A‘râf Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 206 âyetten oluşan, adını 46. âyette geçen الْاَعْرَاف el-a‘râf kelimesinden alan ve Kur’ân’ın “en uzun yedi sûresi” demek olan es-Seb‘u’t-Tıvâl sûrelerinden olan A‘râf sûresi, inişe göre 56, resmî sıralamada ise 7. sûredir. A‘râf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki En‘âm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. En‘âm 82-90’da verilen peygamberler tarihinin bir açılımı A‘râf sûresinin bütününe yayılmıştır. En‘âm 95-99’da kâinat kitabından söz eden âyetlere karşılık A‘râf 57 ve 185’te kâinatta yaratılmış her bir varlığın ibrete konu edinilerek incelenmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu ve benzer konular hem iniş hem de resmi sıralamaya göre sûrelerin konu ilişkisini ortaya koymakta olduğunun bir delilidir.

A‘râf sûresi, vahye tâbi olmanın öneminden söz ederek başlamakta, bu arada peygamberler dahil bütün insanların sorgulanacağı, mahşerde amellerin tartılacağı, iyilerin kurtulup kötülerin ateşe atılacağı bilgisiyle devam etmektedir.

11. âyetten itibaren, ilk insan neslinin yaratılışı ve İblis’in duruşu, cennetten çıkartılış, dinde haram kılma yetkisi, A‘râf’takilerin konuşmaları, dua ahlakı ve kâinat kitabından çeşitli âyetler gündeme getirilmektedir.

59. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût, Hz. Şu‘ayb peygamberler ve onların kavimleriyle ilişkileri, kavimlerinin sonu ele alınmakta, 103. âyetten sonra ise Hz. Mûsâ’nın Firavunla münasebeti uzun uzadıya gündeme getirilmektedir.

168. âyet ve sonrasında, insanların çeşitli gruplara ayrılışı, Elest Bezmi denen olay, insanların ve cinlerin duyarsız davrananlarının sonu, kâfirlere mühlet verilmesinin nedeni, kâinat kitabından her bir âyetin incelenmesi gerektiği, Son Saat denen olayı Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceği, insanoğlunun Yüce Allah’ın sevgisine ortak koşmamaları gerektiği vs. konular üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin sonunda 196. âyetten itibaren ise gerçek ve sahte dostluklar hakkında bilgi verilmekte, şeytanın ayartıcılığı ile takvânın sonucu gündeme getirilmekte, Kur’ân kıraat edildiğinde ona kulak vermenin ve sesi kesmenin rahmete vesile olacağı beyan edilmekte, Yüce Allah’a dua edilirken nasıl davranılması gerektiği öğretilmekte ve Yüce Allah’a boyun bükmenin erdemi üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, Hz. Mûsâ’ya özel eğitim uygulamasını ve vahyin temel esaslarını ona öğretip vahiy karşıtlarının akıbetlerini haber verdikten sonra, sûrenin 148-159. âyetlerinde İsrailoğullarının olumsuz tutumlarını, Hz. Mûsâ’nın öfkesini, Hz. Hârûn’a yönelik sözlerini, bağışlanma dileğini, öfkesi geçince yeniden vahye sarıldığını haber vermektedir. Ardından 70 kişilik bir grubun seçilmesi, yanlışlıkları nedeniyle sarsıntıya tâbi tutulmaları, Hz. Mûsâ’nın duası ve Hz. Peygamber’in risaletinin evrenselliği gündeme getirilmektedir.

a) Putpersetlik ve Sonu

Yüce Allah, sûrenin 148-150. âyetlerinde İsrailoğullarının buzağıyı ilah edindiklerini, onun ne konuşabildiğini de ne de yol gösterebildiğini, yani hiçbir etkinliğinin bulunmadığını, böylece zulmettiklerini, aşırı derecede pişman olup gerçeklerden saptıklarını görüp anladıklarında “Eğer Rabbimiz bize acımaz ve bizi bağışlamazsa mutlaka ziyana uğrayanlardan olacağız!” dediklerini bildirmektedir.

Arından, Hz. Mûsâ’nın öfkeli ve üzgün bir halde kavmine dönünce kavmine ve kardeşi Hz. Hârûn’a “Benden sonra arkamdan ne kötü işler yapmışsınız! Rabbinizin emrini (beklemeden niçin) acele ettiniz?” deyip Tevrat levhalarını yere attığı ve yerine vekil bıraktığı kardeşinin başını tutup kendine doğru çekmeye başladığı, o esnada Hz. Hârûn’un kendisine şöyle dediği haber verilmektedir: “Ey annemin oğlu! Bu kavim beni cidden zayıf gördü/bana aşırı derece baskı yaptılar, nerede ise beni öldüreceklerdi. Sen de (onları sevindirircesine) düşmanları bana güldürme ve beni bu zalim kavimle beraber/bir tutma!”

ı. Buzağı Heykelinin Hiçbir Şey İfade Etmemesi

وَاتَّخَذَ قَوْمُ مُوسٰى مِنْ بَعْدِه۪ مِنْ حُلِيِّهِمْ عِجْلًا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ اَلَمْ يَرَوْا اَنَّهُ لَا يُكَلِّمُهُمْ وَلَا يَهْد۪يهِمْ سَب۪يلًا اِتَّخَذُوهُ وَكَانُوا ظَالِم۪ينَ “Musa’nın kavmi, ondan (Sînâ’ya gidişinden) sonra ziynet (eşya)larından boğuk bir sese sahip bir ceset şeklindeki buzağı heykelini (ilah) edinmişti. O (buzağının) kendilerine konuşamadığını ve onlara yol gösteremediğini görmediler mi? Onu (ilah olarak) benimsemişlerdi ve zalimlerden olmuşlardı.”

Âyettekiوَاتَّخَذَ vettehaze fiili “ve edinmişti”; قَوْمُ مُوسٰى kavmu mûsâ tamlaması “Mûsâ’nın kavmi”;مِنْ بَعْدِه۪ min ba‘dihî ifadesi “ondan sonra”; مِنْ حُلِيِّهِمْ min huliyyihim kelimesi “onların ziynetlerinden”; عِجْلًا جَسَدًا ‘ıclen ceseden tamlaması “buzağı heykeli”; لَهُ lehû ifadesi “onun için vardı”; خُوَار huvârun sözcüğü “böğürme”;اَلَمْ يَرَوْا elem yeravv sorusu “görmediler mi, bilmiyorlar mı”; اَنَّهُ ennehû ifadesi “muhakkak ki o”;لَا يُكَلِّمُهُمْ lâ yükellimuhum fiili “onlara konuşamıyor”;وَلَا يَهْد۪يهِمْ ve lâ yehdîhim fiili “ve onlara gösteremiyor, rehberlik edemiyor”;سَب۪يلًا sebîlen kelimesi “herhangi bir yol”; اِتَّخَذُوهُ ittehazûhu ifadesi “onu (ilah) edinmişlerdi”; وَكَانُوا ve kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; ظَالِم۪ينَ zâlimîne kelimesi ise “zalimler, haksızlık edenler” demektir.

Burada İsrailoğullarının buzağıdan put edinmesi gündeme getirilmektedir.

1. وَاتَّخَذَ قَوْمُ مُوسٰى مِنْ بَعْدِه۪ مِنْ حُلِيِّهِمْ عِجْلًا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ “Musa’nın kavmi, ondan (Sînâ’ya gidişinden) sonra ziynet (eşya)larından boğuk bir sese sahip bir ceset şeklindeki buzağı heykelini (ilah) edinmişti.” Bu konuyla ilgili detaylı bilgileri Tâhâ 20/83-98’de vereceğimiz için burada ayrıntıya girmeyeceğiz. Şu kadarını söleyelim:

Yüce Allah İsrailoğullarının bozuk ve çok tehlikeli tercihlerini deşifre etmekte ve Hz. Mûsâ’nın Sînâ Dağı’na çıkışının ardından onların buzağıyı put edindiklerini haber vermektedir. A‘râf sûresinin 138. âyetinde de geçtiği üzere, bunlar Hz. Mûsâ’dan kendileri için bir put edinmesini teklif etmişler, ancak çok sert tepki ile karşılaşınca bu defa onun ardından Sâmirî’nin öncülüğünde bir buzağı heykeli yaparak put özlemlerini gidermişlerdi. Tâhâ 20/88’de geçtiği gibi, Sâmirî İsrailoğullarına hitaben “İşte sizin de Mûsâ’nın da ilahı budur; ancak o bunu unutmuştu” demişti.

Kur’ân’da sekiz kez(1) geçen الْعِجْل/ عِجْل el-‘ıcl/‘ıcl kelimeleri “buzağı” manasına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise takılardan eritilip üretilen “madeni buzağı heykeli” şeklinde bir hayvan cesedini ifade etmektedir. Bu kelimenin sıfatı konumundaki جَسَد cesed kelimesi Tâhâ 20/88, Enbiyâ’ 21/8 ve Sâd 38/34’te de geçmekte ve “ceset, beden” manasına gelmektedir. Cesed, eti ve kanı olan bir cisim manasına gelmesine rağmen, genelde âlimlerimizin de tercihi doğrultusunda bunun “herhangi bir katı cisim” manasına geldiğini de söylemeliyiz. Bu arada cesedin خُوَار huvâr özelliğinde olduğu da ifade edilerek, ses çıkardığı anlatılmaktadır ki bu kelime aynı içerikte olmak üzere bir kez de Tâhâ 20/88’de yer almaktadır.

Heykelin yapıldığı malzeme, Kur’ân’da sadece bu âyette geçtiği üzere حُلِيِّ huliyy kelimesiyle ifade edilmektedir ki bu sözcük “altın gümüş gibi ziynet eşyası” manasına gelmektedir.(2) Nitekim Tâhâ 20/87’de bu kelimenin açıklaması doğrudan zîneh kelimesiyle yapılmıştır. Onlar Mısır’dan ayrılırken kendilerine ziynetler emanet edilmişti. Sâmirî de o emanetleri eriterek kendilerine böyle bir put yapmıştı. Maden eriyiklerinden yapıldığı için canlı olmadığı kesin olan bu buzağı sureti, muhtemelen baş ile kuyruk kısmı rüzgâr geçirecek ve ses çıkaracak şekilde yapılmıştı. Âyetteki خُوَار huvâr kelimesi de sanki onun çıkardığı sesi andıran bir harf yapısına sahip olması bakımından dikkat çekmektedir.

2.اَلَمْ يَرَوْا اَنَّهُ لَا يُكَلِّمُهُمْ وَلَا يَهْد۪يهِمْ سَب۪يلًا اِتَّخَذُوهُ وَكَانُوا ظَالِم۪ينَ “O (buzağının) kendilerine konuşamadığını ve onlara yol gösteremediğini görmediler mi? Onu (ilah olarak) benimsemişlerdi ve zalimlerden olmuşlardı.” Yüce Allah bu cümlede İsrailoğullarının edindiği buzağı heykelinin kendilerine hiçbir zarar ve yarar sağlayamayacağını, onlara konuşup seslenemeyeceğini, dahası kendilerine yol gösteremeyeceğini haber vermekte, böylece onu ilah edinmekle çok büyük bir haksızlık ettiklerini beyan etmektedir.

a) اَلَمْ يَرَوْا اَنَّهُ لَا يُكَلِّمُهُمْ وَلَا يَهْد۪يهِمْ سَب۪يلًا “O (buzağının) kendilerine konuşamadığını ve onlara yol gösteremediğini görmediler mi?” Konunun ele alındığı Tâhâ 20/89’da şu bilgiler yer almaktadır: “(O buzağının), kendilerine herhangi bir söz çevirip (söyleyemediğini), kendilerine hiçbir zarar da yarar da veremediğini görmüyorlar mı?”

Bu iki âyetin verdiği mesaj ile Meryem 19/42’de ele alınan Hz. İbrâhim’in babasına hitabında dile getirdiği bilgilerden anlaşılacağı üzere, ma‘bûd/ilâh olabilmek için duyabilen, görebilen, sıkıntıları giderebilen, insanlara konuşabilen, yol gösterebilen, yarar veya zarar verebilen bir güce sahip olmak gerekmektedir. İşte İsrailoğullarının edindiği putta bütün bu özelliklerin hiçbiri bulunmadığı, Yüce Allah’tan başka hiçbir varlıkta böyle nitelikler olamayacağı için, put edinmenin ne kadar yanlış olduğu bu şekilde belirtilmektedir.

İsrailoğullarının edindiği buzağının en basitinden bir insan kadar bile becerisinin bulunmadığı dile getirilerek, aslında üstün güç arayışındaki bu kişilerin ne kadar derin bir açmazda oldukları bu şekilde bir kez daha ortaya konulmuş olmaktadır. Denizler ve yedi ilavesiyle birlikte hepsi mürekkep olsa, bütün ağaçlar da kalem olsa kelimelerinin bitip tükenmeyeceği,(3) her mahlûku yaratan, her şeyi idare edip kendisi idare edilemeye muhtaç olmayan(4) yüce bir kudretin karşısında, her türlü acziyette bulunan bir varlığı ilah edinmek tam bir aldanıştır. Bu nedenle, Yüce Allah insanların ilah edinmedeki ilkelerinin veya tutumlarının sorgulamaya dayalı olması gerektiğini herkese öğretmektedir.

b)اِتَّخَذُوهُ وَكَانُوا ظَالِم۪ينَ “Onu (ilah olarak) benimsemişlerdi ve zalimlerden olmuşlardı.” İsrailoğulları buzağı heykelini put edinmekle zalim olmuşlardı. Zulüm, “bir şeyi yerinden etmek” manasına geldiği için, inançta tevhid adalettir; şirk ise zulümdür. Yüce Allah bu kişilerin zalim olduklarını, fıtratlarına ihanet ederek kendilerine yazık ettiklerini beyan etmektedir.

ıı. İsrailoğullarının Pişmanlıkları

وَلَمَّا سُقِطَ ف۪يٓ اَيْد۪يهِمْ وَرَاَوْا اَنَّهُمْ قَدْ ضَلُّوا قَالُوا لَئِنْ لَمْ يَرْحَمْنَا رَبُّنَا وَيَغْفِرْ لَنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِر۪ينَ “(Başları) ellerine düşünce (pişman olup) saptıklarını görüp anladıklarında ‘Rabbimiz bize merhamet etmez ve bizi bağışlamazsa elbette kaybedenlerden olacağız!’ demişlerdi.”

Âyetteki وَلَمَّا سُقِطَ ve lemmâ sukıta ifadesi “ve (aşırı derecede pişman olup başları) düşürüldüğünde, düştüğü zaman”; ف۪يٓ اَيْد۪يهِمْ fî eydîhim ifadesi “onların ellerine”;وَرَاَوْا ve raevv fiili “ve görünce”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; قَدْ ضَلُّوا kad dallû fiili “muhakkak ki sapmışlar”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki, (şöyle) söylemişlerdi”; لَئِنْ لَمْ يَرْحَمْنَا lein lem yarhamnâ ifadesi “eğer bize merhamet etmezse”; رَبُّنَا rabbunâ tamlaması “bizim Rabbimiz”;وَيَغْفِرْ ve yağfir fiili “ve bağışla(maz)sa”; لَنَا lenâ ifadesi “bizi”;لَنَكُونَنَّ lenekûnenne fiili “mutlak surette oluruz, elbette olacağız”; مِنَ الْخَاسِر۪ينَ mine’l-hâsirîne kelimesi ise “ziyana uğrayanlardan, kaybedenlerden” demektir.

Burada İsrailoğullarının pişmanlıkları ve Yüce Allah’a yönelik duaları gündeme getirilmektedir.

1. وَلَمَّا سُقِطَ ف۪يٓ اَيْد۪يهِمْ وَرَاَوْا اَنَّهُمْ قَدْ ضَلُّوا “(Başları) ellerine düşünce (pişman olup) saptıklarını görüp anladıklarında.” Yüce Allah İsrailoğullarının hidayet yolundan ayrılıp kendi sapkınlıklarını gördüklerinde, ellerinin içine düşürüldüklerini haber vermektedir. Âyette geçen سُقِطَ ف۪يٓ اَيْد۪يهِمْ “Ellerinin içine düşürülmek” ifadesi, derin bir pişmanlığı ve ellerin birbirine vurulmasını ifade etmektedir. Belli ki yaptıklarının yanlış olduğunu anlayınca başlarını ellerinin arasına alıp derin düşüncelere dalmışlar ya da yanlışlarından dolayı başları ellerinin arasına düşürülmüş, derin pişmanlık hissetmişlerdi.

Bu durum esasında derin üzüntüyü, bir anlamda da çaresizliği sembolize eden deyimsel bir ifadedir. Gerçekte fiziksel veya biyolojik manada bir düşürülme manasına ilave olarak, bu deyim tıpkı Kalem 68/42’de olduğu gibi işlerin zorlaşması manasında “baldırın açılması” ifadesine benzemektedir. Bu deyimsel ifade “ellerin boş kalması, yani elde avuçta bir şey kalmayıp çaresizlik içerisinde umutların erimesini ve bitip tükenmişliği” de sembolize etmektedir. Nerden bakılırsa bakılsın, burada korkunç bir tükenmişlik ve çaresizlik duygusunun yaşandığı açıktır.(5)

2. قَالُوا لَئِنْ لَمْ يَرْحَمْنَا رَبُّنَا وَيَغْفِرْ لَنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِر۪ينَ “(Onlar) ‘Rabbimiz bize merhamet etmez ve bizi bağışlamazsa elbette kaybedenlerden olacağız!’ demişlerdi.” İşte İsrailoğullarının pişmanlıklarından sonra dile getiridikleri dua cümleleri bunlardır. Belli ki Hz. Mûsâ Sînâ Dağı’ndan dönünce onlar bu yaptıklarının yanlış olduğunu anlamış ve pişmanlık içerisinde yalvarıp yakarmaya başlamışlardı.

İsrailoğullarının bu pişmanlık ve istiğfar cümlelerinin benzeri, A‘râf 7/23’te de ele aldığımız üzere Hz. Âdem ve eşi cennetten çıkartıldıktan sonra onların dilinden de dökülmüştü. Edindikleri putun bağışlama ve merhamet etme gibi bir özelliğinin bulunmadığını anlayan bu kişiler, gerçek ilah olarak Yüce Allah’a sığınmanın gerekli olduğunu bir kez daha kavramış ve O’nun mağfireti ile merhametine sığınmışlardı. Eğer bağışlanmaz ve kendilerine merhamet edilmezse sonlarının korkunç bir ziyan ve hüsran olacağını da özür cümlelerine katmışlardı.

ııı. Hz. Mûsâ’nın Öfkesi ve Hz. Hârûn’un Cevabı

وَلَمَّا رَجَعَ مُوسٰىٓ اِلٰى قَوْمِه۪ غَضْبَانَ اَسِفًا قَالَ بِئْسَمَا خَلَفْتُمُون۪ي مِنْ بَعْد۪ي اَعَجِلْتُمْ اَمْرَ رَبِّكُمْ وَاَلْقَى الْاَلْوَاحَ وَاَخَذَ بِرَاْسِ اَخ۪يهِ يَجُرُّهُٓ اِلَيْهِ قَالَ ابْنَ اُمَّ اِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُون۪ي وَكَادُوا يَقْتُلُونَن۪ي فَلَا تُشْمِتْ بِيَ الْاَعْدَآءَ وَلَا تَجْعَلْن۪ي مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ “Musa, öfkeli ve üzgün bir hâlde kavmine dönünce, ‘Benden sonra arkamdan ne kötü işler yapmışsınız! Rabbinizin emrini (beklemeden) acele ettiniz, öyle mi?’ deyip (Tevrat) levhaları(nı yere) bırakmış ve kardeşinin başını tutup kendine doğru çekmeye (silkelemeye) başlamıştı. Harun şöyle demişti: Ey annemin oğlu! Bu toplum beni cidden zayıf gördü (bana baskı yaptılar), neredeyse beni öldüreceklerdi. Sen de (onları sevindirircesine) düşmanları bana güldürme ve beni bu zalim toplumla bir tutma!”

Âyetteki وَلَمَّا رَجَعَ ve lemmâ rece‘a fiili “ve döndüğü zaman”; مُوسٰىٓ mûsâ kelimesi “Mûsâ”; اِلٰى قَوْمِه۪ ilâ kavmihî tamlaması “onun kavmine”; غَضْبَان ğadbâne kelimesi “öfkeli bir şekilde”;اَسِفًا esifen sözcüğü “üzgün olarak”; قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) söylemişti”; بِئْسَمَا bi’semâ ifadesi “ne kötü bir şekilde”;خَلَفْتُمُون۪ي haleftümûnî ifadesi “bana halef oldunuz”; مِنْ بَعْد۪ي min ba‘dî ifadesi “benden sonra”;اَعَجِلْتُمْ e‘aciltüm sorusu “acele mi ettiniz”; اَمْرَ رَبِّكُمْ emra rabbiküm tamlaması “Rabbinizin emri konusunda”;وَاَلْقَى ve elkâ fiili “ve atmıştı, bırakmıştı”; الْاَلْوَاح el-elvâha kelimesi “levhaları”; وَاَخَذَ ve ehaze fiili “ve almıştı, tutmuştu”; بِرَاْسِ اَخ۪يهِ bi ra’si ahîhi tamlaması “kardeşinin başını”; يَجُرُّهُ yecurruhû fiili “onu çekiyor(du), çekiştiriyor(du)”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “kendisine”; قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) söylemişti”; ابْنَ اُمَّ ibneümme hitabı “ey annemin oğlu”; اِنَّ الْقَوْمَ inne’l-kavme sözcüğü “muhakkak ki bu kavim”;اسْتَضْعَفُون۪ي istad‘afûnî ifadesi “beni zayıf düşürdü”;وَكَادُوا ve kâdû fiili “nerdeyse”; يَقْتُلُونَن۪ي yaktülûnenî fiili “beni öldürüyorlardu”; فَلَا تُشْمِتْ fe lâ tüşmit isteği “(başkalarını) güldürme, rezil etme”; بِيَ biye isteği “bana, beni”; الْاَعْدَآء el-a‘dâe kelimesi “düşmanları”; وَلَا تَجْعَلْن۪ي ve lâ tec‘alnî isteği “ve beni kılma, beni yapma, beni bir tutma”; مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ me‘a’l-kavmi’z-zâlimîne tamlaması ise “zalim toplumla, haksızlık edenlerle birlikte” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın Sînâ Dağı’na çıkınca arkasından puta tapan kavmine ve kardeşi Hz. Hârûn’a yönelik sert çıkışı, ardından kardeşinin ondan istekleri gündeme getirilmektedir.

