış) olursun. Allah seni (inkârcı) insanlardan koruyacaktır. Muhakkak ki Allah, kâfirler topluluğuna rehberlik etmez (onları hedeflerine ulaştırmaz).” Bunun peşinden kitap ehline de seslenilerek vahyi uygulamadıkları sürece herhangi bir esas üzere olamadıkları ifade edilmekte, inkârcılıkta ısrar edenlerin bu durumuna üzülmemesi gerektiği Nebî (as)’a emredilmektedir.

Sûrenin 69. âyetinde ise evrensel manada kurtuluşun nasıl elde edileceğine dair bir prensip belirlenmekte ve şu bilgilere yer verilmektedir: “Muhakkak ki iman edenler, yahudi olanlar, Sâbiîler ve hrıstiyanlardan her kim Allah’a (şirksiz) ve ahiret gününe (şeksiz yani şüphesiz bir şekilde) inanıp sâlih amel işler(ler)se onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzüntü de çekmeyeceklerdir.”

ı. Yahudilerin Yüce Allah’a İftirası

وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللّٰهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ اَيْد۪يهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَآءُ وَلَيَز۪يدَنَّ كَث۪يرًا مِنْهُمْ مَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا وَاَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَآءَ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ كُلَّمَآ اَوْقَدُوا نَارًا لِلْحَرْبِ اَطْفَاَهَا اللّٰهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْاَرْضِ فَسَادًا وَاللّٰهُ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِد۪ينَ “Yahudiler ‘Allah’ın eli bağlıdır (sıkıdır)!’ dediler. Dedikleri yüzünden elleri bağlanası ve lanet olasıcalar! Aksine (Allah’ın) iki eli de açıktır; dilediği şekilde verir. Şüphesiz ki sana Rabbinden indirilen (mesajlar), çoğunun azgınlığını ve küfrünü artıracaktır. Aralarına, kıyamet gününe kadar (sürecek) düşmanlık ve kin bıraktık. Ne zaman savaş için bir ateş yakmışlarsa Allah onu söndürmüştür. (Böyleyken yine de) onlar, yeryüzünde bozgunculuğa koşarlar. Allah bozguncuları sevmez.”

Âyetteki وَقَالَتِ ve kâlet fiili “ve dediler ki, (şöyle) demişlerdi”; الْيَهُود el-yehûdü kelimesi “yahudiler”; يَدُ اللّٰهِ yedüllâhi tamlaması “Allah’ın eli”; مَغْلُولَةٌ mağlûletün kelimesi “bağlı(dır), sıkı(dır)”; غُلَّتْ ğullet edilgen fiili “kilitlenesiceler”; اَيْد۪يهِمْ eydîhim tamlaması “onların elleri”; وَلُعِنُوا ve lu‘ınû edilgen fiili “ve lanete uğratıldılar, kendilerine lanet edildi”; بِمَا قَالُوا bimâ kâlû ifadesi “söyledikleri, dedikleri nedeniyle”; بَلْ bel edatı “bilakis”; يَدَاهُ yedâhu tamlaması “O’nun iki eli de”; مَبْسُوطَتَانِ mebsûtatâni kelimesi “ikisi de açıktır”; يُنْفِقُ yunfiku fiili “verir”; كَيْفَ يَشَآءُ keyfe yeşâu ifadesi “dilediği şekilde”; وَلَيَز۪يدَنَّ ve leyezîdenne fiili “muhakkak ki arttıracaktır”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi “çoklarını”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onların”; مَآ اُنْزِلَ mâ ünzile ifadesi “indirilmiş olan şey”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; طُغْيَانًا tuğyânen kelimesi “azgınlık olarak”; وَكُفْرًا ve küfran sözcüğü “ve inkâr yönünden”; وَاَلْقَيْنَا ve elkaynâ fiili “ve verdik, bıraktık”; بَيْنَهُمُ beynehum ifadesi “onların arasına”; الْعَدَاوَةَ el-‘adâvete kelimesi “düşmanlık”; وَالْبَغْضَآءَ ve’l-bağdâe sözcüğü “ve öfke”; اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ ilâ yevmi’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet gününe kadar”; كُلَّمَآ اَوْقَدُوا küllemâ evkadû ifadesi “her ne zaman tutuşturmuşlarsa, tutuştururlarsa”; نَارًا nâran kelimesi “ateş”; لِلْحَرْبِ li’l-harbi ifadesi “savaş için”; اَطْفَاَهَا atfeehâ ifadesi “onu söndürür(dü)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَيَسْعَوْنَ ve yes‘avne fiili “ve çalışırlar, koşarlar”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; فَسَادًا fesâden kelimesi “tam bir bozgunculuk şeklinde”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; لَا يُحِبُّ lâ yuhıbbu fiili “sevmez, sevmemektedir”; الْمُفْسِد۪ينَ el-müfsidîne kelimesi ise “bozguncuları, bozgunculuk yapanları” demektir.

Burada yahudilerin Yüce Allah’a attıkları bir iftira ve buna Allah’ın verdiği cevap ile kendilerine azap edeceği bilgileri gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin izahına geçmeden önce nüzul sebebiyle ilgili ileri sürülen bazı rivayetleri aktarmak istiyoruz:

- “Muhtemelen yahudiler bu sözü ‘zorunluluk’ üslûbu ile söylemişlerdir. Çünkü onlar, ‘Allah’a kim güzel bir borç verirse’(105) âyetini duydukları zaman, ‘Eğer Allah borca muhtaç ise, fakîr ve âcizdir’ demişler. Onlar, kullarından borç isteyen bir ilahın fakir ve elleri bağlı yani cimri olduğu neticesine varınca, Yüce Allah onların böyle söylediklerini nakletmiştir.”

- “yahudiler, Hz. Peygamber’in ashabının son derece sıkıntı, fakirlik ve ihtiyaç içinde olduklarını görünce, alay yoluyla şöyle demişlerdi: ‘Muhammed’in Tanrısı fakir ve elleri bağlıdır, cimridir.’ Onlar bu sözü söyledikleri için Yüce Allah onların bu beyanlarını nakletmiştir.”

- “Müfessirler, ‘yahudiler, insanlar içinde malı ve serveti en çok olanlar idiler. Yüce Allah, Hz. Muhammed’i peygamber olarak gönderip de onlar da onu yalanladıklarında, Allah Teâlâ onların geçimlerini darlaştırmıştı. O zaman yahudiler, ‘Allah’ın eli bağlıdır’ demişler. Yani Allah’ı cimrilikle nitelendirerek ‘O’nun elleri bağış ve ihsanda bulunmaktan uzaktır’ demişlerdi. Ancak câhil bir kimse sıkıntı, meşakkat ve belâlarla karşılaştığında işte böylesi sözler söyler.”

- “Bazı âlimler şöyle demişlerdir: ‘Bundan maksat, Yahûdilerin ‘Allah bize ancak, buzağıya tapmış olduğumuz günler miktarınca azap edecektir’ sözüdür. Fakat yahudiler, Yüce Allah’ın, kendilerine ancak bu kadarcık bir süre azap edeceği hususunu bu yanlış ibare (cümle) ile belirtmek istemişler, böylece sözün bozukluğu ve edebe uygun olmayışı sebebi ile de lanete müstehak olmuşlardır.”(106)

Âyetin iniş sebebi olarak bu ve benzer rivayetler nakledilse de, esasında âyetin mesajının kiminle ilgili olduğundan ziyade ne demek istediği önemlidir. Bu amaçla biz rivayetlere bağlı kalarak değil de doğrudan âyet metninde dile getirilen hususları diğer âyetlerle birlikte yorumlamaya çalışacağız.

1. وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللّٰهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ اَيْد۪يهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَآءُ “Yahudiler ‘Allah’ın eli bağlıdır (sıkıdır)!’ dediler. Dedikleri yüzünden elleri bağlanası ve lanet olasıcalar! Aksine (Allah’ın) iki eli de açıktır; dilediği şekilde verir.” Yüce Allah yahudilerin dile getirdiği bir iftirayı hatırlatmakta ve kendilerine verdiği cevabı ele almaktadır.

a)وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللّٰهِ مَغْلُولَةٌ “Yahudiler, ‘Allah’ın eli bağlıdır (sıkıdır)’ dediler.” Yüce Allah münafıkça hareket eden yahudilerle ilgili çeşitli bilgileri verdikten sonra, bu defa yine onların dile getirdiği bir başka iftirayı hatırlatmaktadır ki bu da “Yüce Allah’ın cimri olduğunu dile getirmeleri”dir. Bir kez de İsrâ’ 17/29’da geçen مَغْلُولَة mağlûleh kelimesi “kilitli”, “sıkı”, “bağlı” gibi anlamlar içermekte ve bu kelimenin yer aldığı cümle “Allah’ın elinin sıkı, kilitli oluşu” şeklinde bir cimrilik mesajı içeren mecazi bir beyan oluşturmaktır. İsrâ’ 17/29’daki kullanımda da “cimrilik yapmak” anlamı söz konusu edilmektedir. “Eli sıkılık” veya “eli kilitli olmak” ifadeleri cimrilikten kinaye birer beyan olduğu için, yahudilerin kendi istedikleri kadar rızık elde edememeleri veya onlara göre Müslümanlara az imkân verilmesi Yüce Allah’ın cimriliğinin bir sonucu olarak görülmekteydi.

Âl-i İmrân 3/181’de yine aynı zihniyetteki yahudilerin şöyle dediği belirtilmektedir: “Andolsun ki Allah ‘Muhakkak ki Allah fakirmiş, biz ise zenginmişiz’ diyenlerin sözünü işitmiştir.” Yüce Allah Bakara 2/245’te geçen kard-ı hasen “Allah’a güzel borç verme” âyeti inince bazı yahudilerin kendisi hakkında ürettikleri bu çirkin iftirayı ve alaycılığı işittiğini haber vermektedir. Alay ettikleri için âyetin tercümesinde “Allah fakirmiş, biz ise zenginmişiz” demeyi tercih ettik. Kur’ân bu noktada gerçek zenginin Yüce Allah olduğunu, diğer bütün mahlûkatın O’na muhtaç olduğunu Fâtır 35/15 ve Muhammed 47/38’de bildirmektedir.

b) غُلَّتْ اَيْد۪يهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا “Hay dedikleri yüzünden elleri bağlanası ve lânet olasılar!” Yüce Allah yahudilerin kendisine izafe ettiği cimrilik isnadı nedeniyle kendilerine lanet okumaktadır. Bu çerçevede “eli kilitlidir, sıkıdır” diyerek kendilerince kınamaya ve ayıplamaya konu edindikleri durum bu defa aleyhlerinde ilahi bir kınamaya dönüştürülmüştür. Bu doğrultuda söyledikleri söz nedeniyle mahşerde elleri bağlanacak ve lanete uğratılmış olarak ateşe atılacaklardır.

Bu cümleler şöyle de tercüme edilmektedir:

“Sıkı olan onların elleridir ve bu iddialarından dolayı (Allah tarafından) lanetlenmişlerdir.”(107)

“Kendi elleri bağlandı ve söyledikleri sözden ötürü lanetlendiler.”(108) Bu tercümeler düz bir ifade olarak âyetin manasının aktarılmasıdır.

“Hay elleri dardan kurtulmayasıcalar! Bu çirkin sözlerinden dolayı lanet olsun onlara!”(109) Bu ve bizim tercih ettiğimiz tercüme ise aleyhte bir dua formuna göre yapılmıştır. Çünkü bilindiği gibi Arapça’daki dua veya beddua formları arasında bunun fiille yapılanı da vardır.

c) بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَآءُ “Bilâkis, (Allah’ın) iki eli de açıktır; dilediği şekilde verir.” Yüce Allah yahudilerin “Allah’ın eli sıkıdır, kilitlidir” derken O’na tek el isnat etmişlerdi; oysa Yüce Allah onların suçlamasını cevaplamak üzere “tek eli cimridir” iddiasına karşılık “O’nun iki eli de (sonuna kadar) açıktır” beyanını tercih etmiştir. Yüce Allah’ın “iki eli”nden kasıt, O’nun sınırsız kudret ve kuvveti olabileceği gibi, nimetleri ve cömertliği de olabilir. Zira Allah’ın nimetleri sonsuzdur, cömertliği ise sınırsızdır. Bu nedenledir ki Yüce Allah nasıl diliyor ve uygun görüyorsa o şekilde dilediğine, layık gördüğüne dilediği ve uygun gördüğü kadar ihsan eder, imkân verir ve lutfeder.

Yüce Allah’a nispet edilen bu türden organlar elbette üç boyutlu nesnel âlemdekilerden farklıdır ve bunların mahiyetini bir kul olarak idrak edemeyiz. Bu tür kullanımları ya olduğu gibi tercüme edip bırakmak ve “söylenene inanıyoruz” demek gerekir veya Kur’ân bütünlüğüne, tevhide ve akla/iz’ana aykırı düşmeyecek şekilde yorumlamak tercih edilebilir. Ama her yorumun sonunda da “bu kesin değildir; gerçeği sadece Yüce Allah bilmektedir” demeyi de ihmal etmemek gerekmektedir.

