Kasas Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 88 âyetten oluşan, adını 25. âyette geçen “kıssalar” anlamındaki الْقَصَص el-kasas kelimesinden alan Kasas sûresi inişe göre 67, resmî sıralamada ise 28. sûredir.

Kasas sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Neml sûresiyle de ondan bir önceki sûre olan Şu‘arâ’ suresiyle de yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, Hz. Mûsâ kıssası ile devam etmeleri en önemli ortak noktalardır (Neml 7-14; Kasas 3-46). Öyle ki bu durum iki sûrenin adeta birbirinin devamı olduğu izlenimi vermektedir. Ayrıca kâinat kitabından sunulan çeşitli konu başlıkları da iki sûrenin ortak konularındandır (Neml 59-64; Kasas 71-73). Dahası mahşere iyilik getirenlerle kötülük götürenlerin akıbetleri de her iki sûrede ele alınmaktadır (Neml 89-90; Kasas 84).

Kasas sûresi, büyük ölçüde Hz. Mûsâ’nın Firavun’la olan kıssasından söz etmektedir. Bu bağlamda Firavun’un korkunç zulmünün sonrasında Yüce Allah’ın İsrailoğularına olan ikramı dile getirilmekte, Hz. Mûsâ’nın ırmağa bırakılması ve sonrasında annesine geri döndürülmesiyle devam etmektedir.

14. âyetten itibaren, şehirde kendisinden yardım isteyen birisine destek olurken karşıdakini öldürmesi olayı gündeme getirilmekte, sonrasında o şehirden kaçıp Medyen’e doğru yola çıktığı ve Medyen suyunda iki kız kardeşle karşılaştığı, onlara hayvanları sulamakla yardım etmesinin sonucunda babalarının onu ödüllendirmek için çağırması ve orada 8 veya 10 yıl kalması hatırlatılmaktadır. 29. âyetten itibaren, Tûr’a doğru yola çıktığı, ailesiyle birlikte orada bir ışık gördüğü, kendisine ilahi hakikatlerin ulaştırılması anlamında seslenildiği, nihayet değneğiyle ilgili olarak bir tecrube yaşadığı beyan edilmektedir. Ayrıldığı şehre gönderilirken kardeşinin de yanında olmasını istediği, her ikisinin birlikte gönderildiği, kavminin onu şiddetle reddettiği, Firavun’un ona karşı küstahça davrandığı, ilahlık tasladığı, sonrasında Firavun’un ordusuyla birlikte denizde boğuldukları haber verilmektedir.

44. âyetten itibaren, konu Hz. Peygamber’e getirilmekte, müşrik muhataplarının sözleriyle Firavun zamanındakilerin davranışlarının benzeştiği beyan edilmektedir. Kitap ehlinden insanların iman etmesi durumunda kendilerine ödüllerinin iki kat verileceği hatırlatılarak, Mekkeli müşriklerin hadsiz çıkışları cevaplandırılmaktadır.

63. âyetten itibaren, azgınların akıbetlerinin feci olacağı haber verilmekte, iman edenlerin de kurtulmuş olacakları bildirilmektedir. Daha sonra kâinat kitabından bazı konu başlıkları ele alınmakta, Kârûn’un azgınlığına gönderme yapılmakta, onun gibilerin nasıl yerle bir edildiği bildirilmektedir.

Sûrenin son grup âyetinde, âhiret yurdunun muttakilere hazırlanmakta olduğu, iyilik getirenlerin ödüllendirileceği, diğerlerine de yaptıklarının karşılığının verileceği beyan edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy beklemediği, bu nedenle kendisine gelen vahiyler doğrultusunda bir duyarlılık ortaya koyması kendisinden istenmekte, sûre tek ilah vurgusuyla ve sadece O’nun bâkî kalacağı, hükmün O’na aidiyeti ve bütün insanların hesap vermek üzere O’na döndürüleceği bilgisiyle sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 52-60. âyetlerinde kitap ehlinden duyarlı kişilerin inanç ve ödül durumunu, boş işlere karşı tutumlarını beyan ettikten sonra, hidayetin kişilerin tercihinin sonucu olduğunu ifade etmekte, inkârcıların gereksiz korkularını cevaplandırmakta ve azgın milletleri helak edişiyle ilgili uygulamasını bildirmekte, ardından da dünya hayatının geçiciliğini dile getirmektedir.

a) Kitap Ehlinin İmanı ve Ödülleri

Yüce Allah, sûrenin 52-55. âyetlerinde kendilerine daha önce kitap verilelerin Kur’ân’a inandıklarını, âyetler kendilerine aktarıldığında onun Rablerinden gelen gerçek olduğunu bilip ona inandıklarını, öncesinde de müslüman olduklarını beyan etmekte, inançlarında kararlılık gösterdikleri için kendilerine ödüllerinin iki kez verileceğini, bunların kötülükleri iyiliklerle karşıladıklarını ve kendilerine rızık olarak verilenlerden infak ettiklerini haber vermektedir.

Ardından, bu kişiler boş sözler işittiklerinde ondan yüz çevirip “Bizim işlerimiz bize, sizin işleriniz size. Size selâm olsun. Biz kendini bilmezlere itibar etmeyiz” diyerek onlarla atışmadıkları, tartışmadıkları belirtilmektedir.

Bu âyetlerin Medine döneminde indirilmiş olma ihtimali vardır; çünkü ele alınan konular Mekkeliler veya Mekke’de yaşayanlar değil, Medine’deki kitap ehliyle ilişkilidir.

ı. Kitap Ehlinin Kur’ân’a İmanı ve Müslümanlıkları

اَلَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِه۪ هُمْ بِه۪ يُؤْمِنُونَ وَاِذَا يُتْلٰى عَلَيْهِمْ قَالُوٓا اٰمَنَّا بِه۪ٓ اِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنَآ اِنَّا كُنَّا مِنْ قَبْلِه۪ مُسْلِم۪ينَ “Ondan (Kur’an’dan) önce kendilerine kitap verdiklerimiz(den bazısı) ona (Kur’an’a) inanırlar. Kendilerine (Kur’an) tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman ‘Ona iman ettik. Şüphesiz ki o, Rabbimizden gelen gerçektir. Esasen biz daha önce de müslümanlardık.’ derler.”

Buradaki اَلَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ ellezîne âteynâhum ifadesi “kendilerine şunu) verdiğimiz kişiler”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “o kitabı, o vahyi”;مِنْ قَبْلِه۪ min kablihî ifadesi “ondan önce”; هُمْ hum zamiri “onlar”; بِه bihî ifadesi “ona”; يُؤْمِنُونَ yu’minûne fiili “inanmaktadırlar”; وَاِذَا يُتْلٰى ve izâ yütlâ edilgen fiili “ve okunduğu, tilavet edildiği, aktarıldığı zaman”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “inandık”; بِه bihî ifadesi “ona”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak(tır), gerçek(tir)”; مِنْ رَبِّنَا min rabbinâ ifadesi “bizim Rabbimizden(dir)”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki bizler”; كُنَّا künnâ fiili “biz (şöyle) idik”; مِنْ قَبْلِه۪ min kablihî ifadesi “ondan önce”; مُسْلِم۪ين müslimîne kelimesi ise “Müslümanlar, tselimiyet gösterenler” demektir.

Burada kitap ehlinden olan bazılarının Kur’ân’a iman etmeleri ve hakka teslimiyet içerisinde olduklarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِه۪ هُمْ بِه۪ يُؤْمِنُونَ “Ondan (Kur’an’dan) önce kendilerine kitap verdiklerimiz(den bazısı) ona (Kur’an’a) inanırlar.” Bu âyetin benzerleri Bakara 2/121, Nisâ’ 4/162, Mâide 5/83-84, En‘âm 6/114, İsrâ’ 17/107-109 ve ‘Ankebût 29/47’de de geçmektedir. Yüce Allah Hz. Muhammed’e gönderdiği ve hakikatleri ayrıntılı olarak ele alıp açıkladığı vahyine, kendilerine daha önce içerisinde ilahi ilkelerin yer aldığı ve الْكِتَاب el-kitâb denilen mesajların verildiği kitap ehlinden kişilerin de inanması gerektiğini beyan etmektedir.

Âyetin sonundaki يُؤْمِنُونَ yu’minûne fiili “inanmak” anlamına gelse de burada mesaj olarak “inanmanın gerekmesi” şeklinde bir boyutun varlığını düşünebiliriz.(1) Esasında kitap ehlinden insanların bu son vahye inandıkları noktasında başka âyetler de vardır.(2) Dahası, devam eden âyetlerdeki mesajlar da bu doğrultuda şekillenmektedir. Buna rağmen, mesele sadece kitap ehlinden inananların bulunduğunu bildirmek değil, tümüyle kitap ehlinin ve elbette bütün insanların bu mesaja inanmalarının zorunlu olduğunu ortaya koymaktır.

Tefsirlerimizde verilen bilgilere göre, kitap ehlinden olmasına rağmen daha sonra Kur’ân’a inananlar vardı ve bunların sayısının 18 ila 40 arasında olduğu belirtilmektedir.(3) Zira İmâm Mücâhid’den gelen bir rivayete göre, Kasas 28/52-55. âyetler kitap ehlinden müslüman olanlar hakkında indirilmiştir. Hatta Selmân-ı Fârisî ve Abdullah b. Selâm bunlardan ikisidir.(4)

Bu âyetlerin Habeşistan’a hicret sonrasında Ca‘fer-i Tayyâr ile birlikte dönen 40 kişi olduğu da rivayet edilmektedir ki bu durumda âyetlerin Medenî olması zorunluluğu ortadan kalkar. Rifâ‘a b. Kurayzâ bu âyetlerin 10 kişi hakkında indiğini, kendisinin de bunlardan birisi olduğunu ifade etmiştir. Burada sözü edilenlerin Şam’dan gelen 10 kişi olduğu da rivayet edilmektedir.(5)

Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi, sebebin özel oluşu mesajın genel oluşuna engel değildir.(6) Dolayısıyla kendisinde ve hakkında böyle bir özellik bulunan herkes âyetin hükmüne dâhildir ve nihayet ister Mekke döneminde olsun, isterse Medine döneminde olsun, kitap ehlinden iman etmiş olan herkesin bu âyet grubunda verilen bilgilere muhatap olduğunu söylemek durumundayız.

2. وَاِذَا يُتْلٰى عَلَيْهِمْ قَالُوٓا اٰمَنَّا بِه۪ٓ اِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنَآ اِنَّا كُنَّا مِنْ قَبْلِه۪ مُسْلِم۪ينَ “Kendilerine (Kur’an) tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman ‘Ona iman ettik. Şüphesiz ki o, Rabbimizden gelen gerçektir. Esasen biz daha önce de müslümanlardık.’ derler.” Yüce Allah kitap ehlinden olup da Kur’ân’a iman eden ehl-i kitapla ilgili olarak bir detay vermekte, Kur’ân hakikatleri kendilerine tilâvet edildiğinde, yani “okunup aktarıldığında” Kur’ân’a iman ettiklerini, çünkü onun Yüce Allah’tan gelen gerçek olduğunu, daha önce de müslüman olduklarını beyan ettiklerini hatırlatmaktadır.

Bu kelimenin edilgen fiil kalıbında Kur’ân’da yütlâ ve tütlâ şeklinde 23 kullanımı vardır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bunların bir kısmı olumlu içeriktedir;(7) ancak çoğunluğu inkârcıların vahye karşı olumsuz tavrını ortaya koymaktadır.(8)

a) Vahyin Yüce Allah katından olduğunu bilip ona iman etmek bu bağlamda kitap ehlinden olup iman edenlerin ilk özelliği olarak verilmektedir. Mâide 5/83-84’te kitap ehlinden olanların Kur’ân’ı duyduklarında dile getirdikleri şu sözler de aynı hakikati işaret etmektedir: “Rasûl’e indirileni duydukları zaman, tanış çıktıkları gerçekten dolayı gözlerinden yaşlar boşandığını görürsün. Derler ki: Ey Rabbimiz! İman ettik, bizi (hakka) şahit olanlarla beraber yaz. Rabbimizin bizi iyiler arasına katmasını umup dururken niçin Allah’a ve bize gelen gerçeğe iman etmeyelim?”

Muhatap kılındıkları vahyin Yüce Allah’tan gelen gerçek olduğuna inanmak için onu daha önce haber veren bir bilgiye ihtiyaç vardır. Bu noktada ellerinde bulunan kutsal metinlerde Kur’ân ve Hz. Muhammed’le ilgili bilgilerin bulunduğu ve her iki metnin de ortak noktalar içerdiğini söylemek hatalı olmasa gerektir. Zaten Mâide 5/83’teki bilgiler bunun apaçık bir ispatıdır. Bu arada Bakara 2/146 ve En‘âm 6/19’da “kendilerine kitap verilenlerin Hz. Peygamber’i kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanıyacakları” beyan edilerek aynı hakikate dikkat çekilmiş olmaktadır.

Konunun ele alındığı İsrâ’ 17/107-109’da da şu bilgiler yer almaktadır: “De ki: Siz ona ister inanın, ister inanmayın; şu bir gerçek ki, daha önce kendilerine ilim verilenlere (Kur’an) okununca ‘Rabbimizi tesbîh ederiz ki O’nun vaadi mutlaka yerine getirilmiştir’ diyerek derhal yüzüstü secdeye kapanırlar. (Kur’ân okumak) onların saygısını arttırmış olarak (tekrar tekrar) ağlayarak yüz üstü yere kapanırlar.” İşte bu âyetler konuyu çok daha net ifadelerle ortaya koymakta ve kitap ehlinden olup vahye duyarlı davrananların gerçeği farkedip nasıl secdeye kapandıkları beyan edilmiş olmaktadır.