1. وَلَمَّا رَجَعَ مُوسٰىٓ اِلٰى قَوْمِه۪ غَضْبَانَ اَسِفًا قَالَ بِئْسَمَا خَلَفْتُمُون۪ي مِنْ بَعْد۪ي اَعَجِلْتُمْ اَمْرَ رَبِّكُمْ “Musa, öfkeli ve üzgün bir hâlde kavmine dönünce, ‘Benden sonra arkamdan ne kötü işler yapmışsınız! Rabbinizin emrini (beklemeden) acele ettiniz, öyle mi?’ demişti.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın kızgın ve üzgün bir şekilde geri döndüğünde kavmine çıkıştığını beyan etmektedir.

a) وَلَمَّا رَجَعَ مُوسٰىٓ اِلٰى قَوْمِه۪ غَضْبَانَ اَسِفًا قَالَ بِئْسَمَا خَلَفْتُمُون۪ي مِنْ بَعْد۪ي “Mûsâ, öfkeli ve üzgün bir halde kavmine dönünce (kavmine ve kardeşi Hârûn’a), ‘Benden sonra arkamdan ne kötü işler yapmışsınız!’ demişti.” Tâhâ 20/86’da da geçen اَسِف esif kelimesi hem “üzgün” hem de “kızgın” manasına gelmektedir.(6) Bu haliyle Hz. Mûsâ’nın onlara “Benden sonra ne kadar da kötü bir iş yaptınız! Rabbinizin emrini beklemeden ne kadar da acele ettiniz!”, “neden acele ettiniz?” dediği nakledilmektedir.

Muhtemelen Hz. Mûsâ 40 günlük davete icabet ettiğinde Yüce Allah tarafından bu haberi alıp geri dönmüş ve kavmine bu şekilde serzenişte bulunmuştu. Tâhâ 20/85’te de belirtildiği gibi, Yüce Allah bu kavmi denemiş ve Sâmirî’nin onları saptırdığını kendisine bildirmişti. Daha sonra Hz. Mûsâ kalan 10 günü gidip tamamlamıştı ki bu konuyu yorumunu yapmakta olduğumuz A‘râf 7/142’de ele almıştık.

Bu âyetin bir benzeri Tâhâ 20/86’da şu mealdedir: “(Bunun üzerine) Mûsâ, öfkeli ve üzüntülü olarak kavmine dönmüş ve onlara şöyle seslenmişti: Ey kavmim! Rabbiniz size güzel bir vaatte bulunmamış mıydı? Şu halde size vâde (zaman) mı çok uzun geldi; yoksa Rabbinizin gazabının size gelmesini mi istediniz de bana verdiğiniz sözden döndünüz?” Konuyla ilgili birtakım bilgileri Tâhâ 20/86’da ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

b) اَعَجِلْتُمْ اَمْرَ رَبِّكُمْ “Rabbinizin emrini (beklemeden) acele ettiniz, öyle mi?” ifadesi, “O’nun emrine ne kadar da çabuk isyan edip karşı çıktınız” demektir. Bu soru cümlesi “Rabbinizin buyruğunu bir kenara attınız, öyle mi?” şeklinde de anlaşılabilir. Çünkü bu ifade “Emirde acele davranmak” veya “Onu bir kenara itmek”, “Yüzüstü bırakmak” manalarına gelmektedir.(7) Dahası bu ifadenin “Rabbinizin gazap emrinin gelmesi için acele etmek” manası da vardır. Zira Nahl 16/1 ve Fecr 89/22 gibi âyetlerde de geçtiği gibi, Kur’ân’da “Allah’ın emrinin gelmesi” azabının veya azap kararının gelmesi manasında kullanılmaktadır. Dolayısıyla Hz. Mûsâ’nın bu sözünü azap ve gazapla ilişkilendirmek son derece doğru bir yaklaşımdır.

2. وَاَلْقَى الْاَلْوَاحَ وَاَخَذَ بِرَاْسِ اَخ۪يهِ يَجُرُّهُٓ اِلَيْهِ قَالَ ابْنَ اُمَّ اِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُون۪ي وَكَادُوا يَقْتُلُونَن۪ي “(Tevrat) levhaları(nı yere) bırakmış ve kardeşinin başını tutup kendine doğru çekmeye (silkelemeye) başlamıştı. Harun şöyle demişti: Ey annemin oğlu! Bu toplum beni cidden zayıf gördü (bana baskı yaptılar), neredeyse beni öldüreceklerdi.” Hz. Mûsâ bu kızgınlıkla elindeki levhaları yere bırakmış ve kardeşi Hz. Hârûn’un başını kendisine doğru çekerek onu hırpalamıştı.

a) A‘râf 7/142. âyette de ele aldığımız üzere, Hz. Mûsâ Sînâ’ya çıkarken Hz. Hârûn’u yerine bırakmış, onları ıslah için ve bozguncuların yoluna uymamalarını temin için çalışmasını ondan istemişti. Buna rağmen, kavminin puta tapmakta olduğunu görünce aşırı derecede üzgün ve kızgın şekilde geri dönmüş ve elbette kardeşini sorgulamıştı. Bunun üzerine Hz. Hârûn kendisine “Ey annemin oğlu, kavmim beni zayıf gördü veya bana baskı uyguladı; nerdeyse beni öldüreceklerdi” diyerek İsrailoğullarının put yapıp ona tapmasından kendisinin sorumlu olmadığını ona söylemişti.

Tâhâ 20/94’te de dile getireceğimiz gibi, her iki peygamber de kardeş olmasına rağmen Hz. Hârûn’un Hz. Mûsâ’ya “annemin oğlu” diye hitap etmesinin muhtemel sebebi, onun şefkatini beklemesi olabilir. Elmalılı bu hitabın izahını şu cümle ile yapmıştır: “Ey benim ana gibi merhametli ve şefkatli olması lazım gelen sevgili (can) kardeşim!”(8) Ayrıca Râzî de onların “ana bir kardeş” olma ihtimalini dile getirmiştir.(9)

b) Konuyla ilgili olarak Tâhâ 20/90-91’de Hz. Hârûn kavmine seslenerek şöyle demiş ve onlardan şu cevabı almıştı: “Hârûn, onlara daha önce, ‘Ey kavmim! Siz bununla (buzağı ile) sadece imtihan edildiniz. Muhakkak ki Rabbiniz Rahmân’dır; bana uyun ve emrime itaat edin’ deyince; (kavmi) ‘biz, Mûsâ bize dönünceye kadar (buzağıya) boyun eğmeye devam edeceğiz’ cevabını vermişti.”

Bu âyetlerde yer almasa da Tâhâ 20/62-94’te beyan edildiği gibi, Hz. Mûsâ kardeşi Hz. Hârûn’u tartaklamadan önce ona kavmiyle ilgili neden engel olmadığını sormuş ve şunları söylemişti: “(Mûsâ geri döndüğünde), ‘Ey Hârûn! Dalâlete düştüklerini gördüğünde bana tâbi olman konusunda seni engelleyen neydi? (Yoksa) sen de mi (bile bile) emrime âsi oldun?’ diye sorunca (Hârûn) şu cevabı vermişti: Ey annemin oğlu! Saçıma, sakalıma yapışma! Ben, senin ‘İsrailoğullarının arasına ayrılık düşürdün; sözümü tutmadın!’ demenden korktum.” İşte Hz. Hârûn’un cevabının devamı yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmektedir.

İsrailoğulları Hz. Hârun’a yoğun bir baskı uygulamış, Hz. Mûsâ geri dönünceye kadar puta tapmaya devam edeceklerini söyleyerek kararlılıklarını göstermişlerdi. Öyle anlaşılıyor ki, Hz. Hârûn tebliğinde ve uyarısında çok ısrarcı davranmış, bunun üzerine kavmi onu öldürmekle tehdit etmiş, hatta belki öldürmeye teşebbüs bile etmişlerdi. Nitekim âyetteki وَكَادُوا يَقْتُلُونَن۪ي “Nerdeyse beni öldüreceklerdi” ifadesinin verdiği anlam budur.

3.فَلَا تُشْمِتْ بِيَ الْاَعْدَآءَ وَلَا تَجْعَلْن۪ي مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ “(Devamla şöyle demişti): Sen de (onları sevindirircesine) düşmanları bana güldürme ve beni bu zalim toplumla bir tutma!” Hz. Hârûn kardeşi Hz. Mûsâ’ya durumu anlattıktan sonra, azgın kavminin karşısında kendisinin küçük düşürülmemesini, düşmanlarını kendisine güldürmemesini, dahası zalim olan o kavimle bir tutulmaması gerektiğini kendisine söylemişti.

Hz. Hârûn görevini yapmanın rahatlığıyla Hz. Mûsâ’ya verilmesi gereken cevapları vermiş, İsrailoğullarının yaptığı türden bir yanlışlık yapmadığını, onları düşmanı olarak gördüğünü ifade etmiş, dahası onların zalimler olduğunu da ilan etmiştir. Böyle bir durumda kendisi de peygamber olan Hz. Hârûn’un putperestler karşısında mahcup bir duruma düşürülmemesi de sağlanmıştı.

Âyetin Güne Mesajı:

Hz. Mûsâ’nın önce kardeşini sorgulamaya başlamasının birtakım sonuç öğretileri olabilir.

- Buna göre, dini sorumluluklar noktasında kişi kardeş bile olsa hatıra gönle bakılmaması gerekir.

- Ayrıca yerine bırakılan kişinin sorumlu tutulacağı, dolayısıyla görev alan kişinin de kendisine görev verene karşı sorumlu olduğu bilinmelidir.

- Bu arada, din tebliğinde mümkünse en yakınındakilerden yardım almanın zorunluluğu da gündeme getiriliyor demektir.

- Esasında Hz. Mûsâ’nın kardeşini dinlemeden karar vermediği, bir anlamda ona söz söyleme fırsatı verdiği de anlaşılmaktadır. Buradan hareketle, yargısız infaz yapılmamasının zorunlu olduğu da muhataplara öğretilmek istenmektedir.

b) Hz. Mûsâ’nın Duası

Yüce Allah, sûrenin 151-154. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın Rabbine “Ey Rabbim, beni ve kardeşimi bağışla; bizi rahmetine koy! Zira sen, merhametlilerin en merhametlisisin/çok merhametlisin” şeklinde dua ettiğini, iftira edenlerin cezalandırılacağını, buzağıya tapanları dünya hayatında korkunç bir gazabın yakalayacağını, kötülük yapıp sonra tevbe edenleri bağışlayacağını bildirmektedir.

Ardından, öfkesi geçince Hz. Mûsâ’nın vahye yeniden sarıldığı şu şekilde haber verilmektedir: “Mûsâ’nın öfkesi dinince nüshasında Rablerinden korkanlar için yol gösterme ve rahmet bulunan o levhaları almıştı.”

ı. Bağışlanma Dileğinde Bulunması

قَالَ رَبِّ اغْفِرْ ل۪ي وَلِاَخ۪ي وَاَدْخِلْنَا ف۪ي رَحْمَتِكَ وَاَنْتَ اَرْحَمُ الرَّاحِم۪ينَ “(Bunun üzerine Musa), “Rabbim! Beni ve kardeşimi bağışla; bizi merhametine koy! Sen merhametlilerin en merhametlisisin.” diye dua etmişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki, (şöyle) dua etmişti”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اغْفِرْ ığfir duası “bağışla”; ل۪ي lî duası “beni”;وَلِاَخ۪ي ve liahî tamlaması “ve kardeşimi de”;وَاَدْخِلْنَا ve edhılnâ duası “ve bizi koy, bizi yerleştir”;ف۪ي رَحْمَتِكَ fî rahmetike tamlaması “senin rahmetine”;وَاَنْتَ ve ente zamiri “sen”; اَرْحَمُ الرَّاحِم۪ين erhamu’r-râhımîne tamlaması ise “merhametlilerin en merhametlisi(sin)” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın kendisi ve kardeşi Hz. Hârûn için yaptığı bir dua gündeme getirilmektedir.

Kardeşine yaptığı davranışın, onu tartaklamasının hata olduğunu anlayan Hz. Mûsâ, bunun için Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmuştu. Bazı âlimlerimiz bağışlanma dileğinin sebebini “levhaları yere atması” şeklinde yorumlamışlardır. Her iki ihtimal de doğrudur. Bu arada, Hz. Mûsâ kardeşi Hz. Hârûn’un bağışlanması için de dua etmiştir ki bunun muhtemel sebebi ise “kavminin putperestliğine yeterince engel olamaması” şeklinde yorumlanabilir.(10)

Duanın sonunda “her ikisinin ilahi rahmete eriştirilmeleri” ifadesi yer almakta ve şahsın kendisiyle başlamış olmasına rağmen duada başkalarını da unutmamak gerektiği anlaşılmaktadır. Esasında peygamber kıssalarında yer alan dualarda bu noktayı görmek mümkündür.(11) Biz de Hz. Muhammed’in ümmeti olarak bu sünneti uyguluyoruz; tıpkı Fâtiha 1/5-7, Bakara 2/201, A‘râf 7/155, Furkân 25/65, 74, Haşr 59/10 gibi pek çok âyette olduğu gibi. Şimdi ve her zaman Hz. Mûsâ’nın yaptığı bu duaya âmîn diyor ve tarihin tâ eski dönemlerinde ilâhi mağfirete seslenenlerin duasına biz de katılıyoruz. Çünkü her kul gibi biz de Rabbimizin engin rahmetine muhtacız ve O’nun en merhametli kudret olduğunu herkes gibi biz de kabul edip O’na güveniyoruz.

ıı. Puta Tapıcılığın Akıbeti ve Tevbenin Gerekliliği

اِنَّ الَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَيَنَالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَذِلَّةٌ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَكَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُفْتَر۪ينَ وَالَّذ۪ينَ عَمِلُوا السَّيِّـَٔاتِ ثُمَّ تَابُوا مِنْ بَعْدِهَا وَاٰمَنُوا اِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَح۪يمٌ “Buzağıyı (ilah) edinenlere, Rablerinden (mutlaka) bir gazap ve dünya hayatında bir aşağılanma gelecektir. Biz, iftiracıların karşılığını işte böyle veririz. Kötülükler yapıp sonrasında (Allah’a) yönelerek iman edenler(e gelince), bu (tevbelerin)den sonra şüphesiz ki Rabbin ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Buradaki اِنَّ الَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا innellezîne’ttehazû ifadesi “muhakkak ki (ilah) edinenler”; الْعِجْل el-‘ıcle kelimesi “buzağıyı”;سَيَنَالُهُمْ seyenâlühum ifadesi “onlara yakında erişecektir”; غَضَب ğadabun sözcüğü “bir gazap”; مِنْ رَبِّهِمْ min rabbihim tamlaması “onların Rabbinden”;وَذِلَّةٌ ve zilletün kelimesi “ve bir perişanlık”; فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fi’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatında, yakın hayatta”; وَكَذٰلِك ve kezâlike sözcüğü “işte böylece”; نَجْزِي neczî fiili “karşılık vereceğiz”; الْمُفْتَر۪ين el-müfterîne kelimesi “iftiracılara;وَالَّذ۪ينَ عَمِلُوا vellezîne ‘amilû fiili “yapmış olanlar, yapanlar, işleyenler”; السَّيِّـَٔات es-seyyiâti sözcüğü “kötülükler”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تَابُوا tâbû fiili “tevbe etmiş, yönelmiş (olanlar)”; مِنْ بَعْدِهَا min ba‘dihâ ifadesi “ondan sonra”;وَاٰمَنُوا ve âmenû fiili “ve iman etmiş (olanlar)”;اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; مِنْ بَعْدِهَا min ba‘dihâ ifadesi “ondan sonra”; لَغَفُورٌ le ğafûrun kelimesi “elbette çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يم rahîmun sözcüğü ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada putperestlik yapanlarla bu ve benzer yanlışlıklardan tevbe edenlerin akıbeti gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَيَنَالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَذِلَّةٌ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَكَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُفْتَر۪ينَ “Buzağıyı (ilah) edinenlere, Rablerinden (mutlaka) bir gazap ve dünya hayatında bir aşağılanma gelecektir. Biz, iftiracıların karşılığını işte böyle veririz.” Yüce Allah bu âyette başta الْعِجْل el-‘ıcl denen buzağı heykelini ilah edinen İsrailoğulları olmak üzere bütün putperestlere yönelik ilâhî sünnetini hatırlatmaktadır.

a) Âyette الْعِجْل el-‘ıcl kelimesinin eliflâmlı gelmesinin sebebi, bunun Sâmirî’nin İsrailoğulları için yaptığı ve bilinen bir heykel oluşu nedeniyledir. Bu ve bir sonraki âyetteki ifadelerin Hz. Mûsâ tarafından genel bilgiler olarak söylenmiş olma ihtimali de vardır; ancak âyetin sonundaki نَجْزِي neczî fiili bunu biraz da olsa ikinci plana itmektedir.

Yüce Allah’tan başka ilâh edinenler bunu ne şekilde gerçekleştirmiş olurlarsa olsunlar, onlar için iki tür azaptan söz edilmektedir: Bunlardan ilki mahşerde Rablerinden gelecek bir “gazap”tır; diğeri ise dünya hayatında zillet kelimesiyle ifade edilmektedir. Bu âyette de olduğu gibi, Kur’ân’da yedi kez(12) geçen الذِّلَّة/ذِلَّة zilleh/ez-zilleh kelimeleri ise “zillet”, “mahcubiyet”, “horlanma”, “aşağılanma”, “sıkıntı sebebiyle boyun bükme”, “onursuzluk”, “ilâhi hışım” ve “alçaklık” gibi anlamlara gelmektedir.(13) Bazı âlimlerimiz bunlardan maksadın İsrailoğullarının soyundan gelen Kurayza ve Nadîr oğulları olduğunu ve kendilerine cizye uygulandığını ifade etmişlerdir.(14)

Âyette geçen سَيَنَالُهُمْ seyenâlühüm ifadesinin başındaki sin edatı bu cezaların hemen değil, bir süre sonra dünyada, daha ileride de mahşerde gerçekleşeceğini göstermektedir. Mahşerdeki gazabın önce zikredilmesinin muhtemel sebebi, oradaki azabın dünyadakine göre çok daha ağır ve şiddetli oluşudur. Bu genel cezaya ilave olarak, Tâhâ 20/97’de beyan edildiği gibi putu yapan Sâmirî’ye ise insanların ondan uzaklaşması, dışlanması, tek kalıp soyutlanması cezası verilmiştir.

b) Âyetin sonunda geçen ve bir benzeri de Hûd 11/50’de zikredilen الْمُفْتَر۪ين el-müfterîne/müfterûne kelimesi, din adına uydurma yapanları, gerçeğe karşı sahte tanrılar edinenleri ifade etmektedir. Kelimenin çoğul getirilmesi, bu iki âyetteki mesajın sadece İsrailoğullarına yönelik değil de evrensel manada bütün zamanları içerdiğini göstermek içindir.

2. وَالَّذ۪ينَ عَمِلُوا السَّيِّـَٔاتِ ثُمَّ تَابُوا مِنْ بَعْدِهَا وَاٰمَنُوا اِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَح۪يمٌ “Kötülükler yapıp sonrasında (Allah’a) yönelerek iman edenler(e gelince), bu (tevbelerin)den sonra şüphesiz ki Rabbin ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Kur’ân’daki mesânîlik üslubunun önceki ilâhî mesajlarda da bulunduğunun delillerinden biri de bu âyetlerdir. Önceki âyette “putperestlerle” ilgili bilgi verildikten sonra, bu âyette bunların karşıtı olan “iyilik sahipleri” gündeme getirilmektedir. Orada Yüce Allah’ın “gazabı” zikredilmişken, burada “bağışlayıcılığı ve merhamet ediciliği” hatırlatılmaktadır.

Kötü işler yapanlar hangi türden kötülük yapmış olurlarsa olsunlar, eğer tevbe etmişlerse, yani o davranışı terk edip onun tersi güzellikler ortaya koymuşlarsa, çok bağışlayıcılığı ve merhameti gereği Yüce Allah onları bağışlayacaktır. Bu âyette bütün zamanların insanlarına genel bir sistem hatırlatılmakta, Zümer 39/53’te de beyan edildiği gibi, Allah’ın merhametinden ümit kesilmemesi gerektiği öğretilmektedir. Ayrıca, Yûsuf 12/87’de geçtiği üzere Hz. Yakub da oğullarına Yüce Allah’ın rahmetinden ümit kesmemelerini, çünkü kâfirlerden başkasının Yüce Allah’ın merhametinden ümit kesemeyeceğini ifade etmektedir. Benzer bir ifade Hıcr 15/56’da Hz. İbrâhim tarafından dile getirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubu çerçevesinde düşündüğümüzde, A‘râf 7/149. âyette “İsrailoğullarının”, A‘râf 7/151’de ise “Hz. Mûsâ’nın” duasının kabul edildiği anlaşılabilir. Çünkü her iki âyette de derin pişmanlıklar ve özür ifadeleri yer almıştı. Tevbe bu tür pişmanlık ve özürleri de kapsadığı için, Yüce Allah’ın bu kişilerin hatasını bağışlayıcılığı ortaya konulmaktadır. Benzer bir içerik Âl-i İmrân 3/135’te de muttakiler için beyan edilmekte ve ilâhî prensiplerdeki ruh birlikteliği ortaya konulmaktadır.

ııı. Öfke Sonrası Hz. Mûsâ’nın Bahye Sarılması

وَلَمَّا سَكَتَ عَنْ مُوسَى الْغَضَبُ اَخَذَ الْاَلْوَاحَ وَف۪ي نُسْخَتِهَا هُدًى وَرَحْمَةٌ لِلَّذ۪ينَ هُمْ لِرَبِّهِمْ يَرْهَبُونَ “Musa’nın öfkesi dinince, içinde Rablerinden korkanlar için yol gösterme ve rahmet bulunan o levhaları (tekrar eline) almıştı.”

