Mâide Suresi

Medine’de hicrî 7 veya 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 120 âyetten oluşan, adını 112 ve 114. âyetlerde geçen ve “(gök) sofrası” anlamına gelen مَآئِدَة mâideh kelimesinden alan Mâide sûresi, inişe göre 108, resmî sıralamada ise 5. sûredir.

Mâide sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Nisâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre “kitap ehliyle ilgili geniş bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 44-70, 153-156; Mâide 12-13, 18-26, 41-45, 51-66, 68-71, 77-86), “sözlerini bozan kitap ehline dair yaptırımların ortaya konulması” (Nisâ’ 154-156; Mâide 13), “kitap ehlinin dinde aşırıya gitmemesi gerektiği” (Nisâ’ 171; Mâide 77), “yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi zorunluluğu” (Nisâ’ 144; Mâide 51, 57), “hrıstiyanlar ve Hz. İsa ile ilgili malumatın zikredilmesi” (Nisâ’ 157-162, 171-172; Mâide 14-17, 46-50, 72-76, 110-118), “mutlak manada adaletin tesisi noktasında Allah için şahitlik edilmesi” (Nisâ’ 135; Mâide 8), “abdest ve teyemmümle ilgili bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 43; Mâide 6), “Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaatin gerekliliği” (Nisâ’ 80; Mâide 92), “bütün mahlûkatın hükümranlığının Yüce Allah’a ait oluşu” (Nisâ’ 126, 131-132, 170; Mâide 120) vs. konular iki sûre arasındaki ortak mesajlar olarak belirlenebilir.

Mâide sûresinin ilk âyetlerinde, akitlerin gereğinin yerine getirilmesi, Yüce Allah’ın sembollerine saygı gösterilmesi, haram etler, kitap ehlinin kestiği hayvanların yenebilmesi, abdest ve teyemmümle ilgili bilgiler, şahitliğin yerine getirilmesi gerektiği, müminlere ödül, inkârcılara ise azap vaadi zikredilmektedir.

12. âyetten itibaren, İsrailoğullarıyla ilgili bilgilerle hrıstiyanların Hz. İsa’ya ilahlık yakıştırma içerikli bakışı ele alınmakta, yahudi ve hrıstiyanların kendilerini ayrıcalıklı görmeleri eleştirilmekte, İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’yı bunaltmalarından söz edilmekte, iki âdemoğlunun kurban sunma kıssasına yer verilmekte, insan öldürmenin feci bir suç olduğu bildirilmektedir.

35. âyetten itibaren, takvâ vurgusu, mahşerde fidyenin geçerli olmaması, hırsızlara dünyada verilmesi gereken ceza hatırlatılmakta, tevbe ederlerse affedilecekleri bildirilmekte, Hz. Peygamber’in kitap ehlinin saptırma girişimlerine karşı dikkatli davranması gerektiği dile getirilmekte, Tevrât’taki bazı hükümlerin nelerden oluştuğuna değinilmekte, Hz. İsa’nın görev ve sorumluluklarına işaret edilmekte, sonrasında yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi gerektiğine dikkat çekilmekte, onların nasıl ikiyüzlü davrandıkları, ne türden korkunç hatalara sahip oldukları ifade edilmekte, teslisin küfür olduğu bildirilmekte, Hz. İsa ile Hz. Meryem’in insan oluşlarına dair özel açıklamalara yer verilmekte, kitap ehlinin kötüleri olduğu gibi iyilerinin de bulunduğuna dair bilgiler zikredilmektedir.

87. âyetten itibaren, temiz ve helal gıdaların yenmesi, yeminlerin keffareti, içki, kumar, dikili taşlar ve fal oklarının şeytanın işleri olduğu, av yapılmasıyla ilgili çeşitli hükümler, Kâbe’nin fonksiyonu, müminlerin soru sorma ahlakı, Yüce Allah’a rağmen haram konulmaması gerektiği, sorumlulukların şahsiliği, şahitliğin önemi ele alınmakta, mahşerde herkesin sorgulanacağı bildirilmektedir.

110. âyetten itibaren, Hz. İsa’nın durumu ile havarilerin iman itirafları, gökten sofra isteklerine yönelik ilahi nimetlendirme cevabı zikredilmekte, mahşerde Hz. İsa’nın sorgunlamasındaki sözlerine yer verilmekte ve mutlak hükümran olan Yüce Allah’ın kudretine dair verilen bilgi ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 12-19. âyetlerinde İsrailoğullarından aldığı sözleri, onların ikiyüzlü davranışlarını, cezalandırılmalarını, hrıstiyanların olumsuz tavırlarını, Hz. Peygamber’in ve vahyin misyonunu, Hz. İsa’yı ilahlaştıranların sapkınlığını ve yersiz övünmelerin felaket getiriciliğini ele almaktadır.

a) İsrailoğulları ve hrıstiyanların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 12-14. âyetlerinde İsrailoğullarından söz aldığını, yönetici olarak içlerinden on iki başkan gönderdiğini, nihayet kendilerine şu buyruğunu dile getirmektedir: “Ben sizinle beraberim. Eğer namazı dosdoğru kılar, zekâtı verir, peygamberlerime inanır, onları destekler ve Allah’a güzel borç verirseniz, andolsun ki sizin kötülüklerinizi örteceğim ve sizi, altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağım. Bundan sonra sizden kim inkâr ederse muhakkak ki dosdoğru yoldan sapmış olur.”

Ardından, sözlerini bozmaları sebebiyle onların lânetlendiği, kalplerinin katılaştırıldığı, kendilerine hatırlatılan, bildirilen Tevrat’tan paylarını unutarak kelimelerin yerlerini değiştirdikleri, içlerinden pek azı hariç, onlardan daima bir hainlik görüleceği, yine de onları affetmesi ve hoşgörmesi gerektiği Hz. Peygamber’e emredilmektedir.

Daha sonra, “Biz hrıstiyanlarız diyenlerden de kesin söz alındığı, ama onların da kendilerine hatırlatılan, bildirilen İncîl’den paylarını unuttukları, bu sebeple kıyamet gününe kadar aralarına düşmanlık ve kin salındığı bildirilmekte, Yüce Allah’ın ilerde yani mahşerde onlara dünyada yapıp ettiklerini haber vereceği ifade edilmektedir.

ı. İsrailoğullarından Alınan Sözün İçeriği

وَلَقَدْ اَخَذَ اللّٰهُ م۪يثَاقَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَق۪يبًا وَقَالَ اللّٰهُ اِنّ۪ي مَعَكُمْ لَئِنْ اَقَمْتُمُ الصَّلٰوةَ وَاٰتَيْتُمُ الزَّكٰوةَ وَاٰمَنْتُمْ بِرُسُل۪ي وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَاَقْرَضْتُمُ اللّٰهَ قَرْضًا حَسَنًا لَاُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّـَٔاتِكُمْ وَلَاُدْخِلَنَّكُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ فَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذٰلِكَ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَآءَ السَّب۪يلِ “Yemin olsun ki Allah, İsrailoğulları’ndan söz almıştı. (Yönetici olarak) içlerinden on iki de başkan göndermiştik (görevlendirmiştik). Allah onlara şöyle demişti: “Ben sizinle beraberim. Namazı doğru kılar, zekâtı verir, elçilerime inanır, onları destekler ve Allah’a güzel borç verirseniz, şüphesiz ki sizden (sizin) kötülüklerinizi örteceğim ve sizi, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştireceğim. Bundan sonra sizden kim inkâr ederse elbette doğru yoldan sapmış olur.”

Âyetteki وَلَقَدْ اَخَذَ ve lekad ehaze ifadesi “yemin olsun ki almıştı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; م۪يثَاقَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ mîsâka benî isrâîle tamlaması “İsrailoğullarından bir söz”; وَبَعَثْنَا ve be‘asnâ fiili “ve göndermiştik”; مِنْهُمُ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden”; اثْنَيْ عَشَرَ نَق۪يبًا isney ‘aşera nekîben ifadesi “on iki başkan”; وَقَالَ ve kâle fiili “ve (şöyle) demişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinle beraberim”; لَئِنْ اَقَمْتُمُ lein ekamtüm ifadesi “eğer ikame ederseniz, kılarsanız, yerine getirirseniz”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “ibadeti, namazı”; وَاٰتَيْتُمُ ve âteytüm fiili “ve verirseniz”; الزَّكٰوةَ ez-zekâte kelimesi “zekâtı”; وَاٰمَنْتُمْ ve âmentüm fiili “ve iman ederseniz, inanırsanız”; بِرُسُل۪ bi rusülî tamlaması “benim elçilerime”; وَعَزَّرْتُمُوهُمْ ve ‘azzertümûhum ifadesi “ve onlara destek olursanız”; وَاَقْرَضْتُمُ ve akradtüm fiili “ve borç verirseniz”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; قَرْضًا حَسَنًا kardan hasenen tamlaması “güzel bir borç”; لَاُكَفِّرَنَّ le ükeffiranne fiili “muhakkak ki örteriz”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “sizden”; سَيِّـَٔاتِكُمْ seyyiâtiküm tamlaması “sizin günahlarınızı”; وَلَاُدْخِلَنَّكُمْ ve le üdhılenneküm ifadesi “ve sizleri muhakkak yerleştiririz, koyacağız”; جَنَّات cennâtin kelimesi “cennetlere”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akacaktır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “alt taraflarından, altlarından”; الْاَنْهَارُ el-enhâru kelimesi “ırmaklar”;فَمَنْ كَفَرَ fe men kefera ifadesi “her kim inkâr ederse”; بَعْدَ ذٰلِكَ ba‘de zâlike ifadesi “bundan sonra”;مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden”; فَقَدْ ضَلَّ fe kad dalle fiili “elbette sapmış olur”; سَوَآءَ السَّب۪يلِ sevâe’s-sebîli tamlaması ise “dosdoğru yoldan” demektir.

Burada İsrailoğullarından alınan söz, o sözün içeriğiyle ilgili uyarılar ve sonuçta vaat edilen ödüllerle dikkat çekilen azap tehditleri gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ اَخَذَ اللّٰهُ م۪يثَاقَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَق۪يبًا “Yemin olsun ki Allah, İsrailoğulları’ndan söz almıştı. (Yönetici olarak) içlerinden on iki de başkan göndermiştik (görevlendirmiştik).” Yüce Allah yedinci âyette müslümanlardan aldığı söze ve onlardan beklediği samimiyet göstergelerine dikkat çektikten, ayrıca bir önceki âyet olan Mâide 5/11. âyette de müminlere olan nimetlerini hatırlamalarını emrettikten sonra, bu defa daha önce de İsrailoğullarından aldığı sözü hatırlatmakta, sözünde duranlara ödül vereceğini, durmayanlara ise azap edeceğini bildirmektedir.

a)وَلَقَدْ اَخَذَ اللّٰهُ م۪يثَاقَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ “Yemin olsun ki Allah, İsrailoğulları’ndan söz almıştı.” Yüce Allah’ın İsrailoğullarından söz aldığıyla ilgili bir başka mesaj Bakara 2/83-84 ve Mâide 5/70’te de zikredilmektedir. İsrailoğullarından alınan sözlerin içeriği hem bu âyetlerde hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin devam eden cümlelerinde ayrıntılı olarak zikredilmektedir.

b) وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَق۪يبًا “(Yönetici olarak) içlerinden on iki de başkan göndermiştik (görevlendirmiştik).” Yüce Allah İsrailoğullarından söz aldığını beyan ettikten sonra, A‘râf 7/160’ta beyan ettiği gibi 12 kabileye ayırdığı İsrailoğullarından 12 نَق۪يب nakîb yani “temsilci, yönetici, başkan” görevlenderdiğini bildirmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen نَق۪يب nakîb kelimesi “temsilci”, “öncü kişi”, “yönetici”, “kefil”, “şahit”, “bilge insan”, “elçi”, “takip eden”, “gözetleyen”, “araştıran”, “uyaran”, “yönlendiren” gibi anlamlarda yorumlanmaktadır.(1)

Bu kelime “geniş delik”, “yarık” gibi anlamlara geldiği için nakîb kelimesinin anlam alanında “muhataplarının durumunu her halü kârda inceleyip takip eden, durumu ortaya koyan, hallerini bilen kişi” manası da vardır. Bu nedenle, Ebû Müslim, bu kelimenin anlamıyla ilişkili olarak şöyle demiştir: “Hz. Mûsâ onları bilerek, tanıyarak, hallerine iyice vâkıf olarak seçmiştir.”(2) Bunların görevlendirilişinin amacı, Yüce Allah’a verdikleri söz bağlamında İsrailoğullarının dini doğru yaşamalarına rehberlik etmek, istikamet sahibi olmalarını sağlamak olabilir. Sözü edilen 12 kişinin casus olarak Kenan topraklarına gönderildiği bilgisi(3) Kur’ân’dan herhangi bir referansa sahip değildir. Çünkü İsrailoğullarından alınan sözün içeriğinde bu türden bir istihbarat veya casusluk söz konusu değildir.

Yüce Allah İsrailoğullarının 12 boyundan birer temsilci seçmesini Hz. Mûsâ’ya bildirmiş ve dinin doğru uygulanması anlamında kendilerini takip etmelerini, bilgilendirmelerini, onlara örnek olmalarını emretmiş olabilir. İlâhi emri muhataplarına ileten veya ilgilileri seçip belirleyen kişi Hz. Mûsâ olsa da buyruk Yüce Allah’a ait olduğu için âyette geçen بَعَثْنَا be‘asnâ “gönderdik” fiili bu kalıpta getirilmiştir. Yoksa sözü edilen kişilerin isimlerini Yüce Allah’ın belirlediği şeklindeki bir kabul doğru olmasa gerektir; çünkü bu kişiler sonuçta peygamber olmadıkları için onların seçimi de Yüce Allah’a nispet edilmemeldiir.