Yüce Allah’ın dilediğini yapabileceğiyle ilgili olarak Hûd 11/107’de şöyle buyurulmaktadır: “Muhakkak ki Rabbin, istediğini hakkıyla yapandır.” Yüce Allah işte bu cümlede mutlak kudretine değinmekte ve kudretinin eşsizliğine ve erişilmezliğine dikkat çekmektedir. Yüce Allah’ın dilediğini yapabileceği, Enbiyâ’ 21/23’te belirtildiği gibi O’nu yaptığı nedeniyle hiç kimsenin sorgulayamayacağı ortaya konuluyor demektir. Mutlak yetkinin sahibi sadece O’dur. Bakara 2/253 ve İbrâhim 14/27’de de geçtiği gibi “Allah dilediği her şeyi yapabilen” yegâne kudrettir. Benzer bir mesaj Âl-i İmrân 3/40, Hacc 22/18 ve Burûc 85/16’da da yer almaktadır.

Âyetin buraya kadarki kısmıyla ilgili olarak yapılmış olan bir değerlendirmeyi aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Kur’an’da sadece burada ve Sâd 38/75’te ikil formda Allah’a izafe edilen yedâhu (O’nun iki eli) ve yedeyye (benim iki elim) ifadesi, müteşabih, dolayısıyla mecaz olsa gerektir. Fakat bu mecaz bir hakikatten neş’et eder. O da ilâhî esmanın çift kutuplu tabiatıdır. Celâl ve cemal esmasının kâinata yansıması, diyalektik şeklinde tecelli etmiştir. Bu, mahlûkatın tâbi olduğu ilâhî bir yasadır. Bu yasa bazı alanlarda ezvâc (çiftler) bazı alanlarda da ezdâd (zıtlar) şeklinde tecelli etmiştir. Birincisine erkek-dişi ve yer-gök, ikincisine karanlık-aydınlık ve hak-bâtıl örnekleri verilebilir. İki elin ayrılması, İlahî iradenin akıllı varlıkları “seçip ayırma” takdirini ifade etse gerektir. Bu da insanın yaratılış gerekçesidir.”

“Allah’ın zâtı birdir. Nasıl ki insanın elleri iki olsa da aklı birse; Allah’ın esması ve onun yaratılmışlardaki tecellisi çift kutuplu olsa da, mutlak zatı bir tektir. Allah’ın eşyada diyalektik olarak tecelli eden esmasının çift kutuplu yapısını anlamayıp da bunu O’nun zâtına da teşmil etmeye kalkmak sahibini şirke götürür. Ve bu yüzden her şirk bir bilinç yırtılması, hatta bir akidevi şizofreni olarak görülmelidir. Tevhid bu yırtılmaya karşı bilincin bütünlüğünü koruyan en esaslı ilkedir.”

“Burada “yahudiler” dünyevileşmiş aklı temsil etmektedirler. Her zaman ve her zeminde, her millet ve ümmet arasında benzerlerine rastlanabilir. Serveti zekât, sadaka ve infak ile paylaşmaktan kaçınıp üstüne bir de faizcilik yaparak servet emanetini devlete dönüştüren bu tip, yaptığı bu açgözlülüğe farklı kılıflar uyduracaktır. Bu kılıfların en çirkini Allah’a iftira kabilinden olan bu kılıftır. Zımnen “Allah daha cömert olsaydı biz faiz yemezdik” türü bir iftira bu. Âyetin amacı şu gerçeği göstermektir: sapma bir kez başladı mı kulun hakkını ihlal etme sınırında kalmaz, git gide öyle bir noktaya gelir ki, Allah’ın hakkını da ihlâl eder. Tıpkı burada olduğu gibi.”(110)

2. وَلَيَز۪يدَنَّ كَث۪يرًا مِنْهُمْ مَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا “Şüphesiz ki sana Rabbinden indirilen (mesajlar), çoğunun azgınlığını ve küfrünü artıracaktır.” Bu cümle bir kez de Mâide 5/68’de geçmektedir. Yüce Allah yahudilerin kendisine yönelttiği suçlamayı ve iftirayı en net bir şekilde cevapladıktan sonra, Kur’ân’da bildirilen hakikatların onların pek çoğunun طُغْيَان tuğyânını yani azgınlığını ve كُفْر küfrünü yani nankörlüğünü ve inkârını arttıracağını haber vermektedir. Cümlenin başındaki لَيَز۪يدَنَّ leyezîdenne ifadesindeki lâm/le ve “şeddeli nûn”dan oluşan pekiştirme edatları, Hz. Peygamber’e indirilmiş olan her bir vahyin yahudilerin azgınlıklarını ve küfürlerini mutlak sûrette arttıracağı mesajını güçlendirmektedir.

yahudilerin söyleyip durdukları yalan yanlış şeylerin aslının ve astarının bulunmadığı, delilden yoksun birtakım safsatalar olduğu işte bu son vahiy olan Kur’ân ile ortaya konulacağı için, olumsuz tutumlarının çok daha fazla artacağı kesindir. Bu cümlenin mesajının bir benzeri de her bir sûre indirildiğinde iman edenlerin imanlarının artması gibi kalplerinde inançsızlık hastalığı bulunanların pisliklerinin artmasına sebep olduğunun dile getirildiği Tevbe 9/125’te söz konusudur. Kur’ân’ın indirilmesinin zalimlerin hüsranını arttırdığı beyanının yer aldığı İsrâ’ 17/82’deki mesaj da buna bir örnektir.

3. وَاَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَآءَ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ “Aralarına, kıyamet gününe kadar (sürecek) düşmanlık ve kin bıraktık.” Yüce Allah Mâide 5/51. âyetinden 63. âyetine kadar ele aldığı konu gereği yahudilerle, Mâide 5/14’te belirtildiği üzere kendilerine bilgiden paylarını unutan hrıstiyanların arasına kıyamet gününe kadar sürecek bir “düşmanlık” ve “kin/öfke” bıraktığını bildirmektedir. Onlar vahye ve Hz. Peygamber’e itibar etmeyerek sürekli olumsuz ve inkârcı, alaycı bir tavır ortaya koydukları için, müslümanlara karşı faal bir düşmanlığı tercih etmişler, müminlere yönelik büyük bir öfkeye sahip olmuşlardır. İşte Yüce Allah onların da kendi aralarına bu türden hak ettikleri üzere bir düşmanlık ve öfke bıraktığını bildirmekte, hak ettikleriyle kendilerini buluşturduğunu veya tercihlerine izin verdiğini bu şekilde dile getirmiş olmaktadır.

Âyette zikredilen بَيْنَهُمُ beynehum “aralarına” ifadesinden maksat, yahudilerin kendi aralarındaki çeşitli fırkalar olabileceği gibi Hırsitiyanların kendi aralarındaki grupları da olabilir.(111) Nitekim yaşanan pratik pek çok örneği gözler önüne sermiştir. Bu arada söz konusu düşmanlık ve kinin yahudilerle hrıstiyanlar arasında bulunması da elbette mümkündür.(112) Âyet metninde açıkça isim zikredilmediği için, yakın ihtimal buradaki maksadın yahudilerle ilişkili olduğudur. Hatta Haşr 59/14’te belirtildiği üzere, bu grupların arasında münâfikların bulunma ihtimali de vardır; çünkü Yüce Allah onların hep birlikte sanılmalarına karşılık kalplerinin paramparça olduğunu haber vermektedir.

4.كُلَّمَآ اَوْقَدُوا نَارًا لِلْحَرْبِ اَطْفَاَهَا اللّٰهُ “Ne zaman savaş için bir ateş yakmışlarsa Allah onu söndürmüştür.” Yüce Allah yahudilerin ve/veya hrıstiyanların ya da başka inkârcı grupların müslümanları tamamen yok etmek üzere tutuşturmak istedikleri savaş ateşini onlar nihai manada zafer ve kesin üstünlük elde edemeden her defasında söndürüp başarısız kıldığını bildirmekte, bu haliyle inkârcılara gözdağı verirken, müslümanlara da moral kazandırmayı amaçlamaktadır. Son hedeflerine varamayan inkârcılar böylece kıyamet gününe kadar müslümanlara karşı düşmanlık ve öfkeleriyle debelenip durmaya devam edeceklerdir.

Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette yer alan اَوْقَدُوا evkadû fiili “tutuşturmak” demektir. Tevbe 9/32 ve Saffa 61/8’de yutfiû kalıbında zikredilen, ancak اَطْفَا atfee kalıbında sadece bu âyette yer alan bu fiil “söndürmek” manasına gelmekte, bir anlamda kızıştırılan savaş ateşinin zafere ulaşamadan etkisiz hale getirildiği, bertaraf edildiği mesajını içermektedir.

Bu âyette verilmek istenen mesaj ile Âl-i İmrân 3/112’de dile getirilmiş olan “Nerede bulunurlarsa bulunsunlar, üzerlerine zillet damgası vurulmuştur” mesajı birbirin tamamlar mahiyettedir. Bu arada İsrâ’ 17/4-8’de İsrailoğullarının başarıya ulaşamaması ve kaçacak köşe ve delik aramalarıyla ilgili verilen bilginin de bu vesileyle hatırlanmasında yarar görmekteyiz.

5. وَيَسْعَوْنَ فِي الْاَرْضِ فَسَادًا وَاللّٰهُ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِد۪ينَ “(Böyleyken yine de) onlar, yeryüzünde bozgunculuğa koşarlar. Allah bozguncuları sevmez.” Yüce Allah azgınlıkları, kin ve öfkeleri, düşmanlıkları kıyamete kadar aralarında bulunacak dediği yahudi ve hrıstiyan grupların esasında her defasında mağlup edildiklerini, bundan sonra da kalıcı galibiyet elde edemeyeceklerini haber vermesine, tutuşturmak istedikleri savaş ateşini her defasında bertaraf ediciliğini bildirmesine rağmen, bu azgın ve inkârcı grupların yeryüzünde fesat çıkarmak ve bozgunculuk yapmak üzere çaba içerisinde bulunduklarını, düşmanlıklarından vazgeçmediklerini, toplumların düzenini bozmak için ellerinden gelen her bir fenalığı yapmayı sürdürdüklerini beyan etmektedir.

Bir kez de Kasas 28/77’de yer alan وَاللّٰهُ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِد۪ينَ “Allah bozgunculuk yapanları sevmez” cümlesi özelde kitap ehlinden olan inkârcı ve azgın yahudileri içerse de genelde bütün fesatlık taraftarlarını kapsamaktadır. Bakara 2/205’te de beyan edildiği gibi, Yüce Allah başlı başına fesadı yani bozgunculuğu sevmediğini ilan etmektedir.

Kur’ân’da ifade edildiği üzere, Yüce Allah’ın sevmediği birtakım insanlar vardır. Bu çerçevede Rabbimizin sevmediğini ilan ettiği kişiler şu şekildedir:

“Kâfirler”,(113)

“Zalimler”,(114)

“Haddi aşanlar”,(115)

“Bozgunculuk yapmak, bozgunculuk yapanlar”,(116)

“Günaha dalan ve sürekli günah işleyen nankörler”,(117)

“Böbürlenenler”,(118)

“Günahkâr hainler”,(119)

“Açıktan kötü söz söylemek”,(120)

“İsraf edenler”,(121)

“İhanet edenler”,(122)

“Kibirli davrananlar”,(123)

“Hain nankörler.”(124)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bunlar arasında yer alan “bozgunculuk yapanları” Yüce Allah’ın sevmediği belirtilmektedir.

ıı. Kitap Ehlinin Çeşitli Gruplardan Oluştuğu

وَلَوْ اَنَّ اَهْلَ الْكِتَابِ اٰمَنُوا وَاتَّقَوْا لَكَفَّرْنَا عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ وَلَاَدْخَلْنَاهُمْ جَنَّاتِ النَّع۪يمِ وَلَوْ اَنَّهُمْ اَقَامُوا التَّوْرٰيةَ وَالْاِنْج۪يلَ وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَاَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ اَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ اُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَكَث۪يرٌ مِنْهُمْ سَآءَ مَا يَعْمَلُونَ “Kitap ehli iman edip takvâlı (duyarlı) olsalardı, elbette onların (geçmiş) kötülüklerini örter ve onları nimeti bol cennetlere koyardık. Onlar Tevrat’ı, İncil’i ve Rablerinden onlara indirileni (Kur’an’ı) tam olarak uygulasalardı, şüphesiz ki hem üstlerinden hem de ayaklarının altından (verilen pek çok nimet) yerlerdi. Onlardan aşırılığa kaçmayan bir topluluk vardır; (fakat) çoğunun yaptıkları ne kötüdür!”