Bu mesajlarla uyumlu olacak şekilde Âl-i İmrân 3/110’da “kitap ehlinin içinden iman edenlerin bulunduğu, ancak çoğunun yoldan çıktığı” bildirilmektedir. Ayrıca yine Âl-i İmrân 3/113-115’te de şu bilgilere yer verilmektedir: “Hepsi bir değildir; ehl-i kitap içinde istikamet sahibi bir topluluk vardır ki, gece saatlerinde secdeye kapanarak Allah’ın âyetlerini okurlar. Onlar, Allah’a ve ahiret gününe inanırlar; iyiliği emreder, kötülükten menederler; hayırlı işlere koşuşurlar. İşte bunlar iyi insanlardandır. Onların yaptıkları hiçbir hayır karşılıksız bırakılmayacaktır. Allah, takvâ sahiplerini çok iyi bilir.”

Yine kitap ehlinin hem kendilerine, hem de Hz. Peygamber’e indirilen vahiyle ilgili durumları bağlamında Âl-i İmrân 3/199’da şöyle buyrulmaktadır: “Kitap ehlinden öyleleri var ki, hem Allah’a, hem size indirilene, hem de kendilerine indirilene tam bir samimiyetle ve Allah’a boyun eğerek iman ederler. Allah’ın âyetlerini az bir paraya satmazlar. İşte onlar için Rableri katında ecirleri vardır. Şüphesiz Allah, hesabı çabuk olandır.” İşte bu ve benzer âyetler kitap ehlinin hepsinin bir olmadığını, içlerinden iyilerin de bulunduğunu açıkça göstermektedir.

Bu konuda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Hadîd 57/28’dir: “Ey iman edenler! Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun ve Peygamberine inanıp güvenin ki O (Allah da) size rahmetinden iki kat versin; size ışığında yürüyeceğiniz bir nûr lütfetsin ve sizi bağışlasın. Allah, ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet sahibidir).”

b) Kitap ehlinin müminleri kendilerinin Kur’ân’dan ve Hz. Peygamber’den önce de müslüman olduklarını beyan etmişlerdi. Bu ifade esasında vahyin yetiştirmek istediği insan tipinin genel adının “Müslüman” olduğunu ortaya koymaktadır.

“İslâm ve müslüman terimlerinin tüm vahiylere iman etmiş kimseleri kapsadığının ve bu terimlerin özelleştirilemeyeceğinin, hepsinden öte, Kur’ânî ifadelerin bir “isme” değil, bir “niteliğe, duruşa ve hale”, yani “Yüce Allah’a kayıtsız şartsız itaat etme” haline isim olduğunun açık ve net bir ifadesidir.”(9) Zemahşerî’nin de dediği gibi İslâm, her muvahhidin yani Allah’ı tek ilah olarak bilen, buna inanan ve vahyi onaylayan herkesin sıfatıdır,(10) vesselâm.

Yüce Allah Kur’ân’da katında “makbul tek inancın İslâm, yani O’na teslimiyet olduğunu” Âl-i İmrân 3/19’da beyan etmekte, Âl-i İmrân 3/85’te ise “İslam’dan başka bir din edinenden bunun kabul edilmeyeceğini” ilan etmektedir. Bu nedenledir ki Mâide 5/3’te “Bugün size dininizi ikmal ettim; size olan nimetimi tamamladım; din olarak da sizin için İslâm’ı uygun gördüm” buyurarak katında tek geçerli dinin İslâm olduğunu ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili olarak peygamber kıssalarına bakıldığında Yûnus 10/72’de Hz. Nûh’un “Ben Müslümanların öncüsü olmakla emrolundum” dediği, Bakara 2/131’de Hz. İbrâhim’e hitaben “(Rabbine) teslim ol dendiğinde onun da “Âlemlerin Rabbine teslim oldum” dediği bildirilmektedir. Âl-i İmrân 3/67’de de Hz. İbrâhim’in “Müslüman bir hanif olduğu” bildirilmektedir. Bakara 2/132’de Hz. Ya‘kûb’un oğullarına vasiyyetinde “Allah sizin için bu dini seçmiştir; o halde sadece ve sadece Müslümanlar olarak ölün” dediği bildirilmektedir.

Bakara 2/128’deki bilgilere göre Hz. İbrâhim’le birlikte oğlu Hz. İsmâil de Müslümandı ve bunun için dua etmişlerdi. Bu nesillerden sonra gelen diğer peygamberlerden Hz. Lût ve ona iman edenler de Zâriyât 51/36’daki bilgilere göre Müslümandı. Yûsuf 12/101’de belirtildiği üzere hayatın her türlü derdini ve ısdırabını çeken, sonrasında Mısır’da Maliye Bakanı olan Hz. Yûsuf, “Müslüman olarak ölmesi ve sâlihlere katılması” duasını yapmış ve müslüman olduğunu ilan etmişti.

Yûnus 10/84’e göre Hz. Mûsâ ve İsrailoğulları da Müslümandı. Aynı şekilde Yûnus 10/90’a göre Firavun’un boğulurken ilan ve itiraf ettiği ancak kabul edilmeyen iman cümlelerinde dile getirdiği üzere “İsrailoğullarının Allah’a iman ettiği ve müslümanlar oldukları” anlaşılmaktadır. Bütün bunlara ilave olarak İsrailoğullarına gönderilen bütün nebilerin Müslüman olduğu Mâide 5/44’de haber verilmektedir. Neml 27/44’te Sebâ melikesi Belkıs kendisinin Hz. Süleyman ile birlikte Müslüman olduğu bilgisine yer verilmektedir. Nihâyet Mâide 5/111’deki beyana göre Hz. İsâ da beraberindeki müminleri olan Havârileri de Müslümandı.

Sözün özü şudur: İslâm Yüce Allah’a teslim olma anlamında tevhid dininin genel adıdır. Peygamberlerin isimleri değişik olsa da, kendilerine ilahi mesajlar çeşitli dillerde gönderilmiş olsa da, daha sonra insanlar o ilahi mesajlara gönül verenleri farklı adlarla isimlendirmiş olsa da “Allah’a kulluk edip Tâğût denilen şeytan ve onun izindekilerden kaçınanlar” aslında Müslümandırlar. Bu nedenledir ki Yüce Allah Hacc 22/78’de “inananlara Kur’ân’dan önce de Müslüman adını verdiğini, şimdi de kendilerine Müslüman dediğini” beyan etmektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kitap ehlinden olup da daha sonra indirilen Kur’ân’a iman ettiğini söyleyen kişiler Kur’ân’dan önce de “Allah’a teslim olanlar” anlamında Müslümanlar olduklarını bu şekilde dile getirmiş oldular.

ıı. Ödüllerinin İki Kat Oluşu ve İki Önemli Özellikleri

اُو۬لٰٓئِكَ يُؤْتَوْنَ اَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُوا وَيَدْرَؤُ۫نَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ “İşte bunlara (inanan kitap ehline), sabretmeleri nedeniyle ödülleri iki kez verilecektir. Bunlar kötülüğü iyilikle savar ve kendilerine verdiğimiz rızıktan da infak ederler.”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike ifadesi “işte onlar(a)”; يُؤْتَوْنَ yü’tevne edilgen fiili “verilecektir”; اَجْرَهُمْ ecrahum tamlaması “onların ecirleri, ödülleri”; مَرَّتَيْنِ merrateyni kelimesi “iki kez”; بِمَا صَبَرُوا bimâ saberû ifadesi “sabretmiş olmalarına karşılık”;وَيَدْرَؤُ۫نَ ve yedraûne fiili “ve karşılarlar”; بِالْحَسَنَةِ bi’l-haseneti kelimesi “iyilikle”; السَّيِّئَة es-seyyiete sözcüğü “kötülüğü”;وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ve mimmâ razaknâhum ifadesi “ve kendilerine rızık olarak verdiğimiz şeylerden”; يُنْفِقُونَ yunfikûne fiili ise “infak etmektedirler” demektir.

Burada kitap ehlinden olup da Kur’ân’a da iman edenlerin ödülleri ve fedakârlıkları gündeme getirilmektedir.

1. اُو۬لٰٓئِكَ يُؤْتَوْنَ اَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُوا “İşte bunlara (inanan kitap ehline), sabretmeleri nedeniyle ödülleri iki kez verilecektir.” Yüce Allah, Kur’ân’ı indirmeden önce kendi inançları doğrultusunda Müslüman olduğunu söyleyen ve Kur’ân’a da iman eden kitap ehlinden insanlara, çektikleri sıkıntıların karşılığına sabretmeleri nedeniyle ödüllerinin iki kez verileceğini beyan etmekte, onları müjdelemektedir. Hak edenlere ödüllerinin Yüce Allah katında oluşuyla ilgili olarak çeşitli müjdeler başka bazı âyetlerde de zikredilmektedir.(11)

a) Daha önce içinde bulundukları sosyal ve inanç çevreleri onların Kur’ân’a iman etmelerini elbette hoş karşılamamış ve muhtemelen kendilerini çeşitli eziyetlere maruz bırakmışlardı. İşte bu eziyetler nedeniyle, benimsedikleri bu inanç ve tevhide sahip çıkma duygusunun bir karşılığı ve ödülü olarak Yüce Allah bu kişilere iki kez ödül vereceğini beyan etmektedir.

Ödüllerden birisi “Kur’ân öncesi dönemde Müslüman olmaları” nedeniyleydi; diğeri de “Kur’ân’a iman edip ona tâbi olmaları” sebebiyledir.(12) İki dönemde de Müslüman olup Müslüman kalabilmek elbette çok büyük bir erdem ve çok büyük bir kararlılık ve tutarlılıktı.

Bazı âlimlerimiz buradaki “iki imanı” da “Hz. Peygamber ve Kur’ân”la ilişkilendirmişler, şu izahı yapmışlardır: İlkinde Hz. Peygamber henüz peygamber olmadan önce kendi kitaplarındaki bilgi nedeniyle ona iman etmişlerdi; diğerinde ise peygamber olduktan sonra iman edip ona tâbi olmuşlardı.(13)

Bir taraftan inançta sabır, diğer taraftan gelen baskılara karşı göğüs germe fedakârlığı, söz konusu kitap ehlinden olup Kur’ân’a da iman eden Müslümanlara Yüce Allah’ın özel bir ikramıdır. Rivayetlere göre Ebû Cehil bu şekilde iman eden kitap ehlinden kişilere “Sizden daha cahilini görmedim; kendi dininizi bırakıp onun dinini aldınız” diyerek onları ayıplayıp kınamış, onlar ise bir rivayete göre “Neden Allah’a iman etmeyelim ki”(14) demişler; diğer rivayete göre ise kendisine hiç cevap vermemişlerdi. Hatta Süddî’den gelen bir rivayete göre Yahudiler Abdullah b. Selâm’ı ayıplayıp ona sövüp saymışlar, o ise “selâm size” deyip geçmişti.(15)

Benzer bir konunun ele alındığı Hadîd 57/27-29’da şu bilgiler yer almaktadır: “Sonra bunların izinden ardarda peygamberlerimizi gönderdik. Meryem oğlu İsa’yı da arkalarından gönderdik, ona İncil’i verdik; ona uyanların kalplerine şefkat ve merhamet vermiştik. Uydurdukları ruhbanlığa gelince, onu biz yazmadık. Fakat kendileri Allah rızasını kazanmak için yaptılar. Ama buna da gereği gibi uymadılar.”

“Biz de onlardan iman edenlere mükâfatlarını verdik. İçlerinden çoğu da yoldan çıkmışlardır. Ey iman edenler! Allah’a karşı muttaki (duyarlı) olun ve Rasûlü’ne de inanın ki O, size rahmetinden iki kat versin ve size ışığında yürüyeceğiniz bir nûr lütfetsin; sizi bağışlasın. Allah, çok bağışlayan, çok esirgeyendir. Böylece kitap ehli, Allah’ın lütfundan hiçbir şey elde edemeyeceklerini bilsinler. Lütuf bütünüyle Allah’ın elindedir, onu dilediğine bahşeder. Allah, büyük lütuf sahibidir.”

İşte bu âyet grubunda sözü edilen muhataplar Hz. İsâ’nın tebliğ ettiği esaslara iman edenlerdi. Yüce Allah Hadîd 57/28. âyette onlara “Ey iman edenler” diye hitap ettikten sonra, Hz. Peygamber’e de iman etmeleri gerektiğini bildirmekte, bunun karşılığında kendilerine iki kat rahmet vereceğini, ışığında yürüyebilecekleri bir nûr lutfedeceğini ve hatalarını da bağışlayacağını haber vermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle Hadîd sûresinin bu âyetleri mesaj bakımından birbirini desteklemekte, hatta tamamlamaktadır diyebiliriz.

b) Bu âyette sözü edilen يُؤْتَوْنَ اَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ “iki kez ecir (ödül) verilmesi” ifadesi, bizim tercihimize göre hemen peşinden gelen بِمَا صَبَرُوا bimâ saberû “sabretmelerine kaşılık” ifadesiyle ilişkilidir ve hak edenlere ödülün “iki kez verilmesi” veya onlara “iki kez ödül verilmesi” manasını içermektedir. Bu doğrultuda âyette geçen مَرَّتَيْن merrateyni sözcüğünü doğrudan verdiği “iki kere” manasına almaktayız. Benzer bir mesaj Hadîd 57/28’de يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِه۪ yü’tiküm kifleyni min rahmetihî şeklinde zikredilmekte ve “size rahmetinden iki kat versin” manasına gelmektedir.