2. وَقَالَ اللّٰهُ اِنّ۪ي مَعَكُمْ لَئِنْ اَقَمْتُمُ الصَّلٰوةَ وَاٰتَيْتُمُ الزَّكٰوةَ وَاٰمَنْتُمْ بِرُسُل۪ي وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَاَقْرَضْتُمُ اللّٰهَ قَرْضًا حَسَنًا لَاُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّـَٔاتِكُمْ وَلَاُدْخِلَنَّكُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ “Allah onlara şöyle demişti: “Ben sizinle beraberim. Namazı doğru kılar, zekâtı verir, elçilerime inanır, onları destekler ve Allah’a güzel borç verirseniz, şüphesiz ki sizden (sizin) kötülüklerinizi örteceğim ve sizi, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştireceğim.” Yüce Allah âyetin bu kısmında başta dile getirdiği “söz”ün içeriğini açıklamaktadır.

a) وَقَالَ اللّٰهُ اِنّ۪ي مَعَكُمْ “Allah onlara ‘Ben sizinle beraberim’ demişti.” Yüce Allah bu beyanını nakîb denilen kişilere yönlendirmiş olabileceği gibi bütün İsrailoğullarına da yönlendirmiş olabilir. Nihayetinde devam eden cümleye bakıldığında Yüce Allah’ın buyruklarını yerine getiren herkesin Yüce Allah’ın beraberliğini hak edeceğini söyleyebiliriz.

b) لَئِنْ اَقَمْتُمُ الصَّلٰوةَ وَاٰتَيْتُمُ الزَّكٰوةَ وَاٰمَنْتُمْ بِرُسُل۪ي وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَاَقْرَضْتُمُ اللّٰهَ قَرْضًا حَسَنًا لَاُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّـَٔاتِكُمْ وَلَاُدْخِلَنَّكُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ “Namazı doğru kılar, zekâtı verir, elçilerime inanır, onları destekler ve Allah’a güzel borç verirseniz, şüphesiz ki sizden (sizin) kötülüklerinizi örteceğim ve sizi, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştireceğim.” Yüce Allah İsrailoğullarından hangi sözleri aldığını şu şekilde dile getirmektedir:

ı. İsrailoğullarının Yüce Allah’a verdiği sözlerin içeriğinde “namaz kılmaları”, “zekat vermeleri”, “bütün rasüllere/elçilere iman etmeleri”, “onları desteklemeleri”, “Allah’a güzel bir şekilde borç vermeleri” şeklindeki hususlar zikredilmektedir. Demek ki bütün ilahi öğretilerin mesaj içeriklerinde aynı prensipler söz konusu edilmiş, kaynak ve hedef birlikteliği öncelenmiştir. İman, namaz, zekât, elçilere inanıp yardım etmek, muhtaçlara karşılıksız yardımda bulunmak bu anlamda temel ilkeler olarak zikredilmektedir.

Yüce Allah’ın İsrailoğullarından aldığı sözle ilgili olarak Bakara 2/83’te de şu bilgiler verilmektedir: “Vaktiyle biz, İsrailoğullarından ‘Yalnızca Allah’a kulluk edeceksiniz; ana-babaya, yakın akrabaya, yetimlere ve yoksullara iyilik edeceksiniz’ diye söz almıştık. İnsanlara güzel söz söyleyin; namazı kılın ve zekâtı verin! Sonunda azınız müstesna, yüz çevirerek dönüp gitmiştiniz.” Her iki âyetin birbirini tamamladığı düşünüldüğünde, muhataplardan alınan sözlerin evrensel manada bütün dini öğretileri içerdiği, dolayısıyla ilahi mesajların evrensel olarak aynı hakikatları içerdiği görülmektedir.

Bu iki âyet İsrailoğulları özelinde bir durumu ortaya koysa da genel anlamda ilahi mesajların anlam ve hedef birlikteliğine de dolaylı olarak gönderme yapmaktadır. İlâhi öğretilerin içeriğine bakıldığında hepsinin aynı kaynaktan geldiği, aynı ruh birlikteliğine sahip oldukları, içeriklerinin ve hedeflerinin bir olduğu görülmekte, mesajlar arasında herhangi bir çelişkinin bulunmadığı anlaşılmaktadır. Zaten Bakara 2/83-84, Mâide 5/12, Nahl 16/36, Şûrâ 42/13, Necm 53/36 ve A‘lâ 87/18-19 gibi âyetlerde de dikkat çekilen husus bundan başkası değildir. Bu konuyu A‘lâ 87/19’da ele alacağımız için burada detaya girmeyecek, ilahi prensiplerdeki ruh birlikteliğinin gerekçeleri üzerinde durmaya çalışacağız.

ıı. Yüce Allah İsrailoğullarından aldığı sözle ilgili olarak eğer emirlerini yerine getirirlerse onları mahşerde ödüllendireceğini kendilerine vaad ederek, fedakarlıklarının karşılığında yapmış oldukları hataları örteceğini ve onları cennetlere koyacağını müjdelemektedir. “Günahların örtülmesi” konusunu daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/193’te, “altlarından ırmaklar akan cennetler” ifadesini de Bakara 2/25’te ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söyleyelim: Hem günahların bağışlanması fiili olan لَاُكَفِّرَنَّ le ükeffiranne, hem de cennetlere konulmayla ilgili لَاُدْخِلَنَّ le üdhılenne fiillerinin hem başlarında lâm/le harfi hem de sonlarında pekiştirme manası veren “şeddeli nûn” harfi bulunmakta, söz konusu vaadin mutlak surette gerçekleştirileceği mesajı verilmek istenmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da Yüce Allah’ın سَيِّـَٔات seyyiât denilen “günahları” da affedebileceği pek çok âyette beyan edilmekte,(4) cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren oldukça fazla âyetin yer aldığı bilinmektedir.(5) Demek ki bu vaad sadece son ümmete yönelik gerçekleşmemiş, Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına karşı gereken hassasiyeti gösteren bütün insanları da içerecek çekilde evrensel bir mahiyete büründürülmüştür.

3. فَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذٰلِكَ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَآءَ السَّب۪يلِ“Bundan sonra sizden kim inkâr ederse elbette doğru yoldan sapmış olur.” Âyette geçen سَوَآءَ السَّب۪يلِ sevâe’s-sebîli ifadesi çeşitli âyetlerde(6) zikredilmekte ve “düz yol”, “dosdoğru yol”, “hidayet yolu” gibi anlamlar vermektedir. Yüce Allah İsrailoğulları özelinde ancak genelde bütün zamanları ve muhatapları içerecek şekilde her kim Allah’a verdiği sözlerle ilgili nankörlük yapar ve inkârcılık ederse artık o tür kişilerin dosdoğru yoldan sapmış olacağını bildirmektedir. Buna göre inkâr etmek “sebep”, doğru yoldan sapmak ise “sonuç”tur. Kişi kendi tercihinin sonuçlarına katlanacağını bilmeli, ona göre davranmalıdır.

ıı. İsrailoğullarının Dönekliği

فَبِمَا نَقْضِهِمْ م۪يثَاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِيَةً يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِه۪ وَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِه۪ وَلَا تَزَالُ تَطَّلِعُ عَلٰى خَآئِنَةٍ مِنْهُمْ اِلَّا قَل۪يلًا مِنْهُمْ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُحْسِن۪ينَ “Sözlerini bozmaları sebebiyle onları lanetlemiş ve kalplerini katılaştırmıştık. Onlar, kendilerine hatırlatılan (Tevrat’tan) paylarını unutarak kelimelerin yerlerini değiştirirler. İçlerinden azı hariç, onlardan daima bir ihanet göreceksin. (Yine de) sen onları affet ve (onları) hoşgör! Şüphesiz ki Allah güzel davrananları sever.”

Âyetteki فَبِمَا نَقْضِهِمْ fe bimâ nakdıhim ifadesi “bozmaları nedeniyle”; م۪يثَاقَهُمْ mîsâkahum tamlaması “onların (verdiği) sözlerini, ahitlerini, anlaşmalarını”; لَعَنَّاهُمْ le‘annâhum ifadesi “onları lanetlemiştik”; وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yerleştirmiştik”; قُلُوبَهُمْ kulûbehum tamlaması “onların kalplerine”; قَاسِيَةً kâsiyeten kelimesi “katılık”; يُحَرِّفُونَ yuharrifûne fiili “tahrif ediyorlar(dı), bozuyorlar(dı)”; الْكَلِم el-kelime sözcüğü “kelimeleri”;عَنْ مَوَاضِعِه۪ ‘an mevâdı‘ıhî ifadesi “onun yerlerinden”; وَنَسُوا ve nesû fiili “ve unuttular, unutmuşlar(dı)”; حَظًّا hazzan kelimesi “payı, paylarını”; مِمَّا ذُكِّرُوا ۪ mimmâ zükirû ifadesi “kendilerine hatırlatılan (bildirilen Tevrat)tan”; بِه bihî ifadesi “kendisiyle”; وَلَا تَزَالُ ve lâ tezâlü fiili “devam edeceksin”; تَطَّلِعُ tattali‘u fiili “görmeye”; عَلٰى خَآئِنَةٍ ‘alâ hânetin ifadesi “hainliğe dair şeyler, hainliklik”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kelîlen istisnası “bir kısmı hariç”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden”; فَاعْفُ عَنْهُمْ fa‘fu ‘anhum emri “onları affet”; وَاصْفَحْ vasfah emri “ve (onları) hoş gör”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُحِبُّ yuhıbbu fiili “sever, sevmektedir”; الْمُحْسِن۪ينَ el-muhsinîne kelimesi ise “iyilik edenleri, güzel davrananaları” demektir.

Burada İsrailoğullarının sözlerinden dönmeleri nedeniyle cezalandırıldığı, ilahi metinde tahrifat yaptıkları, hıyanet içerisinde bulundukları ve buna devam edecekleri, her şeye rağmen onların affedilip hoşgörülmesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. فَبِمَا نَقْضِهِمْ م۪يثَاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِيَةً “Sözlerini bozmaları sebebiyle onları lanetlemiş ve kalplerini katılaştırmıştık.” Yüce Allah İsrailoğullarının verdikleri sözleri tutmadıklarını, bu yüzden de kendilerini cezalandırdığını beyan etmekte, bu çerçevede hem onları lanetlediğini hem de kalplerini iyice kaskatı kestiğini bildirmektedir.

a)فَبِمَا نَقْضِهِمْ م۪يثَاقَهُمْ “Sözlerini vozmaları sebebiyle.” Yüce Allah Nisâ’ 4/155’te de geçen bu ifadede İsrailoğullarının yani bir anlamda kitap ehlinin verdikleri sözleri çeşitli zamanlarda sürekli bozmaları, taahhütlerini çiğnemeleri sebebiyle kendilerine lanet ettiğini bildirmektedir.

ı. Kur’ân’da buna benzer ifadelerin geçtiği âyetlerde yer alan نَقْض nakd(7) kelimeleri ile يَنْقُضُونَ yenkudûne(8) fiilleri yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi م۪يثَاق mîsâk/el-mîsâk ve ‘ahd kelimeleriyle birlikte kullanılmakta, ahdini bozanlar şiddetli bir şekilde kınanmaktadır. Bu arada Nahl 16/91 ve 92’de geçen tenkudû ve nekadat kelimeleri de “bozmak” manasında kullanılmaktadır. Verdikleri sözlerini bozanlara lanetin ve en kötü varılacak yerin sunulacağı haber verilmektedir.(9) Hz. Peygamber’in ifadesiyle “Emanete riayet etmeyenin imanı, sözünde durmayanın ise dini yoktur.”(10)

ıı. Âyetin bağlamı gereği “Allah’a verdikleri sözlerini bozanlar”ın İsrailoğulları olduğu açıktır; ancak bunu genele de yaygınlaştırabiliriz. Buna göre pek çok insanın fıtrata yerleştirilmiş olan sözlere rağmen Yüce Allah’a verdikleri sözleri bozdukları ifade edilmektedir. Konuyla ilgili bütün âyetlerde dikkat çekilen nokta, bu tip insanların fıtratlarına yerleştirilmiş olan özelliklere riayet etmemeleri, ilâhi formatı görmezlikten gelmeleri ve Yüce Allah’a verdikleri sözlerin gereğini yerine getirmemeleridir.

b) لَعَنَّاهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِيَةً “Onları lânetlemiştik ve kalplerini katılaştırmıştık.” Yüce Allah İsrailoğullarının Allah’a verdikleri sözlerini bozmalarının karşılığında onları cezalandırdığını bildirmektedir. Nisâ’ 4/155’ten farklı olarak bu âyette önce “sözlerini bozmaları” şeklinde “sebep” zikredilmekte, ardından da “sonuç”lar dile getirilmektedir. Bu bağlamda “sözlerini bozmaları” ifadesinin peşindenلَعَنَّاهُمْ “onları lanetledik” ve وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِيَةً “kalplerini katılaştırdık” beyanı gelmekte, cezanın nasıl tecelli ettiği bildirilmektedir.

Ayrıca aynı konunun işlendiği Bakara 2/61 ve Âl-i İmrân 3/112’de bu kişilere zillet yani “horlanma, mahcubiyet” ve meskenet yani yoksulluk damgası vurulması ile Yüce Allah’tan bir gazaba uğratılmaları da yorumunu yapmakta olduğumuz hususların sonuçları olarak görülebilir. Sözlerini bozmaları sebebiyle Yüce Allah bu kişilere lanet etmiş, kalplerini katılaştırmış, kendilerine zillet, yoksulluk ve ilahi bir gazabı uyguladığını ifade etmiştir. Yahudilerin uğratıldığı lanetle ilgili olarak Nisâ’ 4/46 ile Mâide 5/13, 60 ve 78’de de bilgi verilmektedir.