Buradaki وَلَوْ اَنَّ اَهْلَ الْكِتَابِ ve lev enne ehle’l-kitâbi ifadesi “eğer kitap ehli (şöyle) olsaydı”; اٰمَنُوا âmenû fiili “iman etmiş (olsalardı)”; وَاتَّقَوْا vettekav fiili “ve takvâlı, duyarlı olsalardı”; لَكَفَّرْنَا lekeffernâ fiili “muhakkak ki örterdik”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; سَيِّـَٔاتِهِمْ seyyiâtihim tamlaması “onların günahlarını”; وَلَاَدْخَلْنَاهُمْ ve le edhalnâhum ifadesi “ve muhakkak ki onları koyardık, alırdık, yerleştirirdik”; جَنَّاتِ النَّع۪يمِ cennâti’n-ne‘îmi ifadesi “nimet cennetlerine”; وَلَوْ اَنَّهُمْ ve lev ennehum ifadesi “eğer onlar (şöyle) olsalardı”; اَقَامُوا ekâmû fiili “uygulamış (olsalardı)”; التَّوْرٰيةَ et-tevrâte kelimesi “Tevrat’ı”; وَالْاِنْج۪يلَ ve’l-incîle sözcüğü “ve İncil’i”; وَمَآ اُنْزِلَ ve mâ ünzile ifadesi “ve indirilmiş olan şeyi”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “kendilerine, onlara”; مِنْ رَبِّهِمْ min rabbihim ifadesi “onların Rabbinden”; لَاَكَلُوا le ekelû fiili “muhakkak ki yerlerdi”; مِنْ فَوْقِهِمْ min favkıhim ifadesi “onların üstlerinden”; وَمِنْ تَحْتِ اَرْجُلِهِمْ ve min tahti arcülihim tamlaması “ve ayaklarının altından da”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden vardır”; اُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ ümmetün muktesıdetün tamlaması “aşırılığa kaçmayan bir topluluk”; وَكَث۪يرٌ ve kesîrun kelimesi “çoğu, çokları, çoğunluğu”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden, onlardan”; سَآءَ sâe fiili “ne kadar da kötüdür”; مَا يَعْمَلُونَ mâ ya‘melûne ifadesi ise “yaptıkları, yapmakta oldukları şeyler” demektir.

Burada kitap ehlinin iman ve takvâ sahibi olmaları, Tevrât’ı, İncîl’i ve Kur’ân’ı uygulamaları halinde kendilerine ne türden nimetler ve ödüller verileceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَلَوْ اَنَّ اَهْلَ الْكِتَابِ اٰمَنُوا وَاتَّقَوْا لَكَفَّرْنَا عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ وَلَاَدْخَلْنَاهُمْ جَنَّاتِ النَّع۪يمِ “Kitap ehli iman edip takvâlı (duyarlı) olsalardı, elbette onların (geçmiş) kötülüklerini örter ve onları nimeti bol cennetlere koyardık.” Yüce Allah kitap ehliyle ilgili olarak çeşitli beyanlarına yer verdikten, onların çeşitli olumsuzluklarını ortaya koyduktan ve Allah hakkındaki çirkin iftiralarını hatırlattıktan sonra, bu defa iman edip sorumlu davranmış olsalardı bunun kendilerinin hayrına olacağını bildirmektedir.

a) وَلَوْ اَنَّ اَهْلَ الْكِتَابِ اٰمَنُوا وَاتَّقَوْا “Kitap ehli iman edip takvâlı (duyarlı) olsalardı.” Yüce Allah özelde kitap ehlinin, genelde bütün inkârcıların kurtuluşunu iman etmelerine ve takvâlı yani duyarlı olmaları şartına bağlamaktadır. İman, “inanılması gereken bütün değerlere inanmak, inanılan değerlere güvenmek, bu sayede kendini güvende hissetmek ve çevresine güven vermek” demektir. Takvâ ise “korunaklılık” manasında “sorumluluğunu bilip ona göre sorumlu davranmak, yani bir anlamda duyarlılık göstermek” manasına gelmektedir. Takvânın “duyarlılık” manası, “kişinin Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına yönelik bilincini, kararlılığını ve duyarlılığını ortaya koymak”la ilişkilidir. İşte kitap ehlinin ilahi mesajlara karşı takındığı olumsuz tavır böylece eleştirilmekte ve kurtuluş için bu tür davranışlardan uzak durmak gerektiğine dikkat çekilmiş olmaktadır.

b)لَكَفَّرْنَا عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ وَلَاَدْخَلْنَاهُمْ جَنَّاتِ النَّع۪يمِ “Elbette onların (geçmiş) kötülüklerini örter ve onları nimeti bol cennetlere koyardık.” Yüce Allah imanlı ve takvâlı davranılması halinde bunu kesinlikle karşılıksız bırakmayacağını, muhatapların seyyiât denilen “kötülükler”ini örteceğini ve kendilerini nimet cennetlerine alacağını müjdelemektedir. Demek ki Yüce Allah’ın makamı, ümitsizlik kapısı değildir. İnsan hangi günahı işlemiş olursa olsun, eğer samimiyetle tevbe eder, doğru bir imana ve takvâya erişirse, yani bir taraftan imanı tam, diğer taraftan da sorumluluğu ve duyarlılığı arzu edilen düzeyde olursa onları ödüllendireceğini bildirmektedir.

ı. لَكَفَّرْنَا عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ “Onların (geçmiş) kötülüklerini elbette örterdik.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Yüce Allah’ın سَيِّـَٔات seyyiât denilen “günahları” da affedebileceği pek çok âyette(125) beyan edilmekte, ayrıca dilediğini bağışlayabileceği, dilediğine ise azap edebileceği de bildirilmektedir.(126) “Günahlar” manasında bazı âyetlerde ise ذُنُوب zünûb kelimesi kullanılmakta ve Yüce Allah’ın bu türden günahları da bağışlayacağı veya bağışlaması için yapılan dualar çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(127)

ıı.وَلَاَدْخَلْنَاهُمْ جَنَّاتِ النَّع۪يمِ “Onları nimeti bol cennetlere elbette koyardık.” Tevbe edenler yani iman edip takvâlı davrananlar için vaad edilen “ikinci” ödül ise onları nimetlerele dolu cennetlere koymaktır. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(128) geçen جَنَّاتِ النَّع۪يمِ cennâti’n-na‘îm ve benzer manaları veren kullanımlar “nimetlerle dolu cennetler, bahçeler”, “nimet bahçeleri”, “nimeti bol bahçeler”, “ebedi nimet cennetleri” gibi anlamlar içermektedir. İşte imanını ve takvâsını tamamlayan kişilerin öncelikle günahları örtülecek ve sonrasında bu kişiler nimet cennetlerine alınacaktır; işte Yüce Allah’ın ümit kapısı olan vaadi budur.

ııı. Yüce Allah’ın bağışlamayı ve cennetleri vaad ettiği kurtuluş için insanların iman etmelerini ve takvâ sahibi olmalarını şart koşmaktadır. Bu bağlamda başka bazı âyetleri de hatılamak gerekmektedir:

Âl-i İmrân 3/148: “Allah da onlara dünya nimetini ve (daha da önemlisi,) ahiret sevabının güzelliğini verdi. Allah, iyi davrananları sever.”

Mâide 5/66: “Eğer onlar Tevrat’ı, İncil’i ve Rablerinden onlara indirileni, Kur’ân’ı doğru dürüst uygulasalardı, şüphesiz hem üstlerinden (yani gökten), hem de ayaklarının altından (yani yerden sunulacak nimetleri) yerlerdi. Onlardan aşırılığa kaçmayan bir grup vardır; fakat çoğunun yaptıkları ne kötüdür!”

Hûd 11/3: “Rabbinizden mağfiret dilemeniz, sonra da ona tevbe etmeniz için (indirildi. Eğer bu emrolunanları yaparsanız), Allah sizi, tayin edilmiş bir süreye kadar güzel bir şekilde yaşatır; fazlasını yapan herkese de iyiliğinin karşılığını verir.” Bu âyette istiğfâr ve tevbenin sonrasında Yüce Allah’ın genel bir lütfu hatırlatılmaktadır.

Hûd 11/52: Hz. Hûd’un kavmine yönelik ifadelerinde ise yorumunu yapmakta olduğumuz âyete benzer mesajlar yer almaktadır: “Ey kavmim! Rabbinizden bağışlanma dileyin; sonra da O’na tevbe edin ki üzerinize göğü (yağmuru) bol bol göndersin ve kuvvetinize kuvvet katsın.”

Nahl 16/30: “Muttaki olanlara ‘Rabbiniz ne indirdi?’ denildiği (sorulduğu zaman) ‘Hayır (indirdi)’ derler. Bu dünyada güzel davrananlara, (yine bu dünyada) güzel mükâfat vardır. Ahiret yurdu ise daha hayırlıdır. Takvâ sahiplerinin yurdu gerçekten güzeldir!”

Nahl 16/41: “Zulme uğratıldıktan sonra Allah yolunda hicret edenlere gelince, onları dünyada güzel bir şekilde yerleştireceğiz. Âhiretin mükâfatı elbette daha büyüktür. Keşke (bu gerçeği) bilselerdi!”

Nahl 16/97: “Erkek veya kadın, mümin olarak kim sâlih bir amel işlerse, onu mutlaka güzel bir hayat ile yaşatacağız.”

Tâhâ 20/132: “Ailene salâtı emret; bunda ısrarcı ol. Senden rızık istemiyoruz. Çünkü seni biz rızıklandırıyoruz. Sonuç takvâ sahibi olanlarındır.”

Talâk 65/2-3: “Her kim Allah’a karşı muttaki olursa Allah onun için bir çıkış yolu mutlaka yaratacak ve hiç hesap etmediği yerden onu rızıklandıracaktır.”

Cinn 72/16: “Eğer onlar doğru yolda olsalardı, elbette Biz de onları bitimsiz bir suyla sulardık.”

Bütün bu ifadelerden de anlaşılacağı gibi Yüce Allah evrensel manada “islam dini”nin esaslarını kişilerin sadece âhiretlerini kurtarıp cennete gitmeleri için değil, aynı zamanda dünyalarını da mamur hale getirip burayı da bir ödül mekânına döndürmeyi amaçlamaktadır.

Konuyu çok daha açık bir şekilde göstermesi bakımından bir de Hz. Nûh’un, kavmine yönelik hitabında istiğfâr etmeleri durumunda Yüce Allah’ın onlara nasıl nimetler vereceğini söylediğini aktarmak istiyoruz:

Nûh 71/10-12: “Dedim ki: Rabbinizden bağışlanma dileyin; muhakkak ki O çok bağışlayıcıdır. (Af dileyin ki,) üzerinize gökten bol bol yağmur yağdırsın (veya göğü üzerinize bolca göndersin). Mallarınızı ve oğullarınızı çoğaltsın; size bahçeler ihsan etsin; sizin için ırmaklar akıtsın.”

Gökten gelen bereketler denilince akla ilk olarak “yağmur” gelmektedir. Yerden olanlar ise çok daha çeşitlilik arz etmektedir. Buna göre sayısız bitkiler, hayvanlar, ürünler vs. bu noktada hatırlanmalıdır. Esasında A‘râf 7/96’da geçen berekât kelimesinin çoğul oluşu hem gökten gelenlerin hem de yerden elde edilenlerin çokluğunu göstermektedir. Gökten gelenler içerisinde Hidrojen, Oksijen ve Azot gibi havada bulunan çeşitli unsurların insan hayatına sunduğu sayısız faydaları söyleyebiliriz. Yerden elde edilenler için fazlaca bir şey söylemeye bile gerek yoktur. Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/31 ve Zâriyât 51/22’de verilen bilgiler bu noktada hatırlanmalıdır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/65’te, ayrıca A‘râf 7/96’da da belirtildiği üzere, Yüce Allah gökten ve yerden bereketler ihsan etmesini iki şarta bağlamaktadır. Bunlardan ilki “iman”, diğeri ise “takvâ”dır. İmân, Yüce Allah’a tevhid dairesinde inanıp güvenmeyi; takvâ ise küfür, şirk ve nifak gibi inanç zaaflarına düşmemede duyarlılık göstermeyi ifade etmektedir. Anlaşılıyor ki bereketlerle buluşmak “sonuç”tur; bunu elde etmenin “sebeb”i ise iman ve muttakiliktir. Bu ifade elbette sadece eski milletlerle sınırlı bir haber vermemekte, bereketlerden yararlanmak isteyen herkesin iman ve tavkâ noktasında duyarlılık gösterilmesi gerektiği beyan edilmiş olmaktadır.

2. وَلَوْ اَنَّهُمْ اَقَامُوا التَّوْرٰيةَ وَالْاِنْج۪يلَ وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَاَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ اَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ اُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَكَث۪يرٌ مِنْهُمْ سَآءَ مَا يَعْمَلُونَ “Onlar Tevrat’ı, İncil’i ve Rablerinden onlara indirileni (Kur’an’ı) tam olarak uygulasalardı, şüphesiz ki hem üstlerinden hem de ayaklarının altından (verilen pek çok nimet) yerlerdi. Onlardan aşırılığa kaçmayan bir topluluk vardır; (fakat) çoğunun yaptıkları ne kötüdür!” Yüce Allah önceki âyette dile getirdiği iman ve takvâ şartıyla ödüllendirilme konusuna bu âyette bir açılım daha kazandırmakta, konunun önemini vurgulamak istemektedir.

a)وَلَوْ اَنَّهُمْ اَقَامُوا التَّوْرٰيةَ وَالْاِنْج۪يلَ وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَاَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ اَرْجُلِهِمْ “Onlar Tevrat’ı, İncil’i ve Rablerinden onlara indirileni (Kur’an’ı) tam olarak uygulasalardı, şüphesiz ki hem üstlerinden hem de ayaklarının altından (verilen pek çok nimet) yerlerdi.” Yüce Allah önceki âyetteki mesajının aslında evrensel manada bütün ilahi öğretilerin muhataplarını ilgilendirdiğini ortaya koymakta, bu çerçevede imanlı ve takvâlı olabilmek için Yüce Allah’ın indirdiği Tevrât’ı, İncîl’i ve kendilerine Rablerinden indirilmiş olan Kur’ân’ı uygulamalarının şart olduğunu beyan etmektedir. Eğer vahyin muhatabı olanlar ilahi prensipleri uygulamış olsalardı üstlerinden ve ayaklarının altından çeşitli nimetlerle ödüllendirilmiş olacakları haber verilmekte, bir anlamda müjdelenmektedir.