Âyetteki وَلَمَّا سَكَتَ ve lemmâ sekete fiili “dindiği, sakinleştiği zaman”; عَنْ مُوسَى ‘an mûsâ ifadesi “Mûsâ’dan”; الْغَضَب el-ğadabu sözcüğü “öfke”; اَخَذَ ehaze fiili “almıştı”; الْاَلْوَاح el-elvâha kelimesi “(Tevrat) levhaları(nı)”; وَف۪ي نُسْخَتِهَاve fî nüshatihâ ifadesi “ve onun nüshasında vardır”; هُدى hüden kelimesi “yol gösterme”;وَرَحْمَة ve rahmetün sözcüğü “ve rahmet”; لِلَّذ۪ينَ lillezîne ifadesi “(şu) kimseler için ki”; هُمْ hum zamiri “onlar”; لِرَبِّهِمْ lirabbihim ifadesi “onların Rabbine, Rabbi için”; يَرْهَبُونَ yarhebûne fiili ise “korkarlar” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın öfkesi sonrasında yeniden ilâhî mesajlarla buluşması gündeme getirilmektedir.

Hz. Mûsâ, yukarıda naklettiğimiz olayların ardından A‘râf 7/150. âyette dile getirildiği üzere, yere bıraktığı levhaları eline almıştı ki o levhaların nüshasında, yani yazısında “yaptıkları büyük hata nedeniyle Rablerinden, yani O’nun gazabından korkanlar için yol gösterme ve rahmet” bilgisi yer almaktaydı.

A‘râf 7/145, 150, 154 ve Kamer 54/13’te geçen الْاَلْوَاح el-elvâh kelimesi “levhalar” manasına gelmektedir. Bunun ardından نُسْخَة nüshah kelimesinin getirilmesinin muhtemel nedeni, bazı âlimlerin aktarımına göre Hz. Mûsâ onları yere bırakınca kırılmaları, sonrasında yeni bir nüsha olarak kendisine verilmeleri olabilir.(15) Öncekilerden aynen aktarılıp yazılan bu nüsha ile diğerleri arasında elbette herhangi bir fark bulunmamaktaydı.

Esasında bu levhaların kırıldığına ve yerlerine yenilerinin gönderildiğine dair âyette herhangi bir açıklık olmadığı için, Hz. Mûsâ’nın daha önce yere bıraktığı levhaları eline aldığı kanaatindeyiz. Zaten الْاَلْوَاح el-elvâh kelimesinin başındaki eliflâm takısı, eline aldığı levhaların öncekiler olduğunu göstermektedir. Bu nedenle biz de tercümeyi “o levhalar” şeklinde yapmayı tercih ettik.

Bu nüshada bulunan prensipler bağlamında âyette هُدى hüdâ “hidâyet” ve رَحْمَة rahmeh “rahmet” kelimeleri kullanılmaktadır ki zaten ilâhî mesajların gönderilme gerekçesi budur. “Hidâyet” kavramı, rehberlik etmek, yol göstermek manasına gelmektedir ki İsrailoğullarının buna çok ihtiyacı vardı. “Rahmet” kavramı ise onların hataları nedeniyle affedildikleri mesajı kendilerine müjdelenmiş olmaktadır.

Âyetin sonundaki يَرْهَبُونَ yarhebûne fiili emir kalıbında Bakara 2/40 ve Nahl 16/51’de de geçmekte ve “korkmak” manasına gelmektedir. Dolayısıyla bu kişilerin korku gerektirecek kabahatler işledikleri ortaya konulmaktadır. Yüce Allah’ın zatı korkunç bir mahiyet arz etmediği için, onların korkusu elbette O’nun azabı ve gazabı, bir anlamda sevgisini kaybetmeleri şeklinde yorumlanmalıdır.

c) Hz. Mûsâ’nın İstekleri ve Nebi (as)’ın Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 155-157. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın kavminden 70 kişiyi seçtiğini, bunların yanlışları nedeniyle kendilerini korkunç bir sarsıntının yakaladığını, beyinsizler nedeniyle helak edilmek istemediklerini, Allah’ın bağışlamasına sığındıklarını, dünyada da ahirette de iyilik istediklerini bildirmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın merhametini muttakilere, zekât verenlere ve âyetlere iman edenlere yazacağı bildirilmektedir. Daha sonra Hz. Peygamber’e tâbi olanlara bilgi verilirken onun yanlarındaki Tevrat ve İncil’de yazılı buldukları rasûl, nebî ve ümmî olduğu, iyiliği emredip kötülükten nehyettiği, temiz şeyleri helal, pis şeyleri haram kıldığı, üzerlerindeki ağır yükleri ve prangaları söküp attığı bildirilmektedir. Sonunda Hz. Peygamber’e iman edip ona saygı gösterenlerin, yardım edenlerin ve onunla indirilen nura uyanların kurtuluşa ermiş olacaklarını haber verilmektedir.

ı. Helak Edilmeme İstekleri

وَاخْتَارَ مُوسٰى قَوْمَهُ سَبْع۪ينَ رَجُلًا لِم۪يقَاتِنَا فَلَمَّآ اَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قَالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ اَهْلَكْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَاِيَّايَ اَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَآءُ مِنَّا اِنْ هِيَ اِلَّا فِتْنَتُكَ تُضِلُّ بِهَا مَنْ تَشَآءُ وَتَهْد۪ي مَنْ تَشَآءُ اَنْتَ وَلِيُّنَا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَاَنْتَ خَيْرُ الْغَافِر۪ينَ “Musa, belirlediğimiz zaman için kavminden yetmiş adam seçmişti. Kendilerini o müthiş deprem yakalamış ve (Musa) şöyle demişti: Rabbim! Dileseydin onları da beni de daha önce helak edebilirdin. İçimizden bazı beyinsizlerin işlediği şeyler yüzünden hepimizi mi helak edeceksin? Bu iş, senin imtihanından başka bir şey değildir. Onunla dilediğini (layık olanı) sapkınlıkta bırakırsın; dilediğini (layık olanı) doğru yola ulaştırırsın. Sen bizim dostumuzsun (sahibimizsin); bizi bağışla ve bize merhamet et! Sen bağışlayanların en hayırlısısın.”

Âyettekiوَاخْتَارَ vahtâra fiili “ve seçmişti”; مُوسٰى mûsâ sözcüğü “Mûsâ”;قَوْمَهُ kavmehû ifadesi “onun kavminden”; سَبْع۪ينَ رَجُلًا seb‘îne racülen ifadesi “yetmiş adam”; لِم۪يقَاتِنَا limîkâtinâ ifadesi “bizim belirlediğimiz vakit için”; فَلَمَّآ اَخَذَتْهُمُ fe lemmâ ehazethum ifadesi “onları yakalayınca”; الرَّجْفَة er-racfetü kelimesi “o deprem, şiddetli sarsıntı”; قَالَ kâle fiili “demişi ki, (şöyle) söylemişti”; رَبّ rabb hitabı “ey Rabbim”; لَوْ شِئْتَ lev şi’te ifadesi “eğer dileseydin”; اَهْلَكْتَهُمْ ehlektehum “onları da helâk ederdin”; مِنْ قَبْلُ min kablü “daha önce”; وَاِيَّايَ ve iyyâye ifadesi “ve beni de”; اَتُهْلِكُنَا etühlikünâ sorusu “bizi helak edecek misin”; بِمَا فَعَلَ bimâ fe‘ale ifadesi “işledikleri sey sebebiyle”; السُّفَهَآءُ es-süfehâü kelimesi “beyinsizler(in), hafif akıllılar(ın)”; مِنَّا minnâ ifadesi “içimizden”;اِنْ هِيَ in hiye ifadesi “bu (şundan başka bir şey) değilidir”; اِلَّا فِتْنَتُكَ illâ fitnetüke istisnası “senin imtihanından başka”; تُضِلُّ tüdillü fiili “sapkınlıkta bırakırsın”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla”; مَنْ تَشَآءُ men teşâu ifadesi “dilediğini/layık gördüğünü”;وَتَهْد۪ي ve tehdî fiili “ve hidayet, rehberlik edersin”; مَنْ تَشَآءُ men teşâu ifadesi “dilediğine/layık gördüğüne”; اَنْتَ ente zamiri “sen”; وَلِيُّنَا veliyyünâ tamlaması “bizim dostumuzsun”;فَاغْفِرْ fağfir duası “bağışla, affet”; لَنَا lenâ ifadesi “bizi”;وَارْحَمْنَا varhamnâ duası “ve bize merhamet et”;وَاَنْتَ ve ente zamiri “ve sen”; خَيْر hayr sözcüğü “hayırlı(sısın)”; الْغَافِر۪ين el-ğâfirîne kelimesi ise “bağışlayanların, affedenlerin” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın İsrailoğullarından bir grubu seçip onlarla çıktığı kısa bir yolculuk ve bu esnada yaşanan birtakım olaylar gündeme getirilmektedir.

1. وَاخْتَارَ مُوسٰى قَوْمَهُ سَبْع۪ينَ رَجُلًا لِم۪يقَاتِنَا “Musa, belirlediğimiz zaman için kavminden yetmiş adam seçmişti.” Âyette dile getirilen olay, İsrailoğullarının putperestlik yapmalarının sonrasında yaşadıkları pişmanlıkların peşinden bir özür beyanı imkânıydı. Bu amaçla Hz. Mûsâ, kavminden 70 kişiyi Yüce Allah’ın belirlediği yer ve zaman için seçmişti.

Bu kişilerin kimlerden oluştuğuyla ilgili tefsirlerde verilen bilgileri burada aktarmak istemiyoruz. A‘râf 7/138 ve 148’de de ifade edildiği üzere, muhtemelen denizi geçtikten sonra Hz. Mûsâ’dan kendilerine put edinmesini isteyen, bu esnada Hz. Mûsâ Sina Dağı’na çıktığında onun arkasından puta tapanlardan oluşan bir sayının ve ilgili putperest kişilerin burada kastedildiğini söyleyebiliriz. Bu durum bir çeşit “günahlardan tevbe etme girişimi” olarak da düşünülebilir.

Ayrıca şunu da mutlaka hatırlatalım ki, 70 sayısı rakamsal bir değer ifade edebileceği gibi “çokluk” manasına da gelebilir; çünkü bu tür kullanımlar Kur’ân’da da vardır.(16) Burada sözü edilen buluşma Hz. Mûsâ’nın Sînâ Dağı’na 40 gecelik çıkışından farklı olsa gerektir. Çünkü orada yaşananlarla burada dile getirilenler aynı değildir. Esasında bu âyette sözü edilen husus, önceki âyetlerde hakkında bilgi verilen dağa çıkıştan sonra gerçekleşmiş olmalıdır. Bu olayla ilgili dolaylı bir bilgi içerecek şekilde Bakara 2/55’te çeşitli ifadeler yer almaktadır.

2. فَلَمَّآ اَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قَالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ اَهْلَكْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَاِيَّايَ “Kendilerini o müthiş deprem yakalamış ve (Musa) şöyle demişti: Rabbim! Dileseydin onları da beni de daha önce helak edebilirdin.” Burada geçmiyor olsa da İsrailoğullarının sarsıntıya tâbi tutulmasının nedeni Bakara 2/55’te şu şekilde ifade edilmektedir: “Bir zaman da ‘Ey Mûsâ, biz Allah’ı açıkça görmedikçe sana asla inanmayacağız’ demiştiniz de derhal sizi yıldırım gürültüsü yakalamıştı; siz de bunu görüyordunuz.” Benzer ifadeler Nisâ’ 4/153’te de yer almaktadır. Konuyla ilgili bu üç âyette “sarsıntı” anlamında الرَّجْفَة er-racfeh ve “yıldırım gürültüsü” manasında es-sâ‘ıkah kelimeleri kullanılmaktadır. Anlaşılıyor ki İsrailoğulları bir kez daha hadlerini aşmışlar ve hak ettikleri türden bir sıkıntıyı yaşamışlardı.

Yaşanan bu sarsıntı sonrasında Hz. Mûsâ “Dileseydin onları da beni de daha önce helâk edebilirdin” diyerek, olayın şiddetini ortaya koymaktadır. İsrailoğullarının daha önceden helak edilebilme sebebi “puta tapıcılıkları veya böyle olanları engellememeleri”, Hz. Mûsâ’nınki ise “onun da Yüce Allah’ı görmek istemesi” olabilir. Söylemek istediği muhtemelen şuydu: “Daha önceden çok daha ileri düzeyde bir helak sebebi var olmasına rağmen helak edilmediğimize göre şimdi de helak edilmek istemiyoruz. Bizi lütfundan mahrum bırakma!”

3.اَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَآءُ مِنَّا “İçimizden bazı beyinsizlerin işlediği şeyler yüzünden hepimizi mi helak edeceksin?” Burada zikredilen ve es-sefîh kelimesinin çoğulu olan السُّفَهَآءُ es-süfehâ’ sözcüğü Kur’ân’da beş kez(17) geçmekte ve “cahil”, “zayıf görüşlü”, “yarar ve zarar yerlerine dair bilgisi az olan kişiler”, “beyinsizler” manasına gelmektedir.

Hz. Mûsâ bu yolculukta yaşanan şiddetli sarsıntının sebebini, içlerinden bazı beyinsizlerin istekleri veya daha önceden ‘ıcl denen buzağı heykeline tapmaları olarak beyan etmekte ve helak edilmek istemediğini söylemektedir. İddia edildiği gibi, Hz. Mûsâ gibi ulu’l-‘azm bir peygamberin başkalarının yüzünden suçsuz insanların helak edilebileceğini düşünmesi söz konusu olamaz.(18) Suç işlemek nasıl günah ise suça sessiz kalmak da günahtır ve bu nedenle bunlara yönelik helak genel olarak yaşanabilirdi. Enfâl 8/25’te verilen bilgi de bu istikamettedir.

Burada günahından söz edilip helak edilecekler arasında bir peygamberin bulunması âyeti farklı anlamamız gerektiğinin delilidir. Dolayısıyla Râzî’nin de dediği gibi, bu cümlenin başındaki hemze edatı inkârî bir sorudur; dolayısıyla bu cümle “Yâ Rabbi, Sen içimizden bazı beyinsizler sebebiyle bizi helak etmezsin” manasına gelmektedir.

4. اِنْ هِيَ اِلَّا فِتْنَتُكَ تُضِلُّ بِهَا مَنْ تَشَآءُ وَتَهْد۪ي مَنْ تَشَآءُ “Bu iş, senin imtihanından başka bir şey değildir. Onunla dilediğini (layık olanı) sapkınlıkta bırakırsın; dilediğini (layık olanı) doğru yola ulaştırırsın.” Bu cümlede iki konu ele alınmaktadır:

a) اِنْ هِيَ اِلَّا فِتْنَتُكَ “Bu iş, senin imtihanından başka bir şey değildir.” Hz. Mûsâ bu ifadesiyle İsrailoğullarının buzağıya tapınmasının bir imtihan olduğunu, sonuçta sapkınlığı tercih edenleri de hidayeti isteyenleri de Yüce Allah’ın onaylayacağını beyan etmiştir. Âyette geçen فِتْنَة fitneh kelimesi “ağır bir imtihan” demektir ve bu kelime “maden eriyiklerinde cevherin cüruftan ayırt edilmesi” manasında kullanılmaktadır.

Tâhâ 20/85’te konuyla ilgili olarak Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Senden sonra biz, (Hârûn ile beraber geride kalan) kavmini imtihan ettik ve Sâmirî onları yoldan çıkardı.” İşte Hz. Mûsâ olayın bu boyutunu gündeme getirmekte, yaşananların bir imtihan olduğunu ve elbette buna Yüce Allah’ın izin verdiğini belirtmektedir. Âyetteki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı hasr/kasr denen “vurgulu ifade” katkısı sunmakta, yaşananların bir imtihandan başka bir şey olmadığını göstermektedir.

b) تُضِلُّ بِهَا مَنْ تَشَآءُ وَتَهْد۪ي مَنْ تَشَآءُ “Onunla dilediğini (layık olanı) sapkınlıkta bırakırsın; dilediğini (layık olanı) doğru yola ulaştırırsın.” Burada بِهَا bihâ ifadesindeki هَا hâ dişi zamiri, önceki cümlede geçen هِيَ hiye zamiri gibi daha önce geçen فِتْنَة fitneh kelimesini görmektedir. “Hidâyet ve dalâlet” konusunu Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde ele aldıüımız için burada kısa bazı hatırlatmalarla yerineceğiz.

İsrailoğullarına uygulanan bu imtihanın sonucunda ikili bir sonuç kaçınılmazdır. Çünkü eğer imtihan varsa kazanan ve kaybedenler de var demektir. İşte olayın bu boyutu da bu cümlede yer almaktadır. Âyetteki fiiller her ne kadar تُضِلُّ tudillu ve تَهْد۪ي tehdî kalıbında Yüce Allah’a nispet edilmişse de Yüce Allah hak etmeyeni sapkınlıkta bırakmayacağı gibi, yine hak etmeyene de hidayet etmez. Aksi takdirde imtihanın hiçbir anlamı kalmamaktadır. Dolayısıyla sapkınlıkta kalmasına karar verilenler kendileri bunu tercih edenler ve elbette Yüce Allah’ın layık gördükleridir; hidayete erdirilenler de kendileri hidayeti isteyip tercih edenler ve Rabbimizin de onayladıklarıdır.

Kişiler dalalet veya hidayeti kendileri isterler; Yüce Allah da yaratır. İşte burada da aynı kural işletilmiş, sözü edilen ağır imtihanın sonucunda büyük çoğunlukla İsrailoğulları bu imtihanı kaybetmiş, dolayısıyla da sapkınlıkta terk edilmişlerdir; bir kısmı da putperestlik yapmamış, dolayısıyla hidayete erdirilmişlerdir. İsteyenler kişilerdir; bu istekleri yaratmak ise Yüce Allah’ın iradesine kalmıştır.

Sonuç şudur: Yüce Allah dileyene/dilediğine yani layık gördüğüne hidayet eder; dileyene/dilediğine yani layık gördüğünü ise sapıklıkta bırakır.

Benzer bir olayı sivrisinek örnekliğinde Bakara 2/26’da şu şekilde görmekteyiz: “Allah bir sivrisineği hatta daha ötesini (daha küçük ve önemsiz bir varlığı) misal vermekten çekinmez. İnananlar onun Rableri katından olduğunu bilir (ve böyle inanırlar). Kâfirler ise şöyle demişler: ‘Allah sivrisinek örneği vermekle neyi kast etmiş olabilir ki!’ (Allah) bununla pek çoğunu sapıklıkta bırakır; pek çoğunu ise hidayete erdirir. (Allah zaten yoldan çıkmış) fâsıklardan başkasını saptırmaz.”

İşte bu örnekler ilahi vahyin ruh birlikteliğinin delillerinden biridir. Burada da olduğu gibi, İsrailoğulları da putperestlik imtihanını büyük ölçüde kaybetmişlerdi; ancak elbette içlerinde bunu kazananlar da olmuştu. İşte dalalet ve hidayet bu tercihlerinin sonucunda Rabbimiz tarafından yaratılmıştır; Hz. Mûsâ da bu gerçeği dile getirmiştir.

5. اَنْتَ وَلِيُّنَا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَاَنْتَ خَيْرُ الْغَافِر۪ينَ “Sen bizim dostumuzsun (sahibimizsin); bizi bağışla ve bize merhamet et! Sen bağışlayanların en hayırlısısın.” Hz. Mûsâ tıpkı A‘râf 7/151. âyette de olduğu gibi Yüce Allah’a dua etmekte ve bağışlanma dileğinde bulunmaktadır. Burada geçen وَلِيُّنَا veliyyünâ ifadesi dünya ve âhirette “velimiz, yakınımız, yâr ve yardımcımız, dostumuz, hâkimimiz, yardımcımız, koruyucumuz, sığınağımız” gibi anlamlara gelmektedir.(19) Bu ifade esasında “Sen bizim her şeyimizsin” manasına gelerek, dünya ve âhiretteki tek sığınak olmayı içermektedir.(20)

Hz. Mûsâ “Sen bizim velimizsin” ifadesinin ardından, Yüce Allah’tan bağışlanma dilemiş ve merhamete erdirilme duasını yapmış, ardından Rabbimizin bağışlayanların en hayırlısı olduğunu dile getirmiştir. Burada da geçtiği üzere, “…lerin en hayırlısı” türünden ifadeler, esasında “gerçek manada o işi yapan yegâne kudret” manasına gelmektedir.

Dolayısıyla yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda yer alan وَاَنْتَ خَيْرُ الْغَافِر۪ينَ ifadesi “Gerçek bağışlayıcı sadece sensin” manasına alınmalıdır. Küçük veya büyük hatası olan herkes Yüce Allah’ın bağışlama ve merhamet sıfatına sığınarak O’ndan rahmet ve mağfiret istemeli, başka bir kapının bulunmadığını unutmamalıdır. Hz. Mûsâ gibi bir peygamberin sıklıkla dua etmesi ümmete bu duyguyu aşılamayı amaçlasa gerektir.

ıı. İlâhi Merhametin Sınırsızlığı

وَاكْتُبْ لَنَا ف۪ي هٰذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْاٰخِرَةِ اِنَّا هُدْنَآ اِلَيْكَ قَالَ عَذَاب۪يٓ اُص۪يبُ بِه۪ مَنْ اَشَآءُ وَرَحْمَت۪ي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَاَكْتُبُهَا لِلَّذ۪ينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكٰوةَ وَالَّذ۪ينَ هُمْ بِاٰيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ “(Musa şöyle dua etmişti): ‘Bizim için bu dünyada da iyilik yaz, ahirette de! Şüphesiz ki biz sana yöneldik.’ (Allah da) şöyle demişti: Dilediğime (layık olana) azap ederim. Merhametim ise her şeyi kapsamıştır ve onu takvâlı (duyarlı) olanlara, zekâtı verenlere ve ayetlerimize inananlara yazacağım.”