Ancak başka bazı âlimler “iki kez ödül verilme sebebi”ni söz konusu kitap ehlinin sadece sabretmeleriyle değil de buna ilave olarak “kötülüğü iyilikle karşılamaları” ve “infak etmeleri”yle de ilişkilendirmektedirler. Bu tercihe göre âyetin anlamı şöyle olmaktadır: “İşte bunlara (inanan kitap ehline), sabretmelerinden, kötülüğü iyilikle savmalarından ve kendilerine verdiğimiz rızıktan da infak etmelerinden ötürü ödülleri iki defa verilecektir.”(16)

Hem bu tercih hem de bizim yaklaşımımız âyette verilmek istenen mesaja uygundur. Sadece diğer yaklaşıma göre ödülün iki kez verilmesinin nedeni daha fazla fedakârlıklarla ilişkilendirilmiş olmaktadır. Daha önce de belirttiğimiz üzere, bize göre iki kez ödül verilmesinin nedeni Kur’ân’dan önceki doğru ve istikametli tercihleri ile Kur’ân’a iman etmeleri nedeniyle uğradıkları sıkıntıları göğüslemeleridir. Bu arada âyette geçen مَرَّتَيْن merrateyni kelimesine “iki kez” değil de “pek çok defalar” manasının da verildiğini, maksadın çokluk ifade etmek olduğunu belirtmekte yarar görmekteyiz ki bu da doğrudur.(17)

2. وَيَدْرَؤُ۫نَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ “Bunlar kötülüğü iyilikle savar ve kendilerine verdiğimiz rızıktan da infak ederler.” Yüce Allah kitap ehlinden olup da Hz. Peygamber’e ve Kur’ân’a iman edenlerin “sabretmeleri”ne ilave olarak iki fedakârlıklarına daha değinmektedir. Bunlardan birisi “kendilerine yapılan kötülüklere iyilikle karşılık vermeleri”, diğeri de “Allah’ın onlara ihsan ettiği nimetlerden ve rızıklardan fakirlere infak etmeleri”dir.

a) وَيَدْرَؤُ۫نَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ “Bunlar kötülüğü iyilikle savarlar.” Bu ifade müşriklerin sözlerini iyi bir şekilde karşılamak, şirke karşı imanı tercih etmek, kötü söze iyi sözle karşılık vermek, kötülükleri iyiliklerle savmak, işledikleri günahları salih amellere dönüştürmek, kendilerine yapılan haksızlık ve işkenceleri hoşgörüp affetmek şeklinde yorumlanabilir.(18)

Ra‘d 13/19-22’de sağduyu sahibi müminlerin özelliklerinin sayıldığı bağlamda Yüce Allah onların da “Allah’ın rızasını kazanmak için inançlarında sabrettiklerini, namazlarını kıldıklarını, kendilerine verilenlerden gizli ve aşikâr bir şekilde infak ettiklerini ve kötülüğü iyilikle karşıladıklarını” beyan etmektedir.

Benzer bir ifade Hz. Peygamber’e yönelik bir buyruk olarak Mü’minûn 23/96’da yer almaktadır. Ayrıca Hz. Peygamber’in inşa edildiği Fussılet 41/34’te de “iyilikle kötülüğün bir olamayacağı, kötülüğün en güzel şekilde karşılanması gerektiği, sonrasında ise aralarında düşmanlık bulunanların sıcak birer dosta dönüşebilecekleri” ifade edilmektedir. Bu âyetin devamında Fussılet 41/35’te “kötülüğü iyilikle karşılayabilenlerin sabırlı insanlar olduğu ve bu hayırdan kendilerine büyük bir pay verileceği” bildirilmektedir.

Hûd 11/114’te verilen bilgiye göre, kötülükleri iyiliklerle karşılayanların ödülü “yaptıkları iyiliklerin önceki kötülükleri silecek olması”dır. Dahası Furkân 25/70’e göre de “tevbe edip iman eden ve salih amel işleyenlerin daha önce yaptıkları kötülükleri Yüce Allah’ın iyiliklere çevireceği” de büyük bir lütuftur.

Nebî (as)’ın Muaz (ra)’a “Kötülüğün arkasından bir iyilik yap ki onu silsin, mahvetsin”(19) dediğinde kast ettiği de budur. Hz. Peygamber Kur’ân’dan beslenmeden herhangi bir söz söylemeyeceği için işte kötülük-iyilik karşılaştırmasında söylediği bu güzel söz naklettiğimiz bu âyetlerden beslenmektedir. Kur’ân ve Hz. Peygamber ya da Kur’ân-Sünnet bütünlüğüne verilebilecek en güzel örneklerden birisi de işte budur.

Hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, hem de meallerini verdiğimiz diğer âyetlerde göze çarpan ortak nokta, kötülüğü iyilikle savabilmenin sabırla olan yakın ilgisidir. Sabretmesini bilmeyenler elbette acele hareket edip sonradan pişman olacakları pek çok hatayı kolayca yaparlar. Bu nedenledir ki “iyiliğe iyilikle karşılık vermek her yiğidin kârıdır; kötülüğe iyilikle karşılık vermek ise er yiğidin, mert yiğidin kârıdır.” Müslüman elbette mert insandır; inancında sabırlı ve kararlı olduğu için karşısına çıkartılacak her türlü eziyete de göğüs germesini bilir.

b) وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ “Kendilerine verdiğimiz rızıktan da infak ederler.” Yüce Allah kitap ehlinden yiğitlerin bu bağlamda saydığı önemli fedakârlık özelliklerinden birisinin de Allah’ın kendilerine verdiği rızıklardan bir bölümünü fakirlere infak etmeleri olduğunu beyan etmektedir. Kur’ân’da gerçek müminlerin özelliklerinin sayıldığı pek çok âyette(20) bu özellik zikredilmektedir.

Âyette رَزَقْنَا razaknâ fiilinin başındaki مِمَّا mimmâ ifadesi verilen rızıkların hepsinin değil, bir bölümünün infak edilmesi gerektiğini gösteren bir min-i teb‘îdıyye yani “bazısı, bir kısmı” manasını içeren bir edata sahiptir.

Bir insanı diğerlerinden farklı kılan en önemli ayrıcalıklardan birisi de “infak sahibi olması”dır. İnfâk, bir insanın gariban birinin yüreğine kimse görmeden yol bulması, ona ulaşması anlamında ekonomik boyutu daha öncelikli olan bir kavramdır. Kök anlamlarından birisi de “tünel” demek olan infâk, bir ekonomik serveti mağdurlara verip karşılığında teşekkür dahi beklememe erdemidir.

Meselenin ekonomik boyutu bir tarafa, infak bir iman kurumudur. İmanı olanın mutlaka infakı da olmalıdır. Bunun için mesele sadece ekonomik değil, hayatın bütün alanlarında ve hemen hemen herkese ulaşılması gereken bir infak konusu vardır. Servetin, malın, bilginin, ilginin, şefkatın, tecrubenin, bedenin, ruhun, hâsılı inasanla ilgili her bir değerin infakı vardır. İnfakın zirvesi ise canını Allah yolunda verebilmektir. Meseleye bu açıdan bakıldığında, infakın sanıldığı gibi imkânla sınırlı olmadığı, imanla ilgili olduğu gün gibi ortaya çıkmaktadır.

11 âyetten oluşan Münâfikûn sûresinin ilk sekiz âyetinde münafıklardan söz edildikten sonra son üç âyette infaktan söz edilmesi, infak denen paylaşımcı erdemin nifakın yani münafıklığın panzehiri olduğunu kavratmayı amaçlamaktadır. Münafıklıktan kurtulmanın en kestirme yolu infaktır. İnfakımız hayatımızı çepeçevre kuşatmalı, her mağdurun yüreğine gidecek bir yol bulmak için çaba sarfetmenin cana ve bedene minnet olduğu unutulmamalıdır.

“İnfak” kavramıyla ilgili olarak Bakara 2/215’te geniş malumat verdiğimiz için burada daha fazla detaya girmek istemiyoruz. Şu sözümüzle toparlayalım: İnfak imkanla sınırlı bir kurum değil, imanla alakalı bir duyarlılıktır; bir anlamda imanın iman olmasını sağlayan en önemli salih amellerden bir tanesidir.

ııı. Cahillere Karşı Tutumları

وَاِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ اَعْرَضُوا عَنْهُ وَقَالُوا لَنَآ اَعْمَالُنَا وَلَكُمْ اَعْمَالُكُمْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ لَا نَبْتَغِي الْجَاهِل۪ينَ “Onlar, boş söz duydukları zaman ondan yüz çevirip ‘Bizim işlerimiz bize, sizin işleriniz size. Size selam olsun! Biz, cahillere itibar etmeyiz!’ der (geçer)ler.”

Âyetteki وَاِذَا سَمِعُوا ve izâ semi‘û fiili “ve işittikleri, duydukları zaman”; اللَّغْو el-lağve kelimesi “boş söz”; اَعْرَضُوا a‘radû fiili “yüz çevirirler”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan”; وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve (şöyle) derlerdi, derler, demiş olurlar”; لَنَآ lenâ ifadesi “bize ait(tir)”; اَعْمَالُنَا a‘mâlünâ tamlaması “bizim işlerimiz”; وَلَكُمْ ve leküm ifadesi “ve sizindir, size ait(tir)”; اَعْمَالُكُمْ a‘mâlüküm tamlaması “sizin işleriniz”; سَلَامٌ selâmun kelimesi “selam, esenlik”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, sizin üzerinize (olsun)”; لَا نَبْتَغِي lâ nebteğî fiili “ilgilenmemekteyiz, ilgi göstermemekteyiz”; الْجَاهِل۪ين el-câhilîne kelimesi ise “kendini bilmezlere, cahillere” demektir.

Burada kitap ehlinden olup Hz. Peygamber’e iman edenlerin bazı özellikleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin Medenî olduğu ve Abdullah b. Selâm hakkında indirildiği rivayet edilmektedir.(21)

1. وَاِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ اَعْرَضُوا عَنْهُ “Onlar, boş söz duydukları zaman ondan yüz çevirirlerdi.” Yüce Allah kitap ehlinden olup da daha sonra Kur’ân’a ve Hz. Peygamber’e iman edenlerin önceki âyetteki özelliklerine ilave olarak bir başka niteliklerini hatırlatmakta ve lağv denen “boş şey”lerle karşılaştıklarında onlardan yüz çevirdiklerini beyan etmektedir.

Burada söylenmek istenen şey muhtemelen şudur: Kitap ehlinden duyarlı kişiler Hz. Peygamber’e iman edip ona tâbi olmaları nedeniyle müşrik veya kitap ehlinden birileri tarafından herhangi bir sataşmaya, karalamaya, alay veya tehditlere maruz kalmaları durumunda onlara hak ettikleri türden veya aynı şiddette, aynı dozda cevap vermezler; o kötü şeye bulaşmamaya özen gösterir, muhataplarından yüz çevirirler.(22)

Kur’ân’da dokuz kez(23) geçen اللَّغْو el-lağv kelimesi, “boş ve anlamsız söz” demektir. Buradan hareketle lağv, bir taraftan “hakikatı ve aslı olmadığı için”, diğer taraftan da “faydasız veya zararlı olduğu için terk edilip ortadan kaldırılması görev olan lüzumsuz şeyler”dir.(24) Bu âyette geçen اللَّغْو el-lağv kelimesi, “aldırılmaması ve terk edilmesi gereken boş söz, boş iş, abes” demektir.(25)

Bu isimle anılan şeylerden kaçınmak, boş şeylerle karşılaşınca oradan uzaklaşmak mümin olmanın gerekleri arasında sayılmaktadır.(26) İşte bunu başarıp cennetlik olanlar bu fedakârlıklarının karşılığında cennette hiçbir şekilde boş söz işitmeyecekleri gibi, hiçbir yalana da şahit olmayacaklardır.(27) Dünyada onlara vaadedilen ödülle ilgili yalanlanmadıklarını görecekler ve bunun mutluluğunu yaşayacaklardır.

2. وَقَالُوا لَنَآ اَعْمَالُنَا وَلَكُمْ اَعْمَالُكُمْ “(Devamla) ‘Bizim işlerimiz bize, sizin işleriniz size.’ der (geçer)lerdi.” Kitap ehlinden olup Hz. Peygamber’e tâbi olanlar kendilerine sataşıldığında muhataplarına aynı şekilde sataşarak cevap vermemekte, “Sizin işlerinizi size, bizimkiler de bize” diyerek onlara bulaşmamaya çalışırlardı.

Bu ifadenin bir benzeri Bakara 2/139’da şu şekilde geçmektedir: “De ki: O bizim de Rabbimiz, sizin de Rabbiniz olduğu halde Allah hakkında bizimle tartışıyor musunuz? Bizim yaptıklarımız bize, sizin yaptıklarınız da size aittir. Biz sadece O’na gönülden bağlananlarız.”

Söylemek istedikleri şuydu: Biz sahip olduğumuz şeylerle mutluyuz, onlardan ve onlarla olmaktan razıyız; siz de sizinkilerden memnunsuz.(28)

Yorumunu yapmakta olduğumuz ifade “Sizin dininiz size, bizimki de bize” şeklinde de yorumlanmaktadır.(29) Bu yorum esasında desteğini Kâfirûn 109/6’daki “Sizin dininiz size, benimki de bana” âyetinden almaktadır. Biz bizim yapıp ettiklerimizin hesabını vereceğiz; siz de sizin yapıp ettiklerinizin hesabını vereceksiziniz. Bizim yaptıklarımızın sorumluluğu bize, sizin yaptıklarınızın sorumluluğu da size aittir.