Bakara 2/74, En‘âm 6/43 ve Hadîd 57/16’da geçen قَسَتْ kaset fiili قُلُوب kulûb yani “kalpler” sözcüğüyle birlikte kullanıldığı gibi, Mâide 5/13, Hacc 22/53 ve Zümer 39/22’de zikredilen قَاسِيَة kâsiyeh/el-kâsiyeh kelimeleri de aynı şekilde “kalpler”le birlikte kullanılmakta, böylece konuyla ilgili bütün âyetlerde maksadın “kalplerin katılaşması” olduğu ortaya konulmuş olmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette İsrailoğullarının Yüce Allah’a verdikleri sözleri bozdukları için lanete uğratıldıkları ve kalplerinin katılaştırıldığı bildirilmektedir.

2. يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِه۪ وَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِه۪ “Onlar, kendilerine hatırlatılan (Tevrat’tan) paylarını unutarak kelimelerin yerlerini değiştirirler.” Yüce Allah İsrailoğullarının lanete uğratılma ve kalplerinin katılaşmasının nedeni bağlamında daha başka hususlara da yer vermektedir.

a) يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِه۪ “Onlar kelimelerin yerlerini değiştirirler (kitaplarını tahrif ederler).” Bu cümlenin bir benzeri yakın bir içerikte Mâide 5/41’de de zikredilmektedir. Yüce Allah yahudilerin yani İsrailoğullarının ilahi kelimeleri yerlerinden tahrif ettiklerini bildirmektedir. Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/46’da şöyle buyrulmaktadır: “yahudilerden bir kısmı kelimeleri yerlerinden değiştirirler.” Bu konuda Bakara 2/75’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey müminler!) onların size inanacaklarını mı umuyorsunuz? Oysaki onlardan bir grup, Allah’ın kelâmını işitirler de iyice anladıktan sonra, bile bile onu tahrif ederlerdi.” Bakara 2/75’te sözü edilenlerle ilgili olarak فَر۪يقٌ مِنْهُمْ ferîkun minhum “içlerinden bir grup” ifadesi kullanılmışken, Nisâ’ 4/46. âyette مِنَ الَّذ۪ينَ هَادُوا minellezîne hâdû ifadesinin başında “bir kısmı” manasına gelen مِن min edatı kullanılarak maksadın bütün yahudiler değil, içlerinden bir grup olduğu ortaya konulmuş olmaktadır. Dolayısıyla burada sözü edilenlerin de İsrailoğullarının tamamı değil de sözlerini bozanlar olduğu anlaşılmaktadır.

Âyette zikredilen الْكَلِم el-kelim sözcüğü “kelimeler” manasında Yüce Allah’ın “buyrukları” anlamını içermektedir. Nitekim Bakara 2/75’te bunun yerine كَلَامَ اللّٰهِ kelâmullâhi “Allah’ın kelâmı” tamlaması kullanılmakta, Yüce Allah’ın insanlar için belirleyip peygamberler aracılığıyla tebliğ ettirdiği ilahi mesajların tamamının kast edildiği ifade edilmiş olmaktadır. Bu âyette sözü edilen “kelimeler”den maksat, kitap ehlinin elinde bulunan ilahi mesajlardır. Onların tahrîfi ise “sözü değiştirmeleri”, “bozmaları”, “eksiltmeleri”, “fazlalaştırmaları”, “anlamını çarpıtmaları” vs. ilâhi mesaja yönelik her türlü müdahaleyi ve bozulmayı içermektedir.

Konuyla ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/13 ve 41’de “onların kelimeleri yerlerinden oynattıkları, yerlerini değiştirdikleri, kendilerine hatırlatılan prensiplerin bir bölümünü unuttukları” beyan edilmektedir. İsrailoğulları hem tarihte hem de Hz. Peygamber döneminde ellerinde bulunan metni tahrif ettikleri gibi Müslümanların da benzer bir hatayı yapmamaları gerektiği mesajı verilmek istenmektedir.

b) وَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِه۪ “Kendilerine hatırlatılan (bildirilen Tevrat’tan) paylarını unuttular.” Bir kez de bir sonraki âyette zikredilmekte olan bu cümlede, İsrailoğullarının yani kitap ehlinin kendilerine hatırlatılmış olan ilahi prensipleri unuttukları beyan edilmektedir. Bu ifade müstakil bir cümle olarak önceki cümleye atıf kabul edilebileceği gibi, baştaki vâv harfi “hâliyye” manasına alınıp bir “hâl cümlesi” olarak da anlamlandırılabilir ki bizim tercihimiz de bu istikamettedir.

İsrailoğulları Tevrât’ta kendilerine bildirilmiş olan ilahi buyrukların önemli bir bölümünü, çoğunu, hatta belki de hepsini unutmuş, onları görmezlikten gelmiş, umursamaz bir tavır içerisine girmişlerdi. Âyette zikredilen مِمَّا mimmâ ifadesindeki مِنْ min edatı eğer beyâniye manasına alınırsa, o zaman İsrailoğullarının kendilerine gönderilen, bildirilen, hatırlatılan prensiplerin bir kısmını değil de hepsini unuttuklarını, üzerlerine düşen payı almadıklarını söyleyebiliriz. Bu durumda tercihlerinin sonucu olarak başlarına nelerin geleceği Tevrât’ta bildirilmesine rağmen, onu dikkate almayarak korkunç bir felakete neden olmuşlardı. İbn Abbas “Onların, kitapları olan Tevrat’ta emrolundukları şeylerden bir kısmını unutup terk etmelerinden maksadın Hz. Muhammed’e imanı terk etmeleri olduğunu” dile getirmiştir.(11)

Âyetin Güne Mesajı:

Bu âyetteki mesajı sadece tarihte yaşanan kısımdan ibaret saymamak gerekmektedir ki zaten âyetin son kısmında konu Hz. Peygamber’le de ilişkilendirilmektedir. Konunun hem tarih hem de Hz. Peygamber dönemindeki kitap ehliyle ilgili boyutu hakkında Bakara 2/75 ve Nisâ’ 4/46’da geniş bilgiler verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Tarihteki nankörler ellerindeki vahye bunu yapmışlar ve yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/13’te belirtildiği gibi kendilerine lanet edilmişti.

Burada lanete konu edildiği bildirilen şeyler şekil değiştirmiş ve süslü, dolambaçlı, yaldızlı, masum bazı tekniklerle ve ifadelerle, hatta birtakım terimlerin anlamı saptırılarak Kur’ân’a da yapılmaktadır. Şimdilerde de bazı insanlar Yüce Allah adına konuşurken Allah’ın kelamını örtbas etmeyi, ondan gerçeklerin üzerini örtmeyi, din adına anlaşılamaz bir sunum gerçekleştirebilmeyi büyük bir ustalıkla uygulamaya sokmaktadırlar.

Kur’ân’da bir konu hakkında genel veya özel bilgiler verilmiş olmasına rağmen, konuyu belirleyen unsurların farklı şeylerden tercih edilmesi, din adına belirleyici kaynağın Kur’ân değil, Kur’ân’a aykırı birtakım uydurma rivayetler veya şahıs görüşleri olarak şekillendirilmesi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki tehdidin kapsamına girmekte ve bunu yapanların aynen İsrailoğulları gibi vahye karşı bir tavır içerisine girdikleri belirtilmelidir.

3. وَلَا تَزَالُ تَطَّلِعُ عَلٰى خَآئِنَةٍ مِنْهُمْ اِلَّا قَل۪يلًا مِنْهُمْ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُحْسِن۪ينَ “İçlerinden azı hariç, onlardan daima bir ihanet göreceksin. (Yine de) sen onları affet ve (onları) hoşgör! Şüphesiz ki Allah güzel davrananları sever.” Yüce Allah İsrailoğullarının durumunu eski dönemlerden itibaren alıp son vahyin indirildiği Hz. Peygamber dönemine getirmektedir.

a) وَلَا تَزَالُ تَطَّلِعُ عَلٰى خَآئِنَةٍ مِنْهُمْ اِلَّا قَل۪يلًا مِنْهُمْ “İçlerinden pek azı hariç, onlardan daima bir hainlik göreceksin.” Yüce Allah İsrailoğullarının Hz. Peygamber dönemindekilerini dile getirmekte ve içlerinden çok az bir kısmı hariç, diğerlerinden hep hainlik ve ihanet göreceğini bildirmektedir. Kur’ân insan gruplarını değerlendirirken hepsinin aynı durumda olduğunu değil de içlerinden çeşitli özellikleri bulunanlarının olduğunu bildirmektedir.

İşte ihanetlerinden söz ettiği İsrailoğullarının da hepsinin değil, ama çoğunun müşriklerle işbirliği yapıp müslümanlara karşı savaşarak hainliğe devam edeceğini, fakat içlerinden bir kısmının iman etmeleri ve verdikleri sözleri değiştirmemeleri nedeniyle bu türden hıyanet içerisine girmeyeceğini haber vermektedir. Bunların Abdullah b. Selâm ve arkadaşları olduğu veya inkârlarına devam etseler de hıyanet içerisine girmeyen kitap ehli olduğu bildirilmektedir.(12)

b) فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُحْسِن۪ينَ “(Yine de) sen onları affet ve (onları) hoşgör! Muhakkak ki Allah iyilik edenleri sever.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve kendilerinden hıyanet görmüş olsa da bu kişileri affetmesini, onlara aldırış etmemesini, yaptıklarına katlanmasını ve kendilerini hoş görmesini emretmektedir.

ı. فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ “(Yine de) sen onları affet ve (onları) hoşgör!” İsrailoğullarının yapıp ettikleri ve müslümanların onlara nasıl karşılık vermeleri gerektiğiyle ilgili olarak Bakara 2/109’da şöyle buyrulmaktadır: “Ehl-i kitaptan çoğu, hakikat kendilerine apaçık belli olduktan sonra, sırf içlerindeki kıskançlıktan ötürü, sizi imanınızdan vazgeçirip küfre döndürmek istediler. (Yine de) siz, Allah onlar hakkındaki emrini getirinceye kadar (onları) affedip bağışlayın! Muhakkak ki Allah her şeye kadirdir.”

“Afv”, “safh” ve “mağfiret” kavramlarının geçtiği Teğâbun 64/14’te şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Eşlerinizden ve çocuklarınızdan size düşman olanlar da vardır. Onlardan sakının. Ama affeder, hoşgörür, bağışlarsanız, (bilin ki) Allah çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen فَاعْفُ fa‘fû “affedin” emri “affı mümkün olan suçların bağışlanması”, “kişilerin kendilerine karşı yapılan ve başkalarını ilgilendirmeyen, dünya işleriyle ilgili ya da âhiretle ilgili olup da tevbe ettikleri suçların bağışlanması”, “ceza vermekten kaçınılması” şeklinde anlaşılabilir. Bu kelime çeşitli kalıplarda Kur’ân’da oldukça fazla geçmektedir. Âyette ikinci sırada yer alan ve Kur’ân’da yedi kez geçenوَاصْفَحُوا vasfehû ve aynı kökten kelimeler(13) “suçu muhatabın yüzüne vurmamak”, “başına kakmamak”, “vazgeçmek, dikkate almamak”, “hoşgörmek” demektir.

Konuyla ilgili âyetlerde zikredilen affetmeyle ilgili olarak ‘afv, safh ve mağfiret şeklinde üç kelimenin birbirine yakın olmak üzere “hataları hoşgörmek, tahammül göstermek ve affetmek, bağışlamak” şeklinde anlamlarının bulunduğu belirtilmektedir.(14) Bu arada lafızlar farklı olduğu için anlamlarda da farklılıkların bulunması gerekmektedir. Bu çerçevede üç kelimenin şu şekilde anlam farkları bulunduğu beyan edilebilir: Afv, “azarlasa da cezalandırmaktan vazgeçmek”, safh “azarlamaktan da cezadan da vazgeçmek, hoş görmek”, mağfiret ise “günahı tamamen silip affettiğini bile hissettirmemek”tir.(15)

Bir başka ifadeyle afv, suçu söylemek, hak edilen cezayı da göstermek ve fakat bağışlamaktır. Safh, suçu söylemek, ancak cezasının ne olduğunu belirtmeyip bağışlamaktır. Mağfiret ise suçu da cezasını da söylemeden affetmektir. Buradan anlaşılıyor ki Yüce Allah’ın mağfiret ve rahmetinden yararlanabilmek için bunları bizim öncelikle ailemizde olmak üzere kendi hayatımızda diğer insanlara yönelik ilişkilerimizde gözetmemiz ve bizzat uygulamamız gerekmektedir.

ıı. اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُحْسِن۪ينَ “Muhakkak ki Allah iyilik edenleri sever.” Yüce Allah affediciliği ve hoş görülü olmayı “güzel bir davranış” olarak kabul ettiği için, âyette الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesine yer vermekte, sonuçta böyle davrananları yani hıyanete uğrasalar da muhataplarını affedip hoş görenleri, bir anlamda “işini düzgün ve güzel yapanları, güzel davrananları sevdiğini” bildirmektedir.

Kur’ân’da ifade edildiği üzere Yüce Allah’ın sevdiği birtakım insanlar vardır. Bu çerçevede Rabbimiz “muhsinleri”,(16) “tevbe edenleri”,(17) “temizlenmek isteyenleri”,(18) “takvâ sahiplerini”,(19) “sabredenleri”,(20) “Allah’a güvenenleri”,(21) “adaletli davrananları”,(22) “Allah yolunda saf halinde savaşanları”(23) ve “Hz. Peygamber’e tâbi olanları”(24) sevdiğini müjdelemektedir.