Âyetteki وَاكْتُبْ vektüb duası “ve kaydet, yaz”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için”; ف۪ي هٰذِهِ الدُّنْيَا fî hâzihi’d-d-dünyâ ifadesi “bu dünyada da”; حَسَنَة haseneten sözcüğü “iyilik”; وَفِي الْاٰخِرَةِ ve fi’l-âhirati “ve ahirette de”;اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; هُدْنَآ hüdnâ fiili “yöneldik”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; قَالَ kâle fiili “(Allah) demişti ki, (şöyle) söylemişti”;عَذَاب۪ي ‘azâbî tamlaması “benim azabım”; اُص۪يبُ üsîbu fiili “isabet ettiririm”; بِه bihî ifadesi “onu, onun sebebiyle”; مَنْ اَشَآءُ men eşâü ifadesi “dilediğime/layık gördüğüme”; وَرَحْمَت۪ي ve rahmetî tamlaması “ve benim rahmetim”; وَسِعَتْ vesi‘at fiili “kuşatmıştır”; كُلَّ شَيْء külle şey’in tamlaması “her şeyi”;فَسَاَكْتُبُهَا fe seektübühâ fiili “onu yakında yazacağız”;لِلَّذ۪ينَ يَتَّقُونَ lillezîne yettekûne ifadesi “takvâlı olanlara, korunanlara, duyarlı davrananlara”;وَيُؤْتُونَ ve yü’tûne fiili “ve vermekte (olanlara)”; الزَّكٰوة ez-zekâte sözcüğü “zekâtı”; وَالَّذ۪ينَ هُمْ vellezîne hum ifadesi “ve onlardır ki”;بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimize”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili ise “inanıyorlar, iman ederler” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın duası ve Yüce Allah’ın cevabı gündeme getirilmektedir.

1.وَاكْتُبْ لَنَا ف۪ي هٰذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْاٰخِرَةِ اِنَّا هُدْنَآ اِلَيْكَ “(Musa şöyle dua etmişti): Bizim için bu dünyada da iyilik yaz, ahirette de! Şüphesiz ki biz sana yöneldik.” Hz. Mûsâ 70 kişiyle birlikte tayin edilen vakitte yaşadıkları korkunç sarsıntının ardından Rabbine niyazda bulunmuştu.

a) Hz. Mûsâ dua cümlelerine devam ederek, kendilerine hem bu dünya hayatında hem de âhirette iyilik yazmasını, yani iyiliği vâcib kılmasını ve lütfetmesini Yüce Allah’tan istemişti. Benzer bir dua Bakara 2/201’de “Ey Rabbimiz, bize dünyada da âhirette de iyilik ver” buyrulurken âti kelimesi kullanılmıştı. Hûd 11/1’de geçtiği üzere, âyetlerin Yüce Allah tarafından açıklandığı prensibine uygun olarak, anlaşılıyor ki buradaki اكْتُبْ üktüb emri “vermek” manasına gelmektedir.

Hz. Mûsâ’nın dünya hayatında istediği حَسَنَة haseneh anlamındaki “iyilik” kapsamında “nimet”, “afiyet”, “güzellik”, “sağlam iman”, “ibadet”, “itaat”, “sâlih ameller”, “mağfiret”, “ilim”, “yardım”, “güzel ve helal rızık”, “sağlık”, “güzel işler yapacak ve şiddetten, zorluklardan, fenalıklardan arınmış, önü sonu tertemiz güzel bir hayat” gibi değerleri sayabiliriz. Mahşerdeki حَسَنَة haseneh “iyilik” ise hiç şüphe yok ki “cennet ve nimetleri” olarak anlaşılmalıdır.(21)

b) Hz. Mûsâ bu dua cümlelerinin gerekçesini “Yüce Allah’a yönelmek olarak” beyan etmiştir. Âyette geçen هُدْنَا hüdnâ fiili, “dönmek”, “yönelmek”, “meyletmek”, “hidayete gelmek”, “tevbe etmek” demektir.(22) A‘râf 7/153. âyette “kötülüklerden sonra hakka yönelip iman edenleri Yüce Allah’ın merhametiyle bağışlayacağı” beyan edilmişti. İşte bu gerçekten hareket ederek duasını şekillendiren Hz. Mûsâ, Yüce Allah’a yöneldiklerini dile getirerek dünya ve âhiret saadetini arzu ettiklerini duasına konu edinmiştir.

Âyetteki لَنَا lenâ ve هُدْنَا hüdnâ ifadeleri Hz. Mûsâ’nın sadece kendisi için değil, beraberindekileri de duasına konu edindiği, bencil davranmadığı görülmektedir. Peygamberler elbette kendilerini ümmetlerinin kurtuluşuna adayan ve bunun için görevlendirilmiş kişilerdir. Buna uygun olarak, dualarında “ben” şeklinde değil de “biz” olarak niyazda bulundukları görülmektedir. Fâtiha 1/5-6’daki kulluk ve dua ifadelerinde “biz” çoğul kalıp kullanıılmasının nedeni de budur. Müslümanlar olarak bizler de sadece “ben” adına değil, “biz” adına yaşayan ve hayat fedakârlıklarını bu istikamette şekillendiren insanlar olmalıyız; duanın bu detayda verilmesinin muhtemel nedeni bu olsa gerektir.

2. قَالَ عَذَاب۪يٓ اُص۪يبُ بِه۪ مَنْ اَشَآءُ وَرَحْمَت۪ي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ “(Allah da) şöyle demişti: Dilediğime (layık olana) azap ederim. Merhametim ise her şeyi kapsamıştır ve onu takvâlı (duyarlı) olanlara, zekâtı verenlere ve ayetlerimize inananlara yazacağım.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın duasına çeşitli cümleler şeklinde cevaplar vermektedir. İşte bu âyetlerde söz konusu cevaplar dile getirilmektedir. Bu ifadeleri iki ayrı konu olarak incelemek gerekir; çünkü ilk cümle “azapla”, diğeri ise “rahmetle” ilişkilidir.

a)قَالَ عَذَاب۪يٓ اُص۪يبُ بِه۪ مَنْ اَشَآءُ “(Allah da) şöyle demişti: Dilediğime (layık olana) azap ederim.” Bu cümlenin vermek istediği mesaj şu olsa gerektir: “Ben dilediğime azap ederim; bana hiç kimse itiraz edemez. Çünkü her şey benim mülkümdür, benim kontrolümde ve idaremdedir. Mülk kendi tasarrufunda olana başka hiç kimse itiraz edemez; hükmünü icrada ona karşı gelip engel olamaz.”

Bazı âlimlerimiz âyetteki اَشَآءُ eşâu fiilini esâe şeklinde okuyarak, maksadın “dilemek” değil de “kötülük işlemek” olduğunu beyan etmişlerdir. Buna göre mana “Her kim kötülük işlerse azabımı ona isabet ettiririm, ona azap ederim” şeklini alır.(23) Bu ihtimal de dikkat çekici olmasına rağmen, metinde olduğu gibi, ilgili fiili اَشَآءُ eşâu şeklinde okuduğumuzda da Yüce Allah’ın azabını isabet ettireceği kişiler elbette onu hak edenlerdir; Yüce Allah’ın layık gördüğü kişilerdir; zira Allah hiçbir şekilde kullarına haksızlık ve zulmetmez.

b) وَرَحْمَت۪ي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ “Merhametim ise her şeyi kapsamıştır.” Esasında “zâtına merhameti yazan”(24) ve kendisini rahmân ve rahîm sıfatlarıyla tanıtarak merhametin kaynağı olduğunu beyan eden(25) Yüce Allah, bu cümlede rahmetinin her şeyi çepeçevre kuşattığını beyan ederek, tıpkı Enbiyâ’ 21/107’deki mesajı hatırlatmaktadır. “Âlemlere merhametinin sonucu olarak Hz. Peygamber’i göndermesi”ndeki maksat ile “rahmetinin herşeyi kuşatmış olması” aynı sonucu vermektedir.

“Azabı”nın dile getirilmesinin hemen peşinden “rahmeti”nin zikredilmesi, Yüce Allah’ın merhametinin gazabından üstün olduğunun bir göstergesidir. Her şeyin bizatihi yaratılmış olması Yüce Allah’ın rahmetinin bir tecellisidir. Ancak iradeli varlıklar eğer yaratılış amacına uygun hareket etmez de şerri tercih ederlerse bu defa önceki cümlede geçtiği gibi Yüce Allah’ın azabına uğratılırlar.

Âyette rahmetle ilgili fiil وَسِعَتْ vesi‘at şeklinde “geçmiş zaman”, اُص۪يبُ usîbu fiili ise “gelecek zaman” kalıbında getirilmiştir. Buradan hareketle, Rabbimiz için aslolanın rahmet ve merhamet olduğunu, azabın ise kulların fiillerine göre şekilleneceğini söyleyebiliriz. Rabbimizin rahmeti O’nun zâtının bir yansımasıdır; azap ve gazap ise sonradan hak edişlerle söz konusu edilmektedir.

Merhametin her şeyi çepeçevre kuşatılması elbette kâfirleri, müşrikleri, münafıkları, sapkınları ve fâsıkları içermeyecektir. Bu detayla ilgili olarak, kendi isteğiyle bu olumsuzlukları tercih edenlerin rahmetten yararlanamayacakları da açıktır. Nitekim İblis’in bu ifadeler sonrasında “ben de bir şeyim ve bundan yararlanırım”(26) sözünün geçersiz olduğu, âyetin devam eden cümlesinde ortaya konulmaktadır.

Konuyla ilgili olarak birkaç rivayet zikretmekle yetinelim. Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu nakledilmektedir:

“İnsanlara merhamet etmeyene Allah da merhamet etmez.”(27)

“Merhamet etmeyene merhamet edilmez.”(28)

“Bu, Allah’ın kullarının kalplerine yerleştirdiği merhamettir ve Allah, ancak merhametli kullarına rahmet eder.”(29)

“Ben lanetçi olarak gönderilmedi; ben rahmet peygamberiyim (rahmet olarak, rahmetin tecellisi olarak gönderildim).”(30)

3. فَسَاَكْتُبُهَا لِلَّذ۪ينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكٰوةَ وَالَّذ۪ينَ هُمْ بِاٰيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ “Onu takvâlı (duyarlı) olanlara, zekâtı verenlere ve ayetlerimize inananlara yazacağım.” Bu ifadeler öncelikle Hz. Mûsâ’nın isteği doğrultusunda kavmiyle ilişkili olsa da daha evrensel olarak Hz. Peygamber zamanına uzanan İsrailoğullarını ve nihayet bütün zamanların insanlarını da ilgilendirmektedir. İşte vahyin bu muhteşem yapısı gereği mesaj tarihten güne doğru uzanmaktadır.

Yüce Allah ezelde her şeyi çepeçevre kuşatmış olan rahmet ve merhametini kulların iradeleri doğrultusunda kimlere tahsis edeceğini, onu kimlere yazacağını bu cümlede üç özellikte açıklamaktadır:

a) لِلَّذ۪ينَ يَتَّقُونَ “Muttakîlere (duyarlı olanlara).” Bakara 2/2’de detaylı olarak açıkladığımız üzere, takvâ kavramı “korunmak”, yani başta şirk olmak üzere büyük günahlardan “sakınmak”, günahlara karşı “duyarlı olmak”, “sorumluluğunu bilip sorumlu davranmak” demektir. Buradan hareketle, muttakî insan, Yüce Allah’a karşı sorumluluklarını bilen, sorumlu davranan ve duyarlılık gösteren kişidir. İlahi merhamet de işte bunlara yazılacaktır.

b) وَيُؤْتُونَ الزَّكٰوةَ “Ve zekât verenlere.” Zekât vermek elbette ekonomik anlamda mal paylaşımı manasına gelmektedir. Bu temel anlamın beraberinde her türlü arınmayı gerçekleştirmek için çaba sarf etmek de bu cümlenin mesaj alanında vardır. Nitekim Mü’minûn 23/4’te arınmanın önemi kurtuluş için gerekli şartlar arasında ilk sıralarda yer almaktadır.

c) وَالَّذ۪ينَ هُمْ بِاٰيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ “Ve âyetlerimize inananlara (yazacağım).” Bu cümlede ise hem önceki prensiplerin anlamlı olması sağlanmakta hem de her konuda Yüce Allah’ın âyetlerine inanıp güvenmenin gerekliliği vurgulanmış olmaktadır.

Yüce Allah’ın merhametini yazacağını beyan ettiği bu özellikteki kişiler benzer şekilde Bakara 2/2-4’te Kur’ân’a inanıp güvenen muttakilerin özellikleri olarak sayılmakta, dolayısıyla ilahi mesajlardaki ruh ve misyon birlikteliği gösterilmektedir.

Hz. Peygamber zamanında yaşayan kitap ehlinin “biz takvâ ehliyiz; zekât veriyor, Allah’ın âyetlerine de iman ediyoruz” demelerinin(31) anlamlı olması için Hz. Peygamber’e tâbi olmak gerekliliği ise bir sonraki âyette dile getirilmektedir.

ııı. Hz. Peygamber’in Nitelikleri

اَلَّذ۪ينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْاُمِّيَّ الَّذ۪ي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرٰيةِ وَالْاِنْج۪يلِ يَاْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهٰيهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَآئِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ اِصْرَهُمْ وَالْاَغْلَالَ الَّت۪ي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِه۪ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذ۪يٓ اُنْزِلَ مَعَهُٓ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “(Yani) yanlarındaki Tevrat ve İncil’de yazılı buldukları Elçiye, o ümmi Peygamber’e uyanlara (yazacağım) ki (o elçi), onlara iyiliği emreder (öğütler), onları kötülükten engeller (sakındırır); onlara temiz şeyleri helal, pis şeyleri de haram kılar; kendilerinden ağır yüklerini ve üzerlerindeki zincirleri kaldırır (atar). Ona (o Peygamber’e) inanıp saygı gösteren, ona yardım eden ve onunla birlikte gönderilen nur’a (Kur’an’a) uyanlar, kurtulanların ta kendileridir.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ يَتَّبِعُونَ ellezîne yettebi‘ûne ifadesi “uyanlar”; الرَّسُول er-rasûle kelimesi “Rasül’e, Elçi’ye”; النَّبِيّ en-nebiyye sözcüğü “Nebi’ye, Peygamber’e”; الْاُمِّيّ el-ümmiyye kelimesi “ümmi (olan)a”; الَّذ۪ي يَجِدُونَهُ ellezî yecidûnehû ifadesi “ki onu buluyorlar”;مَكْتُوبًا mektûben sözcüğü “yazılı, yazılmış bir şekilde”;فِي التَّوْرٰيةِ fi’t-tevrati kelimesi “Tevrat’ta”; وَالْاِنْج۪يلِ ve’l-incîli sözcüğü “ve İncil’de”;يَاْمُرُهُمْ ye’muruhum fiili “onlara emreder”; بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi kelimesi “iyiliği”; وَيَنْهٰيهُمْ ve yenhâhum fiili “ve onları nehyeder, meneder”; عَنِ الْمُنْكَرِ ‘ani’l-münkeri ifadesi “kötülükten”;وَيُحِلُّ ve yühıllu fiili “ve helal kılar”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlara”; الطَّيِّبَات et-tayyibâti kelimesi “temiz şeyleri”; وَيُحَرِّمُ ve yuharrimu fiili “ve haram kılar”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; الْخَبَآئِث el-habâise sözcüğü “pis şeyleri”; وَيَضَعُ ve yeda‘u fiili “ve kaldırır”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; اِصْرَهُمْ ısrahum tamlaması “onların ağırlıklarını, onların (manevi) yüklerini”; وَالْاَغْلَالَ ve’l-ağlâle kelimesi “ve zincirleri”; الَّت۪ي كَانَتْ عَلَيْهِمْ elletî kânet ‘aleyhim ifadesi “üzerlerinde bulunan”; فَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا fellezîne âmenû ifadesi “inananlar, iman etmiş olanlar”; بِه۪ bihî ifadesi “ona”;وَعَزَّرُوهُ ‘azzezûhu ifadesi “ve ona saygı gösterenler”;وَنَصَرُوهُ nasarûhu ifadesi “ve ona yardım edenler”; وَاتَّبَعُوا vettebe‘û fiili “ve tâbi olanlar, uyanlar”; النُّور en-nûra kelimesi “(şu) nûra”; الَّذ۪يٓ اُنْزِلَ ellezî ünzile ifadesi “indirilmiş olan”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla birlikte”; اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْمُفْلِحُون el-müflihûne sözcüğü ise “kurtuluşa erenler” demektir.

Burada ilâhî merhamete eriştirilmenin yolu üzerinde durulmakta, Hz. Peygamber’e tâbi olmanın önemi ve onun çeşitli özellikleri vurgulanmaktadır.

1. اَلَّذ۪ينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْاُمِّيَّ الَّذ۪ي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرٰيةِ وَالْاِنْج۪يلِ “(Yani) yanlarındaki Tevrat ve İncil’de yazılı buldukları Elçiye, o ümmi Peygamber’e uyanlara (yazacağım).” Yüce Allah hak eden kullara azabını isabet ettireceğini beyan ettikten sonra, bu defa merhametini yazacağı kişilerin üç özelliğini saymakta, ardından bütün bu özelliklerin anlamlı olması için Hz. Muhammed’e tâbi olmak gerektiğini ortaya koymaktadır. Âyetin bu cümlesinde Hz. Peygamber’in rasûl, nebî ve ümmî oluşu ile “kitap ehlinin onunla ilgili bilgileri Tevrât ve İncil’de bulabilecekleri” ifade edilmektedir.

Konu Hz. Mûsâ’nın duası vesilesiyle başlatılmış, çok harika bir üslupla Hz. Peygamber dönemindeki İsrailoğullarından olan kitap ehline ve nihayet son ümmete getirilerek mesaj evrensele taşınmıştır. Kurtuluşa ermenin yolu Hz. Muhammed’e tâbi olmaktan geçer, vesselâm.

a) اَلَّذ۪ينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْاُمِّيَّ “Rasûl’e/elçiye, o ümmî Nebî’ye uyanlar.” “Rasûl” ve “nebî” kavramları hakkında Müzzemmil 73/15’te, “ümmî” ile ilgili olarak da Kalem 68/1’de detaylı bilgiler vereceğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız. Kısaca bazı noktaları vurgulamakla yetineceğiz.

Bir peygamber için en önemli iki sıfat “nübüvvet” ve “risâlet”tir. “Nübüvvet”, yüksek makamı ve ilâhi bilgilerden haberdar edilmeyi ifade eden bir kavramdır. “Risalet” ise vahiy yoluyla elde edilen bilgileri muhataplara, yani ümmete aktarma kurumudur. Buna göre, her peygamber hem nebidir, hem de rasüldür; ancak peygamberler önce nebidir, sonra da rasüldür. İddia edildiği gibi “her rasûl nebidir; ancak her nebî rasûl değildir” türü bir söylem doğru değildir. Dahası, nübüvvet ve risaleti kitap verilip verilmemesiyle ilişkilendirmek de isabetli değildir. Konuyla ilgili bütün âyetleri Müzzemmil 73/15’te ele alacağımız için burada aynı detayı vermek istemiyoruz.

- “Hz. Peygamber’in Ümmîliği” Meselesi

Hz. Peygamber’in ümmiliği konusu öteden beri tartışılmıştır ve günümüzde de tartışılmaktadır. Vahyin ilk muhatabı olan ve ümmetine örnek olmakla yükümlü tutulan Hz. Peygamber’in bu konuda nasıl anlaşılması gerektiği önemli bir konudur. Bu nedenle, konuyu burada ele almanın yerinde olacağı kanaatindeyiz.

1. ‘Alak 96/1-5’te, yani vahyin ilk cümlelerinde “okuma”ya ve “kalem”e yapılan gönderme dikkat çekicidir. “Okumak” ve “kalem” birlikteliği vahyin en önemli esasları arasında ilk sıraları işgal etmektedir. Hz. Peygamber “okumak” ve “kalem” ilişkisini görmezden gelip, hayatı boyunca okuma-yazma bilmeyen bir insan olarak tanıtılmamalıdır.

2. Müşrikler vahyin kaynağı meselesini dillerine dolamışlardı. Hz. Peygamber’in vahyi kendisinin bir yerlerden okuyup yazdığı veya onu yazdırdığı iddiasının önünü kesmek için, onu hiçbir şekilde okuma-yazma bilmeyen birisi olarak tanıtmak son derece yakışıksız bir iddiadır. Bu türden suçlamalar bağlamında, yazmak ile yazdırmak arasında çok önemli fark yoktur. Çünkü mesele yazı değil, kaynak meselesidir. Konuyla ilgili bazı âyetleri hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

a) Furkân 25/4-5’te ifade edildiği üzere, kâfirler Kur’ân’ı Hz. Peygamber’in uydurduğunu ve bu arada ona birilerinin de yardım ettiğini söyleyerek, büyük bir haksızlık etmişler ve gerçeği çarpıtmışlardı. Dahası, “Bu (Kur’ân), sabah akşam kendisine okunsun diye başkalarına yazdırdığı eskilerin masallarıdır” diyerek, iftiralarının dozunu iyice arttırmışlardı. Bunlara verilen cevapta ise, bu metnin yazılması veya yazdırılmasından değil, onu Yüce Allah’ın indirmesi ve öğretmesinden söz edilerek, vahyin kaynağına dair bilgi verilmektedir.

Onlar vahyi reddettikleri için, bu bilgileri ilâhî değil, beşeri kaynaklı kabul etmiş ve onları beraberindeki bir grupla Hz. Peygamber’in uydurduğunu ileri sürmüşlerdi. Vahyin kaynağını ilâhî olarak kabul etmeyen bu kişiler, zaman zaman başka suçlamalarda da bulunmuşlardı.

b) Yüce Allah, Nahl 16/101-103’te de ele alınan bu konudaki iftiraların cevabını vermekte ve şöyle buyurmaktadır: “Doğrusu Biz onların; ‘Ona bu (vahyi) öğreten bir insandan başkası değil’ dediklerini çok iyi biliyoruz. Gerçeği saptırmak için kendisini ima ettikleri kişinin dili yabancı bir lisan olduğu halde, bu (vahyin) dili hem özde açık hem de hakikati açıklayan bir Arapçadır.” Bu âyetlerde de görüldüğü üzere, vahyin öğretimi meselesinde okuma-yazma değil, vahyin kaynağı sorgulanmakta ve müşrikler ısrarla vahyin kaynağının ilâhî değil, beşeri olduğunu ispatlamaya çalışmaktaydılar.