Müslüman oldukları için karşıtları tarafından çeşitli sataşmalara, eziyetlere ve sıkıtılara maruz bırakılanlara her zaman lazım olacak muhteşem bir metot kazandıracak şekilde Yûnus 10/41’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer onlar seni yalanlarlarsa onlara de ki: Benim yaptığımı bana, sizinki de size. Siz benim yaptıklarımdan uzaksınız; ben de sizin yaptıklarınızdan uzağım.”

Kur’ân’ın inşa ettiği aklın ve şahsiyetin en önemli göstergelerinden birisi de “öteki” ile ilişkilerde takınacağı bu tavırdır. Fiilî olarak savaşmayanlara karşı saldırılıp savaşılmaz; durduğu yerde duranlarla da ilişkiler kesilmez. Sataşmalarına itibar ve aldırış edilmez; icabında sakin ve vakur duruşla kendilerine en güzel cevap verilmiş olur.

3. سَلَامٌ عَلَيْكُمْ لَا نَبْتَغِي الْجَاهِل۪ينَ “Size selam olsun! Biz, cahillere itibar etmeyiz!” Âyetin bu bölümü “Size selâm olsun (yani Allah’a ısmarladık). Bizim kendini bilmezlerle işimiz olmaz” şeklinde de tercüme edilebilir. Bu ifade karşıdakine “dua” anlamında bilinen “selam” manasına gelmemektedir. Eğer ille de “dua” anlamında yorumlanacaksa, o zaman “Allah sizi İslam ile şereflendirsin” şeklinde bir anlam söz konusu edilebilir.(30)

Furkân 25/63’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah has kullarının özelliklerini sayarken ilk sıralarda yer verdiği özelliklerden birisi budur. İlgili âyette şöyle buyrulmaktadır: “Câhiller (kendini bilmezler) onlara laf attığında (muhatapları incitmeksizin), ‘Selam!’ der (geçer)ler.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen خَاطَبَ hâtabe fiili “karşılıklı olarak birbirine hitap etmek” manasında adeta bir tartışma ortamını ifade etmektedir. Onlarla karşılıklı olarak konuştuklarında inkârcıların kendilerine sataşmaları söz konusu ediliyor demektir.

Müminler “selam” ile karşılık verdiklerine göre, karşıdakiler “sataşıyor” demektir. Zaten onlar müminlerle alay ediyorlar,(31) kendilerine sefîh diyorlardı.(32) Furkân 25/63 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Kasas 28/55’te verilen mesaj aynıdır. Çünkü kendilerinden ayrılırken kullanılan سَلَام selâmun kelimesi ile muhatapları niteleyen el-câhilîne kelimesi her iki âyette de yer almaktadır.

Âyette geçen الْجَاهِل۪ين el-câhilîne kelimesi “hiçbir şey bilmeyenler” anlamına gelmemektedir. Bunlar “ahlaken düşükler”, “edepten yoksun olanlar”, “kendini bilmezler”, “doğru ve yanlışın ne olduğunu hakkıyla ayırt etmeyenler” demektir.(33) Dahası, Bakara 2/67’de de olduğu gibi, hakkın ve hakikatin ne olduğunu bilmelerine rağmen, hakka karşı duran ve düşmanlık yapan kimselerdir. Bunlar, inkârcılıklarında durmayı becermeyip kendilerini tutamayan saldırgan tiplerdir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zikredilen سَلَام selâm kelimesi “vakarlı ve güzel bir şekilde esenlik dilemek” manasına gelmektedir.(34) Cahillerin sataşmalarına onların tavrı gibi cevap vermemek, onlara “selametle, yolunuz açık olsun, uğurlar olsun” demek bir anlamda Hz. İbrâhim’in babasına dediği türden “vedalaşma selâmı”dır.(35)

Burada Müslümanlar arasındaki tazim, saygı, esenlik ve rahmet duası olan “Allah’ın selamı”ndan söz edilmemekte, âyet eğer Medenî kabul edilecekse bir anlaşma söz konusu edilmektedir denebilir.(36) Çünkü muhataplar Müslüman değillerdir. Bu durumda maksat, onların sataşmalarına aynı şekilde cevap vermemek, karşılık vermeye tenezzül etmemek, sözlerine tahammül gösterip çekip gitmek olmalıdır.

Burada dile getirilen tavır, Âl-i İmrân 3/186’da sözü edilen türden saldırı ve eziyetlere karşı direnç gösterip sorumluluğunu bilmekle de uyumlu bir davranıştır. Bu konuda Yûnus 10/41, Şu‘arâ’ 26/261, Sebe’ 34/25, Şûrâ 42/15, Mümtehıne 60/4 ve Kâfirûn 109/6 gibi âyetlerde verilen mesajlar da aynı noktada ele alınabilir. Bütün bu âyetlere bakıldığında müslümanarın karşıtlarına aldırış etmemeleri, onlarla didişmemeleri ve kendi işleriyle ilgilenmeleri gerektiği üzerinde duruluyor denebilir.

b) Hidayet Kurumu ve İnkarcıların Olumsuz Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 56-57. âyetlerinde öncelikle “(Ey Peygamber!) Sen sevdiğini hidâyete erdiremezsin; ancak Allah dileyene/layık gördüğüne hidâyet eder. O, hidâyete erdirilecek olanları gayet iyi bilir” beyanıyla hidayetin dileyenlerin isteğine bağlı olduğunu bildirmektedir.

Ardından, inkârcıların, “Biz seninle beraber doğru yola uyarsak, yurdumuzdan atılırız” dedikleri, buna karşılık Yüce Allah tarafından kendilerine şu cevabın verildiği beyan edilmektedir: “Onları, kendi katımızdan bir rızık olarak her şeyin ürünlerinin toplanıp getirildiği güvenli, dokunulmaz bir yere (Mekke’ye) yerleştiren de biz değil miydik? Fakat onların çoğu (bu gerçeği) bilmezler.”

ı. Hidayette Kulun Etkinliği

اِنَّكَ لَا تَهْد۪ي مَنْ اَحْبَبْتَ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ يَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُ وَهُوَ اَعْلَمُ بِالْمُهْتَد۪ينَ “Sen sevdiğini doğru yola ulaştıramazsın ancak Allah dileyeni (layık gördüğünü) doğru yola ulaştırır. O, doğru yola ulaştırılmış olanları iyi bilendir.”

Âyetteki اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; لَا تَهْد۪ي lâ tehdî fiili “hidayete erdiremezsin, hidayet edemezsin”; مَنْ اَحْبَبْتَ men ahbebte ifadesi “senin sevdiğin kişi(ler)i, sevdiklerine”;وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve lakin, ancak”; اللّٰهَ allâh kelimesi “Allah”; يَهْد۪ي yehdî fiili “hidayete erdirir, hidayet eder”; مَنْ يَشَآءُ men yêşâu ifadesi “dileyeni, layık gördüğünü”; وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “gayet iyi bilen(dir), bilmektedir”; بِالْمُهْتَد۪ينَ bi’l-muhtedîne kelimesi ise “hidayete erdirilmiş olanları” demektir.

Burada hidayetle ilgili olarak çok önemli temel ilke gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّكَ لَا تَهْد۪ي مَنْ اَحْبَبْتَ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ يَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُ “Sen sevdiğini doğru yola ulaştıramazsın ancak Allah dileyeni (layık gördüğünü) doğru yola ulaştırır.” Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere hadis kaynaklarımızda bu âyetin Hz. Peygamber’in amcası Ebû Tâlib hakkında indirildiğine dair bilgiler yer almaktadır.(37)

a) Müfessirlerimizin büyük çoğunluğuna göre, bu âyet Hz. Peygamber’in amcası Ebû Tâlib’le ilgili olarak indirilmiştir. Rivayete göre, amcasının vefatı öncesinde Rasûlüllah (as) yanına varmışti ki Ebû Tâlib’in yanında Ebû Cehil ve Abdullah b. Ümeyye bulunuyordu. Hz. Peygamber “Ey amcacığım, ‘Allah’tan başka ilâh yoktur’ de de Allah katında sana şahitlik edeyim” deyince, diğer iki müşrik lafa karışarak “Ey Ebû Tâlib! Abdülmuttalib’in dininden vaz mı geçeceksin?” demişlerdi. Bu konuşmalar devam ederken Ebû Tâlib küfür üzere vefat etmişti.(38)

Başka rivayetlerde Ebû Tâlib’in lâ ilâhe illellâh demediği ve öylece öldüğü, hatta “Başkalarının beni ayıplaması olmasaydı derdim” gibi bir söz söylediği de nakledilmektedir. Onun bu olumsuz durumu nedeniyle Hz. Peygamber’in “Sana duadan yasaklanmadığım sürece bağışlanman için Yüce Allah’tan istiğfarda bulunacağım” demiş, ancak bu defa da Tevbe 9/113. âyet indirilmişitir. Bu konuda benzer daha başka rivayetler de nakledilmektedir.(39)

b) Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve insanların hidayete erdirilmeleri noktasında son aşama anlamında herhangi bir etkinliğinin olmayacağını beyan etmekte, bu arada kendisini de teselli etmektedir. Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3 ve Fâtır 35/8’deki bilgilere göre Hz. Peygamber kavminin ona iman etmemesinden dolayı kendini perişan edercesine aşırı derecede üzülüyordu.

Kavminden olup da iman edenlere sevinen Hz. Peygamber, Kasas 28/52-55. âyetlerde dile getirildiği üzere yabancılardan da yani kitap ehlinden de insanların iman etmelerine seviniyor, bundan büyük mutluluk duyuyordu; ancak kavminin inkârcıları, özellikle de yakınlarının iman etmemesi ise onu feci bir şekilde üzüyordu.

c) Âyetin iniş sebebi olarak da aktarıldığına göre, çocukluğundan itibaren onu yanına alan, kendisine annelik ve babalık yapan sevgili amcası Ebû Tâlib’in ölümü esnasında iman etmemesinden dolayı elbette çok daha fazla kahrolmuştu. İşte tam da bu üzüntülü haldeyken Kasas sûresinin 56. âyeti indirilmiş ve Hz. Peygamber’in rahatlaması sağlanmıştı. Nitekim Bakara 2/272 ve ‘Abese 80/7’de kulların hidayete ermemesinden ve arınmamasından Hz. Peygamber’in sorumlu olmadığı açıkça bildirilmektedir.

d) Âyetin iniş sebebi olarak verilen bilgiler eğer doğruysalar buraya kadar söylediklerimiz elbette geçerlidir; ancak hayatını hak bir davaya, İslam davasına adayan, varlığını adeta Hz. Peygamber’in risaletine vakfeden amcasının oğlu Ebû Tâlib’in iman etmeden ölmesi kolayca geçiştirilebilecek bir şey değildir. Elbette insanlar isterlerse inanırlar, istemezlerse inanmazlar ve istedikleri hayatı yaşamayı tercih ederler. Ancak Ebû Tâlib’in Hz. Peygamber’e olan ilgisini ve sahiplenişini sadece kan bağına bağlamayı çok doğru ve yeterli göremiyoruz.

Konuyla ilgili rivayetlere bakarak, o tür malumatı esas alarak böyle fedakar bir yiğidin Müslüman olmadan öldüğüne inanmaktansa bu rivayetlerin aktarımında bir sorun olması ihtimalini daha doğru ve anlaşılabilir bulmaktayız. Bunca fedakarlık içeren bir hayatın inanç noktasında olsun şirk ve küfür üzere bittiği kabulü bizce çok sağlıklı değildir. Eğer duygusallık gibi algılanmayacaksa belirtelim ki, kişilerin yaşadıkları hayat üzere öleceklerini, böyle büyük bir fedakarlık ebidesi şahsiyetin imansız yani şirk üzere ölmüş olamayacağını belirtmekle yetinelim.

e) Hidâyet bir akıl, irade ve gönül işidir. Kişi hidayeti kendisi isteyecek ki Yüce Allah da hidayeti yaratmış olsun. Şûrâ 42/52’deki bilgiler ışığında hidayet noktasında Hz. Peygamber’in yapabileceği işin “yol göstermek” olduğunu söylemeliyiz. Hidâyet etmek kula nispet edildiğinde “yol göstermek, rehberlik etmek”, Yüce Allah’a nispet edildiğinde ise “hidayete erdirmek” anlamında yorumlanmalıdır.

f) Hidayet konusunda Fâtiha 1/6’da oldukça geniş bilgiler verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacak, sadece bu âyetteki ifadeler üzerinde durmakla yetineceğiz.

ı. Bu cümlenin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer almakta,(40) hepsinde de aynı vurgu söz konusu edilmektedir.

ıı. Yüce Allah Hz. Peygamber’in kendi sevdiğini hidayete erdiremeyeceğini beyan ederek hidayete erdirme alanını hiç kimseyele paylaşmadığını bildirmektedir. Nahl 16/9, Kehf 18/29, Hacc 22/16, İnsân 76/3, Leyl 92/12 gibi pek çok âyette hidayet etmek fiili doğrudan Yüce Allah’a nispet edilmektedir. Kullara nispette ise daha önce de belirttiğimiz gibi kelimenin anlamı yol göstermek şeklindedir. Bakara 2/272, İbrâhim 14/4 gibi âyetlerde hidayetin insan iradesinin sonucunda Yüce Allah’ın yaratmasıyla gerçekleşeceği anlaşılmaktadır.