ııı. Hristiyanların Olumsuz Tavrı

وَمِنَ الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اِنَّا نَصَارٰىٓ اَخَذْنَا م۪يثَاقَهُمْ فَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِه۪ فَاَغْرَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَآءَ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ وَسَوْفَ يُنَبِّئُهُمُ اللّٰهُ بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ “Biz hrıstiyanlarız.” diyenlerden de kesin söz almıştık fakat onlar kendilerine hatırlatılan (İncil’den) paylarını unutmuşlardı. (Bu sebeple) kıyamet gününe kadar aralarına düşmanlık ve kin salmıştık. Allah (dünyada) yapıp ettiklerini ileride (mahşerde) onlara bildirecektir.”

Âyetteki وَمِنَ الَّذ۪ينَ قَالُوا ve minellezîne kâlû ifadesi “(şöyle) diyenlerden de”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; نَصَارٰى nesârâ kelimesi “hrıstiyanlarız”; اَخَذْنَا ahaznâ fiili “almıştık”; م۪يثَاقَهُمْ mîsâkahum tamlaması “onların (verdiği) sözlerini”;فَنَسُوا fe nesû fiili “unutmuşlardı”; حَظًّا hazzan kelimesi “payı, paylarını”; مِمَّا ذُكِّرُوا ۪ mimmâ zükirû ifadesi “kendilerine hatırlatılandan (bildirilen İncîl)den”; بِه bihî ifadesi “kendisiyle ilgili”;فَاَغْرَيْنَا fe ağraynâ fiili “ve salmıştık, vermiştik”; بَيْنَهُمُ beynehum ifadesi “onların arasına”; الْعَدَاوَةَ el-‘adâvete kelimesi “düşmanlık”; وَالْبَغْضَآءَ ve’l-bağdâe sözcüğü “ve öfke”; اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ ilâ yevmi’l-kıyâmeti ifadesi “kıyamet gününe kadar”; وَسَوْفَ يُنَبِّئُهُمُ ve sevfe yünebbiuhum fiili “ilerde onlara haber verecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ bimâ kânû yasne‘ûne ifadesi ise “yapmış oldukları şeyleri” demektir.

Burada hrıstiyanların da sözlerinde durmadıkları, bu yüzden kendi grupları arasında kin ve düşmanlık bulunduğuna dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَمِنَ الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اِنَّا نَصَارٰىٓ اَخَذْنَا م۪يثَاقَهُمْ فَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِه۪ “Biz hrıstiyanlarız.” diyenlerden de kesin söz almıştık fakat onlar kendilerine hatırlatılan (İncil’den) paylarını unutmuşlardı.” Yüce Allah yahudilerin yani İsrailoğullarının ilahi mesajları gözardı ettiklerini hatırlattıktan sonra, hrıstiyanlardan bir grubun da peygamberleri Hz. İsa vasıtasıyla Yüce Allah’a verdikleri kulluk ve itaat sözlerini tutmadıklarını, kendilerine bildirilen hakikatleri görmezlikten geldiklerini ifade etmektedir.

a) Kur’ân’da hrıstiyanlarla ilgili olarakنَصَارٰى nesârâ kelimesinin kullanılmasının muhtemel sebebi hakkında şunları ifade edebiliriz:

Nasrân kelimesinin çoğulu(25) olan ve Kur’ân’da 14 kez(26) geçenنَصَارٰى / النَّصَارٰىnesârâ/en-nesârâ sözcüğü Âl-i İmrân 3/52 ve Saff 61/14’te belirtildiği gibi Hz. İsa’ya “yardım ettikleri” için hrıstiyanlara isim olarak verilmiş olabilir. Bu kelimenin Nâsıra adındaki şehirli kişiler manasına geldiği ve Hz. İsâ’nın da o şehirli olduğu da ifade edilmektedir.(27)

b) hrıstiyanların verdikleri sözden kasıt, Bakara 2/83-84 ve Mâide 5/12’te zikredildiği üzere, “yahudilerden alınan sözün içeriğinin aynısı” olabileceği gibi, Âl-i İmrân 3/52 ve Saff 61/14’te belirtildiği şekliyle “Hz. İsa’nın havarilere sorduğu ‘Allah yolunda benim yardımcılarım kimlerdir?’ şeklindeki soruya ‘Allah yolunun yardımcıları bizleriz’ şeklindeki cevapları” da olabilir. Hatta Âl-i İmrân 3/81’de bütün peygamberlerden ve dolayısıyla ümmetlerinden alınan “kendilerinden sonra gelen elçiye iman edip ona yardımcı olacakları”na dair alınan söz de söz konusu olabilmektedir.

c) Burada alınan sözün içeriğine açıkça yer verilmemesinden hareketle, asıl önemli olan noktanın hrıstiyanların da tıpkı İsrailoğulları gibi kendilerine hatırlatılan ilahi öğretilerden oluşan paylarını terk etmeleri, onları dikkate almayıp görmezlikten gelmeleridir. Bu bağlamda onların en büyük kabahatlarından birisi kulluk sözlerinde durmamları olduğu gibi Hz. Peygamber’in ve Kur’ân’ın hak ve gerçek olduğunu kabul etmemeleri de söz konusu edilmelidir.(28)

Âyette zikredilen فَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِه “Kendilerine hatırlatılan (gerçekler)den (İncil’den) paylarını unutmaları” ifadesi, bir önceki âyette de zikredildiği için bu noktada yahudilerle hrıstiyanların aynı sapkın ve ziyan içerikli çizgide buluştukları beyan edilmiş olmakta, dolaylı olarak Hz. Peygamber’e tâbi olan bu son ümmetin böyle bir hata yapmaması gerektiğine özellikle dikkat çekilmekte, kendileri uyarılmaktadır.

2. فَاَغْرَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَآءَ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ “(Bu sebeple) kıyamet gününe kadar aralarına düşmanlık ve kin salmıştık.” Yüce Allah hrıstiyanların da verdikleri sözde durmamaları ve ilahi öğretileri unutup görmezlikten gelmeleri nedeniyle kıyamet gününe kadar aralarına düşmanlık, kin, öfke ve nefret saldığını haber vermektedir. Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu yette geçen اَغْرَيْنَا ağraynâ fiili “salmak”, “ayrılmaz kılmak”, “bırakmak”, “vermek”, “arttırmak”, “yapıştırmak” gibi anlamlar içermektedir.(29)

hrıstiyanların bir kısmı Mâide 5/17 ve 72’de belirtildiği gibi Hz. İsa’ya -hâşâ- Allah, bir kısmı Mâide 5/73’te ifade edildiği gibi Hz. İsa’ya “üçün üçüncüsü”, diğer bir kısmı ise Tevbe 9/30’da yer aldığı üzere Hz. İsa’ya Yüce Allah’ın oğlu demişlerdi. İşte bunlardan oluşan hrıstiyan grupların kendi aralarındaki bitmez tükenmez düşmanlık ve öfkenin kendilerine verilmesinin nedeni işte bu âyette zikredilmekte ve ilahi prensiplere karşı takındıkları olumsuz tavır kendi feci akıbetlerini hazırlamış olmaktadır.

Kur’ân’da altı kez(30) geçen الْعَدَاوَة/عَدَاوَة el-‘adâveh/‘adâveh kelimeleri “düşmanlık” manasına gelirken, Kur’ân’da beş kez(31) zikredilen الْبَغْضَآء el-bağdâ’ sözcüğü ise “kin” ve “öfke” manasını vermekte, Yüce Allah ile ilişkilerinde sadakat göstermeyen azgınların dünyada uğradıkları felaket durumunu ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Aralarına düşmanlık ve kin salınanların hrıstiyanlarla yahudiler olduğu da ifade edilmektedir ki bağlam gereği bu da isabetli bir görüş olarak kabul edilebilir. Buna göre, hem hrıstiyan grupların kendi aralarında hem de hrıstiyanlarla yahudilerin arasında düşmanlık ve nefretin bulunduğu ifade edilmiş olmaktadır. Esasında günümüzde yaşayan hrıstiyan gruplar arasında bu durum gözlemlenmekte, yahudilerin de hrıstiyanları hiç sevmediği tarihen bilinmektedir. Bu istikamette Kur’ân’da verilen bu bilgi Bakara 2/113’te açıkça ortaya konulmaktadır. Onların dostluk görüntüleri sadece bir aldatmacadır; çünkü hiçbir gerçek yahudi, dinlerini bozduklarını kabul ettiği herhangi bir hrıstiyanı sevemez. Görünüşteki birliktelikler sahtedir ve onlar menfaatleri uğrunda birbirlerinden yararlanmakta, birbirlerini sömürmekte, kendilerini kandırmakta ve müslümanlara karşı bir birliktelik görüntüsü vermektedirler. Haşr 59/14’te geçtiği üzere, münafıklar gibi bazen birlikte görünseler de kalpleri darmadumandır, bölük pörçüktür, paramparçadır.

3. وَسَوْفَ يُنَبِّئُهُمُ اللّٰهُ بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ “Allah (dünyada) yapıp ettiklerini ileride (mahşerde) onlara bildirecektir.” Yüce Allah bu âyet çerçevesinde düşünüldüğünde hrıstiyanların, bağlam gereği yahudi ve hrıstiyanların, bütüncül bir bakışla da bütün insanların dünyada yaptıkları ne varsa hepsiyle ilgili olarak ilgilileri yani muhatapları, işlerin sahiplerini dünyada yapıp ettiklerinden haberdar edeceğini bildirmektedir. Bu ifade mahşerdeki bilgilendirmeyi içermekte, muhataplar azgınlığı ve sapkınlığı tercih edenler oldukları için kendilerine gözdağı verilmek istenmektedir. Cümlenin başında yer alan سَوْفَ sevfe edatı bu bilgilendirmenin ileride yaşanacağını göstermektedir ki maksadın mahşer olduğunda herhangi bir görüş ayrılığı söz konusu değildir.

b) Risalet Öğretileri ve hrıstiyanların Küfrü

Yüce Allah, sûrenin 15-17. âyetlerinde kitap ehline seslenmekte, gizlemekte oldukları birçok şeyi açıklamak üzere kendilerine Hz. Peygamber’in geldiğini, onlara Allah’tan bir nûr, yani apaçık bir kitap geldiğini, Allah’ın rızasına tâbi olanı (yani rızasını arayanı) Kur’ân ile kurtuluş yollarına eriştireceğini, onları buyruğu gereği karanlıklardan aydınlığa çıkaracağını ve dosdoğru bir yola ileteceğini müjdelemektedir.

Ardından, hrıstiyanların Hz. İsa ile ilgili kanaatleri ifade edilerek şu bilgiler verilmektedir. “Andolsun ki ‘Allah, Meryem oğlu Mesîh’tir’ diyenler kesinlikle kâfir olmuşlardır. De ki: Öyleyse (Allah), Meryem oğlu Mesîh’i, anasını ve yeryüzündekilerin hepsini imha etmek (öldürüp yok etmek) isterse Allah’a karşı kimin elinde bir şey var ki?! (O’na kim bir şeyle engel olabilecektir ki?!) Göklerin, yerin ve ikisi arasında ne varsa hepsinin hükümranlığı sadece Allah’a aittir. O dilediğini yaratır. Allah her şeye gücü yetendir.”

ı. Hz. Peygamber’in ve Vahyin Bazı Özellikleri

يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَآءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَث۪يرًا مِمَّا كُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَعْفُوا عَنْ كَث۪يرٍ قَدْ جَآءَكُمْ مِنَ اللّٰهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُب۪ينٌ يَهْد۪ي بِهِ اللّٰهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ بِاِذْنِه۪ وَيَهْد۪يهِمْ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Ey kitap ehli! Elbette size gelen Elçimiz, kitaptan gizlemekte olduğunuz birçok şeyi açıklıyor; birçoğundan da geçiyor. Elbette size Allah’tan bir nûr (ışık) ve apaçık bir kitap gelmiştir. Allah, rızasını gözeteni onunla (Kur’an’la) esenlik yollarına ulaştırır; onları buyruğu gereği karanlıklardan aydınlığa çıkarır ve onları doğru yola ulaştırır.”