İşte bu çarpık anlayışa bizzat Yüce Allah cevap vermektedir. Vahyin kaynağı veya hocalığı kendisine nispet edilen kişinin (bir rivayete göre Hıristiyan kölenin) dili yabancı bir lisan olduğu halde, Kur’ân’ın apaçık Arapça olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Hem bu şaheser metni uydurabilecek bir insan var idiyse, ne diye onu başka birisine versin ki? Kendisi söyler ve haklı şöhreti kendisi elde ederdi. Dahası, eğer bu iddia doğruysa o zaman Kur’ân’ın meydan okuma âyetlerine karşı bir hareket yapılabilir; Kur’ân’ın bu meydan okuması karşılanıp benzerinin getirelememesi beyanı iptal edilebilirdi. Görüldüğü üzere, mesele bir okuma-yazma tartışmasından öte vahyin kaynağıyla ilgilidir.

c) Yûnus 10/15-16. âyetler bu açıdan son derece önemli mesajlar içermektedir: “Kendilerine ne zaman âyetlerimiz okunup aktarılsa, hu­zurumuza çıkmayı ummayanlar (yani ahirete inanmayanlar) derler ki: ‘Bize bundan başka bir Kur’ân getir ya da onda değişiklik yap!’ (Ey Peygamber)! De ki: ‘Onu kendime gö­re değiştirmem olacak şey değil. Ben yalnızca bana vahyedilene uyarım; çünkü ben Rabbime karşı gelecek olursam, kor­kunç bir günün azabından korkarım.’ De ki: Eğer Allah öyle dileseydi, ben onu size okuyamazdım; zaten O da onu size idrak ettirmezdi (göndermezdi). Hem doğrusu şu ki; ondan önce yıllarımı sizin aranızda geçirmi­şim; bu kadarını olsun düşünemiyor mu­sunuz?” Bu âyetlerden de anlaşıldığı gibi, mesele vahyin kaynağıyla ilgilidir; yoksa Hz. Peygamber’in okur-yazarlığıyla değil.

d) Sözün burasında En‘âm 6/93’ü özellikle hatırlatmak gerekir. Yüce Allah şöyle buyuruyor: “Allah hakkında yalan uyduran ya da kendisine hiçbir şey indirilmediği hâlde ‘Bana da indirildi’ diyen ve ‘Allah’ın in­dirdiğine benzer şeyleri ben de indirebili­rim’ iddiasında bulunan kimseden daha zalim biri olabilir mi? Ölüm sancısıyla kıvranırken melekler el­lerini uzatarak, ‘Ruhlarınızı teslim edin! Allah’a doğru olmayan şeyler atfettiğiniz ve O’nun mesajlarına karşı kibrinizden dolayı bugün onur kırıcı bir cezaya çarp­tırılacaksınız!’ dediklerinde, bir görme­liydin o zalimleri!”

Bu âyetten de anlaşılabileceği gibi, Yüce Allah vahyin kaynağını tartışmaya açan ve gerçeği saptıranlar için son derece sert ifadeler kullanmakta, bu konudaki iftiracıları “en zalimler” olarak nitelendirmektedir; hatta bunların ölüm anını deşifre ederek, nasıl bir haksızlığın sahipleri olduklarını beyan etmektedir.

e) Hûd 11/18’de Yüce Allah’a yalan iftira edenler “en zalimler” şeklinde tanıtılmaktadır. Onların mahşerde özel bir yargılanmaya tabi tutulacakları ve “İşte şunlardı Rableri hakkında yalan iftira edenlerdir” paylamasına muhatap kılınacakları, dahası Yüce Allah’ın lanetinin bu zalimlere olacağı açıkça ifade edilmektedir. İşte bu ifadeler de vahyin kaynağıyla ilgili çarpık bakışları reddetmekte, sahiplerini de deşifre etmektedir.

f) Bu âyetlere ilave olarak, Hâkka 69/38-52’de vahyin kaynağı konusu ele alınmakta, elçinin veya Hz. Peygamber’in -hâşâ- herhangi bir şey uydurması durumunda güçlü bir şekilde yakalanacağı ve şah damarının kesilip parçalanacağı, üstelik buna hiç kimsenin de engel olamayacağı belirtilmektedir.

3. Bütün bunların ışığında Hz. Peygamber’in ümmiliği konusunu yeniden değerlendirmek ve doğru anlamlandırmak durumundayız. Âyetlerden de anlaşılabileceği üzere, konuyla ilgili tartışma tipik bir okuma-yazma bilip bilmeme değil, bilakis vahyin kaynağı meselesidir. ‘Alak 96/1-5’teki “okumak” ve “kalem” ifadelerini dikkate alarak, bu gerçeğe karşılık Hz. Peygamber’in okuma-yazma bilmediğini iddia etmenin çok sağlıklı bir görüş olmadığını belirtmeliyiz.

Vahyin kalemle ilişkisi onun yazdırılmasını gerektirmektedir. Durum böyle olunca, Hz. Peygamber’in bu noktada etkisiz ve yetkisiz olduğunu ifade anlamına gelebilecek yaklaşımlardan uzak durmalıyız. Esasında vahyin yazdırılması esnasında Hz. Peygamber’in vahiy kâtiplerine yazı ile ilgili bazı tavsiyelerde bulunduğu bilinmektedir.(32) Bu durumda yazı yazmayı bilmeyen bir kişinin bu tür tavsiyelerinin faydasını ve ne anlama geldiğini düşünmek gerekir.

4. İlk vahyin gelişi esnasında yaşandığı nakledilen ve Hz. Cebrâîl’e nispet edilen iki kez ıkra’ “oku” emrine Hz. Peygamber’in verdiği söylenen “Ben okuma bilmem” şeklindeki iki cevabı ihtiyatla karşılamak gerekir. Çünkü ümmîliği “okuma-yazma bilmemek” şeklinde kabul edenlere göre, okuma-yazma bilmeyen Hz. Peygamber’e “oku” demek anlamsız bir işlemden ibaret kalacaktır. Şüphesiz böyle bir anlamsızlıktan vahyin sahibi Yüce Allah da vahyi ileten Hz. Cebrâîl de münezzehtir.

Ayrıca vahiy yazılı bir metin olarak gelmediği için, ortalıkta okunacak bir şeyden de söz edilemez. Eğer iki kez kendisine ıkra’ “oku” emri verilmiş olsaydı, onların da Kur’ân’a yazdırılmış olması gerekirdi. Zaten söz konusu âyetlerdeki kıraat emri, aslında bir metni yüzünden veya ezberden okumayı değil, “yaratan Rabbinin adını, yarattığı mahlûklardaki yüceliğini düşünmeyi” içermekteydi. Bir anlamda yaratılanlara bakarak Yaratan’ı düşünmesi Hz. Peygamber’e emredilmekteydi.

Dahası, âyette Yüce Allah’ın ellezî haleka “yaratıcı” olarak nitelendirilmesi ve bir sonraki âyette insanın “embriyo”dan yaratıldığının beyan edilmesi de bu anlamı zorunlu kılmaktadır. Sırf Hz. Peygamber’in okuma-yazma bilmediğini ispatlamak için bu rivayetin delil diye sunulması ikna edicilikten uzaktır.

5. Öte yandan, daha çarpıcı olan rivayet ise Hudeybiye Antlaşması’nda yaşandığı ifade edilen durumla ilgilidir. Antlaşma metninin içerisinde bulunan “Allah’ın Rasûlü Muhammed” ifadesine karşı çıkan müşrikler, metindeki bu ifadeyi kaldırtmak istemişlerdi. Hz. Ali bunu yapamayacağını söyleyince, Nebî (as) kendisi yazıyı eline alıp istenileni yapmış ve “Abdullah oğlu Muhammed” tamlamasını bizzat kendisi yazmıştı. Ancak Buhârî’nin rivayetine göre, Hz. Peygamber’in yazısı güzel değildi. Buna rağmen, onun okuma-yazma bilmediğini ısrarla savunanlar bunu Hz. Peygamber’in değil, Hz. Ali’nin yazdığını kabul etmektedirler. Oysa Buhârî’deki rivayette yazıyı yazanın Hz. Peygamber olduğu açıkça ortadadır.(33)

6. Peygamberlerin beş tane çok önemli sıfatı vardır ki bunlardan birisi de “fetânet” sahibi, yani çok zeki oluşlarıdır. Son derece güçlü bir zekâya sahip olan Hz. Peygamber’e isnat edilen şey, hayatında çok büyük bir önemi olan ve kendisini tanımlayan şu tamlamayı bilmediğidir: Rasûlüllâh. Bu tamlamadaki kelimelerden biri Allah, diğeri ise rasûl sözcüğüdür. Şimdi burada şu soru kaçınılmazdır: Bu olağanüstü zekânın sahibi Hz. Peygamber, nasıl olur da Allah ve rasûl kelimelerini olsun bilemezdi?

Şimdilerde en düşük zekâ düzeyine sahip olan bir çocuğun bile pek çok kelimeyi ezbere bildiği gerçeği karşısında, Hz. Peygamber’i getirdikleri durum işte maalesef budur. Yukarıda da naklettiğimiz üzere, bazı rivayetlerde yer aldığına göre, Hz. Peygamber yazı yazmayı bilmiyor değildi; sadece güzel yazı yazamıyordu, yani yazısı güzel değildi, hepsi bu kadar.(34)

7. İbn Abbâs kaynaklı bir rivayette Hz. Peygamber’in yanındakilere “bana bir (kâğıt, yazı malzemesi, levha vs.) getirin de size bir kitap (bilgi) yazayım ki benden (ondan) sonra hiçbir şekilde sapkınlığa düşmezsiniz” buyurduğu, bu noktada Hz. Ömer’in buna karşı çıktığı, başka sahâbîlerin ise kabul ettiği şeklinde bazı bilgiler nakledilmektedir.(35) Tek başına bu rivayet bile Hz. Peygamber’in okuma-yazma bildiğinin apaçık delilidir.

8. Tebliğ ettiği dinin ilk emri “oku” olan Hz. Peygamber (as)’ın okur-yazar olmadığını düşünmek anlaşılabilir bir şey değildir. Bedir esirlerine 10 Müslüman’a okuma-yazma öğretme karşılığında serbestîlik tanıdıkları o ortamda, hiç kimsenin Hz. Peygamber’e “Yâ Rasûlallah, acaba sen niye öğrenmiyorsun?” sorusunu sormaması da garip değil mi? Bizce bu soruya gerek yoktu; çünkü o okuma-yazma biliyordu. Dahası, Kur’ân’da Bakara 2/44’te “kitabın okunmasına rağmen iyiliğin yapılmayıp başkalarına emredilmesi” kınanmaktadır. Öyle anlaşılıyor ki Hz. Peygamber iyi bir şeyi kendisi yapmayıp başkalarına emretmiş oluyordu ki bu doğru olamaz.

Saff 61/2-3’te de benzer şekilde “Ey iman edenler, niçin yapmayacağınız şeyleri söylüyorsunuz? Yapmayacağınız şeyleri söylemeniz Allah katında ağır bir günahtır” uyarısı yer almaktadır. Dahası Şu‘arâ’ 26/226’da “yapmayacağı şeyleri söylemek” olumsuz bir şekilde nitelendirilen şairlerin tutumu olarak tanıtıldığı için Hz. Peygamber’in de aynı durumda olması akla gelmektedir ki bunlar asla ve asla onun için doğru ve söz konusu olamaz.

Eğer Kur’ân’da Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’in özellikle okuma-yazma bilmesini yasakladığına dair bir emir bulunsaydı, söyleyecek hiçbir sözümüz elbette olamazdı; ancak böyle bir yasağın olmadığını herkes bilmelidir. Durum böyle olunca, meseleye farklı bakmanın daha doğru olduğu anlaşılacaktır.

9. Kanaatimize göre, Hz. Peygamber’in ümmî oluşunu “okuma-yazma bilmemek” şeklinde anlamak gerçeği yansıtmamaktadır. Onun “okur-yazar olmadığı konu” ilâhî metinlerle ilgilidir. ‘Ankebût 29/48’de şu bilgi yer almaktadır: “Sen o (Kur’ân)’dan önce herhangi bir kitap okumamıştın; o (Kur’ân)’ı sağ elinle de yazmıyorsun. Eğer öyle olsaydı iptalcilerin şüphesi büsbütün artardı.”

Burada sözü edilen kitâbın ne olduğu Şûrâ 42/52’de el-kitâb şeklinde Tevrat olarak açıklanmaktadır. Durum böyle olunca, Hz. Peygamber’in “ilâhî kitapları” veya “kutsal bir metni” okumadığı, onlardan haberdar olmadığı anlaşılmaktadır. Peygamberliğinden önce bilmediği şey ilâhî metinlerdir; zaten Kasas 28/86’da kendisine el-kitâbın verileceğini hiçbir şekilde ummadığı haber verilmektedir.

Demek ki, Hz. Peygamber kutsal kitabı bilmiyordu; yoksa kitabeti, yani yazmayı değil. Zaten aksi durum olsaydı, yani maksat onun okuma-yazma bilmemesi, herhangi bir kitabı okuyamaması olsaydı, âyette وما كنت تستطيع أن تتلو “sen okumaya güç yetiremiyordun” vs. şeklinde bir beyana yer verilmesi beklenirdi ki burada böyle bir ifade yoktur. Hz. Peygamber peygamberlik öncesinde dini bilgiler anlamında okur-yazar olan entelektüel bir din bilgini değildi; ancak bu durum onun okuma-yazma bilmemesi anlamına gelmez. Güncel hayatta sıklıkla kullanıldığı üzere, “okur-yazar” olmak, günlük yayınları takip edip onlara yazıyla da katkı sunmak demektir; oysa okuma-yazma bilmek ise herhangi bir yazıyı okuyabilmek veya basit de olsa yazı yazabilmektir.

10. İslam âlimleri arasında geniş tartışmaların yapıldığı bu meselede, Hz. Peygamber’in peygamberlik öncesinde de sonrasında da hiçbir zaman okuma-yazma bilmediğini kabul eden geniş kitlelere rağmen, onun peygamberlik sonrasında okuma-yazma bildiğini kabul edenlerin bulunduğu da bir gerçektir. Bu noktada sadece tek bir görüşün var olduğu sanılmamalıdır.(36)

11. Diğer taraftan, peygamberler için okuma-yazma bilmemenin fazilet ve bir mucize olduğu, ümmet için ise bunun bir kusur olduğu beyan edilmektedir. Böylesine çok önemli bir konuda ümmetine örnek olamayan bir peygamber algısının neye hizmet edeceği gerçekten merak konusudur. Meseleye bu şekilde fazilet noktasından yaklaşınca, bunun istismar edileceği de unutulmamalıdır. Nitekim bazı tasavvuf çevrelerinde bu noktada uç örnekler vardır.(37)

12. Bu arada bu tür yaklaşımların bütün peygamberleri içerdiği iddiası da bütünüyle gerçeği yansıtmamaktadır. Bilindiği üzere, Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman gibi aynı zamanda devlet başkanı olan ve Hz. Yûsuf gibi Maliye bakanı olan peygamberlerin okuma-yazma bilmediği sonucuna götürecek bir iddia yakıştırmadan başka bir şey olamaz. Özellikle sarayda büyütülen Hz. Musa’nın okuma-yazma bilmediği iddiası çok gariptir. Kaldı ki, peygamberlerin peygamber olacakları kendileri veya çevreleri tarafından önceden bilinmediği için, onlara özellikle okuma-yazma öğretilmemesinin bir anlamı olamaz.

13. Yaşadıkları toplumun fertleri gibi okur-yazar olan peygamberler aslında onların kullandığı dili kullanan insanlar olmalarına rağmen, sıradışı bilgiler içeren vahyi onlara tebliğ etmekle ilâhî bir kaynaktan beslendiklerini açıkça göstermiş oluyorlardı. Bu durumda Kur’ân’daki meydan okumaların da bir anlamı olabilir. Bırakın ümmetin karşı çıkan muarızlarını, tebliğci bir peygamber bile kendi ilettiği kitaba ilave yapamamakta, ona teslim olmaktan ve hayranlık duymaktan başka bir meşguliyet aramamaktadır.

Karşılaştıkları vahye ilk defa teslim olan ve büyük şaşkınlık ve hayranlık hissedenler elbette öncelikle bizzat peygamberlerin kendileriydi. Yûnus 10/16’da da dile getirildiği üzere, Hz. Peygamber vahiy ile buluşturulmadan önce Mekke toplumunda 40 yıl yaşamıştı ve böyle sıradışı şeyler söyleyemeyeceğini onların da aslında bildiğini kendilerine hatırlatması ondan istenmişti.

14. “Ümmilik” Bakara 2/78’de yer aldığı üzere “el-Kitâb’ı yani Tevrât’ı bilmemek”, Âl-i İmrân 3/20, 75’te belirtildiği gibi “Kitap ehlinden olmamak” ve Cum‘a 62/de zikredildiği gibi “Mekkeli olmak” şeklinde anlaşılmalıdır; bu bir zorunluluktur. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/78-79’da şöyle buyrulmaktadır: “İçlerinde birtakım ümmiler vardır ki kuruntular dışında Kitabı (Tevrat’ı) bilmezler. Onlar zandan başka bir şeyde bulunmuyorlar. Kitabı (Tevrat’ı) kendi elleriyle yazıp sonra onu az bir bedel karşılığında satmak için ‘Bu, Allah katındandır.’ diyenlere yazıklar olsun! Elleriyle yazdıkları nedeniyle onların vay hâllerine! Kazandıkları nedeniyle onların vay hâllerine!”

Buradan anlaşıldığına göre ümmilik el-Kitâb’ı yani ilahi metinleri bilmemek demektir. Meselenin okuma-yazma bilmemekle ilgisi yoktur. Çünkü Bakara 2/79’da bu kişilerin el-Kitâb’ı kendi elleriyle yazdıkları ve bunu Allah’ın katından geldi diye tanıttıkları bildirilmektedir. Benzer bir tavrı gösterdikleri Âl-i İmrân 3/78’de byan edilmektedir.

15. Ümmîlik, kelimenin kök anlamına uygun olarak “anasından doğduğu gibi arı-duru olmak, günahlardan uzak kalmak, harama bulaşmamış olmak” şeklinde de anlaşılabilir.

16. Hz. Peygamber elbette ümmidir. Kur’ân’da iki âyette Hz. Peygamber’e nispet edilen ümmilik,(38) hem Mekkeli olmak, hem peygamber olmadan önce el-kitâb’ı, yani Tevrât’ı bilmemek, hem de önceden kendisine Tevrât verilmemiş olmak şeklinde kabul edilmelidir. Bunun dışında ayrıca “anasından doğduğu gibi saf, arı-duru, şirke, küfre ve nifaka bulaşmamış, kendisini ümmetine adamış kişi” anlamları da göz önünde bulundurulmalıdır.

Özetle şunu belirtelim: “Ümmîlik”, konuyla ilgili âyetler çerçevesinde bakıldığında, okuma-yazma bilmemeyle değil, Hz. Peygamber’in el-kitâb’ı yani kutsal metinleri bilmemesi, peygamberlik öncesi dönemde kendisinin kitap ehli olmaması, Mekkeli ve tertemiz bir geçmişe sahip oluşuyla ilgilidir. Hz. Peygamber’in ümmî oluşu hakkında en küçük bir tereddüt yoktur; çünkü hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, hem de bir sonraki âyette bu ifade Hz. Peygamber için kullanılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ilk cümlesinde Hz. Peygamber’e tâbi olmadan ilahi rahmete mazhar olunamayacağı belirlenmiş olmaktadır. Çünkü âyetin başındaki يَتَّبِعُونَ yettebi‘ûne fiili “tâbi olmak” manasını vermekte, Hz. Peygamber’e inanmanın yetmeyeceğini, hayatı onun rehberliğinde yaşamak gerektiğini göstermektedir. Âl-i İmrân 3/31’de ve A‘râf 7/158’de verilen bilgiler de bu istikamettedir.

b) الَّذ۪ي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرٰيةِ وَالْاِنْج۪يلِ “Yanlarındaki Tevrat ve İncil’de yazılı buldukları (elçiye).” Âyetin bu cümlesinde Hz. Peygamberle ilgili bir başka bilgi gündeme getirilmektedir. Buna göre Yüce Allah kitap ehlinin yanlarında bulunan Tevrat ve İncil’de Hz. Peygamber’i yazılı bulacaklarını haber vermektedir. Hz. Peygamber’in adı Feth 48/29’da belirtildiği üzere Tevrat’ta muhammedün rasûlüllâhi “Allah’ın elçisi Muhammed”; Saff 61/6’da ise İncil’de ahmed şeklinde “Ahmed” olarak geçmektedir. Dahası, En‘âm 6/20’de de onların Hz. Peygamber’i kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanımakta oldukları bildirilmektedir. Bir yoruma göre Bakara 2/146’da da buna dair işaret vardır.

Âyetin bağlamını Hz. Mûsâ ile ilişkilendirince Hz. Peygamberle ilgili bilgilerin Tevrat’ta bulunması elbette anlaşılabilirdir; ancak aynı dönemde İncil henüz indirilmiş olmadığı için meselenin bu boyutunu “daha sonra indirilmiş olan İncil’de” şeklinde anlamak gerekmektedir. Bu mesajın evrensel manada düşünülmesi durumunda ve özellikle son ümmetin bilgilendirilmesi noktasında ise elbette sorun yoktur. Çünkü Kur’ân indirildiğinde Tevrat da İncil de çoktan indirilmiş olduğu için o dönemdeki kitap ehline bu tür bir bilgilendirmenin yapıldığı aşikârdır.

Hz. Peygamber’le ilgili olarak Tevrat ve İncil’de yani Eski Ahit ve Yeni Ahit’te yer alan bilgilerle ilgili olarak çeşitli değerlendirmeler yapılmıştır.(39) Bugünkü söz konusu metinlerde doğrudan bilgi olmasa da dolaylı göndermelerin bulunduğu bilinmektedir. Biz meseleyi Kur’ân’da verilen bilgiler çerçevesinde ele aldığımız için diğerlerini sadece hatırlatmakla yetinmek istiyoruz.

2. يَاْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهٰيهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَآئِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ اِصْرَهُمْ وَالْاَغْلَالَ الَّت۪ي كَانَتْ عَلَيْهِمْ “(O elçi), onlara iyiliği emreder (öğütler), onları kötülükten engeller (sakındırır); onlara temiz şeyleri helal, pis şeyleri de haram kılar; kendilerinden ağır yüklerini ve üzerlerindeki zincirleri kaldırır (atar).” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde Hz. Peygamber’in çeşitli görevlerini hatırlatmakta ve doğru peygamber algısının nasıl olması gerektiğini çeşitli başlıklarda ortaya koymaktadır.

Hz. Peygamber’in görevleri ve sıfatları konusunu Müzzemmil 73/15’te detaylı bir şekilde ele alacağımız için burada sadece bu âyette geçenleri inceleyeceğiz.

a) يَاْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهٰيهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ “(O elçi), onlara iyiliği emreder (öğütler), onları kötülükten engeller (sakındırır.” Bu âyet grubunda Hz. Peygamberin ilk görevi olarak “iyiliği emredip kötülükten nehyetmek, yani kötülükleri yasaklaması” zikredilmektedir. Âyetteki هُمْ hüm “onlara/onları” zamiri başta Hz. Peygamber dönemindeki “kitap ehlini” içerse de, esasında bir sonraki âyetin işaretiyle maksat “bütün insanlık” olarak anlaşılmalı ve böyle yorumlanmalıdır.

Kur’ân’da 39 kez(40) geçen الْمَعْرُوف el-ma‘rûf (ma‘rûf/ma‘rûfeh) kelimeleri “iyilik, bilinen iyi şey, meşru ve yararlı şey, güzel, faydalı, örfe uygun olan, yapılması gerekli olup yapılması yapılmamasından hayırlı her bir iş” manasına gelmektedir.(41) Bu kelime dar anlamda Kur’ân’da emredilen bütün prensipleri içerir; geniş anlamda ise insanlık yararına olan her bir şey için kullanılabilir. Kur’ân’da 16 kez(42) geçen الْمُنْكَر el-münker/münker kelimeleri ise “kötülük, çirkinlik, gayrı meşru, zararlı” gibi anlamlar vermektedir. Genellikle الْمَعْرُوف el-ma‘rûf kelimesinin zıddı olarak kullanılan الْمُنْكَر el-münker/münker tek başına da birtakım çirkinlikleri ifade etmektedir.(43)

Hz. Peygamber’in emr-i bi’l-ma‘rûf yapması yani “iyilikleri emretmesi” , A‘râf 7/199’da da geçtiği üzere ona yönelik ilahi bir görevdir. Hz. Lokmân’ın da oğluna hitabında yer verdiği hususlardan birisi olan emr-i bi’l-ma‘rûf,(44) ilahi emirlerin toplumlara ulaştırılması noktasında bir uyarıcılık ifade eder. Bu görev Yüce Allah’ın ona emrettiği hususları insanlara aktarmasıdır. Hz. İsmail nasıl ki kavmine namazı emrettiğinde(45) bu emir Yüce Allah’a ait idiyse, burada da aynı şey söz konusudur.

Esasında risalet kurumu bir elçilik kurumudur ve Yüce Allah’ın buyruklarını insanlığa iletmeyi içermektedir. En‘âm 6/145’te onun pozisyonu hakikati vahiyde araması şeklinde belirlenmiştir. Bu arada En‘âm 6/151’de de Hz. Peygamber’in ilâhi emirleri tilavetinden, yani okuyup aktarmasından söz edilmektedir. Bütün bu ve benzer hususlar nedeniyle söylenmesi gereken şudur: Hz. Peygamber’in emrettiği şeyler Yüce Allah’ın emrettikleridir; yasakladıkları da O’nun yasaklarıdır.

Emr-i bi’l-ma‘rûf ve nehy-i ‘ani’l-münker görevi başta Hz. Peygamber olmak üzere ümmetin de görevi olarak belirlenmiştir. Âl-i İmrân 3/104, 110 ve Tevbe 9/71, 112’de bu önemli görev ümmetle ilişkilendirilmiştir. Ayrıca Hacc 22/41’de son ümmet için de bu görevin yapılmasının istendiği beyan edilmektedir. Risaletin ayrılmaz parçası olan “iyiliği emredip kötülükten nehyetme” görevi, peygamberlerden sonra ümmetlerine bırakılmıştır. Bu itibarla, risaletin fert olarak yani peygamberlik anlamında bittiği, ancak toplumsal anlamda ilahi öğretilerin insanlığa ulaştırılması görevinin devam ettiği âyetlerden anlaşılmaktadır.

b) وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَآئِثَ “Onlara temiz şeyleri helal, pis şeyleri de haram kılar.” Burada Hz. Peygamber’in iki özelliği daha dile getirilmekte, hayat içinde helal ve haram kılınan şeylerin neler olduğunun Hz. Peygamber tarafından beyan edildiği yani bildirilip duyurulduğu ortaya konulmaktadır.

ı. Dinde helal ve haram kılma konusunu A‘râf 7/32-33’te geniş bir şekilde ele aldığımız için burada detaya girmeyecek, kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Dinde helal ve haram kılma yetkisi sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir; çünkü Zümer 39/3’te beyan edildiği gibi din sadece Yüce Allah’ındır.

- A‘râf 7/32’de “Allah’ın kulları için çıkardığı ve güzel rızıkları kim haram kılabilir ki” buyrularak, din adına başkasının haram kılamayacağı ifade edilmek istenmektedir. A‘râf 7/33’te ise Hz. Peygamber’in duyurması istenen çok önemli bir konu hatırlatılmakta ve dinde haram kılma yetkisinin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu vurgulu bir ifadeyle bildirilmektedir. Çünkü âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı cümleye vurgu katan bir mana içermektedir.

Tevbe 9/29’da da geçtiği üzere, Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün haram kıldığı şeylerden söz edilmekte, elbette maksat Rasûl’ün haram kıldığı şeyin zaten Yüce Allah’ın haram kıldığı şeyler olduğunu ortaya koymaktır.

Tahrîm 66/1’de Yüce Allah’ın helal kıldığı şeyi neden haram kıldığı noktasında Hz. Peygamber uyarılmakta, böyle bir yasaklamanın mutlak surette bozulması gerektiği ise yine Tahrîm 66/2’de farz kılınmaktadır.

Dahası hangi gıdaların haram kılındığıyla alakalı olarak En‘âm 6/145’te şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Bana vahyolunanda yiyen kişiye haram kılınmış bir şey bulamıyorum. Ancak leş veya akıtılmış kan veya domuz eti -ki bu pistir- veya Allah’tan başkası adına boğazlanmış bir fısk (murdar olmuş hayvan) olursa bunlar müstesna.” İşte bu âyetin başında geçen lâ ecidü fîmâ ûhıye ileyye ifadesi “bana vahyolunanda bulamıyorum” manasına gelmekte, Hz. Peygamber’in haram olarak bildirdiği hususların aslında Kur’ân’da buldukları olduğu anlaşılmaktadır.

Mücâdele suresinin ilk ayetlerindeki anlatım da bunun bir delilidir. Sâmit’in oğlu Evs, eşi Sa‘lebe’nin kızı Havle’ye “zıhar”(46) yapınca, Havle açık bir haksızlığa uğradığı gerekçesiyle Hz. Peygamber’e müracaat etmiş, onunla tartışmıştı. Hz. Peygamber de hakkında ilâhi bir hüküm olmaması nedeniyle kendisi hüküm koymamış, eski geleneğin devamı doğrultusunda karar verince Havle bunu kabullenmeyip Yüce Allah’a şikâyette bulunmuştu. Sonunda zıharla ilgili hükümler gelmiş ve Havle gibi zıhar mağduru kadınların mağduriyeti giderilmiş, konuyla alakalı kefaret hükümleri söz konusu edilmişti.

- Hz. Peygamber çok önemli olan bu meseleyle ilgili olarak şöyle buyurmuştur: “Ben sadece ve sadece Allah’ın helal kıldığını helal, haram kıldığını da haram kılıyorum.”(47)

Bir başka rivayette de şu bilgiler yer almaktadır: “Haram, Allah’ın kitabında haram kıldıklardır.”(48)

Ayrıca şu beyan da çok dikkat çekicidir: “Helâl, Allah’ın kitabında helâl kıldığı, haram da Allah’ın kitabında haram kıldığıdır; hakkında bir şey söylemedikleri ise sizin için affedip serbest bıraktıklarıdır.”(49) İşte hem âyetlerin hem de bu hadislerin ortaya koyduğu ortak husus budur.

ıı. Yüce Allah insanoğluna temiz ve güzel rızıklar ihsan ettiğini de bildirmektedir. A‘râf 7/32’de de ifade ettiğimiz üzere, pek çok âyette geçen الطَّيِّبَات et-tayyibât kelimesi “güzel, temiz, helal” manalarını içermektedir.(50) Yüce Allah temiz şeyleri “helal kıldığını” çeşitli âyetlerde beyan etmektedir. Bu bağlamda Bakara 2/168, Mâide 5/4, 87 ve A‘râf 7/32 gibi âyetleri hatırlamak gerekir. Hz. Peygamber’in daha önce helal kılınmış şeyleri helal kılması, onların helal olduğunu hatırlatması demektir.

Zulümleri sebebiyle İsrailoğullarının kendilerine yasakladıkları şeylerin helal kılındığı da Nisâ’ 4/160’ta bildirilmektedir. Âl-i İmrân 3/50’de İsrailoğullarına daha önce haram kılınan şeylerin Hz. İsa’nın diliyle helal kılındığı haber verilmektedir. Demek ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen husus da bununla ilgili olarak Yahudilerin haram kıldığı ve aslında temiz olan şeylerin tekrar helal kılınacağının beyan edilmiş olmasıdır. Bu yaklaşım her ne kadar eleştirilse de sözünü ettiğimiz âyetlerden anlaşılan budur.(51)

ııı. Buradaki الْخَبَآئِث el-habâis kelimesi ise “leş, kan, domuz eti ve putlar adına kesilmiş hayvanlar” gibi maddi pislikler”; ayrıca pek çok âyette haramlığı beyan edilmiş olan “zina, hırsızlık, insan öldürme, içki, kumar, faiz, rüşvet, yalan, iftira, dedikodu, gıybet, zanla hareket, alaycılık, kibir, istikbâr (kendini büyük görme), istiğnâ (kendini sorumsuz görme), cimrilik, sözünde durmama” gibi manevi anlamda murdarlık içeren şeylerdir. İşte Hz. Peygamber’e vahyedilen prensipler içerisinde bulunan bu ve benzer hususlar Yüce Allah tarafından haram kılınmış, Hz. Peygamber de bunların haram olduğunu ilan etmiştir.(52)

Helal kılınan et-tayyibât ve haram kılınmış el-habîsât kelimeleri aslında insanın fıtratına uygun esaslar olarak anlaşılabilir. Yüce Allah’ın emrettiği şeyler temizdir, doğrudur ve insanlara yararlıdır; yasakladıkları ise pistir, yapılması yanlıştır ve insanlara zararlıdır. İşte Hz. Peygamber vasıtasıyla insanlığa öğretilen son mesajlar Yüce Allah’ın bu kitabında yer verdiği temel prensiplerdir.

c) وَيَضَعُ عَنْهُمْ اِصْرَهُمْ وَالْاَغْلَالَ الَّت۪ي كَانَتْ عَلَيْهِمْ “Kendilerinden ağır yüklerini ve üzerlerindeki zincirleri kaldırır (atar).” Bu cümlede Hz. Peygamber’in çeşitli manevi yükleri kaldırıcı yönü gündeme getirilmektedir.

Âyette geçen يَضَعُ عَنْ yede‘u ‘an ifadesi “kaldırmak” demektir. اِصْر ısr kelimesi ise “ağır yük, ağır söz”(53) manasına gelmekte ve Kur’ân’da üç kez(54) geçmektedir. Âyetteki الْاَغْلَال el-ağlâl kelimesi Kur’ân’da 6 yerde geçmekte, hem dünyevî şartlanmışlıklar(55) hem de cehennemdeki demir tasmalar(56) için kullanılmaktadır.

ı. Bu âyette zikredilen ısr “ağır yük” kelimesiyle ilgili iki yorum söz konusudur:

- Âyette sözü edilen ısr yani “ağır yük”, Âl-i İmrân 3/81’de zikredilen ve Hz. Peygamber’e kadar gönderilen bütün nebilerden alınan “yeni gelecek olan rasûle iman edip ona yardım etmeleri” şeklindeki sözdür. Hz. Peygamber son nebî ve rasûl olduğu için Bakara 2/286’da zikredilen “Ey Rabbimiz! Bize öncekilere yüklediğin ağır yükü yükleme” şeklindeki dua haliyle kabul edilmiştir ki yorumunu yapmakta olduğumuz A‘râf 7/157’de de buna değinilmekte, Hz. Peygamber’in ümmetine böyle bir sorumluluklarının bulunmadığını iletmiştir.(57) Konuyla ilgili bizim tercih ettiğimiz mana budur; ancak daha farklı bir yorum da şu şekildedir:

- Yüce Allah Hz. Muhammed’in tebliğ ettiği esasların daha önceki şeriatlardaki, özellikle Hz. Mûsâ’nın şeriatındaki اِصْر ısr denen bazı “ağır yükümlülükleri” bu son ümmetten kaldıracağını haber vermektedir. Bu bağlamda “nefislerinizi öldürün”(58) ifadesini ve “üzerlerine dağın kaldırılması”nı(59) örnek olarak zikredebiliriz. Dahası “Cumartesi yasağı”(60) bir başka örnektir. Esasında Bakara 2/286’da yer alan “Ey Rabbimiz, bize bizden öncekilere yüklediğin gibi ağır yük yükleme” cümlesinde hatırlatılan husus da budur.

Âl-i İmrân 3/81’deki ısr kelimesi ise Yüce Allah’ın kitap ehlinden aldığı “sorumluluk gerektiren ağır söz” demektir. Maksat Hz. Peygamber’in peygamberliğine iman edip ona yardım etme sözüdür. Nereden bakılırsa bakılsın, ısr kelimesi “ağır yükümlülük ve ağır sorumluluk” manasına gelmekte, İsrailoğulları üzerindeki ağır yükün Hz. Muhammed’in şeriatında kaldırılacağı haber verilmektedir.

ıı. “Üzerlerindeki الْاَغْلَال el-ağlâl”e gelince, maksat İsrailoğullarının manevi prangalar içerisinde bulunması şeklinde anlaşılabilir. İşte Hz. Peygamber bu prangaları kaldıracak prensiplerle donatılıp görevlendirilmiştir. Onun gönderildiği ortamdaki Mekkeli müşrikler de benzer şartlanmışlıklar içerisinde bulunuyorlardı. Bu konuda Ra‘d 13/5 ve Yâsîn 36/8’de geniş bilgiler vereceğiz. Anlaşılan o ki, hem Hz. Mûsâ’nın zamanındaki İsrailoğulları, hem de onların Hz. Peygamber zamanındaki nesilleri aynı durumdalardı.

Mesaj evrensele taşınarak bu defa Mekkeli müşriklerin de içerisinde bulunduğu olumsuz durumun ve sahip oldukları manevi prangaların Hz. Muhammed’in risaletiyle sona erdirileceği beyan edilmiş olmaktadır. Tarihten günümüze bu anlamda ne kadar gereksiz ve yanlış algı, inanç ve davranış türleri varsa hepsinin Hz. Peygamber’in risaletiyle bir anlamda bitirilmek istendiği anlaşılmaktadır.

ııı. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette de dile getirildiği üzere, insanların kendi akıllarına ve iradelerine vurdukları اَغْلَال ağlâl adı verilen “manevi halkalar”ın sökülüp atılması, risâletin görev alanında bulunmaktadır. Bu doğrultuda yapılan bilgilendirmelere rağmen, boynundaki halkadan memnun olanların bu durumu Yüce Allah tarafından damgalanmakta ve Yâsîn 36/8’de de geçtiği gibi “boyunlarına halkalar geçirdik” sözüyle hayata geçirilmektedir.

Esasında Yüce Allah hiçbir cana kaldıramayacağı yükü yüklemeyeceğini beyan ederek, önceki milletlerin kendi hatalarının veya isteklerinin sonucunda ağır yükümlülüklere muhatap kılındıklarını bildirmiş olmakta, bu son ümmetten de bu tür ağır sorumlukları Hz. Peygamber’in risalet öğretileriyle kaldıracağını beyan etmektedir.

Bu noktada Hz. Peygamber’in dile getirdiği “zarar vermek de zarara uğramak da yoktur”(61) ve “Ben kolay ve müsamahalı olan tevhid inancıyla gönderildim”(62) hadisleriyle söylemek istediği de bundan başka bir şey değildir. Kur’ân’ın ilkeleri fıtratla birebir uyumlu hakikatlerdir. Çünkü Yüce Allah’ın vahyettiği prensipler nasıl ki bir kitap ise insan da kâinat da birer kitaptır. Bu üç kitabın sahibi Yüce Allah’tır ve onların hiçbir içeriği birbiriyle çelişmez. İlâhî kanunların muhtevası fıtratla çelişecek bir mahiyet arz etmezler.

İşte Hz. Peygamber’e nispet edilen görevlerden birisi de insanların fıtratlarıyla aralarına ördükleri manevi duvarları, araya yerleştirdikleri manevi bariyerleri ve gözleriyle kalplerine çektikleri manevi perdeleri yıkıp atmak, onların kendilerine gelmesini sağlamaktır. Bu evrensel hakikat karşısında insanlara düşen görev ise bir sonraki cümlede dile getirilmektedir.

3. فَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِه۪ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذ۪يٓ اُنْزِلَ مَعَهُٓ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “Ona (o Peygamber’e) inanıp saygı gösteren, ona yardım eden ve onunla birlikte gönderilen nur’a (Kur’an’a) uyanlar, kurtulanların ta kendileridir.” Bir benzeri de Mâide 5/12’de geçen bu cümlede, başta İsrailoğullarının Hz. Peygamber zamanındaki nesilleri olmak üzere, evrensel anlamda herkese hitap edilmekte ve kurtuluşun nasıl gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Mâide 5/12’de “namaz kılmak, zekât vermek, peygamberlere iman etmek, onlara saygı göstermek ve Allah’a en güzel şekilde borç vermek” şeklinde beş özellik üzerinde durulmaktadır.

a) فَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِه۪ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذ۪يٓ اُنْزِلَ مَعَهُٓ “Ona (o Peygamber’e) inanıp saygı gösteren, ona yardım eden ve onunla birlikte gönderilen nur’a (Kur’an’a) uyanlar.” Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede Mâide 5/12’den farklı olarak kurtuluş için dört şart ileri sürülmektedir.

ı. فَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِه۪ “Ona iman edenler.” Bu ifade Hz. Peygamber’e iman etmenin ve onun getirip tebliğ ettiği değerlere güvenmenin kurtuluş için “ilk” şart olduğunu ortaya koymaktadır. Bir peygambere iman etmek öncelikle onun peygamberliğini kabul etmektir; ardından tebliğ ettiği bütün prensipleri benimseyip hem peygambere hem de onu görevlendiren ilahi iradeye güvenmektir. İman esasında bir güven kurumudur. İnanılan değerlere güvenmeyenlere mümin denemez. “İman kavramı” hakkında geniş değerlendirmelerimizi Bakara 2/3’te yaptığımız için burada aynı hususları tekrarlamak istemiyoruz.

ıı. وَعَزَّرُوهُ “Ona saygı gösterenler.” Kurtuluşun “ikinci” şartı “Hz. Peygamber’e saygı göstermek”tir. Bu kelime birisi Mâide 5/12, diğeri ise Feth 48/9’da iki kez daha geçmekte ve bu âyette “peygambere saygı göstermek” manasına gelmektedir. Demek ki, bir peygamberin risaletine sadece inanmak yetmemektedir; aynı zamanda ona ve elbette tebliğ ettiği değerlere saygı duymak da zorunludur.

Sanıldığı gibi din sadece bir iman kurumu değil, inanılan değerlere saygıyı da beraberinde getirmektedir. Peygambere ve tebliğ ettiği değerlere saygı ise elbette onları yaşamak ve hayata taşımakla bir anlam kazanabilir. Fedakârlığa ve faaliyete dönüşmeyen saygının ve imanın çok da anlamının olmadığı görülmektedir. “Peygambere çok saygılıyım; ama dediklerini yapmıyorum” manasına gelebilecek tutum ve davranışlar hiçbir şekilde doğru olamazlar.

ııı. وَنَصَرُوهُ “Ona yardım edenler.” Kurtuluşun “üçüncü” şartı “Nebî (as)’a yardım etmek”tir. Peygamberlere imanın samimiyet içerip içermediğinin en önemli göstergelerinden birisi onlara yardım edilip edilmediğidir. Yüce Allah Hz. Peygamber’e iman edenlerin ona saygı göstermeleri gerektiğini ve bu saygıyı yardıma dönüştürerek samimiyetlerini ortaya koymalarının zorunlu olduğunu beyan etmektedir. Yüce Allah’a yardım edenlere nasıl ki Allah da yardım edecekse,(63) Hz. Peygamber’e yardım edenler de bunun sonucunda kurtuluşa ermiş olacaklardır.

Esasında peygamberlere iman edip onlara yardımcı olmak bütün peygamberlere yönelik bir emirdir. Âl-i İmrân 3/81’de böyle bir sözün bütün peygamberlerden alındığı, dolayısıyla ümmetlerin de bu noktada elbette sorumlu tutulmuş oldukları ifade edilmiş olmaktadır.

ıv. وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذ۪يٓ اُنْزِلَ مَعَهُ “Onunla indirilmiş olan nûr’a tâbi olanlar.” Kurtuluşa erebilmenin bu âyette sözü edilen “dördüncü” özelliği “Hz. Peygamber’le birlikte indirilen nûr’a, yani Kur’ân’a tâbi olmak”tır.