ııı. Yüce Allah dileyene, yani hak edene, layık gördüğüne hidayet eder; dileyeni, hak edeni, layık gördüğünü ise dalalette bırakır. Burada belirleyici olan husus önce Yüce Allah’ın hidayet için temel ilkeleri bildirmesi, ardından Hz. Peygamber’in onları tebliğ edip öğretmesi, sonrasında kulun istemesi ve nihayet Yüce Allah’ın da hidayeti onaylamasıdır. Anlaşılıyor ki herhangi bir insanı Hz. Peygamber’in sevmesi onun hidayete erdirilmesi için yeterli değildir; kişinin kendisinin tercih etmesi gereklidir.

g) Âyetteki ifadeden elde edilebilecek bir başka sonuç ise muhabbet denen sevginin doğuştan getirilen boyutunun görmezlikten gelinmemesidir. Meveddet sonradan elde edilen ve içini belli ilkelerin doldurduğu sevgidir; muhabbet ise hem değerlerden oluşabilir hem de doğuştan getirilebilir. Sevginin meveddet olabilmesi iman birlikteliğine bağlıdır; ancak muhabbette iki tarafın da imanlı olması şart değildir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet bunun açık bir delilidir. Hz. Peygamber amcası Ebû Tâlib’i seviyor, ona muhabbet besliyordu. Ancak müminler kendilerinden olmayan inkârcılara muhabbet besleyebiliyor olsalar da meveddet besleyemeyeceklerini unutmamalıdırlar. Zira Mücâdile 58/22 ve Mümtehıne 60/1’de verilen bilgiler bunu gerektirmektedir.

Belki de sırf bu nedenledir ki Hz. Peygamber şu harika uyarısını yapmak durumunda kalmıştır:

أحبب حبيبك هوناما عسي أن يكون بغيضك يوماما

وأبغض بغيضك هونا ما عسي أن يكون حبيبك يوماما

“Sevdiğini ölçülü sev ki, bir gün onu sevmemen gerekebilir; sevmediğini de ölçülü bir şekilde sevme ki, bir gün onu sevmen gerekebilir.”(41)

2. وَهُوَ اَعْلَمُ بِالْمُهْتَد۪ينَ “O, doğru yola ulaştırılmış olanları iyi bilendir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e moral vermeye devam etmekte ve yakınlarından da olsa iman etmeyenler için çok fazla üzülmemesi gerektiğini beyan ederek hidayete erdirilenleri de erdirilecek olanları da kendisinin gayet bildiğini ifade etmektedir.

Âyette geçen الْمُهْتَد۪ين el-mühtedîne kelimesi “hidayete erdirilenler” manasına geldiği gibi genellikle “hidayete erdirilecek olanlar” manasında yorumlanmaktadır. Çünkü konu daha önce hidayete erdirilenlerden ibaret değil, aksine henüz hidayete erdirilmemiş olanlarla ilgilidir. Bu durumda söz konusu kelimeye gelecek zaman manası verilerek “hidayete erdirilecek olanlar” anlamını vermeyi uygun bulduk.(42)

Gelecekle ilgili meseleler gayb konularıdır ve peygamberler, hatta melekler dâhil Yüce Allah bildirmediği sürece hiç kimse bunları bilemez; Neml 27/65. âyet bunun delilidir. Bu nedenledir ki âyette geçen اَعْلَم a‘lem kelimesinin bu ism-i tafdîlin manasını “daha iyi bilir” şeklinde değil de “gayet iyi bilir” şeklinde vermeyi tercih ettik. “Daha iyi bilir” olunca “başka bilenler de olabilir” ihtimali gayb konularını başkalarının da bilebileceğini akla getirir ki bu durum asla ve asla söz konusu edilemez.

Kasas sûresinin 37. âyetinde de belirttiğimiz gibi, Yüce Allah kimin saptığını, kimin de hidayet üzere olduğunu gayet iyi bildiğini pek çok âyette dile getirmektedir.(43) Bu konuda ve her konuda Yüce Allah’ın bilgisi tamdır; herhangi bir eksiklik ve yanlışlık içermemektedir. Âyette ism-i tafdîl sıgasının kullanılma nedeni de budur. Burada vurgulanan husus, kimin hidayet üzere olduğunu, kimin saptığını sadece Yüce Allah’ın bildiği, başkalarının bu konuda fikir beyan etme ve karar verme yetkisinin olmadığıdır. Çünkü konu bütünüyle Yüce Allah’ın iradesine ve kararına bağlıdır.

ıı. İnkârcıların Yersiz Bahaneleri

وَقَالُوٓا اِنْ نَتَّبِعِ الْهُدٰى مَعَكَ نُتَخَطَّفْ مِنْ اَرْضِنَا اَوَلَمْ نُمَكِّنْ لَهُمْ حَرَمًا اٰمِنًا يُجْبٰىٓ اِلَيْهِ ثَمَرَاتُ كُلِّ شَيْءٍ رِزْقًا مِنْ لَدُنَّا وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “(İnkârcılar) ‘Biz seninle birlikte o doğru yola uyarsak, yerimizden (yurdumuzdan) atılırız!’ demişlerdi. Onları, kendi katımızdan bir rızık olarak her şeyin ürünlerinin toplanıp getirildiği güvenli, dokunulmaz bir yere (Mekke’ye) yerleştiren de biz değil miydik! Fakat onların çoğu (bu gerçeği) bilmezler.”

Âyetteki وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve demişlerdi ki”; اِنْ نَتَّبِعِ in nettebı‘ fiili “eğer tâbi olursak, eğer uyarsak”; الْهُدٰى el-hüdâ kelimesi “o hidayete, doğru yola”; مَعَكَ me‘ake ifadesi “seninle birlikte”; نُتَخَطَّفْ nutehattaf edilgen fiili “sürülürüz, sürgün ediliriz”; مِنْ اَرْضِنَا min ardınâ tamlaması “bizim ülkemizden, toprağımızdan”; اَوَلَمْ نُمَكِّنْ evelem nümekkin fiili “yerleştirmemiş miydik”; لَهُمْ lehum ifadesi “onları, onlar için”; حَرَمًا اٰمِنًا haramen âminen tamlaması “güvenli saygın (bir yere)”; يُجْبٰى yücbâ edilgen fiili “getirilmektedir, çekilmekteidr, akmaktadır”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona, oraya”; ثَمَرَات semerâtü kelimesi “meyveler, ürünler”; كُلِّ شَيْءٍ külli şey’in tamlaması “her şeyin, her şeyden”; رِزْقًا rızkan sözcüğü “rızık, rızık olarak”; مِنْ لَدُنَّا min ledünnâ ifadesi “bizim katımızdan”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve lakin, ancak”; اَكْثَرَهُمْ akserahum tamlaması “onların çoğu, çoğunluğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “(gerçeği) bilmemektedirler” demektir.

Burada müşriklerin bir tereddüdü ve Yüce Allah’ın onlara yönelik bazı hatırlatmaları gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالُوٓا اِنْ نَتَّبِعِ الْهُدٰى مَعَكَ نُتَخَطَّفْ مِنْ اَرْضِنَا “(İnkârcılar) ‘Biz seninle birlikte o doğru yola uyarsak, yerimizden (yurdumuzdan) atılırız!’ demişlerdi.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e ve Kur’ân’a iman etmemeleriyle ilgili olarak çok tuhaf ve yüzeysel bir bahane ileri sürdüklerini haber vermektedir.

Rivayet edildiğine göre, Hâris b. Osman b. Âmir b. Nevfel b. Abdi Menâf Hz. Peygamber’e gelip onun asla yalan konuşmadığını söylemiş, sadece eğer kendisine iman ederlerse inkârcı Arapların kendilerini topraklarından süreceğini ileri sürmüştü.(44) İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre ise bunu bir kişi değil, Kureyş’ten bir grup dile getirmiş, âyet de bu tür sözler üzerine indirilmiştir.(45) Âyetteki ifadelerin çoğul kalıpta getirilmiş olması İbn Abbâs’ın görüşünün daha isabetli olduğunun bir delilidir.

Âyette geçen الْهُدٰى el-hüdâ kelimesi Mekkeli inkârcıların Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği değerlerin hidayet vesilesi olduğunu bildiklerini göstermektedir. Basit ve doğru olmayan gerekçelere itibar edip hidâyet olduğunu bilip itiraf ettikleri hakikatten uzak durmaları anlaşılabilir bir durum değildir.

‘Ankebût 29/67’de yutehattafü şeklinde benzer olarak bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen نُتَخَطَّفْ nutehattaf edilgen fiili yırtıcı kuşların av kapması gibi “süratle çarpıp alınmak” manasında “hızlıca çarpılmak” anlamını vermekte, dolayısıyla eğer iman ederlerse yerlerinin ve yurtlarının hemen ellerinden alınacağını, dolayısıyla sürülecekleri korkularını ifade etmektedir.

Bu fiille aynı kökten gelen tahtafu fiili Hacc 22/31’de “gökten düşerken kuşların kapıp götürdüğü bir şey” benzetmesinde de kullanılmaktadır. Ayrıca Medine’ye hicret eden Mekke’li Müslümanların orada hicret öncesi dönemde yurtlarından sürgün edilme korkularıyla ilgili olarak Enfâl 8/26’da yetehattafe fiili kullanılmaktadır.

Sözün burasında Medine’ye yönelik yaşanan hicrete dair de kısa bir bilgi vermek gerekir. Bilindiği üzere, Mekke’de müminlere yönelik baskılar yaşanmış, boykotlar uygulanmış ve hayat şartları müminler için çok zor bir hal almıştı. Ancak görünen gerekçeler bunlar olsa da, Medine’ye hicretin asıl amacı dinin uygulanması ve bir medeniyet meydana getirilecek bir mekân edinilmesi ihtiyacıydı. Asıl adı Yesrib olan Medine’ye bu ismin verilme nedeni de budur.

Hicret müslümanların geri dönmek üzere çıktıkları bir yolculuğun adıdır. İnkârcıların korktuğu türden bir mekândan ebedi olarak sürülmek değildir. Kaldı ki iman insana iki âlemin varlığını öğretir ve onun bu duyarlılıkla yaşamasını ister. İki âleme inanan için asıl önemli olan yurt ebedi ve cennetle şekillenecek olandır. İnkârcıların gözden akçırdığı en önemli nokta maalesef burası olmuştur.

İnkârcı zihniyetin ortaya koyduğu bu çekinceye Yüce Allah “üç” şekilde cevap vermektedir. İlk cevap âyetin devam eden şu cümlesinde yer almaktadır:

2.اَوَلَمْ نُمَكِّنْ لَهُمْ حَرَمًا اٰمِنًا يُجْبٰىٓ اِلَيْهِ ثَمَرَاتُ كُلِّ شَيْءٍ رِزْقًا مِنْ لَدُنَّا “Onları, kendi katımızdan bir rızık olarak her şeyin ürünlerinin toplanıp getirildiği güvenli, dokunulmaz bir yere (Mekke’ye) yerleştiren de biz değil miydik!” Yüce Allah Mekke’li inkârcıların bu yersiz bahanelerini cevaplamakta ve kendilerine yaptığı büyük bir iyiliği “ilk cevap” olarak hatırlatmaktadır.

a) اَوَلَمْ نُمَكِّنْ لَهُمْ حَرَمًا اٰمِنًا “Onları, güvenli, dokunulmaz bir yere (Mekke’ye) yerleştiren de biz değil miydik?” Konuyla ilişkili olacak şekilde ‘Ankebût 29/67’de de şöyle buyrulmaktadır: “Çevrelerinde insanlar kapılıp götürülürken, bizim (Mekke’yi) güven içinde saygın bir yer yaptığımızı görmediler mi? Onlar Allah’ın nimet(ler)ine nankörlük edip hâlâ bâtıla mı inanıyorlar!”

Bu âyette yer alan bilgiden de hareket ederek, Mekke civarında yaşayanların başkaları tarafından kaçırıldığı veya yerlerinden yurtlarından edildiği, Yüce Allah’ın ise onları güvenli ve dokunulmaz bir yer olarak Mekke’ye yerleştirdiği anlaşılmaktadır. Çevrelerinde bu tür olayların yaşandığını bilip gören Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e iman etmeleri durumunda kendilerinin de oradan uzaklaştırılacakları endişesi, gerçeği yansıtmamaktadır.

Kureyş sûresinde verilen bilgiler Yüce Allah’ın onların kış ve yaz seyahatlerini güvene kavuşturmuş, açlıklarını gidermiş ve korkulardan onları emin kılmıştır. Zaten güvenilir bir şehre dönüştürülmüş olan ve bu yönüyle civardaki şehirlerden farklı olan Mekke’de yaşayan inkârcıların iman etmeleri durumunda oradan sürüleceklerini düşünüp endişelenmeleri son derece yersiz ve anlamsız bir bahaneden başka bir şey değildi. Harem-i Şerîf’in de içinde bulunduğu bu şehir Arapların saygı duyduğu, orada bulunanlara sataşılmadığı, çevrede olup biten onca huzursuzluğa rağmen Mekke’nin bundan uzak tutulduğu bilinmektedir.

Bakara 2/125’teki bilgi gereği Beyt-i Harâm, yani Kâbe Hz. İbrâhim’den beri bir “güven ve toplanıp sevap kazanma yeri” olarak tanıtılmıştı. Dahası Âl-i İmrân 3/97’de “Kâbe’ye girenlerin güvende olacakları” beyan edilerek, o mekânın ayrıcalığı muhataplara hatırlatılmıştır.