Buradaki يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ yâ ehle’l-kitâbi hitabı “ey kitap ehli”; قَدْ جَآءَكُمْ kad câeküm fiili “muhakkak ki geldi”; رَسُولُنَا rasûlünâ ifadesi “bizim elçimiz”; يُبَيِّنُ yübeyyinu fiili “açıklıyor, duyuruyor”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi “pek çok şeyi”; مِمَّا كُنْتُمْ تُخْفُونَ mimmâ küntüm tuhfûne ifadesi “gizlemiş olduğunuz şeylerden” مِنَ الْكِتَابِ mine’l-kitâbi ifadesi “kitaptan”;وَيَعْفُوا ve ya‘fû fiili “ve geçiyor, dikkate almıyor”; عَنْ كَث۪يرٍ ‘an kesîrin ifadesi “çoğundan”; قَدْ جَآءَكُمْ kad câeküm ifadesi “muhakkak ki size geldi”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; نُورٌ nûrun kelimesi “bir nur, bir ışık”; وَكِتَابٌ مُب۪ينٌ ve kitâbun mübînun tamlaması “ve apaçık bir kitap”; يَهْد۪ي yehdî fiili “yol gösteriyor”; بِهِ bihî ifadesi “onunla”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَنِ اتَّبَعَ menittebe‘a ifadesi “uyan kişi(ler)i”; رِضْوَانَهُ rıdvânehû tamlaması “O’nun rızasına”; سُبُلَ السَّلَامِ sübüle’s-selâmi tamlaması “barış, esenlik, kurtuluş yollarını”;وَيُخْرِجُهُمْ ve yuhricuhum ifadesi “ve onları çıkarıyor”; مِنَ الظُّلُمَاتِ mine’z-zulümâti ifadesi “karanlıklardan”; اِلَى النُّورِ ile’n-nûri ifadesi “aydınlığa”;بِاِذْنِه۪ bi iznihî ifadesi “O’nun izni ile, O’nun buyruğuyla”; وَيَهْد۪يهِمْ ve yehdîhim ifadesi “ve onları iletmektedir”; اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ ilâ sırâtın müstekîmin ifadesi ise “onları dosdoğru bir yola” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in gönderiliş gayesi ile vahyin çeşitli özellikleri gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَآءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَث۪يرًا مِمَّا كُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَعْفُوا عَنْ كَث۪يرٍ قَدْ جَآءَكُمْ مِنَ اللّٰهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُب۪ينٌ “Ey kitap ehli! Elbette size gelen Elçimiz, kitaptan gizlemekte olduğunuz birçok şeyi açıklıyor; birçoğundan da geçiyor. Elbette size Allah’tan bir nûr (ışık) ve apaçık bir kitap gelmiştir.” Yüce Allah hrıstiyanların sözlerinde durmamaları, ilâhî öğretileri terk etmeleri ve sonuçta cezalandırılması konusunda bilgi verdikten sonra, bu defa hem yahudileri hem de hrıstiyanları muhatap alarak kendilerine Rasûl’ün geldiğini bildirmekte ve vahyin bazı özelliklerini zikretmektedir.

a)يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَآءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَث۪يرًا مِمَّا كُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَعْفُوا عَنْ كَث۪يرٍ “Ey kitap ehli! Elbette size gelen Elçimiz, kitaptan gizlemekte olduğunuz birçok şeyi açıklıyor; birçoğundan da geçiyor.” Âyette geçen رَسُول rasûl kelimesinden maksat “Hz. Peygamber”dir. Onun görevlendiriş gayelerinden birisi burada zikredilmekte, muhatabı olan kitap ehlinin الْكِتَاب el-kitâb denen ilahi mesajdan gizledikleri pek çok şeyi kendilerine açıkladığını yani duyurduğunu, hayati önem arz etmeyen pek çok şeyden ise geçtiğini yani üzerinde durmadığını bildirmektedir. Burada muhataplar hem yahudiler hem de hrıstiyanlar olduğu için âyette geçen الْكِتَاب el-kitab kelimesine “Kitâb-ı Mukaddes” şeklinde bir yorum getirebiliriz.

ı. Âyettekiيُبَيِّنُ لَكُمْ كَث۪يرًا مِمَّا كُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ “Kitap’tan gizlemekte olduğunuz birçok şeyi açıklamak (duyurmak) üzere” beyanı gereği, Kitap ehlinin “gizledikleri şeyler” Hz. Peygamber’in risaleti ve ilahi vahiy olan Kur’ân’ın indirilişiyle ilgili bilgiler, bazı cezalar, içki ile ilgili yasaklar, faizle ilgili uyarılar vs. olmalıdır. Müfessirlerimiz bu konuda bazı detaylı bilgiler verse(32) de aslında kitap ehlinin temel problemi risaleti ve vahyi inkâr etmeleri olduğu için gizledikleri bilgiler de bununla ilgili görülmelidir. İşte Yüce Allah Hz. Peygamber’in onların gizlediği pek çok şeyi tebyîn ettiğini, açıkladığını yani onları açıkladığını, duyurduğunu, böylece gizliliklerini giderdiğini ifade etmektedir.

Âyette geçen يُبَيِّنُ yübeyyinu fiiline bilinen anlamda “izah etmek” manası değil de âyette تُخْفُونَ tuhfûne “gizliyorsunuz” fiiliyle ilişkili olduğu için “ilan etmek”, “duyurmak” anlamı verilmelidir. Çünkü asıl problem muhatapların bazı bilgileri gizlemleri, onları insanlara duyurmamaları olduğu için ayette geçen يُبَيِّنُ yübeyyinu fiili “ilan etmek duyurmak” manasına alınmalıdır.

ıı. Âyettekiوَيَعْفُوا عَنْ كَث۪يرٍ beyanı gereği Hz. Peygamber’in “Geçtiği yani üzerinde durmadığı şeyler” ise dinin özüne ve hayatın önemli unsurlarına dair yani bilinmesi ve uygulanması dini bir maslahat zorunluluğu olmayan tâlî konular şeklinde yorumlanabilir. “Hz. Peygamber’in kitap ehlinin gizlediği pek çok şeyden geçmesi, onları dikkate almaması” ifadesinden kasıt, gizledikleri şeylerden pek çoğunu ortaya koymaması, yüzlerine vurmaması demektir. Hz. Peygamber bu şeyleri, dinî bakımdan bir fayda olmadığı için açıklamamıştır. Onun böyle davranmış olduğunun âyette zikredilişinin faydası ise, Hz. Peygamber’in, onların gizledikleri şeyi bildiğini bildirmektir. İşte böylece bu, ileride rezil ve kepaze olmasınlar diye gizleme işini bırakmalarına bir sebep olmuş olur.”(33)

b) قَدْ جَآءَكُمْ مِنَ اللّٰهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُب۪ينٌ “Elbette size Allah’tan bir nûr (ışık) ve apaçık bir kitap gelmiştir.” Yüce Allah bağlam gereği kitap ehline, ancak genelde bütün insanlığa hitap etmekte ve Allah’tan onlara bir nûr yani hakikatın “ışığı” ve “apaçık bir kitap” yani mesaj, Kur’ân geldiğini ilan etmektedir.

Âyette geçen نُور nûr kelimesi Kur’ân’ın isimlerinden birisidir. Bu arada devamında zikredilen كِتَابٌ مُب۪ينٌ kitâbun mübîn ifadesi de Kur’ân’ın diğer bir ismi ve sıfatı olarak kabul edilebilir. Ancak “apaçık kitap” ile nûr birbirinden farklı şeyler olarak kabul edilirse, bu defa Hz. Peygamber’e bir nûr bir de ayrıca “apaçık kitap” geldiğini kabul etmek gerekecektir ki bu durumda bazı zorluklar devreye girmektedir. Bunun yerine biz وَكِتَابٌ مُب۪ينٌ “apaçık kitap” ifadesinin başındaki vâv harfini tafsîliyye veya tefsîriyye şeklinde “yani” manasında olmak üzere نُور nûr kelimesini açıklayan bir konumda da kabul edebiliriz ki bu durumda ilgili ifadenin tercümesi şöyle olur: “Gerçekten size Allah’tan bir nûr, yani apaçık bir kitap gelmiştir.”

Kur’ân’ın “ışık” anlamına gelen nûr ismiyle, insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için gönderilmiş olduğu ortaya konulmaktadır.(34) Zaten bir sonraki âyette de bu konuya değinilmektedir. en-Nûr veya nûr kelimeleri Kur’ân’da farklı anlamlarda 43 yerde geçmekte, 10 âyette(35) ise Kur’ân’ın ismi olarak kullanılmaktadır.

“Aydınlık” anlamıyla nûr ismi, Kur’ân’ın hayata bakan tarafını göstermekte, onun aydınlığıyla yaşanan hayatın, karanlıklardan uzak olacağı ortaya konulmaktadır. Kur’ân’ın değişik sûrelerinde geçen bu kelime, gecenin karşıtı “gündüz” anlamında bir aydınlığı değil, “cehalet karanlıklarının karşıtı” olan aydınlığı, yani gerçeği ifade etmektedir. Kendisini göklerin ve yerin nûru(36) olarak isimlendiren Yüce Allah, insanlığa gönderdiği mesajına da bu adı vermekte, böylece kelamıyla kendi zatını aynı isimde buluşturarak, hayata bakan yapısıyla Kur’ân’ın önemine özellikle vurgu yapmaktadır.

2. يَهْد۪ي بِهِ اللّٰهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ بِاِذْنِه۪ وَيَهْد۪يهِمْ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Allah, rızasını gözeteni onunla (Kur’an’la) esenlik yollarına ulaştırır; onları buyruğu gereği karanlıklardan aydınlığa çıkarır ve onları doğru yola ulaştırır.” Yüce Allah Kur’ân’ın nûr ve “apaçık bir kitap” olduğunu beyan ettikten sonra, bu âyette Kur’ân’ı tanıtmaya devam etmekte ve vahyin üç özelliğine daha değinmektedir.

a) يَهْد۪ي بِهِ اللّٰهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ “Allah, rızasına tâbi olanı (yani rızasını arayıp gözteni) onunla (Kur’ân ile) esenlik yollarına eriştirir.” Yüce Allah bu âyette ilâhî rızaya tâbi olan, yani Allah’ın rızasını arzu eden kişileri Kur’ân sayesinde selamet yollarına eriştireceğini müjdelemektedir.

Kur’ân’da sadece burada geçen سُبُلَ السَّلَامِ sübüle’s-selâmi ifadesi “kurtuluş, selamet yolları”, “esenlik, huzur, hidayet ve mutluluğun yolları” gibi anlamlar içermekte(37) ve Allah’ın insanları Kur’ân’ın aydınlığında dünyada barışa, mahşerde ise esenliğe ulaştıracağını haber vermektedir. Bu ifadenin bir benzeri Yûnus 10/25’te şu şekilde dile getirilmektedir: “Allah kullarını esenlik yurduna çağırır ve O dileyeni/layık gördüğünü dosdoğru yola iletir.” Burada ve En‘âm 6/127’de sözü edilenدَارِ السَّلَامِ dâru’s-selâmi ifadesi de “barış ve esenlik yurdu” manasına gelmekte, her iki âyet de mesaj bakımından birbiriyle uyumlu bir içerik arz etmektedir.

b) وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ بِاِذْنِه۪ “Onları buyruğu gereği karanlıklardan aydınlığa çıkarır.” Yüce Allah Kur’ân’ın bir başka özelliğinin “insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için indirilmiş olduğu”nu bildirmektedir. Kur’ân’ın bu özelliğiyle ilgili olarak İbrâhim 14/1-2’de şöyle buyrulmaktadır: “Elif. Lâm. Râ. (Bu Kur’an), Rablerinin izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa, yani her şeye galip (ve) övgüye lâyık olan, göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece kendisine ait olan Allah’ın yoluna çıkarman için sana indirdiğimiz bir kitaptır.” Yüce Allah bu âyette hem Kur’ân’ın indiriliş hem de Hz. Peygamber’in görevlendiriliş gayesini beyan etmekte ve “insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmayı” gerekçe olarak sunmaktadır.

Âyette الظُّلُمَات ez-zulümât kelimesinin çoğul getirilme nedeni karanlıkların birden çok oluşudur. النُّور en-nûr kelimesi ise tekildir; çünkü hak ve hakikat tek kaynaklıdır ki o da vahiydir. Esasında Mâide 5/15 ve Şûrâ 42/52 gibi çeşitli âyetlerde(38) beyan edildiği gibi, vahyin bir adı da nûrdur. Burada geçen بِاِذْنِه bi iznihî ifadesi tıpkı İbrâhim 14/1’de yer alan بِاِذْنِ رَبِّهِمْ bi izni rabbihim tamlaması gibi bir anlam içermekte ve “Rabinin emriyle, buyruğuyla, duyurusuyla, yardımıyla, lütfuyla, rahmetiyle, kolaylaştırmasıyla”(39) manasına gelmektedir.

İnsanları karanlıklardan aydınlığa çıkaracak olan şey İbrâhim 14/1 ve Talâk 65/11’de “Hz. Peygamber” olarak belirlenmekteyken, Bakara 2/257, Mâide 5/16, Ahzâb 33/43 ve Hadîd 57/9’da bizzat “Yüce Allah” olarak beyan edilmektedir. İster Hz. Peygamber olsun, isterse tebliğ ettiği Kur’ân olsun, esasında insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak isteyen kudret yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği gibi “Yüce Allah”tır. Bakara 2/257’de belirtildiği gibi, dostları tâğût denilen şeytan veya şeytânî güçler olan kâfirler ise diğerinin tersine olarak insanları aydınlıktan karanlıklara çıkarmaya çalışırlar. Durum böyle olduğu için, vahyin misyonu şeytanların çabalarını boşa çıkarmak ve insanları şirk, inkâr ve nifak karanlıklarından çıkartıp hakikatin ışığıyla buluşturmaktır.

c) وَيَهْد۪يهِمْ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Onları dosdoğru bir yola iletir.” Yüce Allah Yûnus 10/25’te “O, dileyeni/layık gördüğünü dosdoğru yola iletir” buyurmakta, hidayetin insan iradesiyle ilişkisine dikkat çekmektedir. Fâtiha 1/6’da “hidayet” ve sırât-ı müstakîm kavramları hakkında detaylı bilgi verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Sadece âyette geçen bilgileri zikretmekle yetineceğiz. Bu cümlenin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(40) yer almakta, hepsinden de aynı vurgu söz konusu edilmektedir.

Yüce Allah Kur’ân’ın aydınlığında olmak üzere Allah’ın rızasına tâbi olanları, yani onu arayanları kurtuluş yollarına ileteceğini ve ilahi buyruk ve merhamet gereği onları karanlıklardan aydınlığa çıkaracağını, böylece dileyenleri yani durumu müsait olup hak edenleri, layık gördüklerini dosdoğru yola hidayet edeceğini haber vermektedir.

Demek ki Hacc 22/54 ve Teğâbun 64/11 gibi âyetlerde de belirtildiği üzere, hidayetle buluşmak bir “sonuç”tur; bunun “sebebi” ise Yüce Allah’ın rızasına uygun yaşamaktır.