Tefsirimizin ilk cildi Giriş kısmında geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’ın Kur’ân’da sayılan çeşitli isimleri ve sıfatları vardır ki bunlardan biri de “nûr”dur. Kur’ân’ın “ışık” anlamına gelen bu ismiyle, “insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için gönderilmiş olduğu” ortaya konulmaktadır.(64) en-Nûr veya nûr kelimeleri Kur’ân’da farklı anlamlarda 43 yerde geçmekte, 11 âyette(65) ise Kur’ân’ın ismi olarak kullanılmaktadır.

“Aydınlık” anlamıyla bu isim, Kur’ân’ın hayata bakan tarafını göstermekte, onun aydınlığıyla yaşanan hayatın karanlıklardan uzak olacağı ortaya konulmaktadır. Kur’ân’ın değişik sûrelerinde geçen bu kelime, gecenin karşıtı “gündüz” anlamında bir aydınlığı değil, “cehalet karanlıklarının karşıtı” olan aydınlığı, yani gerçeği ifade etmektedir. Kendisini “göklerin ve yerin nuru”(66) olarak isimlendiren Yüce Allah, insanlığa gönderdiği mesajına da bu adı vermekte, böylece kelamıyla kendi zatını aynı isimde buluşturarak, hayata bakan yapısıyla Kur’ân’ın önemine özellikle vurgu yapmaktadır.

Bazılarının söylediği gibi, başka yollara girilerek kurtuluşa erilemez. Hem dünyada huzurlu yaşamanın, hem de mahşerde ödüllerle buluşmanın, yani kurtuluşa erebilmenin yolu Hz. Peygamber’e iman edip ona saygı göstermek, ona yardım etmek ve onunla birlikte indirilen nura yani Kur’ân’a tâbi olmaktan geçer. Yorumunu yapmakta olduğumuz A‘râf sûresinin üçüncü âyetinde de açıkladığımız gibi, Kur’ân’a tâbi olmakla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok(67) emir ve prensip bulunmaktadır. Bu arada Âl-i İmrân 3/31 ve A‘râf 7/158 gibi âyetlerde de Hz. Peygamber’e tâbi olunması gerektiği ifade edilmektedir.

Bu âyetlerden anlaşılan nokta, prensip olarak “vahye”, insan olarak da “Hz. Peygamber’e” tabi olmanın zorunlu oluşudur; çünkü o, Ahzâb 33/21’de belirtildiği gibi Hz. Peygamber üsve-i hasenedir; en güzel örnektir, rol modeldir. Neticede onun da uyduğu kaynak Yüce Allah’ın vahyidir. Âl-i İmrân 3/95, Tâhâ 20/90 ve Yâsîn 36/20, 21 gibi âyetlerde önceki peygamberlere uymayla ilgili emirde de sonuç yine vahye çıkmaktadır.

b) اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “İşte onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridir.” Âyetin bu son cümlesi, öncesinde sayılan dört özelliğe sahip kişilerin akıbetinin kurtuluş olduğunu göstermektedir. Benzer konunun ele alındığı Mâide 5/12’de beş özelliği yerine getirenlerin günahlarının bağışlanacağı ve altlarından ırmaklar akan cennetlere konulacakları haber verilmektedir. Bu âyeti Hz. Peygamber dönemindeki İsrailoğullarının torunlarıyla ilgili olarak görürsek, Kasas 28/53-54 ve Hadîd 57/28’de beyan edildiği gibi, vahye ve elbette Hz. Peygamber’e iman etmeleri durumunda sabretmelerinin karşılığında “kitap ehline iki kez ödül verileceği”nin müjdelenmekte olduğunu ifade edebiliriz.

Mesajı evrensel manada düşünürsek, bir önceki âyette dile getirildiği üzere, Yüce Allah’ın rahmetinin her şeyi kapladığı gerçeğinin inananlar üzerindeki etkisi işte bu cümlede ortaya konulmaktadır. İstikamet üzere yaşamanın sonu cennet ödülleriyle buluşturulma anlamında kurtuluştur, vesselâm.

d) Hz. Peygamber’in Risaletinin Evrenselliği

Yüce Allah, sûrenin 158-159. âyetlerinde Hz. Peygamber’i bütün insanlığa yönelik risaletle görevlendirdiğini, Allah’ın her şeyin hükümranı olduğunu, öldürebilen ve diriltenin de sadece kendisi olduğunu belirttikten sonra, Allah’a, Rasûlüne ve Allah’ın mesajlarına iman etmenin zorunlu olduğunu, Nebî (as)’a tâbi olanların kurtuluşa ereceğini bildirmekte, bu arada Hz. Mûsâ’nın kavminden de hakikate yol gösteren ve adaletle hükmedenler bulunduğunu beyan etmektedir.

ı. Yüce Allah’a İman ve Evrensel Nebîye Tâbi Oluş

قُلْ يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اِنّ۪ي رَسُولُ اللّٰهِ اِلَيْكُمْ جَم۪يعًاۨ الَّذ۪ي لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ يُحْي۪ وَيُم۪يتُ فَاٰمِنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِهِ النَّبِيِّ الْاُمِّيِّ الَّذ۪ي يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَكَلِمَاتِه۪ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ “De ki: Ey insanlar! Ben göklerin ve yerin otoritesinin sahibi, kendisinden başka ilah olmayan, diriltebilen ve öldürebilen Allah’ın, sizin hepinize gönderdiği elçisiyim. Öyle ise Allah’a; kendisi de Allah’a ve sözlerine (mesajlarına) inanan ümmi Peygamber olan Elçisine inanın ve ona uyun ki doğru yolu bulasınız.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; يَآ اَيُّهَا النَّاسُ yâ eyyuhe’n-nâsü hitabı “ey insanlar”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; رَسُولُ اللّٰه rasûlullahi tamlaması “Allah’ın Elçisi(yim), Rasûlü(yüm)”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size (olan)”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepinize”; الَّذ۪ي لَهُ ellezî lehû ifadesi “ki sadece O’nun içindir, O’na aittir”; مُلْك mülk sözcüğü “sahipliği, hükümranlığı”; السَّمٰوَات es-semâvâti kelimesi “göklerin”;وَالْاَرْضِ ve’l-ardı sözcüğü “ve yeryüzünün”; لَآ اِلٰهَ lâilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ huve istisnası “O’ndan başka”; يُحْي۪ yuhyî fiili “diriltir”;وَيُم۪يتُ ve yümîtu fiili “ve öldürür”;فَاٰمِنُوا fe âminû emri “ve iman edin, inanın”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَرَسُولِهِ ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Elçisi’ne”; النَّبِيّ en-nebiyyi sözcüğü “Nebî(ye)”; الْاُمِّيّ el-ümmiyyi kelimesi “ümmî (olan)a”;الَّذ۪ي يُؤْمِنُ ellezî yü’minu ifadesi “ki o iman etmektedir”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَكَلِمَاتِه ve kelimâtihî tamlaması “ve O’nun kelimelerine, prensiplerine”;وَاتَّبِعُوهُ vettebi‘ûhu emri “ve ona uyun ki, tabi olun ki”; لَعَلَّكُمْ le‘alleküm ifadesi “umulur ki sizler”; تَهْتَدُونَ tehtedûne fiili ise “doğru yolu bulursunuz” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in risaletinin evrenselliği ve kurtuluşa ermek için ona tâbi olmanın önemi gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اِنّ۪ي رَسُولُ اللّٰهِ اِلَيْكُمْ جَم۪يعًاۨ الَّذ۪ي لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ يُحْي۪ وَيُم۪يتُ “De ki: Ey insanlar! Ben göklerin ve yerin otoritesinin sahibi, kendisinden başka ilah olmayan, diriltebilen ve öldürebilen Allah’ın, sizin hepinize gönderdiği elçisiyim.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın ve dolayısıyla İsrailoğullarının kıssasına kısa bir ara vermekte, vahyin indiriliş amacına uygun olarak Hz. Muhammed’in ümmetine hitaben risaletin kapsamının bütün insanlık olduğunu beyan etmektedir. Biz bu metoda “verkaç” veya “ara anlatım üslubu” diyoruz. Burada amaç, asıl konuyu bırakmadan zaman zaman farklı göndermeler yaparak evrensel mesaja dikkat çekmektir.

a) قُلْ يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اِنّ۪ي رَسُولُ اللّٰهِ اِلَيْكُمْ جَم۪يعًا “De ki: Ey insanlar! Ben, Allah’ın sizin hepinize gönderdiği elçisiyim.” Burada Hz. Peygamber’in risalet alanı gündeme getirilmektedir. Hz. Muhammed’in risalet alanı önce yakın akrabasını,(68) ardından kavmini,(69) sonrasında mensubu bulunduğu Mekke’yi ve çevresini,(70) ilâhi bilgilerden haberdar olmayan ümmîleri ve daha sonra gelenleri,(71) nihayet ulaşabildiği herkesi(72) ve sonuçta bütün insanları(73) uyarması şeklinde belirlenmektedir.

Ayrıca onun Yüce Allah’ın âlemlere rahmetinin tecellisi olarak gönderilmiş olması da peygamberliğinin evrenselliğinin en önemli göstergelerindendir.(74) Dolayısıyla Şu‘arâ 26/214’teki ‘aşîrateke’l-akrabîne “yakın akraba” ve Yâsîn 36/6’daki kavm kelimesine takılarak, Hz. Peygamber’in risâletinin ırkî, millî, yöresel ve coğrafî bir durum arz ettiği sanılmamalıdır.

Yâsîn 36/6 gibi çeşitli âyetlerde de belirttiğimiz üzere, “Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmedeki sünneti”ni iyi bilmek gerekir. Buna göre Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Nahl 16/36, Fâtır 35/24 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın prensip olarak hiçbir ümmeti peygambersiz bırakmadığı bildirilmektedir. Şüphe yok ki bu durum her neslin bir peygamberle buluşmasını ya da “her köye/şehre bir peygamber gönderilmesi”ni gerektirmez.

Furkân 25/51’de dile getirildiği gibi, Yüce Allah dileseydi elbette bunu da yapardı. Ancak dilemedi ve yapmadı. Dolayısıyla bazen Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil, Hz. İshâk, Hz. Lût gibi; Hz. Şu‘ayb, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn gibi; Hz. Süleyman, Hz. Dâvûd gibi; Hz. Zekeriyyâ, Hz. Yahyâ, Hz. İsâ gibi aynı anda bir topluma birden çok peygamber gönderildiği gibi, bazen peygamberlerin görevlendirilmesinde bir fetret dönemi de yaşanmıştır.(75)

Âyetteki النَّاس en-nâs “bütün insanlar” kelimesi, اِلَيْكُمْ ileyküm “size” ifadesi ve جَم۪يع cemî‘ sözcüğü bütün insanlığı içeren anlam vermektedir. Bütün bu hususlardan anlaşılması gereken şudur: Hz. Peygamber bütün insanlığa gönderilmiş son peygamberdir. Kurtuluşa ermenin yolu ona ümmet olmaktan geçmektedir. Bu noktada bir de hadis tercümesi aktarmakla yetinelim.

Nebî (as) şöyle buyurmuştur: “Bana benden önce hiç kimseye verilmemiş şu beş şey verilmiştir:

ı. “Ben gerek beyaz, gerek esmer derili bütün insanlara peygamber olarak gönderildim.”

ıı. “Yeryüzü bana mescid kılındı.”

ııı. “Düşmanlarımın kalbine korku salınmakla bana yardım edildi. Onlar bir aylık mesafeden bile benden korkarlar.”

ıv. “Öncekilerden farklı olarak bana ganimet verilerek (helal kılındı).”

v. “Bana ‘İste, sana istediğin verilecek’ denildi de ben de ümmetim için şefaat istemeyi(76) tercih edip onu mahşere beklettim.”(77)

Bu rivayette yer alan hususlar Hz. Peygamber’in risaletinin evrensel olduğunun gayet güzel bir ispatıdır. Meseleyi Kur’ân-Sünnet bütünlüğü içerisinde ortaya koyma usülümüz gereği sözü daha fazla detaylandırma ihtiyacı içerisinde değiliz.

b)الَّذ۪ي لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ يُحْي۪ وَيُم۪يتُ “Göklerin ve yerin hükümranlığı sadece O’na aittir; O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur; (O), diriltir ve öldürür.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in risaletinin önemini ve etki alanını çok güçlü şekilde kavratmak için üç sıfatını hatırlatmaktadır. Buna göre, Rabbimiz “göklerin ve yerin hükümranlığının sadece O’na ait olduğunu”, “zâtından başka hiçbir ilâh bulunmadığını” ve “diriltip öldürebilenin de kendisi olduğunu” beyan etmektedir. Böylece bütün mahlukatın O’nun emrinde ve yönetiminde bulunduğunu ifade etmek istemektedir.

ı. لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin hükümranlığı sadece O’na aittir.” Bakara 2/107, Âl-i İmrân 3/26-27, Mâide 5/120, Tevbe 9/116 ve Yâsîn 36/83’te de yer aldığı üzere, göklerin ve yerin mülkünün sadece Yüce Allah’a ait oluşu, hükümranlıkların sadece ve sadece O’nun kudretinde ve kontrolünde bulunması demektir. “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece ve sadece Allah’a aittir”(78) ve “Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(79) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır.

Âyetteki لَهُ lehû ifadesinin مُلْك mülk kelimesinden önce getirilmesi cümleye vurgu kazandırmaktadır. Mülk, “hükümranlık, hâkimiyet, iktidar, egemenlik, otorite” anlamlarıyla Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanını beyan eder; bu yapısıyla söz konusu kelime bütün yaratılmışları kapsamına alır. Âl-i İmrân 3/26-27’de bu kavram daha açık ifadelerle ve neleri kapsadığını ortaya koyacak şekilde bizlere öğretilmektedir.

Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da(80) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(81) “Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Âyetlerde takdîm-te’hîr metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen “vurgulu” ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

ıı. لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur.” Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığının hatırlatılmasının muhtemel sebebi, Rabbimizden başka hiçbir gücün peygamber görevlendiremeyeceğini ve yaptığı görevlendirmeden de hiç kimseye hesap vermeyeceğini ortaya koymaktır.

Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(82) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları “vurgu” manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

ııı. يُحْي۪ وَيُم۪يتُ “(O) diriltir ve öldürür.” Yüce Allah mutlak anlamda bütün canlılara hayat verebilen ve bütün canlıları da öldürebilen olduğunu bildirmektedir. Bu ifadenin benzerleri başka âyetlerde(83) de dile getirilmektedir. Rabbimiz bu bağlamda üçüncü sıfatını “diriltme ve öldürme” gücüyle ilişkilendirerek beyan etmektedir. Buradaki يُحْي۪ yuhyî fiili Rabbimizin yaratıcı sıfatını içermekte, يُم۪يتُ yümîtü fiili ise muhataplara ölümü ve sonrasında yaşanacak âhiret inancını hatırlatmaktadır.

Böylece hem Rabbimizin yegâne kudret sahibi olduğu, yaptığı görevlendirmelerden sorgulanamayacağı hem de başka ilah arayışlarının da beyhude olduğu ortaya konulmaktadır. Bu üç sıfat hem vahyin indirildiği dönem, hem de evrensel olarak bütün zamanların muhataplarını ilgilendirmekte, onları bilgilendirip bilinçlendirmekte, imanın bir slogan değil, fedakârlık olduğunu ortaya koymaktadır.

2. فَاٰمِنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِهِ النَّبِيِّ الْاُمِّيِّ الَّذ۪ي يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَكَلِمَاتِه۪ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ “Öyle ise Allah’a; kendisi de Allah’a ve sözlerine (mesajlarına) inanan ümmi Peygamber olan Elçisine inanın ve ona uyun ki doğru yolu bulasınız.” Yüce Allah, A‘râf sûresinin 156-157. âyetlerinde rahmetini yazacağını haber verdiği kişiler için çeşitli özellikler saymıştı. Kısaca hatırlatmak gerekirse, bunlar “muttakiler, zekâtını verenler, Allah’ın âyetlerine iman edenler, ümmî nebî Hz. Peygamber’e tâbi olanlar, ona iman edip saygı gösterenler, kendisine yardım edenler ve onunla indirilen vahye uyanlar”dır. İşte bu iki âyette sözü edilen hususların bir sonucu olarak Yüce Allah bütün insanlara seslenerek Hz. Peygamber’e iman edip ona tâbi olmanın zorunluluğunu ortaya koymaktadır.

a) فَاٰمِنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِهِ النَّبِيِّ الْاُمِّيِّ “Öyle ise Allah’a ve ümmî peygamber olan elçisine iman edin!” Kurtuluş için en önemli değerlerin başında elbette iman gelmektedir. Bu âyette iman edilecek esasların ilki olarak Rabbimiz kendisine inanıp güvenmeyi zikrettikten sonra, ümmî nebî Hz. Peygamber’e de imanı saymaktadır. Yüce Allah’a iman esastır, asıldır; peygamberliğe iman ise ona bağlı bir başka esastır. Bu nedenle, önce Yüce Allah’a iman zikredilmiş, ardından da Hz. Peygamber’e iman getirilmiştir. Elbette imanın şartları bu ikisinden ibaret değildir. Başka âyetlerde de Rabbimizin inanmamızı istediği bütün esaslar imanın şartıdır.

b) الَّذ۪ي يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَكَلِمَاتِه۪ “O (nebî) Allah’a ve O’nun kelimelerine iman eder.” A‘râf 7/157. âyette Hz. Peygamber’in rasûl, nebî ve ümmîliğinin sonrasında “Tevrat ve İncil’de yazılı olduğu, iyiliği emredip kötülükten nehyedeceği, temiz şeyleri helal, pis şeyleri haram kılmakta olduğu ve insanların olumsuz ağırlık ve manevi prangalarını söküp atmakta olduğu” ifade edilmişti. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Peygamber’in çok önemli bir başka yönü dile getirilmekte ve onun en başta “Yüce Allah’a ve O’nun kelimelerine iman ettiği” beyan edilmektedir.

Âyette geçen كَلِمَاتِه۪ kelimâtihî “Allah’ın kelimeleri” ifadesinden maksat, “Allah’ın bütün kitapları, vahiyleri, kelamları, âyetleri, buyrukları ve her türlü mesajları” manasına gelmektedir. Bu bağlamda elbette “Allah’ın kelimesi” olarak haber verilen Hz. İsâ’nın özel durumu(84) da bu kavramın içerisinde yer almaktadır.(85) Demek ki Bakara 2/285 ve Tevbe 9/61’de de belirtildiği gibi, Hz. Peygamber herkesten önce Yüce Allah’tan kendisine indirilene iman etmiş, O’na inanıp güvenmiştir.

c) وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ “Ona uyun ki doğru yolu bulasınız.” A‘râf sûresinin hemen başında üçüncü âyette de açıkladığımız üzere, insanların peşinden gitmeleri gereken kaynak Yüce Allah’ın vahyidir. A‘râf 7/157. âyette de yer alan “Hz. Peygamber’e tâbi olma”yla ilgili ifadeler bu cümlede emir kalıbında getirilmekte, Yüce Allah’ın rahmetini yazdığı kişilerden olmayı isteyenlerin Hz. Muhammed’e tâbi olması gerektiği emredilmektedir. İnsanlar ancak bu sayede hidayete erebilecekler ve ilahi buyruklar sayesinde hem bu dünyada huzurlu bir hayat yaşayabilecekler, hem de mahşerde ödüllerle buluşturulabileceklerdir.

Hz. Peygamber Ahzâb 33/40’ta elçilerin sonuncusu olarak tanıtılmakta, dolayısıyla önceki peygamberlerin ümmetlerinin de ona tâbi olmasının zorunlu olduğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Daha önce açıkladığımız A‘râf 7/157. âyetin son cümlesinde ve yorumunu yapmakta olduğumuz bu ifadede dile getirilen husus budur. Konuyla ilgili olarak Ahzâb 33/21’de Rasûlüllah’ın üsve-i haseneh olarak tanıtılmasının sebebi de onun örnek alınması, rol model olarak kabul edilmesi gerektiğini muhataplara bildirmektir.

Bu noktada aynı emrin yer aldığı Âl-i İmrân 3/31’de şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) De ki: Eğer Allah’ı seviyorsanız bana tâbî olun ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Benzer bir gereklilik ifadesi Zuhruf 43/61’de de zikredilmektedir.

Durum böyle olunca, ataları Hz. Mûsâ’ya tâbi olsalar da öncelikle Mekke ve civarındaki kitap ehlinin, daha sonra da bütün insanlığın Hz. Peygamber’in risaletine iman edip ona tâbi olmasının zorunlu olduğu ortaya konulmaktadır. En‘âm 6/151-153’te dinin çok önemli on emri sıralanmakta, sonunda sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yol”un Yüce Allah’ın yolu olduğu beyan edilmektedir. İşte o yolun takip edilmesi için özellikle Hz. Peygamber’e tâbi olunması emredilmekte, başka yollara tâbi olunur ve başka insanlar takip edilirse, kendilerinin Yüce Allah’ın yolundan ayrı düşecekleri haber verilmektedir.

ıı. Hakkın Savunucuları

وَمِنْ قَوْمِ مُوسٰىٓ اُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِه۪ يَعْدِلُونَ “Musa’nın kavminden de gerçeğe rehberlik eden ve onunla adil davranan bir topluluk vardır.”

Âyettekiوَمِنْ قَوْمِ مُوسٰى ve min kavmi mûsâ tamlaması “Mûsâ’nın kavminden de vardır”; اُمَّة ümmetün kelimesi “(şöyle) bir topluluk”; يَهْدُونَ yehdûne fiili “ilke edinirler, rehberlik ederler”;بِالْحَقِّ bi’l-hakkı kelimesi “Hakk’a, gerçeğe”;وَبِه۪ ve bihî ifadesi “ve ona, onunla il-gili”; يَعْدِلُونَ ya‘dilûne fiili ise “âdil davranırlar” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın kavminden de yiğitlerin çıktığı bildirilmektedir.