Esasında Mekke’nin bu özelliği Hz. İbrâhim’in duasının kabulünden beri devam etmekteydi(46) ve onlar bunu biliyorlardı. Kendilerine çok daha yakın olan Fil vakası da bunun bir delili ve ispatı durumundaydı. Bütün bu gerçeklere rağmen ileri sürdükleri bahanenin savunulabilir ve sığınılabilir bir tarafı yoktur.

b) يُجْبٰىٓ اِلَيْهِ ثَمَرَاتُ كُلِّ شَيْءٍ رِزْقًا مِنْ لَدُنَّا “Kendi katımızdan bir rızık olarak her şeyin ürünlerinin toplanıp getirildiği (güvenli, dokunulmaz Mekke’ye yerleştiren de biz değil miydik?)” Âyette yer alan ve dikkat çeken bu ifade, Mekke’nin sadece güvenilir bir yer olması değil, Yüce Allah’ın bir lütfu ve ihsanı olarak her şeyi kapsayacak ve onlara gerekli olacak türlü türlü meyvelerden oluşan rızıkların da toplanıp şehre getiriliyor olmasıdır.

Âyette geçen ثَمَرَاتُ كُلِّ شَيْءٍ “her şeyin ürünleri, her türlü ürün, meyve” ifadesi Neml 27/23’te Seba melikesi Belkıs için de kullanıldığı gibi “gerekli olan kadar” manasına alınmalıdır. Demek ki orada yaşayanlara veya oraya ziyaret için gidenlere neler lazım ise her şeyin mahsülünden ürünler Mekke’ye getirilmekte, sağlanan seyahat güvenliği nedeniyle de orada yaşayanlar aç ve susuz bırakılmamaktalardı. Bu durum Hz. Peygamber’in peygamberliğinden önce de böyleydi. Buna rağmen şimdi eğer Hz. Peygamber’e iman edip tâbi olurlarsa yurtlarından atılacakları korkusu hiçbir şekilde doğru olamaz.

3. وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Fakat onların çoğu (bu gerçeği) bilmezler.” Yüce Allah inkârcıların ileri sürdüğü bu türden bahanelerin geçersizliğini belirttikten sonra, içlerinden çoğunluğun bu gerçeği fark etmek istemediklerini, her çeşit ürünün Yüce Allah tarafından Mekke’ye gönderildiği hakikatini anlamak istemediklerini beyan etmektedir. Oysa hayat şartlarına dair Yüce Allah’ın mutlak hâkimiyetini ve hayata müdahil oluşunu bilselerdi bu türden hesaplara girişmeyecek ve yaratılışın gayesini de gerçekleştirebileceklerdi.

Bu inkârcılar Yüce Allah’ın güvenli bir şehre dönüştürdüğü Mekke’de yaşıyorlar, O’nun çeşitli vesilelerle sağladığı her türden nimetle buluşturuluyorlar, onlardan istifade ediyorlar ancak Yüce Allah’tan başkasına kulluk ederek eşi görülmemiş bir nankörlüğe bulaşıyorlardı; işte âyette dile getirilmek istenen husus bu olsa gerektir.

Çeşitli âyetlerde de beyan edildiği üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(47)

c) İlahi Sistemde Helak İlkesi

Yüce Allah, sûrenin 58-60. âyetlerinde, refahından şımarmış nice memleketin halkını helâk ettiğini, kendilerinden sonra çok az bir süre oturulabilen meskenlerinin, yurtlarının ortada olduğunu, sonuçta onlara kendilerinin izinden gidenlerin değil, Allah’ın istediği kişilerin vâris olduğunu bildirmektedir.

Ardından, kimlerin helak edilmeyeceği ve kimlerin helaka muhatap kılınacağıyla ilgili temel ilahi kural şu şekilde ifade edilmektedir: “Rabbin, kendilerine âyetlerimizi tilâvet eden (okuyup aktaran) bir rasûlü/elçiyi ülkelerin ana merkezine gönderinceye kadar o ülkeleri helâk etmez. (Zaten) biz halkı zâlim olan ülkelerden başkasını helâk etmemişizdir.”

Daha sonra, sadece dünya hayatına itibar edenlere bu dünyanın geçici nimetlerinin ve süsünün verildiği, Yüce Allah katındaki nimet ve ödüllerin ise kalıcı olduğu beyan edilerek insanların akıllarını çalıştırmamaları kınanmaktadır.

ı. Şımarıkların Akıbeti

وَكَمْ اَهْلَكْنَا مِنْ قَرْيَةٍ بَطِرَتْ مَع۪يشَتَهَا فَتِلْكَ مَسَاكِنُهُمْ لَمْ تُسْكَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ اِلَّا قَل۪يلًا وَكُنَّا نَحْنُ الْوَارِث۪ينَ “Biz refahından şımarmış nice şehri helak etmişizdir. İşte kendilerinden sonra içinde az oturulabilen evleri! Onlara biz mirasçı olmuşuzdur.”

Âyettekiوَكَمْ ve kem edatı “nice”; اَهْلَكْنَا ehleknâ fiili “helak etmiştik”; مِنْ قَرْيَةٍ min karyetin kelimesi “nice şehir(ler)i, şehir halklarını”; بَطِرَتْ betırat fiili “şımarmıştı”; مَع۪يشَتَهَا ma‘îşetehâ tamlaması “orasının mutlu hayat şartlarını”; فَتِلْكَ fe tilke edatı “işte şunlar”;مَسَاكِنُهُمْ mesâkinuhum tamlaması “onların meskenleri(dir), evleri(dir)”; لَمْ تُسْكَنْ lem tüsken edilgen fiili “oturulmamıştır”; مِنْ بَعْدِهِمْ min ba‘dihim ifadesi “onlardan, kendilerinden sonra”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kalîlen istisnası “az, çok az bir zaman ve az kişiden başka”; وَكُنَّا ve künnâ fiili “biz (şöyle) idik”; نَحْنُ nahnu zamiri “elbette biz”; الْوَارِث۪ين el-vârisîne kelimesi ise “vâris olanlar, sona kalanlar” demektir.

Burada Mekke’li inkârcılara cevap verilmeye devam edilmekte ve eski kavimlerden bir örnek gündeme getirilmektedir.

1.وَكَمْ اَهْلَكْنَا مِنْ قَرْيَةٍ بَطِرَتْ مَع۪يشَتَهَا “Biz refahından şımarmış nice şehri helak etmişizdir.” Bu âyet Yüce Allah’ın Mekkeli inkârcılara verdiği “ikinci” cevaptır.

Daha önceki nesiller kendilerine gönderilen peygamberleri yalanlayınca Yüce Allah da onlara verdiği imkânları geri almış, muhataplarını da helak etmiştir. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin inanmaları durumunda yurtlarından sürülecekleriyle ilgili bahanelerine karşılık vermekte ve daha önce hayat şartlarının rahatlığı nedeniyle şımaran önceki kavimlerin yaşadığı nice şehirleri helak ettiğini haber vermektedir. Sahip olunan nimetleri kaybetmenin nedeni iman etmek değil, aksine imansızlıkta ısrar etmektir.

Âyette geçen قَرْيَة karyeh kelimesi “şehir” anlamına gelse de maksat orada yaşayanlardır; çünkü peşinden gelen بَطِرَتْ betırat fiili “zenginlik nedeniyle şımarmak”, “küfranı nimet yapmak”, “kadir kıymet bilmemek”, “azgınlaşmak”,(48) مَع۪يشَتَهَا ma‘îşetehâ tamlaması ise “mutlu hayat şartları” manasına gelmektedir ki sözü edilen hal “şehrin” değil, “halkının” durumuyla ilgilidir.(49)

Anlaşılıyor ki yurtlarından atılmaları korkusu aslında Yüce Allah’a iman edip güvenmemelerinin sonucuydu. Yüce Allah’a güvenenlerin O’nun herkese karşılık erişilmez gücüne iman etmeleri de gerekirdi. İşte Mekkeli inkârcıların en büyük sorunlarından birisi de buydu. Yüce Allah kendilerinden çok önce her türlü refah ve ihtişam içinde yaşamakta olmalarına rağmen, Allah’ın gazabıyla yerle bir edilen nice şehirler ve onların ahalisi bulunduğunu bildirmektedir.

2. فَتِلْكَ مَسَاكِنُهُمْ لَمْ تُسْكَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ اِلَّا قَل۪يلًا “İşte kendilerinden sonra içinde az oturulabilen evleri!” Yüce Allah azgınlıkları nedeniyle helak ettiği eski kavimlerin medeniyetlerinin de yok edildiğini, nitekim onların yaşadığı yerlerde kendilerinden sonra çok az bir süre oturulup yaşanıldığını bir ibret levhası olarak Mekkeli inkârcılara ve bütün muhataplara beyan etmektedir.

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, onlardan sonra az bir süre yurtlarında kalınmasından maksat, bir günlüğüne, bir saatliğine misafir olan veya geçip gidenlerdir;(50) yoksa uzun süreli bir yerleşimden söz edilmemektedir. Oralardan geçip gidenler ders alsınlar diye yaşadıkları ve helak edilen yerler birer ibret vesilesi olarak sunulmuş olmaktadır. Esasında âyetin sonundaki cümle de bu manayı desteklemektedir.

3. وَكُنَّا نَحْنُ الْوَارِث۪ينَ “Onlara biz mirasçı olmuşuzdur.” Yüce Allah helak ettiği eski kavimlerin yerlerinin insanlara değil, Zâtına kaldığını beyan etmekte, Mekkeli inkârcıların bahanelerinin geçersizliğini bildirerek, eski kavimlerin helakinden ve bütün âlemin yok olmasından sonra her şeye sadece kendisinin vâris olacağını haber vermektedir. Herkes göçüp gittikten sonra bâkî kalacak olan sadece ve sadece Yüce Allah’tır; âyette verilmek istenen nihai mesaj budur.

İnsanların yeryüzünde sürekli kalamayacağı ve orada bulunan her bir şeyin fâni olduğu, her şeyin helak olacağı(51) bilinmeli ve insanoğlu bu hayatın var ediliş gayesini unutmamalıdır. Yaratılış gayesini mahşerdeki yargılamada başarılı olup cennete gitmek şeklinde algılamalı ve hayatını buna göre yaşamaya çalışmalıdır. İşte Mekke’li inkârcıların “eğer iman edersek yurdumuzdan ediliriz” şeklindeki bahanelerinin ne kadar boş olduğu bu âyetle bir kez daha ortaya konulmuş olmaktadır.

Meryem 19/40’ta da açıkladığımız üzere, Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Yeryüzüne ve onun üzerindekilere ancak biz vâris oluruz; üstelik onlar da sadece bize döndürüleceklerdir.” Burada yeryüzünün gerçek ve son vârisinin Yüce Allah olduğu ve bütün insanların O’nun huzuruna getirileceği beyan edilmektedir.

Meryem 19/40’taki mesaj Hıcr 15/23 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Kasas 28/58’de de geçtiği üzere, “her şeyin Allah’a ait olduğu ve O’nun kontrolüne kalacağı” ile ilgilidir. Gerçek vâris olan sadece Yüce Allah’tır. Nitekim Meryem 19/40. âyetin başındaki اِنَّا نَحْنُ innâ nahnü ifadesi “Biziz, Biz; sadece Biziz, başkası değil” manasına gelmekte ve söz konusu meselede başkasının hiçbir şekilde etkisinin ve yetkisinin olamayacağı mesajı verilmektedir. Âl-i İmrân 3/180 ve Hadîd 57/10’da da beyan edildiği gibi, “göklerin ve yerin mirası sadece Allah’a aittir”; başkalarının bu âlemi sahiplenmek gibi bir lüksü, gücü, imkanı ve kudreti yoktur.

Yüce Allah bu âyette bir taraftan müşriklerin inanmaması nedeniyle üzülen Hz. Peygamber’e ve müminlere moral vermeyi amaçlamakta, diğer taraftan da bütün zamanların inkârcılarını ve kâfirlerini uyarmaktadır. Eğer iman ederlerse yurtlarını kaybedeceklerini söyleyenlerin aslında gerçek dışı bir şey söyledikleri ortaya konulmakta ve nihayetinde her şeyin yok edilip geride sadece Yüce Allah’ın bâkî kalacağı bildirilmektedir.

ıı. Azgınları Helakte Yüce Allah’ın Sünneti

وَمَا كَانَ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرٰى حَتّٰى يَبْعَثَ ف۪يٓ اُمِّهَا رَسُولًا يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اٰيَاتِنَا وَمَا كُنَّا مُهْلِكِي الْقُرٰىٓ اِلَّا وَاَهْلُهَا ظَالِمُونَ “Rabbin, kendilerine ayetlerimizi tilâvet eden (okuyup aktaran) bir elçiyi şehirlerin merkezine gönderinceye kadar o şehirleri helak edici değildir. (Zaten) biz halkı zalim olan şehirlerden başkasını da helak ediciler değildik.”

Âyetteki وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “(şöyle) değildir, (şöyle) olmamıştır, yapmaz, yapmamıştır”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbin”; مُهْلِك mühlike kelimesi “helak edici”; الْقُرٰى el-kurâ sözcüğü “şehirleri”; حَتّٰى يَبْعَثَ hattâ yeb‘ase ifadesi “gönderinceye kadar”; ف۪يٓ اُمِّهَا fî ümmihâ ifadesi “onun ana (şehri)ne, (o ülkenin ana şehrine, başkentine)”; رَسُولًا rasûlen kelimesi “elçi, resül”; يَتْلُوا yetlû fiili “tilavet etmekte, aktarmakta (olan)”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, kendilerine”; اٰيَاتِنَا âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi, mesajlarımızı”; وَمَا كُنَّا ve mâ künnâ ifadesi “biz (şöyle) değiliz, değildik”;مُهْلِكِي الْقُرٰى mühliki’l-kurâ tamlaması “şehirleri helak ediciler, yok ediciler”;اِلَّا وَاَهْلُهَا illâ ve ehlühâ istisnası “oranın ehli, sakinleri (şöyle olanlar) hariç”; ظَالِمُون zâlimûne kelimesi ise “zalimler, haksızlık edenler” demektir.