ıı. Hristiyanların Hz. İsa’yı İlahlaştırması

لَقَدْ كَفَرَ الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اِنَّ اللّٰهَ هُوَ الْمَس۪يحُ ابْنُ مَرْيَمَ قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا اِنْ اَرَادَ اَنْ يُهْلِكَ الْمَس۪يحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَاُمَّهُ وَمَنْ فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا وَلِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Şüphesiz ki Allah –işte o– Meryem oğlu Mesih (İsa)’dır!” diyenler elbette kâfir olmuşlardır. De ki: “(Allah) Meryem oğlu Mesih (İsa)’yı, annesini ve yeryüzündekilerin hepsini helak etmek isterse Allah’a karşı kimin elinde bir şey var ki! Göklerin, yerin ve ikisi arasında ne varsa hepsinin otoritesi yalnızca Allah’a aittir. Dilediğini yaratır. Allah her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki لَقَدْ كَفَرَ lekad kefera fiili “elbette kâfir olmuştur”; الَّذ۪ينَ قَالُوا ellezîne kâlû ifadesi “(şöyle) diyenler”; اِنَّ اللّٰهَ inellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; هُوَ huve zamiri “o”; الْمَس۪يحُ ابْنُ مَرْيَمَ el-mesîhu’bnu meryeme tamlaması “Meryem’in oğlu İsa(dır)”; قُلْ kul emri “de ki”; فَمَنْ يَمْلِكُ fe men yemlikü ifadesi “kim sahip olabilir ki”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (gelen)”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “herhangi bir şeye”; اِنْ اَرَادَ in erâde fiili “eğer dilerse”; اَنْ يُهْلِكَ en yühlike ifadesi “helak etmeyi, yok etmeyi”; الْمَس۪يحَ ابْنَ مَرْيَمَ el-mesîha’bne meryeme tamlaması “Meryem’in oğlu Mesih’i (İsa’yı)”; وَاُمَّهُ ve ümmehû ifadesi “ve onun annesini”; وَمَنْ فِي الْاَرْضِ ve men fi’l-ardi ifadesi “ve yeryüzündekileri”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepsini”; وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “sadece Allah’a aittir”; مُلْكُ السَّمٰوَاتِ mülkü’s-semâvâti tamlaması “göklerin hükümranlığı, otoritesi”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin (hükümranlığı)”; وَمَا بَيْنَهُمَا ve mâ beynehumâ ifadesi “ve onların ikisinin arasındakilerin”; يَخْلُقُ yahlüku fiili “(Allah) yaratır”; مَا يَشَآءُ mâ yeşâu ifadesi “dilediğini”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Hz. İsa’ya ilahlık yakıştıranlara son derece net ve susturucu cevaplar verilen cümleler gündeme getirilmektedir.

1. لَقَدْ كَفَرَ الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اِنَّ اللّٰهَ هُوَ الْمَس۪يحُ ابْنُ مَرْيَمَ “Şüphesiz ki Allah –işte o– Meryem oğlu Mesih (İsa)’dır!” diyenler elbette kâfir olmuşlardır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in gönderiliş gayesini ve Kur’ân’ın çeşitli özelliklerini zikrettikten sonra, bir kez de Mâide 5/72’de geçtiği üzere Hz. İsa’yı ilahlaştıranların mutlak sûrette kâfir olduklarını ilan etmektedir. Yüce Allah peygamberlerine karşı besledikleri “tefrit” yani ciddiye almayıp değersiz gören yahudilerden farklı olarak, bir başka büyük yanlışı da hrıstiyanların yaptığını, onların da Hz. İsa’ya “ifrat”a varan bir bakışla onu ilahlaştırdıklarını, bu çerçevede Hz. İsa için “Allah, Meryemoğlu Mesîh’tir” dediklerini bildirmekte ve böyle bir kabulün sahiplerinin de kâfir olduğunu ifade etmektedir.

Âyette kullanılan هُوَ huve “fasl zamiri” cümleye hasr/kasr denilen “vurgulu” ifade özelliği katmakta ve hrıstiyanların konuyla ilgili kesin kanaatlerinin bu olduğunu ortaya koymaktadır. Mâide 5/72. âyette şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki ‘muhakkak ki Allah, kesinlikle Meryem oğlu Mesîh’tir’ diyenler kâfir olmuşlardır. Hâlbuki Mesîh ‘Ey İsrailoğulları! Benim Rabbim ve sizin Rabbiniz olan Allah’a kulluk edini! Biliniz ki kim Allah’a ortak koşarsa muhakkak Allah ona cenneti haram kılar; artık onun yeri ateştir ve zalimler için yardımcılar yoktur’ demişti.” Hz. İsa ile ilgili yapılan değerlendirmelerde ileri sürülen ve tevhide aykırı olan bütün kanaatlerin küfür olduğu Mâide 5/17, 72, 73 ve Tevbe 9/30’da açıkça zikredilmektedir.

2. قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا اِنْ اَرَادَ اَنْ يُهْلِكَ الْمَس۪يحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَاُمَّهُ وَمَنْ فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا “De ki: “(Allah) Meryem oğlu Mesih (İsa)’yı, annesini ve yeryüzündekilerin hepsini helak etmek isterse Allah’a karşı kimin elinde bir şey var ki!” Yüce Allah ilahlaştırılan Hz. İsa’yı da annesi Hz. Meryem’i de hatta yeryüzündeki bütün insanları da helak etmeyi istemesi halinde, hiç kimsenin bu noktada Allah’tan herhangi bir şeyi engelleyemeyeceğini, O’na hiç kimsenin hiçbir şekilde engel olamayacağını, Allah’a karşı hiç kimsenin elinde herhangi bir şey olamayacağını bildirmektedir. Bu ifade ile esasında bir kul olan Hz. İsa’yı ilahlaştıranlara cevap verilmekte ve Yüce Allah’ın ilahlığı hiç kimseyle hiçbir şekilde paylaşmadığı gerçeğine özellikle dikkat çekilmek istenmektedir.

Hz. İsa’nın diğer peygamberler gibi bir beşer oluşuyla ilgili olarak Mâide 5/75’te şöyle buyrulmaktadır: “Meryem oğlu Mesîh sadece ve sadece bir rasûldür. (Nitekim) ondan önce de (birçok) rasûller gelip geçmiştir. Annesi de çok doğru bir kadındır. Her ikisi de yemek yerlerdi. Bak, onlara delilleri nasıl açıklıyoruz, sonra bak nasıl (haktan) yüz çeviriyorlar.” Hz. İsa’nın diğer peygamberler gibi vefat ettikten sonra geride kalanlarla ilgili herhangi bir bilgisinin olmadığını dile getirdiği Mâide 5/117’de verilen bilgiler de çok önemlidir.

3. وَلِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Göklerin, yerin ve ikisi arasında ne varsa hepsinin otoritesi yalnızca Allah’a aittir. Dilediğini yaratır. Allah her şeye gücü yetendir.” Âyetin bu kısmında üç noktaya dikkat çekilmektedir:

a) وَلِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا “Göklerin, yerin ve ikisi arasında ne varsa hepsinin otoritesi yalnızca Allah’a aittir.” Yüce Allah göklerde, yerde ve ikisi arasında her ne varsa hepsinin hükümranlığının sadece ve sadece kendisine ait olduğunu bildirmekte, dilediğini yaratabileceğini, sonuçta her şeye gücünün yeteceğini beyan etmektedir. İlahlaştırılmak istenen Hz. İsa ve annesi de dâhil olmak üzere, kâinattaki bütün mahlûkatın Yüce Allah’ın yaratıkları olduğu ve O’na ait olduğu müşrikler dâhil herkesin kabul ettiği bir husustur.(41) Durum böyle olunca, âyette verilmek istenen mesajla Yüce Allah’tan başka varlıklara ilahlık payesi verilmesinin son derece yanlış olduğu bildirilmektedir.

Âyettekiلِلّٰهِ lillâhi ifadesinin مُلْك mülk kelimesinden önce getirilmesi cümleye vurgu kazandırmaktadır. مُلْك mülk, “hükümranlık, hâkimiyet, iktidar, egemenlik, otorite” anlamlarıyla Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanını beyan eder. Bu yapısıyla söz konusu kelime bütün yaratılmışları kapsamına alır. Âl-i İmrân 3/26-27’de bu kavram daha açık ifadelerle ve neleri kapsadığını ortaya koyacak şekilde bizlere öğretilmektedir.

“Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(42) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da,(43) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(44) “Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Âyetlerde yer alan “takdîm-te’hîr” metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen “vurgulu” ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

b) يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ “Dilediğini yaratır.” Yüce Allah mutlak yaratıcıdır; neyi, ne zaman, nerede, nasıl, ne kadar ve niçin yaratacağını sadece O bilir. Bu konuda da başka konularda da hiç kimseye hiçbir şekilde danışma ihtiyacında değildir. İnsanları yaratmasıyla ilgili olarak Yüce Allah Âl-i İmrân 3/6’da “rahimlerde insanları dilediği gibi şekillendirdiğini”, Secde 32/9’da “insana biçim verdiğini”, Teğâbun 64/3’te “bunu en güzel şekilde gerçekleştirdiğini”, İnfitâr 82/7-8’de “insanı yarattığını, onu düzene koyduğunu, ona en dengeli şekilde ruhsal ve bedensel özellikler verdiğini, organlarını dilediği şekilde birbiriyle ilişkili hale getirdiğini”, nihayet Tîn 95/4’te ise “onu en güzel kıvamda yarattığını” beyan etmektedir.

Yüce Allah’ın yaratıcılığı elbette sadece insandan ibaret değildir. Kendisi dışındaki bütün mevcudat O’nun mahlûkudur ve Nahl 16/8’de beyan edildiği gibi O bizim bilemediğimiz daha nice şeyleri yaratmaya devam etmektedir. Yâsîn 36/36’da henüz bilemediğimiz çiftleri yaratmayı sürdüğünü ifade etmekte, Rahmân 55/29’da ise her an bir yaratmada olduğunu belirtmektedir. Demek ki diğer sıfatları olduğu gibi Yüce Allah’ın “yaratma” sıfatı da O’nun varlığıyla kaimdir ve O sıfatlarını daima kendinde bulundurmaya devam edecektir. Her şey fâni olsa da O bâkîdir, vesselâm. Dolayısıyla yaratıcılık sıfatına sahip olan sadece kendisi olduğu için, Hz. İsa’nın veya başka birilerinin ilahlaştırılması hiçbir şekilde kabul edilebilecek bir inanç değildir. Bu yüzden, devam eden âyette Yüce Allah’ın mutlak kudretine dikkat çekilmekte, diğer varlıkların hepsinin mahlûk olduğu ve ilah olamayacakları beyan edilmek istenmektedir.

c) وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Allah her şeye gücü yetendir.” Kur’ân’da “O her bir şeye gücü yetendir” anlamında pek çok vardır.(45) Bu tür ifadelerdeki عَلٰ ‘alâ edatı kudretin otoritesini, yüceliğini ve baskınlığını ifade ederken, كُلِّ شَيْءٍ külli şey’in tamlaması her bir şeyi, yani yaratılmış her bir varlığı veya olayı içermektedir. قَد۪ير kadîr sıfatı ise قادر kâdir sıfatının daha bir ileri anlamını vermekte ve kudretin erişilmez yapısını zihinlere kazımayı amaçlamaktadır.

c) Kitap Ehlinin Yersiz Övünçleri

Yüce Allah, sûrenin 18-19. âyetlerinde yahudilerin ve hrıstiyanların “Biz Allah’ın oğulları ve sevgilileriyiz” dediklerini, onlara cevaben şu soruları sorup çeşitli bilgiler vermektedir: “Öyleyse günahlarınızdan dolayı size niçin azap ediyor? Doğrusu siz de O’nun yarattıklarından olan birer beşersiniz. (Allah) dileyeni/layık gördüğünü bağışlar; dileyene/layık gördüğüne de azap eder. Göklerde, yerde ve ikisi arasında ne varsa hepsinin hükümranlığı sadece Allah’a aittir. Dönüş de sadece ve sadece O’nadır.”

Ardından, kitap ehline seslenilerek “Bize bir müjdeleyici ve uyarıcı gelmedi” derler diye rasüllerin/elçilerin fetreti sırasında (gerçekleri) açıklamakta olan Hz. Peygamber’in onlara geldiği, mutlak surette müjdeleyicilik ve uyarıcılık yaptığı ifade edilmekte ve Yüce Allah’ın her şeye gücü yettiği beyan edilmektedir.

ı. Yahudilere ve Hrıstiyanlara Karşı Sözler

وَقَالَتِ الْيَهُودُ وَالنَّصَارٰى نَحْنُ اَبْنَآءُ اللّٰهِ وَاَحِبَّآؤُ۬هُ قُلْ فَلِمَ يُعَذِّبُكُمْ بِذُنُوبِكُمْ بَلْ اَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّنْ خَلَقَ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشَآءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَآءُ وَلِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَاِلَيْهِ الْمَص۪يرُ “(Bazı) yahudi ve hrıstiyanlar ‘Biz Allah’ın çocuklarıyız ve sevgilileriyiz!’ demişlerdi. De ki: (Öyleyse) günahlarınızdan dolayı size niçin azap ediyor? Doğrusu siz de O’nun yarattıklarından birer insansınız. (Allah) dileyeni (layık gördüğünü) bağışlar; dileyene (layık gördüğüne) de azap eder. Göklerde, yerde ve ikisi arasında ne varsa hepsinin otoritesi yalnızca Allah’a aittir. Dönüş de yalnızca O’nadır.”