ı. وَلَوْ اَنَّهُمْ اَقَامُوا التَّوْرٰيةَ وَالْاِنْج۪يلَ وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ “Eğer onlar Tevrat’ı, İncil’i ve Rablerinden onlara indirileni (Kur’an’ı) tam olarak uygulasalardı.” Tevrât’ın, İncîl’in ve kendilerine indirilmiş olanın ikâme edilmesi demek, onların içeriğinin hayata hâkim kılınması, uygulanması demektir. Ayrıca özellikle Tevrât’ta ve İncîl’de Kur’ân’ın ve Hz. Peygamber’in risaletinin gerçekliğine dikkat çeken bilgilerin kabul edilmesi ve ona göre son peygambere ve kitaba uymak demektir.

Bu arada âyette yer alan وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ “kendilerine Rablerinden indirilmiş olan” ifadesinden maksat, elbette öncelikle Kur’ân’dır; ancak bunun diğer ümmetlere indirilen ilahi mesajlar olmasının önünde de hiçbir engel yoktur.(129) Her iki durumda da maksat, ilahi hükümlerin uygulanmasıdır ki zaten vahyin her bir örneğinde yer alan temel hükümler aynı amaçlarla donatılmış idiler. Dolayısıyla birinin uygulanması demek hepsinin uygulanmış olması demektir. Bu durumda önceki ilahi mesajlardan elde kalanların geçerliliğinin Kur’ân’a uygunluk şartına bağlı olduğunu unutmamak gerekmektedir. Kur’ân’a uyan bilgiler doğrudur; ona aykırı olanlar ise hangi kitapta yazıyor olursa olsun dini kaynak ve bağlayıcılık anlamında doğru olamazlar.

ıı.لَاَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ اَرْجُلِهِمْ “Şüphesiz hem üstlerinden hem de ayaklarının altından (verilen pek çok nimet) yerlerdi.” Bu ifadeden maksat “yeraltı ve yer üstü servetlerinden istifade ederek refah içinde yaşarlardı”, yani “nimet içerisinde yüzerlerdi”(130) şeklinde mecaz manada anlaşılıp yorumlanabilir.

Konuyla ilgili olarak Râzî şu bilgileri vermektedir:

- “Bundan maksat, bolluk ve bereketin açıklanmasında mübalağa yapmaktır. Yoksa burada, bir ‘üst’ veya ‘alt’ manası kastedilmemiştir. Buna göre mana, ‘O zaman onlar ardı arası kesilmeyen, çok bol bir yeyişle yerlerdi’ şeklindedir. Nitekim sen, ‘falanca, başından ayağına kadar hayra gömülmüştür’ der, bununla o kimse yanında hayrın ne kadar çok ve yoğun olduğunu kastedersin.”

- “Üstten yemek, yağmurun inmesidir; ayakların altından yemek ise bitki bitmesidir. Nitekim Yüce Allah A‘râf 7/96’da ‘Eğer o memleketlerin halkı iman edip de takvâ sahibi olsalardı elbette üzerlerine gökten ve yerden nice bereketler açardık’ buyurmuştur.”

- “Üstten yemek, meyve veren ağaçların çokluğudur; ayaklarının altından yemek ise sulu tarla, tarla ve ekinlerdir.”

- “Bundan maksat, Yüce Allah’ın onları, meyveleri olgunlaşmış bahçelerle rızıklandırmasıdır. Öyle ki onlar, dalların uçlarından sarkanları devşirir, toplarlar; yere düşmüş olanları da ayaklarının altından alırlar, toplarlar.”

- “Bu, yahudi kabilelerinden Nadîr ve Kurayzaoğulları’nın hurma ağaçlarının kesilmesi, ekinlerinin bozulması ve vatanlarından sürülmelerine bir işarete de benzemektedir.”(131)

Râzî’nin bu kapsamlı değerlendirmesine ilave olarak bir başka yorumda da şu bilgileri görmekteyiz:

“Gökyüzünün ve yerin bütün nimetlerinden yararlanırlardı” ibaresi (lafzen, ‘üstlerindekinden ve ayaklarının altındakilerden yerlerdi’), hem manevî bir hakikatin gerçekleştirilmesi ile birlikte ortaya çıkan nimete, hem de Kitâb-ı Mukaddes’in gerçek öğretilerinde mevcut olan ahlakî prensiplere uygun davranmanın ardından gelen sosyal mutluluğa bir işarettir. Unutulmamalıdır ki ‘eğer onlar Tevrat ve İncil’e... gerçekten uymuş olsalardı (lev ennehum ekâmû)’ ibaresi, bu kitaplara, Kur’an’ın yahudileri ve hrıstiyanları sıkça suçlamasına konu teşkil eden ‘kuruntu ve zan’ eseri keyfî çarpıtmalardan uzak şekilde ve aslî anlamlarıyla uymayı kasdeder -yahudilikteki ‘seçkin halk’ kavramı yahut Hz. İsa’nın sözde ulûhiyeti ve hrıstiyanların ‘vekâleten kefaret’ doktrini gibi.”(132) 

b) مِنْهُمْ اُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَكَث۪يرٌ مِنْهُمْ سَآءَ مَا يَعْمَلُونَ “Onlardan aşırılığa kaçmayan bir topluluk vardır; (fakat) çoğunun yaptıkları ne kötüdür!” Yüce Allah ilahi mesajların muhataplarını içerecek şekilde içlerinden muktesıd olanlar bulunsa da çoğunluğun yapıp ettiklerinin çok kötü olduğunu bildirmektedir.

ı. مِنْهُمْ اُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ “Onlardan aşırılığa kaçmayan bir topluluk vardır.” Bu ifadenin benzerleri Lokmân 31/32 ve Fâtır 35/32’de de yer almakta, oralardaki bağlam gereği bu ifade bazen olumlu, bazen de olumsuz içerikte yorumlanabilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise sözü edilen bu kişilerin “kötülük yapanlar”dan farklı olarak “daha az hatası olanlar”, “ortalama bir yol tutturanlar”, “itidalli”, “ölçülü”, “ılımlı”(133) kişiler olarak yorumlanması gerekmektedir.

“Âyette geçen مُقْتَصِد muktesıd/ıktisâd kelimesinin Arapça’daki anlamı, aşırı gitmeksizin ve kusurlu davranmaksizin, eksik yapmaksızın, bir işte itidali gözetmek, mutedil olmaktır. Kelimenin aslı olan kasd ‘kastedip dosdoğru yönelmek’ kelimesidir. Aradığı şeyi iyi bilen kimse, hiçbir tarafa sapmadan ve hiç tereddüt göstermeden dosdoğru bir yol üzere, doğruca ona yönelir. Aradığı şeyin nerede olduğunu bilmeyen kişi ise şaşırmış durumdadır; bazan sağa, bazan da sola gider. İşte bu manasından dolayı مُقْتَصِد muktesıd kelimesi, ‘hedefe götüren amel’in bir ifadesi olmuştur.”

Âyette sözü edilen topluluğun kimler olduğu konusunda da şu bilgiler verilmektedir:

- “Bunlardan maksat, kitap ehlinden iman eden kimselerdir. Yahudilerden Abdullah b. Selâm, hrıstiyanlardan da Necaşî gibi. Çünkü onlar, dinlerinde tam itidal ve dosdoğru bir yol üzere bulunuyorlar, ne ifrata ne de tefrite meylediyorlardı.”(134)

- “Bunlardan maksat, kitap ehlinden olup da dinlerinde âdil olan, kendilerinde katı bir inad ve tam bir sertlik ve katılık bulunmayan kâfirlerdir. Nitekim Yüce Allah, ‘Kitap ehlinden öyle kimse vardır ki kendisine bir kantar (altın) emanet etsen onu sana eksiksiz öder’(135) buyurmuştur.”(136)

ıı. وَكَث۪يرٌ مِنْهُمْ سَآءَ مَا يَعْمَلُونَ “(Fakat) çoğunun yaptıkları ne kötüdür!” Yüce Allah toplulukları hep bir şekilde tanımlamak gerektiğini öğretmekte, içlerinde iyilerin de kötülerin de bulunabileceğini ifade etmekte, bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz âyette vahyi uygulama noktasında iyi insanların bulunduğunu, ancak çoğunluğun takip ettiği yolun son derece kötü olduğunu haber vermektedir.

ııı. Risaletin Alanı ve Kitap Ehlinin Duyarsızlığı

يَآ اَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَاِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّٰهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِر۪ينَ قُلْ يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ لَسْتُمْ عَلٰى شَيْءٍ حَتّٰى تُق۪يمُوا التَّوْرٰيةَ وَالْاِنْج۪يلَ وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَيَز۪يدَنَّ كَث۪يرًا مِنْهُمْ مَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا فَلَا تَاْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِر۪ينَ “Ey Elçi! Rabbinden sana indirileni tebliğ et! (Bunu) yapmazsan O’nun elçiliğini tebliğ etmemiş olursun. Allah seni (inkârcı) insanlardan koruyacaktır. Şüphesiz ki Allah o kâfirler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz. De ki: Ey Kitap ehli! Siz Tevrat’ı, İncil’i ve Rabbinizden size indirileni (Kur’an’ı) uygulayıncaya kadar (doğru) bir şey üzerinde değilsiniz. Şüphesiz ki sana Rabbinden indirilen (mesajlar), çoğunun azgınlığını ve küfrünü artıracaktır. Kâfirler topluluğuna üzülme!”

Buradaki يَآ اَيُّهَا الرَّسُولُ yâ eyyuherrasûlü hitabı “ey elçi”; بَلِّغْ belliğ emri “tebliğ et, aktar, bildir”; مَآ اُنْزِلَ mâ ünzile ifadesi “indirilmiş olan şeyi”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; وَاِنْ لَمْ تَفْعَلْ ve in lem tef‘al ifadesi “eğer yapmazsan”; فَمَا بَلَّغْتَ fe mâ belleğte fiili “tebliğ etmemiş olursun”; رِسَالَتَهُ risâletehû tamlaması “O’nun risaletini”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَعْصِمُكَ ya‘sımuke ifadesi “seni koruyacak(tır)”; مِنَ النَّاسِ mine’n-nâsi ifadesi “insanlardan”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يَهْدِي lâ yehdî fiili “hidayet etmez, rehberlik yapmaz”; الْقَوْمَ الْكَافِر۪ينَ el-kavme’l-kâfirîne tamlaması “kâfirler topluluğuna”; قُلْ kul emri “de ki”; يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ yâ ehle’l-kitâbi hitabı “ey kitap ehli”; لَسْتُمْ lestüm fiili “siz (şöyle) değilsiniz”; عَلٰى شَيْءٍ ‘alâ şey’in ifadesi “herhangi bir şey, hiçbir esas üzere”; حَتّٰى تُق۪يمُوا hattâ tukîmû ifadesi “uygulayıncana kadar”; التَّوْرٰيةَ et-tevrâte kelimesi “Tevrat’ı”; وَالْاِنْج۪يلَ ve’l-incîle sözcüğü “ve İncil’i”; وَمَآ اُنْزِلَ ve mâ ünzile ifadesi “ve indirilmiş olan şeyi”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”; وَلَيَز۪يدَنَّ ve leyezîdenne fiili “muhakkak ki arttıracaktır”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi “çoğu, çoğunluğu”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onların, onlardan”; مَآ اُنْزِلَ mâ ünzile ifadesi “indirilmiş olan şey”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; طُغْيَانًا tuğyânen kelimesi “azgınlık olarak”; وَكُفْرًا ve küfran sözcüğü “ve inkâr yönünden”; فَلَا تَاْسَ fe lâ te’se emri “üzülme”; عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِر۪ينَ ‘ale’l-kavmi’l-kâfirîne ifadesi ise “kafir topluluğun üzerine, nankör topluma” demektir.

Burada risaletin alanı, Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i ve vahyi koruma garantisi vermesi, kitap ehlinin vahyi uygulayıncaya kadar herhangi bir esas üzere olamayacakları gibi konular gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَاِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّٰهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِر۪ينَ “Ey Elçi! Rabbinden sana indirileni tebliğ et! (Bunu) yapmazsan O’nun elçiliğini tebliğ etmemiş olursun. Allah seni (inkârcı) insanlardan koruyacaktır. Şüphesiz ki Allah o kâfirler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.” Yüce Allah bu âyette risaletin amacını ve ilahi yardım garantisini dile getirmektedir.

a) يَآ اَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَاِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ “Ey Elçi! Rabbinden sana indirileni tebliğ et! (Bunu) yapmazsan O’nun elçiliğini tebliğ etmemiş olursun.” Yüce Allah kitap ehliyle ilgili olarak onların istikamet sahibi olmaları noktasında kendilerini uyardıktan sonra, çevresindekilerin azgınlığından ve kalabalıklığından çekinmeden vahyi tebliğ etmesi konusunda Hz. Peygamber’e emir vermekte, bunu yapmaması durumunda tebliğ görevini yerine getirmemiş olacağını kendisine bildirmektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak tefsirlerimizde oldukça fazla rivayet nakledilmektedir.(137) Bunların âyet metniyle uyuşanları olduğu gibi uyuşmayanları da bulunmaktadır. Bu yüzden ilgili rivayetlerin hepsini nakletmek yerine, metnin vermek istediği mesajı anlamaya çalışmak istiyoruz. Bu noktada Râzî’nin yaptığı bir değerlendirmeyi aktarmakla yetineceğiz:

“Yüce Allah’ın, ‘Ey Peygamber, Rabbinden sana indirileni tebliğ et’ emri, Hz. Peygamber’e, doğru yolu tutanların az olup, fasıkların çok oluşuna aldırış etmemesi ve onların hileleri ile kötü niyetlerinden korkmaması hususunda bir emirdir. İşte bundan ötürü Yüce Allah, ‘Tebliğ et’ yani, ‘Onların sırlarını ve işlerinin ne derece rezil-rüsvay olduğunu ortaya koymak için, sana indirdiğim şeyleri tebliğ etmeye sabret! Çünkü Allah seni, onların tuzaklarından ve hilelerinden koruyacaktır’ buyurmuştur.”