Burada “Yüce Allah Hz. Peygamber’den hemen önceki dönem inkârcıları eski kavimler gibi neden helak etmemiştir?” sorusunun cevabı gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا كَانَ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرٰى حَتّٰى يَبْعَثَ ف۪يٓ اُمِّهَا رَسُولًا يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اٰيَاتِنَا “Rabbin, kendilerine ayetlerimizi tilâvet eden (okuyup aktaran) bir elçiyi şehirlerin merkezine gönderinceye kadar o şehirleri helak edici değildir.” Yüce Allah kavimleri helak etme sünnetini burada dile getirmekte ve bir milletin yaşadığı merkeze, ana kente(52) kendi âyetlerini, mesajlarını ileten, okuyup aktaran ve neyin doğru neyin yanlış olduğunu açıklayan bir elçi göndermediği sürece şehri de halkını da helak etmediğini beyan etmektedir.

Hz. Peygamber nasıl ki ümmü’l-kurâ yani “şehirlerin anası” olan Mekke’ye gönderildiyse, daha önceden de peygamberleri bu tür ana kentlere göndermiş, çevredeki insanların merkezden uyarılmasını sağlamıştı. Eğer inanmamışlarsa ve inananlara haksızlık yapmışlarsa bu defa helak edilmişlerdi.

“Allah onları neden helak etmemişti?” sorusunun veya azgınlıkları ve alaycılıkları nedeniyle azabı acele isteyenlere yönelik cevabını Enfâl 8/32-33’te şu şekilde vermektedir:

“Hani (o kâfirler) bir zaman da ‘Ey Allah’ım! Eğer bu Kitap senin katından gelmiş bir gerçekse üzerimize gökten taş yağdır yahut bize elem verici bir azap getir!’ demişlerdi. Hâlbuki sen onların içinde iken Allah, onlara azap edecek değildir. Onlar mağfiret dilerlerken de Allah onlara azap edici değildir.” İşte ilâhi sistem bu esaslar üzerinde işlemekte, insanlar istiyorlar diye hareket edilmediği gibi uyarıcı elçiler gönderilmeden de herhangi bir helak söz konusu edilmemektedir.

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, Rabbimiz herhangi bir kavmi amelleri yani birbirlerine olan zulümleri sebebiyle helak ettiğini, şirkleri sebebiyle bunu yapmadığını beyan etmektedir.

Kıssası anlatılan peygamberlere bakıldığında meselâ “Hz. Sâlih’in kavminin deveyi hunharca katletmesi”, “Hz. Lût’un kavminin çirkin fiilleri işlemesi”, “Hz. Şu‘ayb’ı kavminin de ölçü ve tartıdaki yolsuzlukları”, “Firavun’un da Hz. Mûsâ’ya ve İsrailoğullarına olan eziyetleri” sebebiyle helak ettiği görülmektedir. Bütün bu ve benzer helaklerde mesele inançsızlık değil, aksine bir zulüm ve haksızlık üzerinden yaşanmıştır.(53)

Yüce Allah En‘âm 6/131’de “halkı gafilken, yani hakikatten habersizken ülkeleri ve halklarını zulüm ile helak edici olmadığını” beyan etmekte, elçi göndermesinin gerekçesini halkın gerçeklerden habersiz kalmamalarını sağlamak şeklinde belirlemektedir. Benzer bir içerikte olmak üzere Hûd 11/117’de de Yüce Allah’ın “halkı eğer ıslah edici faaliyetler içerisindelerse o şehrin halkını haksız yere helak etmeyeceği” bildirilmektedir.

Konuyla ilgili âyetlerin hepsini bir araya getirip meseleye bakınca, Yüce Allah’ın kimleri helak etmediği sorusu gayet net bir şekilde cevabını bulmaktadır. Dahası, halkı gerçeklerden habersiz iken ya da ıslah edici faaliyetler içerisindeyken bir şehri helak etmek de yine Yüce Allah’ın ifadesine göre zulümdür ve Yüce Allah zulmün her çeşidinden elebette uzaktır.

Hz. Peygamber zamanındaki inkârcıların neden helak edilmediğinin cevabı işte bu şekilde verilmekte, onun şehirlerin anası olan Mekke’ye gönderilip Yüce Allah’ın âyetlerini insanlara aktarması sağlanmadan herhangi bir helakin yaşanmayacağı bildirilmektedir. Uyarmadan cezalandırmak Yüce Allah’ın adaletine sığmaz; zaten İsrâ’ 17/15’te “Biz elçi gönderinceye kadar azap edici değiliz” ifadesi de bu gerçeği dile getirmektedir.

Konuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/208’de de şöyle buyrulmaktadır: “Biz hiçbir toplumu kendilerine gönderilen uyarıcılar olmaksızın helak etmedik.” Elçi gönderilecek, insanlara fırsat verilecek, hemen inanılmasa da sonrasında iman edenler çıkacak; böylece dinin gönderilme gerekçesi tahakkuk edecektir. İlk etapta helakin ya da elçi göndermeden cezalandırmanın Yüce Allah için söz konusu olmadığı bu şekilde bir kez daha ortaya konulmuş olmaktadır.

2. وَمَا كُنَّا مُهْلِكِي الْقُرٰىٓ اِلَّا وَاَهْلُهَا ظَالِمُونَ “(Zaten) biz halkı zalim olan şehirlerden başkasını da helak ediciler değildik.” Yüce Allah kimleri helak etmeyeceğini bildirdikten sonra, kimleri helak ettiğini de yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümlede ve üstelik vurgulu bir ifadeyle dile getirmektedir. Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye hasr/kasr denen “vurgu” manası katmakta ve helakin ancak ve ancak bu şekilde meydana geleceği bildirilmiş olmaktadır.

“Şehrin halkının zalim oluşu”, âyetin önceki cümlesinde mealini verdiğimiz âyetler çerçevesinde bakıldığında halkın gerçeklerden habersiz oluşunun ve kendilerini de çevrelerini de ıslaha çalışmalarının zıddıdır. Hakikatlerden habersiz olanlar zalim değildir; kendilerini ve çevrelerini ıslaha gayret edenler de zalim değildir.

“Halkın zalim oluşu” tevhid inancı karşısında “büyük bir zulüm” olan şirki tercih etmeleri manasına gelmektedir. Devamında ise bu tip insanların inançsızlıklarının sadece kendileriyle sınırlı kalmadığı, başkalarına inançsızlık aşılamaya çalışıp vicdanlara baskı uyguladıkları ve nihayet inananlara hayatı zindan ettikleri bilinen bir husustur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz sûredeki Firavun ve adamlarının halka zulmü ile Kur’ân kıssalarında verilen çeşitli örnekler bu anlamda yaşananları gözler önüne sermektedir. Benzer şekilde helak edilen önceki nesillerin helak edilme sebebi Yûnus 10/13 ve Kehf 18/59’da “zulmetmeleri” şeklinde beyan edildiği için, bu konuda hiç kimseye haksızlık edilmediği, aksine helak edilenlerin bunu hak ettiği anlaşılmaktadır. Yüce Allah’ın kavimleri helak edişiyle ilgili olarak belli bir yasasının olduğu Hıcr 15/4’te şu şekilde ifade edilmektedir: “Helâk ettiğimiz hiçbir ülke yoktur ki hakkında (bizce) bilinen bir yasa olmasın.”

ııı. Dünyanın ve Süsünün Geçiciliği ile Kalıcı Emaller

وَمَآ اُو۫ت۪يتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتَاعُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَز۪ينَتُهَا وَمَا عِنْدَ اللّٰهِ خَيْرٌ وَاَبْقٰى اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Size verilen şeyler, dünya hayatının geçimlikleri ve süsüdür. Allah katında olanlar ise hayırlı ve kalıcı olandır. Akıl etmiyor musunuz?”

Âyetteki وَمَآ اُو۫ت۪يتُمْ ve mâ ûtîtüm edilgen ifadesi “ve size verilmiş olan”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “herhangi bir şey”; فَمَتَاعُ fe metâ‘u kelimesi “geçimliği(dir)”; الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا el-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatının, yakın hayatın”; وَز۪ينَتُهَا ve zînetühâ tamlaması “ve onun süsü(dür)”; وَمَا عِنْدَ اللّٰهِ ve mâ ‘ındellâhi ifadesi “Allah’ın katında olan (şeyler) ise”; خَيْر hayrun kelimesi “mutlak hayırlı(dır)”;وَاَبْقٰى ve ebkâ kelimesi “ve mutlak kalıcı(dır)”; اَفَلَا تَعْقِلُونَ efelâ ta‘kılûne sorusu ise “hâlâ akletmeyecek misiniz, düşünmeyecek misiniz, neden aklınızı çalıştırmıyorsunuz” demektir.

Burada inkârcılar başta olmak üzere bütün insanlara dünya hayatının ne olduğu ve Yüce Allah’ın katındakilerin kalıcılığıyla ilgili bir bilinç verilmesi gündeme getirilmektedir.

Bu âyet, iman etmemelerinin gerekçesini yurtlarını yani dünyayı katbetmemeye dayandıran inkârcılara verilen “üçüncü” cevap niteliğindedir. Buna göre “ilk” cevap Kasas 28/57’de zikredilen “Onları, kendi katımızdan bir rızık olarak her şeyin ürünlerinin toplanıp getirildiği güvenli, dokunulmaz bir yere (Mekke’ye) yerleştiren de biz değil miydik?” ifadedir. “İkinci” cevap ise Kasas 28/58’de yer alan “Biz, refahından şımarmış nice memleketi helâk etmişizdir. İşte kendilerinden sonra içinde pek az oturulabilen meskenleri! Onlara biz vâris olmuşuzdur” beyanıdır. Şimdi ise “üçüncü” cevap hatırlatılmaktadır.

1.وَمَآ اُو۫ت۪يتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتَاعُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَز۪ينَتُهَا “Size verilen şeyler, dünya hayatının geçimlikleri ve onun süsüdür.” Bu ifadenin bir benzeri Şûrâ 42/36’da da geçmektedir. Yüce Allah inkârcıların Hz. Peygamber’e ve Kur’ân’a iman etmemelerinin sebebi olarak dile getirdikleri “dünyalıkları kaybetme korkusunu” eleştirmekte ve çok genel bir mesaj vererek harika bir karşılaştırma yapmaktadır.

Rabbimiz inkârcılara seslenmekte ve “bu hayatta size verilen mal, mülk, servet, zenginlik, çoluk, çocuk vs. her ne varsa hepsi de şu üç günlük dünya hayatının geçici ve sınırlı birer geçimliğidir ve süsüdür” buyurmaktadır. Dünya hayatı geçici olunca süsü de geçicidir; öyleyse geçici ve sınırlı olan şeylere değil de kalıcı olanlara itibar etmek çok daha akıllıcadır ve hayırlıdır.

Âyette geçen مَتَاع metâ‘ kelimesi Kur‘ân’da 34 kez(54) geçmekte ve çoğunlukla dünya hayatının ve dünya nimetlerinin geçiciliğini beyan için kullanılmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dünya nimetlerinin ve dünya hayatının geçiciliğini beyan için yer almaktadır. Bu kelime Nisâ’ 4/77’de de olduğu gibi beraberindekiقَل۪يل kalîl sözcüğüyle birlikte zaten az olan dünyalıkların çok daha az olduğu manasını içermektedir.

Bu kelimenin geçtiği Nisâ’ 4/77’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlara de ki: Dünya geçimliği (hayatı) azdır; takvâlı (duyarlı) olanlar için ahiret mutlak manada hayırlıdır ve en küçük bir haksızlığa uğratılmayacaksınız.”

Yüce Allah ölümden korktukları için savaştan kaçınan, savaşın farz kılınmasını arzu etmeyen, bu yüzden de “keşke ertelenseydi” diye isteklerini dile getirenlere cevap vermekte, dünya metâ‘ının yani dünya geçimliklerinin, dahası bütünüyle dünya hayatının az olduğunu, muttaki, yani takvâlı, duyarlı ve sorumluluk sahipleri için, dünya hayatında şirk, inkâr ve nifak gibi hastalıklardan korunanlar için âhiretin mutlak manada hayırlı olduğunu bildirmektedir. Burada geçen خَيْر hayr kelimesi “daha hayırlıdır” manasında değil de “mutlak manada hayırlıdır” şeklinde yorumlanmalıdır.

2. وَمَا عِنْدَ اللّٰهِ خَيْرٌ وَاَبْقٰى اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Allah katında olanlar ise hayırlı ve kalıcı olandır. Akıl etmiyor musunuz?” Bu cümlede iki nokta üzerinde durulmaktadoır.

a) Yüce Allah dünya hayatının geçiciliğini ve süs olduğunu, onlara itibar etmemek gerektiğini ifade ettikten sonra, aslolan hayatın âhiret olduğunu, çünkü Allah katında olan nimet, değer, sevap ve cennetin mutlak manada hayırlı ve kalıcı olduğunu beyan etmektedir.(55) Nahl 16/96’da da beyan edildiği gibi “insanların yanında olanlar fânidir; Allah’ın katında olanlar ise bâkîdir.” Bâkî olan fânî olandan elbette mukayese edilemeyecek derecede hayırlıdır.