Âyetteki وَقَالَتِ ve kâlet fiili “ve (şöyle) demişti”; الْيَهُودُ el-yehûdü kelimesi “yahudiler”; وَالنَّصَارٰى ve’n-nesârâ kelimesi “ve hristiyanlar”; نَحْنُ nahnu zamiri “biz, bizler”; اَبْنَآءُ اللّٰهِ ebnâüllâhi tamlaması “Allah’ın oğulları(yız), Allah’ın çocukları(yız); وَاَحِبَّآؤُ۬هُ ve ehıbbâuhû tamlaması “ve O’nun sevgilileri(yiz)”; قُلْ kul emri “de ki”; فَلِمَ يُعَذِّبُكُمْ fe lime yu‘azzibuküm sorusu “size niçin azap edecek”; بِذُنُوبِكُمْ bi zünûbiküm tamlaması “sizin günahlarınız sebebiyle”; بَلْ bel edatı “bilakis”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz”; بَشَرٌ beşerun kelimesi “beşer(siniz), insan(sınız)”; مِمَّنْ خَلَقَ mimmen haleka ifadesi “(O’nun) yarattıklarından”; يَغْفِرُ yağfiru fiili “bağışlar”; لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadesi “dileyeni/layık gördüğünü”; وَيُعَذِّبُ ve yu‘azzibu fiili “ve azap eder”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dileyene/layık gördüğüne”; وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “sadece Allah’a aittir”; مُلْكُ السَّمٰوَاتِ mülkü’s-semâvâti tamlaması “göklerin hükümranlığı, otoritesi”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin (hükümranlığı)”; وَمَا بَيْنَهُمَا ve mâ beynehumâ ifadesi “ve onların ikisinin arasındakilerin”; وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “sadece O’nadır”; الْمَص۪يرُ el-mesîru kelimesi ise “dönüş” demektir.

Burada yahudi ve hrıstiyanların asılsız ve anlamsız kanaatleri ve iddiaları ile Yüce Allah’ın kendilerine verdiği harika cevaplar gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالَتِ الْيَهُودُ وَالنَّصَارٰى نَحْنُ اَبْنَآءُ اللّٰهِ وَاَحِبَّآؤُ۬هُ قُلْ فَلِمَ يُعَذِّبُكُمْ بِذُنُوبِكُمْ بَلْ اَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّنْ خَلَقَ “(Bazı) yahudi ve hrıstiyanlar ‘Biz Allah’ın çocuklarıyız ve sevgilileriyiz!’ demişlerdi. De ki: (Öyleyse) günahlarınızdan dolayı size niçin azap ediyor? Doğrusu siz de O’nun yarattıklarından birer insansınız.” Yüce Allah Mâide 5/12. âyetten itibaren önce İsrailoğullarından aldığı sözü, ardından onların ve hrıstiyanların sözlerinin gereğini yerine getirmeyişlerini beyan edip Hz. Peygamber’in ve Kur’ân’ın misyonunu ve Hz. İsa’ya ilahlık yakıştıranların kâfir olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa yahudilerin ve hrıstiyanların kendilerini ayrıcalıklı gördüklerini dile getirmekte, ancak kendilerine son derece net cevaplar vermektedir.

a)وَقَالَتِ الْيَهُودُ وَالنَّصَارٰى نَحْنُ اَبْنَآءُ اللّٰهِ وَاَحِبَّآؤُ۬هُ “(Bazı) yahudi ve hrıstiyanlar ‘Biz Allah’ın çocuklarıyız ve sevgilileriyiz!’ demişlerdi.” Bu âyetin iniş sebebi olarak şöyle bir bilgi nakledilmektedir: “İbn Abbâs şöyle demiştir: Hz. Peygamber bir grup yahudi’yi İslâm dinine girmeye davet edip onları Yüce Allah’ın azabı ile korkutmuştu. Bunun üzerine onlar, ‘Biz, Allah’ın evlatları ve sevgili kulları olduğumuz halde, sen nasıl bizi Allah’ın azabı ve cezasıyla korkutuyorsun?’ demişlerdi. İşte bu rivayette bildirilen husus, yahudiler tarafından meydana gelmiştir. Hrıstiyanlara gelince, onlar da kendilerine ait olan İncil’de, Mesih’in kendilerine, ‘Ben, benim ve sizin babanıza gidiyorum’ dediğini okuyorlardı. Özet olarak, yahudi ve hrıstiyanlar, peygamber olan değerli geçmişleri sebebiyle kendilerini diğer insanlardan daha üstün görüyorlardı. Öyle ki onlar, kendilerini büyük görme ve gösterme hususunda ‘Biz, Allah’ın çocukları ve dostlarıyız’ deme noktasına varmışlardı.”(46) İşte Yüce Allah onların bu kanaatlerini dile getirmekte ve kendilerine son derece net bazı sorular sırarak kanaatlerinin ne kadar yanlış olduğuna dikkat çekmektedir.

Yüce Allah Tevbe 9/30’da yahudilerin Hz. Üzeyr’i, hrıstiyanların ise Hz. İsa’yı Allah’ın oğlu sandıklarını beyan etmekte, bu âyette ise bu ayrıcalığın sadece peygamberlerine değil, bütünüyle kitap ehline yani yahudilere ve hrıstiyanlara ait olduğunu iddia ettiklerini bildirmektedir. Bu doğrultuda hepsinin اَبْنَآءُ اللّٰهِ ebnâullâhi yani “Yüce Allah’ın oğulları” ve اَحِبَّآؤُ۬هُ ehıbbâuhû yani “O’nun sevgilileri” bir anlamda sevdiği kulları, can dostları olduklarını iddia ettiklerini aktarmaktadır. Kendilerini “Yüce Allah’ın oğulları” sanmaları Hz. Üzeyr’i ve Hz. İsa’yı Yüce Allah’ın oğulları kabul ettikleri için o peygamberler üzerinden yayılıp çoğaldıklarını düşündükleri,(47) bu yüzden kendilerini imtiyazlı gören bir bakışla böyle bir tanımlamada bulundukları anlaşılmaktadır. Onların bu kanaatte olduklarına dair Kitâb-ı Mukaddes’te çeşitli ifadelerin bulunduğu bilinmektedir.(48)

b) قُلْ فَلِمَ يُعَذِّبُكُمْ بِذُنُوبِكُمْ “De ki: (Öyleyse) günahlarınızdan dolayı size niçin azap ediyor?” Yüce Allah yahudilerin ve hrıstiyanların kendilerini Allah’ın çocukları ve sevgilileri görerek imtiyazlı oluşlarına gönderme yapmalarını reddetmek üzere, işledikleri günahlar sebebiyle o zaman kendilerine ne diye azap ettiğini sormaktadır. Eğer onlar “Yüce Allah’ın çocukları ve sevgilisi iseler” günah işlememeliydiler. Oysa bunların hem sevgili olma noktasında yalan konuştukları, hem de Yüce Allah’ın oğlu olma iddiasında kendilerine azap edilmesinde bu iddialarının geçersiziliğine dikkat çekilmiş olmaktadır. Seven, sevdiğine azap etmez. Bu noktada Yüce Allah da sevdiklerine elbette azap etmeyecektir; dolayısıyla yahudi ve hrıstiyanların azabı hak etmeleri Yüce Allah’ın onları sevmediğinin en önemli göstergelerinden birisidir. Kul olma noktasında herhangi bir ayrıcalıkları ve imtiyazları kesinlikle söz konusu değildir.

c) بَلْ اَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّنْ خَلَقَ “Doğrusu siz de O’nun yarattıklarından birer insansınız.” Yüce Allah yahudilerin ve hrıstiyanların da tıpkı diğer insanlar gibi Allah’ın yarattığı mahlûkatından olan birer beşer yani insan olduklarını bildirmektedir. Bu hatırlatmanın muhtemel amacı, kitap ehlinin de diğer insanlar gibi hayatlarının hesabını mahşerde vereceklerine, hak edenlere ödül veya ceza verileceğine dikkat çekmektir. Bu âyette kendisini ayrıcalıklı gören herkese meydan okunmakta, Hucürât 49/13’te belirtildiği gibi Yüce Allah katında en değerli olanların muttakiler olduğuna özellikle dikkat çekilmiş olmaktadır. Herkes herkesin tâbi tutulduğu muameleye tâbi olacaktır; dünyada hak edenler hak ettiğiyle mahşerde buluşturulacaktır.

2. يَغْفِرُ لِمَنْ يَشَآءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَآءُ “(Allah) dileyeni (layık gördüğünü) bağışlar; dileyene (layık gördüğüne) de azap eder.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “(Allah bağışlanmayı) dileyenleri/layık gördüklerini bağışlar; (azabı tercih edip) dileyenlere/layık gördüklerine de azap eder.” “(Allah) dilediğini/layık gördüğünü bağışlar, dilediğine/layık gördüğüne ise azap eder.” Konuyla ilgili âyetlerde de durum aynıdır.(49)

Bizim mealdeki tercihimizin gerekçesi şudur: Bu tercüme Kur’ân bütünlüğüne çok daha uygundur. Çünkü kişiler eğer dünya hayatında Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına riayet ediyorlar ve buna göre bir hayat yaşamaya çalışıyorlarsa bağışlanmayı diliyorlar ve istiyorlar demektir. Yok, eğer ilahi buyruklara itibar etmeyen bir hayatı tercih ediyorlarsa bu defa bunlar da azabı diliyor ve istiyor demektir. Her ne kadar mahşer şartlarında hiç kimse azabı istemezse de bu dünyadaki tercih ve tavırları böyle bir isteğin mecaz olarak tercih edildiğinin bir göstergesidir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bağlamında düşündüğümüzde kendilerini Yüce Allah’ın çocukları ve sevgilileri olarak gören yahudilere ve hrıstiyanlara mesaj verilmekte, herhangi bir imtiyazın olmayacağı, hak edenlerin hak ettikleriyle buluşturulacakları beyan edilmiş olmaktadır. Yüce Allah kimlere azap edebileceğini, kimleri de bağışlayabileceğini kendisinin belirleyeceğini, bu alana kimsenin müdahil olamayacağını da dolaylı olarak bildirmiş olmaktadır.

3. وَلِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا “Göklerde, yerde ve ikisi arasında ne varsa hepsinin otoritesi yalnızca Allah’a aittir.” Bu cümle aynı şekilde bir önceki âyette de zikredilmektedir ki gerekli açıklamayı orada yaptığmız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah’ın vermediği bir imtiyazı hiç kimse kendisinde görmemelidir. Hiç kimse ilahi huzurda sonuçsuz iddia ve kabullerine sığınamayacaktır.

4. وَاِلَيْهِ الْمَص۪يرُ “Dönüş de yalnızca O’nadır.” Âyette geçen الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(50) geçmekte ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah bu cümlede de takdîm-te’hîr denen hasr/kasr metotlarından birisini kullanmakta, tıpkı önceki cümlede olduğu gibi burada da varıp dönülecek yegâne makamın O’nun huzuru olduğunu vurgulamaktadır. İnsanları yaratıp onlara sayısız nimetler bahşeden ilâhî kudret bu yaratılışın anlamsız ve amaçsız olmadığını, hiç kimsenin imtiyazının bulunmadığını dile getirmekte, bu hayatın sonrasında yeni bir âlem olan mahşerde herkesin dünya hayatında yapıp ettikleri her ne varsa hepsinin hesabını vereceklerini işte bu devrik cümle ile dolaylı yoldan da olsa ifade etmektedir.

ıı. Kitap Ehlinin Bahanesiz Kalışı

يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَآءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ عَلٰى فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ اَنْ تَقُولُوا مَا جَآءَنَا مِنْ بَش۪يرٍ وَلَا نَذ۪يرٍ فَقَدْ جَآءَكُمْ بَش۪يرٌ وَنَذ۪يرٌ وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Ey kitap ehli! (Kıyamet günü) “Bize bir müjdeleyici ve uyarıcı gelmedi.” dersiniz diye elçilerin arası kesildiği sırada (gerçekleri) açıklamakta olan Elçimiz size geldi. Size elbette bir müjdeleyici ve uyarıcı gelmiştir. Allah her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ yâ ehle’l-kitâbi hitabı “ey kitap ehli”; قَدْ جَآءَكُمْ kad câeküm fiili “muhakkak ki geldi”; رَسُولُنَا rasûlünâ ifadesi “bizim elçimiz”; يُبَيِّنُ yübeyyinu fiili “açıklıyor, duyuruyor”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; عَلٰى فَتْرَةٍ ‘alâ fetratin ifadesi “kesinti üzerine, kesinti zamanında”; مِنَ الرُّسُلِ mine’r-rusüli ifadesi “elçilerin”; اَنْ تَقُولُوا ٍen tekûlû ifadesi “(şöyle) dersiniz diye”; مَا جَآءَنَا mâ câenâ fiili “bize gelmedi”; مِنْ بَش۪يرٍ min beşîrin ifadesi “ne herhangi bir müjdeleyici”; وَلَا نَذ۪يرٍ ve lâ nezîrin ifadesi “ne de herhangi bir uyarıcı”;فَقَدْ جَآءَكُمْ fe kad câeküm ifadesi “muhakkak size geldi”; بَش۪يرٌ beşîrun kelimesi “müjdeleyici”; وَنَذ۪يرٌ ve nezîrun kelimesi “ve uyarıcı”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in risalet göreviyle ilgili bilgiler ve karşıtlarının bahanelerinin olamayacağı şekildeki ilahi bilgilendirmeler gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَآءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ عَلٰى فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ اَنْ تَقُولُوا مَا جَآءَنَا مِنْ بَش۪يرٍ وَلَا نَذ۪يرٍ “Ey kitap ehli! (Kıyamet günü) ‘Bize bir müjdeleyici ve uyarıcı gelmedi.’ dersiniz diye elçilerin arası kesildiği sırada (gerçekleri) açıklamakta olan Elçimiz size geldi.” Yüce Allah Mâide 5/15. âyette dile getirdiği gibi, Hz. Peygamber’i risalet göreviyle buluşturduğu mesajını yinelemekte, onun başta kitap ehli olmak üzere bütün insanlığa risalet göreviyle geldiğini bildirmektedir.