“Hasan el-Basrî, Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğunu rivayet etmiştir: ‘Allah beni peygamberlik göreviyle gönderdi. Ben ise, buna güç yetiremiyeceğimden korktum. Biliyordum ki insanlar beni yalanlayacaklar, yahudiler, hrıstiyanlar ve Kureyşliler beni korkutacaklar. Fakat Yüce Allah bu âyeti indirince bütün korkularım yok oldu.”(138)

“Rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber, Mekke döneminde Kur’ân’ın bir kısmını açıkça okuyor, bir kısmını da müşriklerin kendisine ve ashabına açmasından korktuğu için gizli okuyordu. Yüce Allah, İslâm’'ı kuvvetlendirip onu müminler ile destekleyince, Rasûlü’ne, ‘Ey Peygamber, Rabb’inden sana indirileni tebliğ et’ buyurmuştur. Bu, ‘Onlardan hiçbirini hesaba katma ve başına arzu etmediğin birşey gelecek korkusu ile sana indirilen âyetlerden hiçbirini geri bırakma, mutlaka söyle’ demektir.”(139)

ı.يَآ اَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ “Ey Rasûl! Rabbinden sana indirileni tebliğ et!” Âyette yer alan مَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ mâ ünzile ileyke min rabbike ifadesi “Rabbinden sana indirilmiş olan ne varsa hepsini” demektir. Buradan hareketle, Hz. Peygamber’in kendisine vahyedilen esasların her birisini muhataplarına iletmekle emrolunduğunu ve onun da bunda eksiklik yapmadan görevini yerine getirdiğini söyleyebiliriz.

Sanıldığı veya iddia edildiği gibi, onun bazı prensipleri muhataplarına tebliğ etmediği, kendisine sakladığı vs. türden kanaatler bu âyete aykırıdır. Eğer iddialar doğru olsaydı o zaman bu cümlenin başındaki مَا mâ harfinin “bir kısmını”, “-den bazısını” anlamında ممَا mimmâ şeklinde getirilmiş olması beklenirdi ki böyle bir durum kesinlikle söz konusu değildir. Kaldı ki eğer Hz. Peygamber’in kendisine vahyedilen şeylerin bir kısmını tebliğ etmeyebileceği gibi bir kapının aralanması durumunda ne türden sıkıntıların ve sapmaların yaşanacağı herkesin malumudur. Âyette de kullanılan الرَّسُول er-rasûl kelimesi “elçi” manasına geldiği için onun Yüce Allah’tan kendisine vahyedilen her ne varsa hepsini ümmetine tebliğle yükümlü tutulduğunu, risalet denen görevin bunu gerektirdiğini beyan etmek durumundayız.

ıı. وَاِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ “Eğer (bunu) yapmazsan O’nun elçiliğini tebliğ etmemiş (görevini yapmamış) olursun.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitabına devam etmekte ve kendisine vahyedileni tebliğ etmemesi durumunda risalet görevini yerine getirmemiş olacağını bildirmektedir. Burada tebliğ edilmeyen şey ister vahyin tamamı olsun, isterse bir kısmı olsun, sonuç değişmez. Rasûle indirilen bilgiler elçilik gerektiren ve muhatapları ilgilendiren hususlar olduğu için mutlak sûrette ümmete iletilmek durumundadır. Aksi bir hal, görevin yapılmaması gibi bir sonuç ortaya çıkarır.

b)وَاللّٰهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِر۪ينَ “Allah seni (inkârcı) insanlardan koruyacaktır. Şüphesiz ki Allah o kâfirler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.” Âyetin bu kısmında iki esasa yer verilmektedir:

ı. وَاللّٰهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ “Allah seni (inkârcı) insanlardan koruyacaktır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e yönlendirdiği risalet görevini hakkıyla yapması gerektiğini beyan ettikten sonra, bu defa kendisini rahatlatmakta, ona moral vermekte ve muhtemel bazı sataşmalara veya engellemelere uğraması durumunda kendisini insanların bu türden müdahalelerinden koruyacağı garantisini vermektedir.

Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i inkârcıların müdahalesinden korumasının anlamı, O’nun vahyini korumasıdır. Konuyla ilgili bazı âyetleri hatırlatmakta yarar vardır.

Hûd 11/1-2: “Elif. Lâm. Râ. (Bu vahiy), ‘Allah’tan başkasına ibadet etmemeniz için’ hikmet sahibi, her şeyden haberdar olan (Allah) tarafından âyetleri sağlamlaştırılmış, sonra da açıklanmış bir kitaptır. (De ki:) Muhakkak ki ben, O’nun tarafından size (gönderilmiş) bir uyarıcıyım ve müjdeleyiciyim.”

Hıcr 15/9: “Bu zikri biz indirdik; onu koruyucular da elbette biziz biz.”

Hacc 22/52: “(Ey Muhammed!) Biz, senden önce hiçbir rasûl yani nebî göndermedik ki, o, bir temennide bulunduğunda, şeytan onun dileğine ille de (beşerî arzular) katmaya kalkışmasın. Ne var ki Allah, şeytanın katacağı şeyi iptal eder. Sonra Allah, kendi âyetlerini (lafız ve mana bakımından) sağlam olarak yerleştirir. Allah, hakkıyla bilendir; hüküm ve hikmet sahibidir.”

Fussılet 41/42: “Ona önünden de ardından da bâtıl gelemez. O, hikmet sahibi, çok övülen (Allah)’tan indirilmiştir.”

Cinn 72/26-28: “Gaybı bilen (Allah), hiç kimseye gaybını açmaz. Sadece (bildirmeyi) dilediği elçi bunun dışındadır. Onun da önünden ve arkasından gözetleyici (melek)ler salıp gönderir ki (vahyi getiren meleklerin) Rablerinin mesajlarını tebliğ ettiklerini bilip göstersin. (Zaten Allah), onların hallerini (yani vahyi getiren meleklerin durumunu bilgisiyle) kuşatmış ve (olup biten) her şeyi bir bir sayıp kaydetmiştir.”

İşte bu ve benzer âyetlerde zikredilen beyanlar ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajı birbiriyle ilişkilidir ve birbirini tamamlar mahiyettedir. Yüce Allah vahyini de onu ileten meleği de vahyi insanlara tebliğ eden peygamberi de bu son vahyin aktarılması noktasında koruyacağını bildirmektedir ki Tevrât’in, İncîl’in ve diğer vahiylerin başına gelenler Kur’ân’ın da başına gelmesin. Çünkü Kur’ân artık son vahiydir ve mutlak surette korunmalıdır. Âyette sözü edilen النَّاس en-nâs “insanlar”dan kasıt son cümlenin de işaretiyleالْقَوْمَ الْكَافِر۪ينَ el-kavme’l-kâfirîne yani “kâfirler topluluğu”dur.

ıı.اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِر۪ينَ “Muhakkak ki Allah, kâfirler topluluğuna rehberlik etmez (onları hedeflerine ulaştırmaz).” Yüce Allah risaletle ilgili çeşitli hususları zikrettikten sonra, Hz. Peygamber’e ve dolayısıyla vahye zarar vermeye çalışan kafirleri başarıya, yani arzu ettikleri hedeflerine ulaştırmayacağını ilan etmekte ve müminlere moral vermektedir.

Hidayet konusunu Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde incelediğimiz ve Yüce Allah’ın kimlere hidayet etmeyeceğini de Bakara 2/258’de ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

2. قُلْ يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ لَسْتُمْ عَلٰى شَيْءٍ حَتّٰى تُق۪يمُوا التَّوْرٰيةَ وَالْاِنْج۪يلَ وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَيَز۪يدَنَّ كَث۪يرًا مِنْهُمْ مَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا فَلَا تَاْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِر۪ينَ “De ki: Ey Kitap ehli! Siz Tevrat’ı, İncil’i ve Rabbinizden size indirileni (Kur’an’ı) uygulayıncaya kadar (doğru) bir şey üzerinde değilsiniz. Şüphesiz ki sana Rabbinden indirilen (mesajlar), çoğunun azgınlığını ve küfrünü artıracaktır. Kâfirler topluluğuna üzülme!” Yüce Allah bu âyette kitap ehlini yeniden uyarmakta ve nihayet ilahi prensiplerin etkinliğine dikkat çekmektedir.

a) قُلْ يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ لَسْتُمْ عَلٰى شَيْءٍ حَتّٰى تُق۪يمُوا التَّوْرٰيةَ وَالْاِنْج۪يلَ وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ “De ki: Ey Kitap ehli! Siz Tevrat’ı, İncil’i ve Rabbinizden size indirileni (Kur’an’ı) uygulayıncaya kadar (doğru) bir şey üzerinde değilsiniz.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve muhataplarından hiçbir şekilde çekinmeden ve başkaca bir hesap gütmeden onlara gerçeği tebliğ etmesini emretmekte, Tevrât’ı, İncîl’i ve Rablerinden kendilerine indirilmiş olanı yani önceki diğer mesajları veya son vahiy olan Kur’ân’ı uygulamadıkları sürece hiçbir esas üzere olmayacaklarını bildirmesini istemektedir. Bu ifadelerin mesaj olarak dolaylı da olsa benzeri daha önce yorumladığımız Mâide 5/66’da geçtiği ve bazı açıklamalarımızı orada yaptığımız için aynı şeyleri burada tekrarlamak istemiyoruz.

Râzî, âyetin izahında şöyle bir beyanda bulunmaktadır:

“Bil ki Yüce Allah, Hz. Peygamber’e, dinleyenin ister hoşuna gitsin, ister ağırına gitsin, tebliğde bulunmasını emredince, kitap ehline de her ne kadar gerçekten onların zoruna gidecek şeylerden olsa da bu sözü söylemesini emretmiş ve ‘De ki: Ey Yahûdi ve hrıstiyanlardan olan kitap ehli, siz hiçbir din üzere değilsiniz ve elinizde hiç doğru ve gerçek bir şey yok’ buyurdu. Sen, birşeyin değersizliğini ve durumunun küçüklüğünü anlatmak istediğinde aynı şekilde ‘Bu, bir şey değil’ dersin.”(140)

b) وَلَيَز۪يدَنَّ كَث۪يرًا مِنْهُمْ مَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا “Şüphesiz ki sana Rabbinden indirilen (mesajlar), çoğunun azgınlığını ve küfrünü artıracaktır.” Bu cümle daha önce yorumladığımız Mâide 5/64’te de geçmektedir. Yüce Allah Kur’ân’da bildirilen hakikatlerin kitap ehlinin pek çoğunun طُغْيَان tuğyân’ını yani azgınlığını ve كُفْر küfr’ünü yani nankörlüğünü ve inkârını arttıracağını pekiştirilmiş ifadelerle haber vermektedir. Ayrıca, Hz. Peygamber’e indirilmiş olan her bir vahyin onların azgınlıklarını ve küfürlerini mutlak sûrette arttıracağı mesajını güçlendirmektedir. Zaten aynı ifadenin kısa aralıklarla tekrar edilmesinin amacı da önemine binaen mesajın ne kadar hayati olduğunu zihinlere kazımaktır.

c) فَلَا تَاْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِر۪ينَ “Kâfirler topluluğuna üzülme!” Yüce Allah verdiği onca bilgiye ve kitap ehlinin olumsuz tutumuna dair yaptığı uyarılara rağmen, yine de inkâra devam ederlerse artık Hz. Peygamber’in onların durumuna üzülmemesi gerektiğini kendisine emretmektedir. Vahyin onların azgınlığını ve inkârlarını arttıracağı bilgisi nedeniyle üzülebileceği ifade edilen Hz. Peygamber’in, artık üzülmesine gerek olmadığı, çünkü inkâr kararının bizzat kendileri tarafından verildiği bilinmektedir.

Hz. Peygamber’in bu noktada uyarılmasının çok önemli bir nedeni vardır. Bilindiği üzere muhatapları iman etmeyince Hz. Peygamber çok fazla etkileniyor ve üzülüyordu. Bu durum çeşitli âyetlerde ele alınmaktadır. Bu çerçevede Fâtır 35/8’de şöyle buyrulmaktadır: “O halde (ey Peygamber), onlar için üzülerek kendini helak etme!” Bu cümleye şöyle de anlam verilebilir: “O halde nefsin onlara karşı hasretlerle (tükenip) gitmesin!” Hz. Peygamber, çevresindeki Mekkeli müşriklerin Kur’ân’a ve dolayısıyla onun risaletine inanmamalarına çok üzülüyor, adeta kendini perişan ediyordu.