ı. Konuyla ilgili olarak Tevbe 9/38’de şöyle buyrulmaktadır: “Dünya hayatının âhirete göre geçimliği çok azdır.” Benzer bir mesaj Ra‘d 13/26’da da “Dünya hayatı âhirete göre sadece bir geçimlikten ibarettir” şeklinde zikredilmektedir. Aynı şekilde Zuhruf 43/35’te şöyle buyrulmaktadır: “Bütün bunlar sadece ve sadece dünya hayatının geçimliğidir. Âhiret ise, Rabbinin katında muttakilere (duyarlı insanlara) mahsustur.”

ıı. Yüce Allah dünya hayatının ve dünyalıkların geçici olduğunu beyan ederek âhiret hayatında söz konusu edilecek ödüllerin muttakilere ayrıldığını bildirmektedir. Nahl 16/96, Kehf 18/46 ve Meryem 19/76 gibi âyetlerde verilmek istenen mesajlar da bu istikamettedir. Allah katında ve Allah katından olan şeyler elbette çok daha hayırlıdır ve kalıcıdır.

Buna göre, dünyalıkların hiçbiri âhirette verilecek ödüllerle asla ve asla mukayese dahi edilemezler. İşte muttaki insanlar yani sorumluluğunu bilip sorumlu davranan duyarlı insanlar dünya ve âhiret mukayesesini doğru yapıp mahşerdeki ödülleri tercih edenlerdir; âhiret ve oradaki ödüller de elbette onların olacaktır.

ııı. Yüce Allah Kehf 19/46’da benzer şekilde bir mukayese yapmakta ve şöyle buyurmaktadır: “Mal mülk ve çocuklar, dünya hayatının süsüdür. Salih amellerden oluşan kalıcı işlerin hem ödülü hem de (kendilerine) ümit beslenmesi Rabbinin katında daha hayırlıdır.” Bu âyetin tefsirinde hem “dünya hayatının geçiciliği” hem de “süs oluşu” hakkında detaylı bilgiler verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız.

ıv. Yüce Allah katında olanların daha hayırlı oluşuyla ilgili olarak Râzî’nın açıklamalarını önemine binaen burada aktarmak istiyoruz:

“Âhiretteki faydalar daha büyüktür. Bu faydalar, her türlü şaibe ve kusurdan arınmıştır. Dünya menfaatlerine gelince bunlar zarar ve sıkıntılarla içiçedir; hatta sıkıntı tarafları çok daha fazladır. Âhiretteki menfaatlerin bakî olması, o nimetlerin ardı arkasının kesilmemesidir.”

“Dünya menfaatleri ise sonludur. Sonlu olan her ne zaman sonsuz olanla mukayese edilirse bilinmelidir ki o bir yok mesabesindedir. Nasıl böyle olmasın ki? Cennettekilerin herbirinin nasibi, dünya menfaatlerinin bütününe kıyasla bir zerresinin okyanusla mukayese edilmesi gibidir.

Bu açıklamamızdan, dünya menfaatlerinin âhiret nimetleriyle asla kıyas edilemeyecekleri ortaya çıkmış oldu. Bu nedenle, dünya menfaatlerini ebedîleştirmek maksadıyla ahiret menfaatlerini terketmenin büyük bir cehalet olduğu ortaya çıkmış olur.

Yüce Allah buna dikkat edince, اَفَلَا تَعْقِلُونَ ‘Hâlâ akıllanmayacak mısınız?’ buyurmuştur. Yani, ‘Dünya menfaatlerini ahiret menfaatlerine tercih eden sanki aklın ölçüleri dışına çıkmış olur’ demektir.”(56)

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre “Yüce Allah dünyayı yaratmış, içindeki insanları da üç sınıfa ayırmıştır: İlki ‘müminler’dir ki bunlar âhiret için azık hazırlarlar. İkincisi ‘münafıklar’dır ki bunlar dünya hayatının süsüyle ilgilenirler. Üçüncüleri ise ‘kâfirler’dir ki bunlar da dünya hayatının geçici şeyleriyle meşgul olurlar.”(57) Rabbimizden niyazımız bizi de âhiret için azık hazırlayan kullarından eylemesidir. Azığını âhireti için hazırlayan yiğitlere selâm olsun.

b) Yüce Allah bunca bilgilendirmenin ardından, muhatapların aklını kullanmasını istemekte, ancak ifadeyi soru kalıbında getirmektedir. Bu konuda Kur’ân’da çeşitli örnek kullanımların bulunduğunu belirtmekle yetinelim.(58)

Âyetin ve konunun sonunda zikredilen اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Akletmez misiniz?” ifadesi “Neden aklınızı çalıştırmıyorsunuz?” “Aklınızı çalıştırsanıza” gibi bir anlam vermektedir. Aklını çalıştırmayanlara Yüce Allah’ın pislik yağdıracağının yer aldığı Yûnus 10/100’la birlikte düşünüldüğünde insanların neden bu kadar duyarsız davrandığı anlaşılmaktadır. Aklını kullanmayanların yapmayacağı hata, düşmeyeceği tuzak ve çukur olmaz. Bu nedenle, vahyin çağrısı akıllı olmaktır; aklını doğru kullanmaktır; yoksa akılcı olmak değildir.

Dipnotlar

• 1 - Esed, age., s. 793. 2 - Bakara 2/121; Âl-i İmrân 3/113-114, 199; Nisâ’ 4/162; Mâide 5/83-84, En‘âm 6/114; A‘râf 7/159; İsrâ’ 17/107-109; Kasas 28/52-55; Hadîd 57/28-29.
  • Bakara 2/121 Âl-i İmrân 3/114 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/162 Bakara 2/121 Âl-i İmrân 3/113 Nisâ 4/162 A‘râf 7/159 İsrâ 17/109 Kasas 28/55 Hadîd 57/29
• 3 - Semerkandî, age., II, 639. 4 - Taberî, age., XX, 89. 5 - Zemahşerî, age., III, 407.
• 6 - Râzî, age., XXIV, 262.
• 7 - Nisâ’ 4/127; Mâide 5/1; İsrâ’ 17/107; Meryem 19/58; Hacc 22/30; Kasas 28/53; Ahzâb 33/34. 8 - Âl-i İmrân 3/101; Enfâl 8/31; Yûnus 10/15; Meryem 19/73; Hacc 22/72; Mü’minûn 23/66, 105; ‘Ankebût 29/51; Lokmân 31/7; Sebe’ 34/43; Câsiye 45/8, 25, 31; Ahkâf 46/7; Kalem 68/15; Mütaffifûn 83/13.
  • Nisâ 4/127 Mâide 5/1 İsrâ 17/107 Meryem 19/58 Hacc 22/30 Kasas 28/53 Ahzâb 33/34 Âl-i İmrân 3/101 Enfâl 8/31 Yûnus 10/15 Meryem 19/73 Hacc 22/72 Mü'minûn 23/66 Mü'minûn 23/105 ‘Ankebût 29/51 Lokmân 31/7 Sebe' 34/43 Câsiye 45/8 Câsiye 45/25 Câsiye 45/31 Ahkâf 46/7 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13
• 9 - İslâmoğlu, age., s. 767’de 5. not. 10 - Zemahşerî, age., III, 407.
• 11 - Bakara 2/62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/57, 185, 199; Nisâ’ 4/152, 173; Nahl 16/96, 97; Kasas 28/54; Ahzâb 33/31; Fâtır 35/30; Zümer 39/10, 35; Şûrâ 42/40; Muhammed 47/36; Hadîd 57/19, 27.
  • Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/152 Nisâ 4/173 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Kasas 28/54 Ahzâb 33/31 Fâtır 35/30 Zümer 39/10 Zümer 39/35 Şûrâ 42/40 Muhammed 47/36 Hadîd 57/19 Hadîd 57/27
• 12 - Semerkandî, age., II, 639; Taberî, age., XX, 90; Zemahşerî, age., III, 407. 13 - Taberî, age., XX, 90; Zemahşerî, age., III, 407; Râzî, age., XXIV, 262. 14 - Semerkandî, age., II, 639. 15 - Râzî, age., XXIV, 262.
• 16 - Esed, age., s. 793; İslâmoğlu, age., s. 766. 17 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 537.
• 18 - Semerkandî, age., II, 639; Taberî, age., XX, 90; Râzî, age., XXIV, 263.
• 19 - Tirmizî, Birr, 55; Dârimî, Rikâk, 74; Ahmed b. Hanbel, V, 153, 158, 169, 228, 236.
• 20 - Örnek için bk. Bakara 2/3, 177; Âl-i İmrân 3/134; Ra‘d 13/22; …
  • Bakara 2/3 Bakara 2/177 Âl-i İmrân 3/134 Ra‘d 13/22
• 21 - Semerkandî, age., II, 639. 22 - Semerkandî, age., II, 639; Taberî, age., XX, 91.
• 23 - Bakara 2/225; Mâide 5/89; Meryem 19/62; Mü’minûn 23/3; Furkân 25/72; Kasas 28/55; Tûr 52/23; Vâkı‘a 56/25; Nebe’ 78/35. 24 - Taberî, age., XIX, 50; Râzî, age., XXIV, 113. 25 - Râzî, age., XXIV, 263. 26 - Mü’minûn 23/3; Furkân 25/72; Kasas 28/55. 27 - Tûr 52/23; Vâkı‘a 56/25; Nebe’ 78/27-28; Ğâşiye 88/11.
  • Bakara 2/225 Mâide 5/89 Meryem 19/62 Mü'minûn 23/3 Furkân 25/72 Kasas 28/55 Tûr 52/23 Vâkı‘a 56/25 Nebe' 78/35 Mü'minûn 23/3 Furkân 25/72 Kasas 28/55 Tûr 52/23 Vâkı‘a 56/25 Nebe' 78/28 Ğâşiye 88/11
• 28 - Taberî, age., XX, 91.
• 29 - Semerkandî, age., II, 639.
• 30 - Semerkandî, age., II, 639.
• 31 - Kıyâmet 75/33; Mutaffifûn 83/29-30. 32 - Bakara 2/13-14.
  • Kıyâmet 75/33 Mutaffifîn 83/30 Bakara 2/14
• 33 - Zemahşerî, age., III, 283. 34 - Semerkandî, age., II, 569; Taberî, age., XIX, 31. 35 - Meryem 19/47.
  • Meryem 19/47
• 36 - Semerkandî, age., II, 639.
• 37 - Buhârî, Menâkıbu’l-Ensâr, 40; Tefsîru Sûre-i Kasas, 1; Tevhîd, 31; Müslim, İman, 39, 41, 42; Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Kasas, 1; Nesâî, Cenâiz, 102; Ahmed b. hanbel, III, 442; IV, 75; V, 433.
• 38 - Semerkandî, age., II, 640. 39 - Taberî, age., XX, 91-93; Zemahşerî, age., III, 408; Râzî, age., XXV, 2.
• 40 - Bakara 2/142, 213, 272; Mâide 5/16; En‘âm 6/88; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Nûr 24/35, 46; Kasas 28/56; Fâtır 35/8; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 Mâide 5/16 En‘âm 6/88 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Kasas 28/56 Fâtır 35/8 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Müddessir 74/31
• 41 - Bu rivayet için bk. Tirmizî, Birr, 59.
• 42 - Benzer tercümeler için bk. Muhammed Esed, age., s. 793; Süleyman Ateş, Meâl, s. 391; Mustafa İslâmoğlu, age., 766; Mustafa Öztürk, Meâl, s. 537.
• 43 - En‘âm 6/117, 119; Nahl 16/125; İsrâ’ 17/84; Kasas 28/37, 56, 85; Necm 53/30, 32; Kalem 68/7.
  • En‘âm 6/117 En‘âm 6/119 Nahl 16/125 İsrâ 17/84 Kasas 28/37 Kasas 28/56 Kasas 28/85 Necm 53/30 Necm 53/32 Kalem 68/7
• 44 - Semerkandî, age., II, 640; Taberî, age., XX, 94; Zemahşerî, age., III, 408. 45 - Taberî, age., XX, 94.
• 46 - Bakara 2/126; İbrâhim 14/35.
  • Bakara 2/126 İbrâhîm 14/35
• 47 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 48 - Semerkandî, age., II, 641; Taberî, age., XX, 95; Zemahşerî, age., III, 409; Râzî, age., XXV, 5. 49 - Semerkandî, age., II, 641.
• 50 - Semerkandî, age., II, 641; Zemahşerî, age., III, 409.
• 51 - Kasas 28/88; Rahmân 55/26.
  • Kasas 28/88 Rahmân 55/26
• 52 - Semerkandî, age., II, 641.
• 53 - Semerkandî, age., II, 181; Taberî, age., XII, 140; Zemahşerî, age., II, 421.
• 54 - Bakara 2/36, 236, 240, 241; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17, 26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Nûr 24/29; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Nûr 24/29 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32
• 55 - Semerkandî, age., II, 641.
• 56 - Râzî, age., XXV, 6. 57 - Zemahşerî, age., III, 411. 58 - Bakara 2/44, 76; Âl-i İmrân 3/65; En‘âm 6/32; Arâf 7/163; Yûnus 10/16; Hûd 11/51; Yûsuf 12/109; Enbiyâ’ 21/10, 67; Mü’minûn 23/80; Kasas 28/60; Sâffât 37/138.
  • Bakara 2/44 Bakara 2/76 Âl-i İmrân 3/65 En‘âm 6/32 A‘râf 7/163 Yûnus 10/16 Hûd 11/51 Yûsuf 12/109 Enbiyâ 21/10 Enbiyâ 21/67 Mü'minûn 23/80 Kasas 28/60 Sâffât 37/138