Bu âyeti önceki âyetle değil de sonraki âyet grubuyla ilişkilendirip anlamak da mümkündür. Ancak biz hemen öncesinde Hz. Peygamber’in risaletinin evrenselliği vurgusunun ardından gelen bu âyeti önceki mesajla ilişkili olarak görüyoruz. Söylenmek istenen şudur: Hz. Muhammed bütün insanlara gönderilmiş bir peygamberdir. Onun yaşadığı dönemde çevrede bulunan kitap ehli kişilerden Hz. Mûsâ’nın izini takip edenler arasında bir topluluğun hak ve hakikati anladığı ve hayatı düzgün yaşadığı ifade edilmiş olmaktadır.

Bu ifadenin bir benzeri yine A‘râf sûresinin 181. âyetinde yer almaktadır. Bu iki âyette de yer alan يَعْدِلُونَ ya‘dilûne fiili ‘adele kökünden gelmekte, Kur’ân’da beş yerde geçmekte ve iki âyette “âdil davranmak”(86) manasına gelirken, üç âyette ise “eşit tutmak, denk saymak”(87) anlamlarını içermektedir. Buradan hareketle, muhatapların durumu dikkate alındığında, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bunun “âdil davranmak” demek olduğu ortaya çıkmaktadır.

Âyeti Hz. Mûsâ’nın dönemiyle ilişkilendirenlere göre, “hak ile hidayet edenler ve adaletle hükmeden bu kişiler” o dönemde yaşamışlardı; dolayısıyla âyette sadece onların varlığı haber verilmiş olmaktadır. Oysa âyetteki يَهْدُونَ yehdûne ve يَعْدِلُونَ ya‘dilûne fiilleri şimdiki zamandadır. Çok önemli bir sebep olmadıkça fiil kullanımlarını gözardı etmemek gerekir. Bu nedenle, biz âyetin mesajını Hz. Peygamber dönemiyle ilişkili olarak anlamaktayız.

Yüce Allah Âl-i İmrân 3/110-112’de kitap ehlinden olanların çoğunluğunun yoldan çıktığını, bir kısmının iman ehli olduğunu, yoldan çıkanların müminlere eziyetten başka daha önemli bir zarar veremeyeceklerini, savaştan korkup kaçtıklarını, zillet ve meskenet içerisinde bulunduklarını, Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettiklerini, haksız yere peygamberleri öldürdüklerini, isyan edip yoldan çıktıklarını vs. özelliklerini haber vermektedir. Bu ifadelerin peşinden gelen Âl-i İmrân 3/113-115. âyetlerde ise şu çok önemli bilgiler mevcuttur:

“Hepsi bir değildir; ehl-i kitap içinde istikamet sahibi bir topluluk vardır ki, gece saatlerinde secdeye kapanarak Allah’ın âyetlerini okurlar. Onlar, Allah’a ve ahiret gününe inanırlar; iyiliği emreder, kötülükten menederler; hayırlı işlere koşuşurlar. İşte bunlar sâlih/iyi insanlardandır. Onların yaptıkları hiçbir hayır karşılıksız bırakılmayacaktır. Allah, takvâ sahiplerini çok iyi bilmektedir.”

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilenlerin de bu kişiler olduğunu ve Hz. Peygamber döneminde yaşayan ve Hz. Mûsâ’nın izinden gidenlerin bu özelliklere sahip kişiler arasında yer aldığını düşünmekteyiz. “Sâlihlerden olmak” demek, Hz. Peygamber dönemindeki iyi insanlar arasında yer almak demektir. Bu âyetlerde geçen fiillerin geniş zaman kalıbında getirilmesi de bunun bir delilidir. Bunu Rabbimiz beyan ettiğine göre, başka düşüncelere ve yorumlara gerek olmadığı kanaatindeyiz. Demek ki Hz. Peygamber döneminde yaşayan kitap ehlinin içerisinde iman edenler olduğu gibi iman etmeyenler de vardı.

Bu noktada konuyla doğrudan ilişkili olması nedeniyle Mâide 5/82-86. âyetleri de hatırlamak gerekmektedir:

“İnsanlar içerisinde iman edenlere düşmanlık bakımından en şiddetli olarak Yahudiler ile şirk koşanları bulacaksın. Onlar içinde iman edenlere sevgi bakımından en yakın olarak da ‘Biz Hıristiyanlarız’ diyenleri bulacaksın. Çünkü onların içinde keşişler ve râhipler vardır ve onlar büyüklük taslamazlar. Rasûl’e indirileni duydukları zaman, tanış çıktıkları gerçekten dolayı gözlerinden yaşlar boşandığını görürsün. Derler ki: ‘Rabbimiz! İman ettik, bizi (hakka) şahit olanlarla beraber yaz. Rabbimizin bizi iyiler arasına katmasını umup dururken niçin Allah’a ve bize gelen gerçeğe iman etmeyelim?’ Söyledikleri (bu) sözden dolayı Allah onlara, içinde devamlı kalmak üzere, zemininden ırmaklar akan cennetleri mükâfat olarak vermiş olacaktır. İyi hareket edenlerin mükâfatı işte budur. İnkâr edenlere ve âyetlerimizi yalanlayanlara gelince işte onlar da cehennemliklerdir.” Bu âyetlerde dikkat çekilen hususlar ile yukarıda naklettiğimiz ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyet arasında tam bir anlam uyumu vardır.

Ayrıca kitap ehlinden kişilerin inanması durumunda kendilerine ödülün iki kat verileceği Kasas 28/51-55’te şu şekilde belirtilmektedir:

“Yemin olsun ki biz, düşünüp öğüt alsınlar diye, sözü (vahyi) birbiri ardınca yetiştirmişizdir (vahiylerimizi aralıksız olarak göndermişizdir). Kur’ân’dan önce kendilerine kitap verdiklerimiz, ona da inanırlar. Kendilerine Kur’ân okunduğu zaman, ‘Ona iman ettik. Çünkü o, Rabbimizden gelen gerçektir. Esasen biz daha önce de müslümanlar idik’ derler. İşte bu tür inanan kitap ehline, sabretmelerinden ötürü ödülleri iki defa verilecektir ki bunlar kötülüğü iyilikle savarlar ve kendilerine verdiğimiz rızıktan da Allah rızası için harcarlar. Onlar, boş söz işittikleri zaman ondan yüz çevirip, ‘Bizim işlerimiz bize, sizin işleriniz size. Size selam olsun (yani Allah’a ısmarladık). Bizim kendini bilmezlerle işimiz olmaz’ derler.”

Bu vesileyle önemine binaen Hadîd 57/27-28’deki bilgileri de gündeme getirmek gerekmektedir:

“Sonra bunların izinden art arda peygamberlerimizi gönderdik. Meryem oğlu İsa’yı da arkalarından gönderdik, ona İncil’i verdik; ona uyanların kalplerine şefkat ve merhamet vermiştik. Uydurdukları ruhbanlığa gelince, onu biz yazmadık. Fakat kendileri Allah rızasını kazanmak için yaptılar. Ama buna da gereği gibi uymadılar. Biz de onlardan iman edenlere mükâfatlarını verdik. İçlerinden çoğu da yoldan çıkmışlardır. Ey iman edenler! Allah’a karşı duyarlı olun ve Peygamberine inanın ki O, size rahmetinden iki kat versin ve size ışığında yürüyeceğiniz bir nûr lütfetsin, sizi bağışlasın. Allah, çok bağışlayandır; çok esirgeyendir.”

Âl-i İmrân 3/110-115, Mâide 5/82-86, A‘râf 7/159, Kasas 28/51-55 ve Hadîd 57/27-28 gibi âyetleri birlikte düşünüp değerlendirdiğimizde, Hz. Peygamber zamanında ve elbette sonraki dönemlerde Kur’ân’a ve Hz. Muhammed’in risaletine iman edenlerin bulunduğu ve kendilerine iki kat ödül verileceği anlaşılmaktadır. İnsanlığın kurtuluşu Kur’ân’a ve onun uygulayıp tebliğ edicisi olan Hz. Muhammed’e uymaya bağlıdır. Çeşitli topluluklar içerisinde bu büyük bahtiyarlığa erenler olmuştur ve Son Saat’e kadar da olmaya devam edecektir. Ancak Yûsuf 12/103’e göre de hakikatin izini sürenlerin sayısı daima karşıtlarından az olacaktır.

Rabbimiz bizi bu yiğitlerden ve cennete koyacağı dostlarından ayrı koymasın!

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/51, 54, 92, 94; Nisâ’ 4/153; A‘râf 7/148, 152; Hûd 11/69; Tâhâ 20/88; Zâriyât 51/26. 2 - Zemahşerî, age., II, 154.
  • Bakara 2/51 Bakara 2/54 Bakara 2/92 Bakara 2/94 Nisâ 4/153 A‘râf 7/148 A‘râf 7/152 Hûd 11/69 Tâhâ 20/88 Zâriyât 51/26
• 3 - Kehf 18/109; Lokmân 31/27. 4 - En‘âm 6/102; Yûnus 10/31; Mü’minûn 23/88; İhlâs 112/1-2.
  • Kehf 18/109 Lokmân 31/27 En‘âm 6/102 Yûnus 10/31 Mü'minûn 23/88 İhlâs 112/2
• 5 - Semerkandî, age., I, 552; Taberî, age., IX, 62-63; Zemahşerî, age., II, 154.
• 6 - Semerkandî, age., II, 552; Taberî, age., IX, 63; Zemahşerî, age., II, 155.
• 7 - Semerkandî, age., II, 552; Zemahşerî, age., II, 155.
• 8 - Yazır, age., IV, 138. 9 - Râzî, age., XXII, 109.
• 10 - Semerkandî, age., I, 553; Taberî, age., IX, 69; Zemahşerî, age., II, 156. 11 - İbrâhim 14/41; Mümtehıne 60/4-5; Nûh 71/28.
  • İbrâhîm 14/41 Mümtehine 60/5 Nûh 71/28
• 12 - Bakara 2/61; Âl-i İmrân 3/112; A‘râf 7/152; Yûnus 10/26, 27; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44. 13 - Semerkandî, age., II, 115; Taberî, age., XI, 108; Zemahşerî, age., II, 331. 14 - Semerkandî, age., I, 553; Zemahşerî, age., II, 156.
  • Bakara 2/61 Âl-i İmrân 3/112 A‘râf 7/152 Yûnus 10/26 Yûnus 10/27 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44
• 15 - Semerkandî, age., I, 554; Taberî, age., IX, 71.
• 16 - Tevbe 9/80.
  • Tevbe 9/80
• 17 - Bakara 2/13, 142; Nisâ’ 4/5; A‘râf 7/155.
  • Bakara 2/13 Bakara 2/142 Nisâ 4/5 A‘râf 7/155
• 18 - Taberî, age., IX, 76.
• 19 - Semerkandî, age., I, 555; Taberî, age., IX, 77. 20 - Zemahşerî, age., II, 159.
• 21 - Semerkandî, age., I, 555; Taberî, age., IX, 77; Zemahşerî, age., II, 159. 22 - Semerkandî, age., I, 555; Taberî, age., IX, 78-79.
• 23 - Zemahşerî, age., II, 159.
• 24 - En‘âm 6/12, 54. 25 - Fâtiha 1/1, 3.
  • En‘âm 6/12 En‘âm 6/54 Fâtiha 1/1 Fâtiha 1/3
• 26 - Semerkandî, age., I, 555; Taberî, age., IX, 79; Zemahşerî, age., II, 159.
• 27 - Buhârî, Tevhîd, 2. 28 - Müslim, Fedâil, 65. 29 - Buhârî, Merdâ, 9; Müslim, Cenâiz, 11. 30 - Müslim, Birr, 87.
• 31 - Semerkandî, age., I, 555; Taberî, age., IX, 80.
• 32 - Muhammed el-Kattânî, et-Terâtîbü’l-İdâriyye, Beyrut, ts., I, 125-127.
• 33 - Buhârî, Kitâbü’l-Meğâzî, ‘Umretü’l-Kadâ’, 44 (hadis no: 4251). Bu konuda benzer bir rivayet için ayrıca bk. Ahmed b. Hanbel, I, 86, 342. Bu olayın şu şeklinde gerçekleştiği bilinmektedir: Hz. Peygamber Hudeybiye’de Mekkelilerle antlaşma yapınca antlaşmanın başına “Bu Allah Rasûlü Muhammed’in yaptığı anlaşmadır” diye yazılmıştı. Müşrikler buna “Biz senin risaletini kabul etmiş olsaydık zaten seni men etmezdik, sen Abdullah’ın oğlu Muhammedsin” diyerek karşı çıktılar. Bunun üzerine Nebî (as), “Ben Allah’ın Resûlüyüm ve Abdullah’ın oğlu Muhammed’im” diyerek metni yazan Hz. Ali’den Resûlullah lafzını silmesini istedi. Hz. Ali de “Vallahi ben senin adını ebediyyen silmem” deyince Nebî (as) Hz. Aliye “bana yerini göster” buyurdu. Hz. Ali de yerini gösterdi. Rasûlüllâh (sav) kitabı eline aldı, orayı sildi ve ilgili yere Muhammed b. Abdillah yazdı. Ancak yazısı güzel değildi. (Rivayet için bk. Buhârî, K. el-Meğazî, 44; Müslim, Cihâd, 90-92, hadis no: 4629-4631). Bu rivayette Hz. Ali’nin Hz. Peygamber’in bir emrini yerine getirmediği, sonuçta ona saygısızlık ettiği de bu şekilde gözden kaçırılmaktadır.
• 34 - Buhârî, Kitâbü’l-Meğâzî, ‘Umretü’l-Kadâ’, 44. 35 - Müslim, Kitâbu’l-Vasıyyeh, bab: 5, 20-22 (hadis no: 1637).
• 36 - Bu konuda geniş değerlendirmeler için bk. Nihad Çetin, “Ümmî” mad. MEB İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1986, XIII, 104-106.
• 37 - Çetin, agmd., s. 106.
• 38 - A‘râf 7/157, 158.
  • A‘râf 7/157 A‘râf 7/158
• 39 - Esed, age., s. 304’te 124. not ve s. 1144’te 6. not; İslâmoğlu, age., s. 1120’de 2. not.
• 40 - Bakara 2/178, 180, 228, 229, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 240, 263; Âl-i İmrân 3/104, 110, 114; Nisâ’ 4/5, 6, 8, 19, 25, 114; A‘râf 7/157; Tevbe 9/67, 71, 112; Hacc 22/41; Nûr 24/53; Lokmân 31/15, 17; Ahzâb 33/6, 32; Muhammed 47/21; Mümtehıne 60/12; Talâk 65/2, 6. 41 - Zemahşerî, age., I, 183. 42 - Âl-i İmrân 3/104, 110, 114; Mâide 5/79; A‘râf 7/157; Tevbe 9/67, 71, 112; Nahl 16/90; Hacc 22/41, 72; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/29, 45; Lokmân 31/17; Mücâdele 58/2. 43 - Mâide 5/79; Nahl 16/90; Hacc 22/72; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/29, 45; Mücâdele 58/2.
  • Bakara 2/178 Bakara 2/180 Bakara 2/228 Bakara 2/229 Bakara 2/231 Bakara 2/232 Bakara 2/233 Bakara 2/234 Bakara 2/235 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/263 Âl-i İmrân 3/104 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/114 Nisâ 4/5 Nisâ 4/6 Nisâ 4/8 Nisâ 4/19 Nisâ 4/25 Nisâ 4/114 A‘râf 7/157 Tevbe 9/67 Tevbe 9/71 Tevbe 9/112 Hacc 22/41 Nûr 24/53 Lokmân 31/15 Lokmân 31/17 Ahzâb 33/6 Ahzâb 33/32 Muhammed 47/21 Mümtehine 60/12 Talâk 65/2 Talâk 65/6 Âl-i İmrân 3/104 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/114 Mâide 5/79 A‘râf 7/157 Tevbe 9/67 Tevbe 9/71 Tevbe 9/112 Nahl 16/90 Hacc 22/41 Hacc 22/72 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/29 ‘Ankebût 29/45 Lokmân 31/17 Mücâdele 58/2 Mâide 5/79 Nahl 16/90 Hacc 22/72 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/29 ‘Ankebût 29/45 Mücâdele 58/2
• 44 - Lokmân 31/17. 45 - Meryem 19/55.
  • Lokmân 31/17 Meryem 19/55
• 46 - Zıhâr, islam öncesi Araplarda kişinin eşinin sırtını annesine benzeterek ondan ayrılmak istemesiyle ilgili bir uygulamadır. 47 - Benzer metinler için bk. Ebû Dâvûd, Kadıyye, 13; Tirmizî, Ahkâm, 17; Talâk, 21; İbn Mâce, Ahkâm, 23.
• 48 - Tirmizî, Libâs, 6; İbn Mâce, At‘ıme, 60. 49 - Buhârî, Kitâbu’t-Tefsîr, 99; Müslim, Zekât, 24; Tirmizî, Libâs, 6; İbn Mâce, Et‘ime, 60. 50 - Semerkandî, age., II, 338; Taberî, age., XV, 125.
• 51 - Râzî, age., XV, 24-25. 52 - Semerkandî, age., I, 556.
• 53 - Semerkandî, age., I, 556; Taberî, age., IX, 84. 54 - Bakara 2/286; Âl-i İmrân 3/81; A‘râf 7/157. 55 - A‘râf 7/157; Ra‘d 13/5; Yâsîn 36/8. 56 - Mü’min 40/71; İnsân 76/4; Sebe’ 34/33.
  • Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/81 A‘râf 7/157 A‘râf 7/157 Ra‘d 13/5 Yâsîn 36/8 Mü'min 40/71 İnsân 76/4 Sebe' 34/33
• 57 - Bu yorumu Abdülaziz Bayındır hocama borçluyum. 58 - Bakara 2/54. 59 - Nisâ’ 4/154. 60 - Bakara 2/65; Nisâ’ 4/154.
  • Bakara 2/54 Nisâ 4/154 Bakara 2/65 Nisâ 4/154
• 61 - Ahmed b. Hanbel, I, 313. 62 - Ahmed b. Hanbel, I, 313; Râzî, age., XV, 25.
• 63 - Hacc 22/40; Muhammed 47/7.
  • Hacc 22/40 Muhammed 47/7
• 64 - İbrâhim 14/1. 65 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/91; A‘râf 7/157; Tevbe 9/32; Hacc 22/8; Nûr 24/35; Lokmân 31/20; Şûrâ 42/52; Saff 61/8; Teğâbün 64/8. 66 - Nûr 24/35.
  • İbrâhîm 14/1 Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/91 A‘râf 7/157 Tevbe 9/32 Hacc 22/8 Nûr 24/35 Lokmân 31/20 Şûrâ 42/52 Saff 61/8 Teğâbun 64/8 Nûr 24/35
• 67 - Bakara 2/170; En‘âm 6/50, 106, 152, 155; A‘râf 7/3, 203; Yûnus 10/15, 109; Lokmân 31/21; Ahzâb 33/2; Zümer 39/55; Câsiye 45/18; Ahkâf 46/9.
  • Bakara 2/170 En‘âm 6/50 En‘âm 6/106 En‘âm 6/152 En‘âm 6/155 A‘râf 7/3 A‘râf 7/203 Yûnus 10/15 Yûnus 10/109 Lokmân 31/21 Ahzâb 33/2 Zümer 39/55 Câsiye 45/18 Ahkâf 46/9
• 68 - Şu‘arâ 26/214. 69 - Yâsîn 36/6. 70 - En‘âm 6/92; Şûrâ 42/7. 71 - Cum‘a 62/2-3. 72 - En‘âm 6/19. 73 - Nisâ’ 4/79; A‘râf 7/157-158; İbrâhîm 14/1; Sebe’ 34/28. 74 - Enbiyâ’ 21/107.
  • Şu‘arâ 26/214 Yâsîn 36/6 En‘âm 6/92 Şûrâ 42/7 Cum‘a 62/3 En‘âm 6/19 Nisâ 4/79 A‘râf 7/158 İbrâhîm 14/1 Sebe' 34/28 Enbiyâ 21/107
• 75 - Mâide 5/19.
  • Mâide 5/19
• 76 - “Şefaat kavramı”yla igili Zümer 39/44’te geniş bilgilendirmelerde bulunacağız. 77 - Buhârî, Humus, 8; Müslim, Mesâcid, 3-5; Tirmizî, Siyer, 5.
  • Zümer 39/44
• 78 - Bakara 2/116, 255, 284; Âl-i İmrân 3/109, 129, 180; Nisâ’ 4/126, 131, 132, 170, 171; En‘âm 6/12; Yûnus 10/55, 66, 68; İbrâhim 14/2; Nahl 16/52; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/19; Hacc 22/64; Nûr 24/64; Rûm 30/26; Lokmân 31/26; Sebe’ 34/1; Şûrâ 42/4; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Munâfıkûn 63/7. 79 - Bakara 2/107, 116; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Burûc 85/9.
  • Bakara 2/116 Bakara 2/255 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/109 Âl-i İmrân 3/129 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/126 Nisâ 4/131 Nisâ 4/132 Nisâ 4/170 Nisâ 4/171 En‘âm 6/12 Yûnus 10/55 Yûnus 10/66 Yûnus 10/68 İbrâhîm 14/2 Nahl 16/52 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/19 Hacc 22/64 Nûr 24/64 Rûm 30/26 Lokmân 31/26 Sebe' 34/1 Şûrâ 42/4 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Münâfikûn 63/7 Bakara 2/107 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Burûc 85/9
• 80 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 81 - Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83. 82 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83 Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 83 - Bakara 2/28, 258; Âl-i İmrân 3/156; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Yûnus 10/56; Hacc 22/66; Mü’minûn 23/80; Mü’min 40/67; Dühân 44/8; Câsiye 45/26; Hadîd 57/2,17.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/258 Âl-i İmrân 3/156 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Yûnus 10/56 Hacc 22/66 Mü'minûn 23/80 Mü'min 40/67 Duhân 44/8 Câsiye 45/26 Hadîd 57/2 Hadîd 57/17
• 84 - Nisâ’ 4/171. 85 - Semerkandî, age., I, 557; Taberî, age., IX, 86-87; Zemahşerî, age., II, 161.
  • Nisâ 4/171
• 86 - A‘râf 7/159, 181. 87 - En‘âm 6/1, 150; Neml 27/60.
  • A‘râf 7/159 A‘râf 7/181 En‘âm 6/1 En‘âm 6/150 Neml 27/60