Kehf 18/6 ve Şu‘arâ’ 26/3’te de benzerleri yer alan bu ifade, Hz. Peygamber’i teselli etmeyi amaçlamakta, inanma veya inanmamanın onun elinde olmadığını kendisine bildirmektedir. İsteyen inanır, istemeyen inanmaz.(141) Çünkü hidayet de dalalet de insan iradesinin sonucudur.(142) Bu durumda inanmak istemeyenler için kendini helak etmeye gerek yoktur. Peygamberimize, “Sen onlara üzülme ve görevine devam etmene bak” denmek istenmektedir. Sonuçta Hz. Peygamber de bir insandır ve onun da insani bazı tepkiler vermesi normaldir. Çünkü çevresindekilerin inanmamasından dolayı son derece üzüldüğü bilinmektedir. Bu konuda Mâide 5/68, Yûnus 10/65, Nahl 16/127, Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3, Neml 27/70, Lokmân 31/23, Fâtır 35/8 ve Yâsîn 36/76 gibi âyetlerde açık bilgiler yer almaktadır.

İnananlar kendi lehine inanmış olur; inkâr edenler de kendi zararlarına inkâr etmiş olurlar. Onlar için kendine zarar verecek ve kendini helak edecek düzeyde aşırı derecede üzülmeye değmez. Ancak Hz. Peygamber bir anne şefkatiyle bütün muhataplarının inanmasını istediği için, müşriklerin ve/veya diğer bütün inkârcıların sonuçta korkunç bir akıbetle karşılaşacaklarını bildiğinden çok üzülüyordu. Yüce Allah çeşitli âyetlerde onu teselli etmekte, “onun, istediği ve sevdiği kişileri hidayete erdiremeyeceğini, ancak Allah’ın isteyenlere hidayet edeceğini” haber vermektedir.(143) Kâfirlikten yana olmayı tercih edenlerden Hz. Peygamber’in sorumlu olmadığı beyan edilerek,(144) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bu noktada kendisine zarar vermemesi gerektiği ifade edilmektedir.

ıv. Kurtuluşun Temel İlkeleri

اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَالَّذ۪ينَ هَادُوا وَالصَّابِؤُ۫نَ وَالنَّصَارٰى مَنْ اٰمَنَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Şüphesiz ki iman edenler, yahudi olanlar, sabiiler ve hrıstiyanlardan kim Allah’a ve ahiret gününe iman edip iyi işler yaparsa onlara hiçbir korku yoktur; onlar üzülmeyecektir de.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا innellezîne âmenû ifadesi “muhakkak ki iman etmiş olanlar”; وَالَّذ۪ينَ هَادُوا vellezîne hâdû ifadesi “ve yahudi olmuş olanlar”; وَالصَّابِؤُ۫نَ ve’s-sâbiûne sözcüğü “ve sabiîler”; وَالنَّصَارٰى ve’n-nesârâ kelimesi “ve hrıstiyanlar”; مَنْ اٰمَنَ men âmene ifadesi “her kim iman ederse”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”;وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ve’l-yevmi’l-âhıri tamlaması “ve âhiret gününe de”; وَعَمِلَ ve ‘amile fiili “ve yapmış, işlemiş (olan)”; صَالِحًا sâlihan kelimesi “salih, iyi bir amel”; فَلَا خَوْفٌ fe lâ havfun ifadesi “korku yoktur”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle de) olmayacaklardır”; يَحْزَنُونَ yahzenûne fiili ise “üzülmekte (olanlar), üzülecek (olanlar), onlar üzülmeyeceklerdir de” demektir.

Burada evrensel manada kurtuluşun en temel öğretileri gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri Bakara 2/62’de geçmektedir ki biz âyetle ilgili geniş bilgilendirmeleri orada yapmıştık. Ayrıca Hacc 22/17’de de buna benzer bir içerik söz konusudur. Burada ise bazı kısa hatırlatmalarla yetineceğiz. Bu âyette bir anlamda mahşerdeki kurtuluşa ermek için Yüce Allah’a şirksiz, âhirete de şeksiz şüphesiz iman edip, salih amel işlemenin şart olduğu ifade edilmek istenmektedir. Bu açıdan bakıldığında Nisâ’ 4/123-124’te de belirtildiği üzere, kurtuluşun müslümanların veya kitap ehlinin gerçekleştirdiği kuruntuyla olmadığı, kötülük işleyenlere bunların karşılığının verileceği, erkek veya kadın olsun iman edenlerin iyi işler yapmaları halinde cennete girecekleri, zerre kadar haksızlığa uğratılmayacakları beyan edilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَالَّذ۪ينَ هَادُوا وَالصَّابِؤُ۫نَ وَالنَّصَارٰى “Şüphesiz ki iman edenler, yahudi olanlar, sabiiler ve hrıstiyanlar.” Yüce Allah Mâide 5/12. âyetten itibaren İsrailoğullarıyla ilgili verilen çeşitli bilgilerin arasında bu âyete yer vermekte, muhtemeldir ki yahudilerin ve hrıstiyanların “Allah’ın seçilmiş kulları, çocukları, sevgilileri” diyerek kendilerini ayrıcalıklı görme şeklindeki bâtıl ve asılsız inançlarını reddetmektedir. Verilmek istenen mesaj, insanları kendi kuruntularının değil, imanlarının ve imana uygun davranışlarının kurtaracağını zihinlere kazımaktır.

Âyette ismi verilenler bağlamında iman edenlerden, yahudilerden, Sabiîlerden ve hrıstiyanlardan söz edilmektedir; ancak elbette tarihte ve günümüzde farklı inananlar burada sayılanlardan ibaret değildir. Vahyin indirildiği dönemde çevrede yaşayan ve bilinenler bunlar olduğu için sadece bunların isminin verilmesi tercih edilmiş olmalıdır. Nihayetinde Hacc 22/17’de Mecûsiler ve müşrikler de dile getirilmektedir.

a)اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “Muhakkak ki iman edenler.” Âyette yer alan bu ifadeden maksat, son vahye iman eden Müslümanlardır.(145) Ancak bazı âlimler maksadı Medine’deki münafıklar şeklinde yorumlamışlardır(146) ki anlamı açık bir metni böylesine tam zıt olacak şekilde yorumlamak doğru olmasa gerektir. İman bir iddiadır; ispatı ise salih amellerdir.

b) الَّذ۪ينَ هَادُوا “Yahudi olanlar.” Bunlar İslâm’dan dönüp yahudileşenlerdir.(147) Yüce Allah’ın gönderdiği ilahi prensipleri kendi arzularına göre değiştirip dönüştürenler bu ifadeyle dile getirilmektedir. “Ellezîne hâdû formuyla gelen ibareleri, el-Yehûd ya da Yehûdiyyen ile eşitleyip “yahudiler” şeklinde çevirmek gramatik açıdan isabetli değildir. Nisâ 4/46, Mâide 5/41, 44, 69, En‘âm 6/146, Nahl 16/118 ve daha başka âyetler buradaki formun aynısıyla gelir. Râzî gibi bazı müfessirler şu notu düşerler: Ellezîne hâdû demek “yahudileşenler” (tehevvedû) demektir. Lügatler tehevvedû fiilini sâra yehûdiyyen (yani: sonradan Yahûdî olanlar) şeklinde açıklar (Muhtaru’s-Sıhah). Bunun en doğru tercümesi “yahudileşti”dir. Ünlü “Her çocuk fıtrat üzere doğar, onu anne-babası yahudileştirir” hadisinde kullanılan fiil yuhevvidanihi’dir.(148) Ellezine hâdû formu, müslüman olan İsrailoğulları’nın “yahudileştiklerini” vurgulama amacı taşır.”(149)

c) الصَّابِؤُ۫ن “Sâbiîler.” Bakara 2/62’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Zemahşerî bunların hrıstiyanların bir parçası olduğunu beyan etmektedir. Kur’ân’da üç kez(150) geçen bu kelime “dinden çıkmak” manasındaki صبـأ sabee kökünden türetilmiştir. Bunların yahudilik ve hrıstiyanlıktan çıkan ve meleklere ibadet eden bir grup olduğunu da bildirmektedir.(151)

Âyetteki الصَّابِؤُ۫ن es-sâbiûne kelimesi Bakara 2/62’de mansûb yani es-sâbiîne şeklinde iken burada es-sâbiûne şeklinde merfudur. Bunun bazı sebepleri vardır. Buna göre eğer bir kelime inne edatının ismine veya haberine atfediliyorsa bu atfedilen kelime üstün de ötre de okunabilir. Atfedilen kelime eğer inne edatının ismine atıf olursa fetha “üstün” okunabilir; haberine atıf olursa fetha “üstün” de damme “ötre” de okunabilir. Dolayısıyla burada herhangi bir gramer hatası yoktur; aksine grameri zenginleştiren bir uygulama açılımı söz konusudur.(152)

İmâm Halîl ve Sîbeveyh gibi bazı âlimlerimiz burada bir takdîm ve te’hîr söz konusu olduğunu, dolayısyla الصَّابِؤُ۫ن kelimesinin müstakil bir mübteda, haberinin ise gizli olduğunu ifade etmişler, “Sabiîler de böyledir” manasının söz konusu olabileceğini belirtmişlerdir. Bu kelimenin ayrı bir iraba sahip kılınışını, onların diğerlerine göre daha sapkın oluşlarıyla ilişkilendirenler de vardır ki maksat onlara özellikle dikkat çekmektir.(153)

d) وَالنَّصَارٰى “Hrıstiyanlar.” Nasrân kelimesinin çoğulu(154) olan ve Kur’ân’da 14 kez(155) geçenنَصَارٰى / النَّصَارٰىnesârâ/en-nesârâ sözcüğü Âl-i İmrân 3/52 ve Saff 61/14’te belirtildiği gibi Hz. İsa’ya “yardım ettikleri” için hrıstiyanlara isim olarak verilmiş olabilir. Bu kelimenin Nâsıra adlı şehirli kişiler manasına geldiği de Hz. İsâ’nın da o şehirli olduğu ifade edilmektedir.(156)

2. مَنْ اٰمَنَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا “(Bunlardan) her kim Allah’a ve ahiret gününe iman edip iyi işler yaparsa.” Yüce Allah çeşitli isimlerle anılanların kendi katında kıymetlerinin olmasını “iman” ve “salih amel” birlikteliğine bağlamaktadır. İman ve salih amel birbirisiz olmayan iki değerdir. Bir inancın iman olabilmesi salih amelle ispatlanmasına bağlı olduğu gibi davranışlara salih amel denebilmesi de onların imanlı olarak yapılmasını gerekli kılmaktadır.

Bu âyetin mesajı çeşitli çevrelerde çok farklı yorumlara konu edinildiği için kurtuluşa erebilmeyle ilgili Kur’ân’da nelerin söylendiği konusuna tekrar değinmekte yarar görmekteyiz.

ı. İmana konu şeyler bu âyette “Yüce Allah” ve “âhiret günü” olarak belirlenmektedir. Ancak bir meseleyi Kur’ân çerçevesinde değerlendirebilmek için konuyla ilgili bütün âyetleri, bağlamlarını ve iniş yerlerini ve zamanlarını bilmek gerekmektedir. Durum böyle olunca burada sayılan iki değerin başka değerleri de beraberinde getirdiği görülecektir. Bakara 2/3-4, 136, 177, 286, Âl-i İmrân 3/81, 84, 199, Nisâ’ 4/136, 152, A‘râf 7/157, 158 gibi pek çok âyette iman edilmesi gereken esasların iki değil, daha fazla olduğu ortaya konulmaktadır. Bu arada insanın kurtuluşu için ileri sürülen davranışlar olarak salih ameller çerçevesinde Bakara 2/3-4, 177, 183-186, Âl-i İmrân 3/133-135, Enfâl 8/2-3, Ra‘d 13/19-23, Mü’mnûn 23/1-11, Neml 27/3-4, Lokmân 31/3-4, Secde 32/15-16, Feth 48/29, Zâriyât 51/15-19, Me‘âric 70/22-35 gibi pek çok âyette sayılan özellikler de uygulanması gereken davranışlardır.

ıı. İnsanları kurtuluşa erdirecek olan imanın nasıl olması gerektiği hususunda çok önemli olan Bakara sûresinin iki âyetini burada özellikle hatırlatmak istemekteyiz. Kitap ehlinin “yahudi veya hrıstiyan olun ki kurtuluşa eresiniz” şeklinde Müslümanlara seslenmelerine karşılık Yüce Allah’ın verdiği ve insanların hidayete ermeleri için gerekli olan hususları şu şekilde beyan ettiği unutulmamalıdır:

Bakara 2/135-138’de şu bilgiler zikredilmektedir: “(Kitap ehli:) ‘yahudi ya da hrıstiyan olun ki doğru yolu bulasınız’ demişlerdi. De ki: Hayır! (Biz) istikamet sahibi olarak İbrahim’in dinine (uyarız). O, müşriklerden değildi. (Onlara şöyle) deyin: Biz, Allah’a, bize indirilene; İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Ya’kub’a ve esbâta (torunlara) indirilene, Rableri tarafından Mûsâ’ya ve İsâ’ya verilenlerle, (ayrıca) diğer peygamberlere verilenlere inandık. Onlardan hiçbiri arasında fark gözetmeyiz. Biz sadece O’na (Allah’a) teslim olduk. Eğer onlar da sizin inandığınız gibi inanırlarsa doğru yolu bulmuş olurlar; dönerlerse mutlaka anlaşmazlık içine düşmüş olurlar. Onlara karşı Allah sana yeter. O, işitendir; bilendir. Allah’ın boyası (ile boyanın). Allah’ın boyasından gaha güzel boyası olan kimmiş! Biz sadece O’na kulluk ederiz.”

ııı. İman esaslarının elbette en önemlileri Yüce Allah’a ve âhirete imandır, bunda hiçbir şüphe yoktur; ancak bu değerleri öğrenebilmek için bunların öğretildiği ilahi kitaplara, o kitapları getiren meleklere ve onu insanlığa tebliğ eden peygamberlere, dahası bütün bu gerekleri gerçekleştirmede Yüce Allah’ın mutlak kudreti anlamında kadere de diğer bütün sıfatlara da inanmak zorunludur. Bakara 2/85 ve Nisâ’ 4/150-151’de verilen bilgiler ilahi kitapların bütün içeriğine inanmanın zorunlu olduğunu göstermektedir. Sloganik denebilecek birtakım yaklaşımları esas alarak peygamberlere ve diğer prensiplere inanmanın gereksiz olduğunu söylemek gerçeği yansıtmamaktadır.

İman esasları bütün bir insanlık tarihi kadar eskidir ve evrenseldir. Yüce Allah bu prensipler bütününe “islâm” adını vermektedir. Âl-i İmrân 3/19’daki bilgilere göre “Allah katında tek din İslâm’dır” ve Âl-i İmrân 3/85’e göre de “her kim İslâm’dan başka bir din edinirse bu inanış ondan kabul edilmeyecek ve o kişi ahirette de ziyana uğrayanlardan olacaktır.” Kişiler hangi isimlerle anılırlarsa anılsınlar, onları isimleri değil, imanları ve salih amelleri kurtaracaktır; âyette verilen temel mesaj budur. Ayrıca Hz. Peygamber’e nispet edilen rivayette geçen şu ifade de konuyu anlamamıza yardımcı olacaktır: “Allah sizin suretlerinize ve cesetlerinize bakmaz; ancak kalplerinize ve amellerinize bakar.”(157)

ıv. Yüce Allah çeşitli inanç gruplarından insanların Allah’a ve âhiret gününe iman etmeleri ve salih ameller işlemeleri durumunda onların ödüllerinin Rableri katında olduğunu haber vermekte, hiçbir ziyan ve kaybın söz konusu olamayacağını müjdelemektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde de geçen “Onların ödülleri Rableri katındadır” ifadesi(158) muhataplar için çok büyük bir moral kaynağıdır. Benzer mesajlar başka bazı âyetlerde de zikredilmektedir.(159)

3. فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Onlara hiçbir korku yoktur; onlar üzülmeyecektir de.” Yüce Allah ödüllerinin yanında olduğunu müjdelediği kulları için iki müjdeye daha yer vermektedir. Bu çerçevede söz konusu kişilerin korkmayacakları ve hüzünlenmeyecekleri beyan edilerek müjdelenmektedirler. Kur’ân’da mahşerde kimler için korku ve hüznün olmayacağı çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(160) فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ “Onlara korku yoktur” ifadesi onların gelecekten, mahşerdeki azaptan endişe etmemeleri gerektiğini, وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Onlar hüzünlenmeyeceklerdir” ifadesi ise geçmişten dolayı üzüntü duymayacakları mesajını içermektedir.(161)

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XII, 15-16.
• 2 - Semerkandî, age., I, 397; Taberî, age., VI, 275-277.
• 3 - Semerkandî, age., I, 397. 4 - Zemahşerî, age., I, 629.
• 5 - Semerkandî, age., I, 84. 6 - Semerkandî, age., I, 84; Taberî, age., I, 492; Zemahşerî, age., I, 176; Râzî, age., IV, 3.
• 7 - Râzî, age., XII, 16.
• 8 - Râzî, age., XII, 16. 9 - Semekandî, age., I, 397.
• 10 - Semerkandî, age., I, 398; Taberî, age., VI, 280.
• 11 - Semerkandî, age., I, 398; Zemahşerî, age., I, 630. 12 - Esed, age., s. 202.
• 13 - Râzî, age., XII, 16-17.
• 14 - Mâide 5/53; En‘âm 6/109; Nahl 16/38; Nûr 24/53; Fâtır 35/42. 15 - Semerkandî, age., I, 29; Zemahşerî, age., I, 72-73. 16 - Taberî, age., I, 130.
  • Mâide 5/53 En‘âm 6/109 Nahl 16/38 Nûr 24/53 Fâtır 35/42
• 17 - Bakara 2/217; Mâide 5/5, 53; En‘âm 6/88; A‘râf 7/147; Tevbe 9/17, 69; Hûd 11/16; Kehf 19/105; Ahzâb 33/19; Zümer 39/65; Muhammed 47/9, 28, 32; Hucürât 49/2. 18 - Semerkandî, age., III, 305; Taberî, age., XXVI, 60. 19 - Mâide 5/5; En‘âm 6/88; Hûd 11/16. 20 - Bakara 2/217; Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/53; A‘râf 7/147; Tevbe 9/17, 69; Kehf 18/105. 21 - Hucürât 49/2. 22 - Zümer 39/65.
  • Bakara 2/217 Mâide 5/5 Mâide 5/53 En‘âm 6/88 A‘râf 7/147 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Hûd 11/16 Meryem 19/105 Ahzâb 33/19 Zümer 39/65 Muhammed 47/9 Muhammed 47/28 Muhammed 47/32 Hucurât 49/2 Mâide 5/5 En‘âm 6/88 Hûd 11/16 Bakara 2/217 Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/53 A‘râf 7/147 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Kehf 18/105 Hucurât 49/2 Zümer 39/65
• 23 - Zemahşerî, age., I, 630-632; Râzî, age., XII, 18-19. 24 - Semerkandî, age., I, 399; Taberî, age., VI, 282-284.
• 25 - Râzî, age., VI, 37. 26 - Semerkandî, age., I, 142-143; Taberî, age., II, 354-355; Zemahşerî, age., I, 256; Râzî, age., VI, 35-38.
• 27 - Âl-i İmrân 3/123; Mâide 5/54;Neml 27/34, 37. 28 - Semerkandî, age., I, 399.
  • Âl-i İmrân 3/123 Mâide 5/54 Neml 27/34 Neml 27/37
• 29 - Furkân 25/52. 30 - Nahl 16/110; Hacc 22/78. ‘Ankebût 29/6, 69. 31 - ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15. 32 - Mâide 5/53; En‘âm 6/109; Tevbe 9/79; Nahl 16/38; Nûr 24/53; Fâtır 35/42. 33 - Bakara 2/218; Âl-i ‘Imrân 3/142; Nisâ’ 4/95; Mâide 5/35, 54; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/16, 19, 20, 24, 41, 44, 73, 81, 86, 88; Muhammed 47/31; Hucürât 49/15; Mümtehıne 60/1; Saff 61/11; Tahrîm 66/9.
  • Furkân 25/52 Nahl 16/110 Nahl 16/110 Hacc 22/78 ‘Ankebût 29/6 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Mâide 5/53 En‘âm 6/109 Tevbe 9/79 Nahl 16/38 Nûr 24/53 Fâtır 35/42 Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/142 Nisâ 4/95 Mâide 5/35 Mâide 5/54 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/16 Tevbe 9/19 Tevbe 9/20 Tevbe 9/24 Tevbe 9/41 Tevbe 9/44 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/86 Tevbe 9/88 Muhammed 47/31 Hucurât 49/15 Mümtehine 60/1 Saff 61/11 Tahrîm 66/9
• 34 - Zemahşerî, age., I, 635; Râzî, age., XII, 24.
• 35 - Semerkandî, age., I, 162. 36 - Taberî, age., II, 606; Zemahşerî, age., I, 288.
• 37 - Müslim, Birr, 38; Tirmizî, Zühd, 53; Dârimî, Rikâk, 44; İmâm Mâlik, Muvatta’, Şi‘r, 13; Ahmed b. Hanbel, II, 237, 328, 370, 533, 535; III, 87; IV, 128, 386.
• 38 - Bakara 2/67, 213; Mâide 5/57, 58; Kehf 18/56, 106; Enbiyâ’ 21/36; Furkân 25/41; Lokmân 31/6; Câsiye 45/9, 35. 39 - Mâide 5/57, 58; En‘âm 6/32, 70; A‘râf 7/51; ‘Ankebût 29/64; Muhammed 47/36; Hadîd 57/20. 40 - Semerkandî, age., I, 401; Taberî, age., VI, 290; Zemahşerî, age., I, 636-637; Râzî, age., XII, 32.
  • Bakara 2/67 Bakara 2/213 Mâide 5/57 Mâide 5/58 Kehf 18/56 Kehf 18/106 Enbiyâ 21/36 Furkân 25/41 Lokmân 31/6 Câsiye 45/9 Câsiye 45/35 Mâide 5/57 Mâide 5/58 En‘âm 6/32 En‘âm 6/70 A‘râf 7/51 ‘Ankebût 29/64 Muhammed 47/36 Hadîd 57/20
• 41 - A‘râf 7/12; İsrâ’ 17/62; Sâd 38/76. 42 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24, 33; Şu‘arâ 26/54, 111.
  • A‘râf 7/12 İsrâ 17/62 Sâd 38/76 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/33 Şu‘arâ 26/54 Şu‘arâ 26/111
• 43 - Zemahşerî, age., I, 637; Taberî, age., VI, 291.
• 44 - Semerkandî, age., I, 401. 45 - Râzî, age., XII, 33.
• 46 - Semerkandî, age., I, 402; Taberî, age., VI, 291-292; Zemahşerî, age., I, 637; Râzî, age., XII, 34.
• 47 - Bakara 2/210; Mâide 5/59; En‘âm 6/47, 158; A‘râf 7/53, 147; Tevbe 9/52; Yûnus 10/52, 102; Yûsuf 12/64; Nahl 16/33, 35; İsrâ’ 17/93; Enbiyâ’ 21/3; Neml 27/90; Sebe’ 34/17, 33; Fâtır 35/43; Zuhruf 43/66; Ahkâf 46/35; Muhammed 47/18; Rahmân 55/60.
  • Bakara 2/210 Mâide 5/59 En‘âm 6/47 En‘âm 6/158 A‘râf 7/53 A‘râf 7/147 Tevbe 9/52 Yûnus 10/52 Yûnus 10/102 Yûsuf 12/64 Nahl 16/33 Nahl 16/35 İsrâ 17/93 Enbiyâ 21/3 Neml 27/90 Sebe' 34/17 Sebe' 34/33 Fâtır 35/43 Zuhruf 43/66 Ahkâf 46/35 Muhammed 47/18 Rahmân 55/60
• 48 - Râzî, age., XII, 36. 49 - Zemahşerî, age., I, 637-638. 50 - Semerkandî, age., I, 402; Taberî, age., VI, 292-293.
• 51 - Bakara 2/161; Âl-i İmrân 3/87.
  • Bakara 2/161 Âl-i İmrân 3/87
• 52 - Nisa 4/118; Hıcr 15/35; Sâd 38/78. 53 - Bakara 2/89; Ahzâb 33/64. 54 - Bakara 2/88; Nisâ’ 4/13, 46, 52; Mâide 5/60, 64.
  • Nisâ 4/118 Hicr 15/35 Sâd 38/78 Bakara 2/89 Ahzâb 33/64 Bakara 2/88 Nisâ 4/13 Nisâ 4/46 Nisâ 4/52 Mâide 5/60 Mâide 5/64
• 55 - Mâide 5/78. 56 - Nisâ’ 4/47. 57 - Âl-i İmrân 3/61. 58 - Âl-i İmrân 3/87. 59 - A‘râf 7/44; Mü’min 40/52. 60 - Tevbe 9/68; Ahzâb 33/61. 61 - Hûd 11/60. 62 - Hûd 11/99; Kasas 28/42. 63 - Hûd 11/18. 64 - Ahzâb 33/57. 65 - Nisâ’ 4/93. 66 - Ra‘d 13/25; Muhammed 47/23. 67 - Bakara 2/159, 161. 68 - Nûr 24/7, 23. 69 - Feth 48/6.
  • Mâide 5/78 Nisâ 4/47 Âl-i İmrân 3/61 Âl-i İmrân 3/87 A‘râf 7/44 Mü'min 40/52 Tevbe 9/68 Ahzâb 33/61 Hûd 11/60 Hûd 11/99 Kasas 28/42 Hûd 11/18 Ahzâb 33/57 Nisâ 4/93 Ra‘d 13/25 Muhammed 47/23 Bakara 2/159 Bakara 2/161 Nûr 24/7 Nûr 24/23 Fetih 48/6
• 70 - Bakara 2/159. 71 - Bakara 2/89; Âl-i İmrân 3/86-87; A‘râf 7/44. 72 - Tevbe 9/68. 73 - Hûd 11/60, 99; Kasas 28/42. 74 - Hıcr 15/35; Sâd 38/78. 75 - Nisâ’ 4/93. 76 - Âl-i İmrân 3/61; Nûr 24/7. 77 - Ra‘d 13/25. 78 - Hûd 11/17-18. 79 - Zemahşerî, age., I, 393.
  • Bakara 2/159 Bakara 2/89 Âl-i İmrân 3/87 A‘râf 7/44 Tevbe 9/68 Hûd 11/60 Hûd 11/99 Kasas 28/42 Hicr 15/35 Sâd 38/78 Nisâ 4/93 Âl-i İmrân 3/61 Nûr 24/7 Ra‘d 13/25 Hûd 11/18
• 80 - Zemahşerî, age., I, 639. 81 - Taberî, age., VI, 293-294; Râzî, age., XII, 36.
• 82 - Semerkandî, age., I, 402.
• 83 - İslamoğlu, age., s. 297-298’de 3. not.
• 84 - Zemahşerî, age., I, 638-639. 85 - Semerkandî, age., I, 402-403; Taberî, age., VI, 294-295; Râzî, age., XII, 36-37.
• 86 - Mâide 5/60; Yûsuf 12/77; Meryem 19/75; Furkân 25/34. 87 - Mâide 5/60; A‘râf 7/179; İsrâ’ 17/72; Furkân 25/34, 42, 44; Kasas 28/50; Fussılet 41/52; Ahkâf 46/5. 88 - Bakara 2/108; Mâide 5/12, 60, 77; Kasas 28/22; Mümtehıne 60/1.
  • Mâide 5/60 Yûsuf 12/77 Meryem 19/75 Furkân 25/34 Mâide 5/60 A‘râf 7/179 İsrâ 17/72 Furkân 25/34 Furkân 25/42 Furkân 25/44 Kasas 28/50 Fussilet 41/52 Ahkâf 46/5 Bakara 2/108 Mâide 5/12 Mâide 5/60 Mâide 5/77 Kasas 28/22 Mümtehine 60/1
• 89 - Zemahşerî, age., I, 639; Râzî, age., XII, 38.
• 90 - ‘Âdiyât 100/10.
  • ‘Âdiyât 100/10
• 91 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13. 92 - En‘âm 6/59; Lokmân 31/16; Mücâdele 58/6-7. 93 - Bakara 2/143; İsrâ’ 17/13; Kehf 18/49; Kâf 50/18; Necm 53/39-40; Kamer 54/52-53; İnfitâr 82/10-12; Zilzâl 99/7-8.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13 En‘âm 6/59 Lokmân 31/16 Mücâdele 58/7 Bakara 2/143 İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kâf 50/18 Necm 53/40 Kamer 54/53 İnfitâr 82/12 Zilzâl 99/8
• 94 - Tûr 52/23; Vâkı‘a 56/25. 95 - Bakara 2/85, 173, 181, 182, 188, 203, 206, 219; Âl-i ‘Imrân 3/178; Nisâ’ 4/20, 48, 50, 111, 112; Mâide 5/2, 3, 29, 62, 63, 107; En‘âm 6/120; A‘râf 7/33; Nûr 24/11; Ahzâb 33/58; Şûrâ 42/37; Hucürât 49/12; Necm 53/32; Mücâdele 58/8, 9. 96 - Bakara 2/276; Nisâ’ 4/107; Şu‘arâ’ 26/222; Dühân 44/44; Câsiye 45/7; Kalem 68/12; Mütaffifûn 83/12. 97 - Bakara 2/283; İnsân 76/24. 98 - Mâide 5/106. 99 - Furkân 25/68. 100 - Bu konuda bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, e-s-m kökü. 101 - Bakara 2/85, 193; Nisâ’ 4/30; Mâide 5/2, 62; Kasas 28/28; Mücâdile 58/8, 9.
  • Tûr 52/23 Vâkı‘a 56/25 Bakara 2/85 Bakara 2/173 Bakara 2/181 Bakara 2/182 Bakara 2/188 Bakara 2/203 Bakara 2/206 Bakara 2/219 Âl-i İmrân 3/178 Nisâ 4/20 Nisâ 4/48 Nisâ 4/50 Nisâ 4/111 Nisâ 4/112 Mâide 5/2 Mâide 5/3 Mâide 5/29 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/107 En‘âm 6/120 A‘râf 7/33 Nûr 24/11 Ahzâb 33/58 Şûrâ 42/37 Hucurât 49/12 Necm 53/32 Mücâdele 58/8 Mücâdele 58/9 Bakara 2/276 Nisâ 4/107 Şu‘arâ 26/222 Duhân 44/44 Câsiye 45/7 Kalem 68/12 Mutaffifîn 83/12 Bakara 2/283 İnsân 76/24 Mâide 5/106 Furkân 25/68 Bakara 2/85 Bakara 2/193 Nisâ 4/30 Mâide 5/2 Mâide 5/62 Kasas 28/28 Mücâdele 58/8 Mücâdele 58/9
• 102 - Semerkandî, age., I, 403; Taberî, age., III, 298; Râzî, age., XII, 39.
• 103 - Semerkandî, age., I, 226; Taberî, age., III, 325-327; Zemahşerî, age., I, 370; Râzî, age., VIII, 111-112. 104 - Mâide 5/44, 63; Tevbe 9/31, 34.
  • Mâide 5/44 Mâide 5/63 Tevbe 9/31 Tevbe 9/34
• 105 - Bakara 2/245.
  • Bakara 2/245
• 106 - Râzî, age., XII, 40-41.
• 107 - Esed, age., s. 204. 108 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 117. 109 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 152.
• 110 - İslâmoğlu, age., s. 199’da 74. not.
• 111 - Râzî, age., XII, 45. 112 - Taberî, age., VI, 302.
• 113 - Âl-i İmrân 3/32; Rûm 30/45. 114 - Âl-i İmrân 3/57, 140; Şûrâ 42/40. 115 - Bakara 2/190; Mâide 5/87; A‘râf 7/55. 116 - Bakara 2/205; Mâide 5/64; Kasas 28/77. 117 - Bakara 2/276. 118 - Nisâ’ 4/36; Kasas 28/76; Lokmân 31/18; Hadîd 57/23. 119 - Nisâ’ 4/107. 120 - Nisâ’ 4/148.
  • Âl-i İmrân 3/32 Rûm 30/45 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/140 Şûrâ 42/40 Bakara 2/190 Mâide 5/87 A‘râf 7/55 Bakara 2/205 Mâide 5/64 Kasas 28/77 Bakara 2/276 Nisâ 4/36 Kasas 28/76 Lokmân 31/18 Hadîd 57/23 Nisâ 4/107 Nisâ 4/148
• 121 - En‘âm 6/141; A‘râf 7/31. 122 - Enfâl 8/58. 123 - Nahl 16/23. 124 - Hacc 22/38.
  • En‘âm 6/141 A‘râf 7/31 Enfâl 8/58 Nahl 16/23 Hacc 22/38
• 125 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Nisâ’ 4/31; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Ahkâf 46/16; Teğâbün 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8. 126 - Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/31, 129; Mâide 5/18, 40; Enfâl 8/70; Yûsuf 12/92; Ahzâb 33/71; Câsiye 45/14; Ahkâf 46/31; Feth 48/2, 14; Hadîd 57/28; Saff 61/12; Teğâbun 64/17. 127 - Âl-i İmrân 3/16, 31, 135, 147, 193; Yûsuf 12/97; İbrâhim 14/10; Ahzâb 33/71; Zümer 39/53; Mü’min 40/11; Ahkâf 46/31; Saff 61/12; Nûh 71/4.
  • Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Nisâ 4/31 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Ahkâf 46/16 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Enfâl 8/70 Yûsuf 12/92 Ahzâb 33/71 Câsiye 45/14 Ahkâf 46/31 Fetih 48/2 Fetih 48/14 Hadîd 57/28 Saff 61/12 Teğâbun 64/17 Âl-i İmrân 3/16 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/135 Âl-i İmrân 3/147 Âl-i İmrân 3/193 Yûsuf 12/97 İbrâhîm 14/10 Ahzâb 33/71 Zümer 39/53 Mü'min 40/11 Ahkâf 46/31 Saff 61/12 Nûh 71/4
• 128 - Mâide 5/65; Tevbe 9/21; Yûnus 10/9; Hacc 22/56; Şu‘arâ’ 26/85; Lokmân 31/8; Sâffât 37/43; Tûr 52/17; Vâkı‘a 56/12, 89; Kalem 68/34; Me‘âric 70/38; İnfitâr 82/13; Mutaffifûn 83/22.
  • Mâide 5/65 Tevbe 9/21 Yûnus 10/9 Hacc 22/56 Şu‘arâ 26/85 Lokmân 31/8 Sâffât 37/43 Tûr 52/17 Vâkı‘a 56/12 Vâkı‘a 56/89 Kalem 68/34 Me‘âric 70/38 İnfitâr 82/13 Mutaffifîn 83/22
• 129 - Zemahşerî, age., I, 644; Râzî, age., XII, 47.
• 130 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 160.
• 131 - Râzî, age., XII, 47.
• 132 - Esed, age., s. 206’da 84. not.
• 133 - Semerkandî, age., I, 405; Taberî, age., VI, 306.
• 134 - Zemahşerî, age., I, 644.
• 135 - Âl-i İmrân 3/75. 136 - Taberî, age., VI, 306; Râzî, age., XII, 47.
  • Âl-i İmrân 3/75
• 137 - Semerkandî, age., I, 405-406; Taberî, age., VI, 307-308; Râzî, age., XII, 49-50.
• 138 - Ahmed b. Hanbel, I, 309. 139 - Râzî, age., XII, 48.
• 140 - Râzî, age., XII, 51.
• 141 - Kehf 18/29; Teğâbun 64/2; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/37, 55; İnsân 76/3, 29; ‘Abese 80/12; Tekvîr 81/28. 142 - Meryem 19/76; Hacc 22/16; Muhammed 47/17; Teğâbun 64/11; Müddessir 74/31.
  • Kehf 18/29 Teğâbun 64/2 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/37 Müddessir 74/55 İnsân 76/3 İnsân 76/29 ‘Abese 80/12 Tekvîr 81/28 Meryem 19/76 Hacc 22/16 Muhammed 47/17 Teğâbun 64/11 Müddessir 74/31
• 143 - Bakara 2/272; Kasas 28/56. 144 - Bakara 2/272; ‘Abese 80/7.
  • Bakara 2/272 Kasas 28/56 Bakara 2/272 ‘Abese 80/7
• 145 - Taberî, age., I, 317-318. 146 - Semerkandî, age., I, 59, 407; Zemahşerî, age., I, 148. 147 - Semerkandî, age., II, 388. 148 - Buhârî, Cenâiz, 29:91; Müslim, Kader, 6. 149 - İslâmoğlu, age., s. 26’da 1. not.
• 150 - Bakara 2/62; Mâide 5/69; Hacc 22/17. 151 - Semerkandî, age., I, 59; Taberî, age., I, 319; Zemahşerî, age., I, 149. 152 - Bu kelimenin irabı hakkında çeşitli ihtimaller ve izahları için bk. Zemahşerî, age., I, 647-648.
  • Bakara 2/62 Mâide 5/69 Hacc 22/17
• 153 - Râzî, age., XII, 51-52. 154 - Zemahşerî, age., I, 148. 155 - Bakara 2/62, 111, 113, 120, 135, 140; Mâide 5/14, 18, 51, 69, 82; Tevbe 9/30; Hacc 22/17. 156 - Semerkandî, age., I, 376; Taberî, age., I, 318.
  • Bakara 2/62 Bakara 2/111 Bakara 2/113 Bakara 2/120 Bakara 2/135 Bakara 2/140 Mâide 5/14 Mâide 5/18 Mâide 5/51 Mâide 5/69 Mâide 5/82 Tevbe 9/30 Hacc 22/17
• 157 - Müslim, Birr, 32, 34; İbn Mâce, Zühd, 9; Ahmed b. Hanbel, II, 285, 539.
• 158 - Bakara 2/62, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/199; Hadîd 57/19. 159 - Bakara 2/62, 112, 262, 272, 274, 277, 281; Âl-i İmrân 3/25, 57, 161, 185, 199; Nisâ’ 4/152, 173; Enfâl 8/60; Hûd 11/15, 111; Nahl 16/96, 97, 173; Nûr 24/25; Kasas 28/54; Ahzâb 33/31; Fâtır 35/30; Zümer 39/10, 35, 70; Şûrâ 42/40; Ahkâf 46/19; Muhammed 47/36; Hadîd 57/19, 27. 160 - Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/170; Mâide 5/69; En‘âm 6/48; A‘râf 7/35, 49; Yûnus 10/62; Zuhruf 43/68; Ahkâf 46/13. 161 - Semerkandî, age., I, 59; Taberî, age., I, 494.
  • Bakara 2/62 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/199 Hadîd 57/19 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/272 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/161 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/152 Nisâ 4/173 Enfâl 8/60 Hûd 11/15 Hûd 11/111 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Nahl 16/173 Nûr 24/25 Kasas 28/54 Ahzâb 33/31 Fâtır 35/30 Zümer 39/10 Zümer 39/35 Zümer 39/70 Şûrâ 42/40 Ahkâf 46/19 Muhammed 47/36 Hadîd 57/19 Hadîd 57/27 Bakara 2/38 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/170 Mâide 5/69 En‘âm 6/48 A‘râf 7/35 A‘râf 7/49 Yûnus 10/62 Zuhruf 43/68 Ahkâf 46/13