a) Daha önce yorumladığımız Mâide 5/15. âyette de belirttiğimiz üzere, burada da zikredilen يُبَيِّنُ لَكُمْ yübeyyinü leküm ifadesi Hz. Peygamber’in muhataplarına gerçekleri duyurması, ilan etmesi manasına gelmektedir ki burada “sözü edilen gerçeklerin gizlendiği ve onların açıklanıp bilinir olmasının sağlanması” risaletin amaçlarından birisi olarak sunulmaktadır.

b) Mesajların ortaya çıkartılması ve bilinir kılınması manasında âyette zikredilen عَلٰى فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ ‘alâ fetratin mine’r-rusüli “rasüllerin/elçilerin fetreti sırasında” ifadesi de son derece önemlidir. Fetret dönemi her ne kadar kesinti gibi sunulsa da aslında fetret, işin tabiatı gereği bazı ara sürelerin diğerlerine göre biraz daha uzun sürmesidir. Bu yüzden, sözü edilen süreler uzun olduğu için bir kesinti algısı devreye girmektedir. Oysa Nahl 16/36 gibi âyetlerde dile getirildiği gibi, bütün ümmetlere bir elçi mutlak sûrette gönderilmiştir. Mü’minûn 23/44’te de belirtildiği üzere, peygamberler peşpeşe gönderildikleri gibi bazen uzun aralıklarla da gönderildikleri olmuştur; çünkü bunun evrensel manada herhangi bir standardı yoktur. Ara sürelerin uzun olması mesajın unutulmasına veya asıl mahiyetini yitirmesine sebebiyet verebileceği için Yüce Allah Hz. Peygamber’in bu uzun süreden sonra hakikatleri muhataplarına duyurmak üzere risalet göreviyle buluşturulduğunu, onun da muhataplarına bunları tebliğ etmek üzere geldiğini bildirmektedir.

c) Yüce Allah âyette bir başka konuya daha değinmekte ve Hz. Peygamber’in görevlendirilmesindeki bir başka gerekçeyi ise “insanların ellerinde herhangi bir bahane bırakmamak” şeklinde dile getirmektedir. Âyette yer alanاَنْ تَقُولُوا مَا جَآءَنَا مِنْ بَش۪يرٍ وَلَا نَذ۪يرٍ “Bize herhangi bir müjdeci veya uyarıcı gelmedi dersiniz diye” ifadesi bazı âlimlerimiz tarafından “Bize herhangi bir müjdeci veya uyarıcı gelmedi demeyesiniz diye” şeklinde olumsuz cümle olarak anlaşılmaktadır. Esasında mesajda herhangi bir değişiklik olmasa da âyetin metninde bulunmayan bir harfin veya edatın orada aslında bulunması gerektiği şeklinde bir kabulü doğru bulmamaktayız. Eğer cidden anlamda bir sıkıntı varsa yorumlarda buna benzer ifadeler kullanılabilirse de yorumunu yapmakta olduğumuz âyet gibi örneklerde böyle bir zorunluluk kesinlikle söz konusu değildir.

ı. Muhatapların ellerinde bahaneler bırakılmamasıyla ilgili olarak benzer beyanlar başka âyetlerde de söz konusudur. Bu bağlamda En‘âm 6/156-157’de şöyle buyrulmaktadır: “İşte bu (Kur’ân da), bizim indirdiğimiz bereket kaynağı bir kitaptır. Ona uyun ve duyarlı olun ki size merhamet edilsin. ‘Kitap, sadece bizden önceki iki topluluğa (yahudilere ve hrıstiyanlara) indirildi, biz ise onların okumasından gerçekten habersizdik’ dersiniz diye (Kur’ân’ı indirdik).” Aynı şekilde Zümer 39/57-58’de de şu bilgiler verilmektedir: “Yahut ‘Allah beni hidayete erdirseydi, elbette mattakilerden olurdum’ demesi(nden önce vahye tâbi olun)! Veya azabı gördüğünde ‘Keşke benim için bir kez (dönmeye) imkân bulunsa da iyilerden olsam!’ demesi(nden önce vahye tâbi olun)!”

ıı. Bu âyette geçen اَنْ تَقُولُوا en tekûlû ifadesi bazı müfessirlerimiz tarafından lien lâ tekûlû veya likey lâ tekûlû yani “dememeniz için”, “demeyesiniz diye” şeklinde gizli bir cer harfi li ile olumsuzluk edatı lâ harfi var kabul edilerek yorumlanmaktadır.(51) Bu tercihlere Nisâ’ 4/176, Nahl 16/15 ve Lokmân 31/10 gibi âyetlerden de delil getirmişlerdir.(52) Biz ise âyette lafzen olmayan bir harfin var kabul edilmesi görüşünü benimsememekteyiz. Çünkü her ne kadar manada veya mesajda ya da yorumda böyle bir olumsuzluk bulunsa da tercümeyi böyle yapmamak ve metne sadık kalmak gerektiği kanaatindeyiz. Nitekim âyetin tercümesinde “dersiniz diye”, “demenizle ilgili olarak”, “demeniz hoş görülmeyeceği için”(53) şeklindeki ifadeler maksadı anlamaya yetmektedir.

2. فَقَدْ جَآءَكُمْ بَش۪يرٌ وَنَذ۪يرٌ “Size elbette bir müjdeleyici ve uyarıcı gelmiştir.” Yüce Allah âyetin başlangıcındaki mesajı inkârcıların bahanelerinde kullanabilecekleri ifadeleri de içerecek şekilde dile getirmekte ve başta kitap ehli olmak üzere bütün muhataplara, bütün insanlara yönelik olarak iyilik yapanlara ödül müjdeleyen, kötülük yapanlara da azap tehdidi ileten, böylece gerçekleri ileten bir elçinin yani Hz. Muhammed’in geldiğini pekiştirilmiş bir ifadeyle dile getirmektedir. Zira cümlenin başındaki قَدْ kad edatı geçmiş zaman kalıbının başında muhakkaklık manası vermektedir.

3. وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Allah her şeye gücü yetendir.” Daha önce yorumladığımız Mâide 5/17. âyetin sonunda da geçtiği üzere, Yüce Allah bağlam gereği olarak peygamber görevlendirme ve kitap gönderme konuları başta olmak üzere, dilediğini yapabilmede gücünün her şeye yettiğini beyan etmekte, bu noktada dilediği kişiyi dilediği zaman, dilediği yere peygamber olarak görevlendirebileceğini, bu noktada hiç kimsenin O’na engel olamayacağını dolaylı olarak dile getirmiş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 375; Taberî, age., VI, 148; Zemahşerî, age., I, 603.
• 2 - Râzî, age., XI, 184. 3 - Esed, age., s. 187 (Kitâb-ı Mukaddes, Sayılar, xiii’den naklen). Ayrıca bu konu Kitâb-ı Mukaddes, Yeşu’ 1/1-9’da da geçmektedir.
  • A‘lâ 87/9
• 4 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Nisâ’ 4/31; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Ahkâf 46/16; Teğâbün 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8. 5 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8. 6 - Bakara 2/108; Mâide 5/12, 60, 77; Kasas 28/22; Mümtehıne 60/1.
  • Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Nisâ 4/31 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Ahkâf 46/16 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8 Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8 Bakara 2/108 Mâide 5/12 Mâide 5/60 Mâide 5/77 Kasas 28/22 Mümtehine 60/1
• 7 - Nisâ’ 4/155; Mâide 5/13. 8 - Bakara 2/27; Enfâl 8/56; Ra‘d 13/20, 25. 9 - Ra‘d 13/25. 10 - Ahmed b. Hanbel, III, 135, 154, 210.
  • Nisâ 4/155 Mâide 5/13 Bakara 2/27 Enfâl 8/56 Ra‘d 13/20 Ra‘d 13/25 Ra‘d 13/25
• 11 - Zemahşerî, age., I, 603; Râzî, age., XI, 187.
• 12 - Râzî, age., XI, 187.
• 13 - Bakara 2/109; Mâide 5/13; Hıcr 15/85; Nûr 24/22; Zuhruf 43/89; Teğâbun 64/14.
  • Bakara 2/109 Mâide 5/13 Hicr 15/85 Nûr 24/22 Zuhruf 43/89 Teğâbun 64/14
• 14 - Semerkandî, age., III, 457; Taberî, age., XXVIII, 126; Zemahşerî, age., IV, 537; Esed, age., s. 1157. 15 - İslâmoğlu, age., s. 1136’da 6. not.
• 16 - Bakara 2/195; Âl-i İmrân 3/134, 148; Mâide 5/13, 93. 17 - Bakara 2/222. 18 - Bakara 2/222; Tevbe 9/108. 19 - Âl-i İmrân 3/76; Tevbe 9/4, 7. 20 - Âl-i İmrân 3/146. 21 - Âl-i İmrân 3/159. 22 - Mâide 5/42; Hucürât 49/9; Mumtehıne 60/8. 23 - Saff 61/4. 24 - Âl-i İmrân 3/31.
  • Bakara 2/195 Âl-i İmrân 3/134 Âl-i İmrân 3/148 Mâide 5/13 Mâide 5/93 Bakara 2/222 Bakara 2/222 Tevbe 9/108 Âl-i İmrân 3/76 Tevbe 9/4 Tevbe 9/7 Âl-i İmrân 3/146 Âl-i İmrân 3/159 Mâide 5/42 Hucurât 49/9 Mümtehine 60/8 Saff 61/4 Âl-i İmrân 3/31
• 25 - Zemahşerî, age., I, 148. 26 - Bakara 2/62, 111, 113, 120, 135, 140; Mâide 5/14, 18, 51, 69, 82; Tevbe 9/30; Hacc 22/17. 27 - Semerkandî, age., I, 376; Taberî, age., I, 318.
  • Bakara 2/62 Bakara 2/111 Bakara 2/113 Bakara 2/120 Bakara 2/135 Bakara 2/140 Mâide 5/14 Mâide 5/18 Mâide 5/51 Mâide 5/69 Mâide 5/82 Tevbe 9/30 Hacc 22/17
• 28 - Semerkandî, age., I, 376.
• 29 - Semerkandî, age., I, 376; Taberî, age., VI, 158-159. Zemahşerî, age., I, 604.
• 30 - Mâide 5/14, 64, 82, 91; Fussılet 41/34; Mümtehıne 60/4. 31 - Âl-i İmrân 3/118; Mâide 5/14, 64, 91; Mümtehıne 60/4.
  • Mâide 5/14 Mâide 5/64 Mâide 5/82 Mâide 5/91 Fussilet 41/34 Mümtehine 60/4 Âl-i İmrân 3/118 Mâide 5/14 Mâide 5/64 Mâide 5/91 Mümtehine 60/4
• 32 - Semerkandî, age., I, 378; Taberî, age., VI, 160; Zemahşerî, age., I, 605.
• 33 - Râzî, age., XI, 189.
• 34 - İbrâhim 14/1. 35 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; A‘râf 7/157; Tevbe 9/32; Hacc 22/8; Nûr 24/35; Lokmân 31/20; Şûrâ 42/52; Saff 61/8; Teğâbun 64/8. 36 - Nûr 24/35.
  • İbrâhîm 14/1 Nisâ 4/174 Mâide 5/15 A‘râf 7/157 Tevbe 9/32 Hacc 22/8 Nûr 24/35 Lokmân 31/20 Şûrâ 42/52 Saff 61/8 Teğâbun 64/8 Nûr 24/35
• 37 - Semerkandî, age., I, 378; Taberî, age., VI, 162; Zemahşerî, age., I, 605.
• 38 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; A‘râf 7/157; Tevbe 9/32; Hacc 22/8; Nûr 24/35; Lokmân 31/20; Şûrâ 42/52; Saff 61/8; Teğâbun 64/8. 39 - Semerkandî, age., II, 244; Taberî, age., XIII, 179; Zemahşerî, age., II, 516.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 A‘râf 7/157 Tevbe 9/32 Hacc 22/8 Nûr 24/35 Lokmân 31/20 Şûrâ 42/52 Saff 61/8 Teğâbun 64/8
• 40 - Bakara 2/142, 213, 272; Mâide 5/16; En‘âm 6/88; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Nûr 24/35, 46; Kasas 28/56; Fâtır 35/8; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 Mâide 5/16 En‘âm 6/88 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Kasas 28/56 Fâtır 35/8 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Müddessir 74/31
• 41 - Mü’minûn 23/84-89.
  • Mü'minûn 23/89
• 42 - Bakara 2/107; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5. 43 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 44 - Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83.
  • Bakara 2/107 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83
• 45 - Bakara 2/20, 103, 109, 148, 259, 284; Âl-i İmrân 3/26, 29, 165, 189; Nisâ’ 4/133, 149; Mâide 5/17, 19, 40, 120; En‘âm 6/17; Enfâl 8/41; Tevbe 9/39; Hûd 11/4; Nahl 16/70, 77; Hacc 22/6, 39; Nûr 24/45; Furkân 25/54; ‘Ankebût 29/20; Rûm 30/50, 54; Ahzâb 33/27; Fâtır 35/1, 44; Fussılet 41/39; Şûrâ 42/9, 29, 50; Ahkâf 46/33; Feth 48/21; Hadîd 57/2; Haşr 59/6; Mümtehıne 60/7; Teğâbun 64/1; Talâk 65/12; Tahrîm 66/8; Mülk 67/1.
  • Bakara 2/20 Bakara 2/103 Bakara 2/109 Bakara 2/148 Bakara 2/259 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/26 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/165 Âl-i İmrân 3/189 Nisâ 4/133 Nisâ 4/149 Mâide 5/17 Mâide 5/19 Mâide 5/40 Mâide 5/120 En‘âm 6/17 Enfâl 8/41 Tevbe 9/39 Hûd 11/4 Nahl 16/70 Nahl 16/77 Hacc 22/6 Hacc 22/39 Nûr 24/45 Furkân 25/54 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/50 Rûm 30/54 Ahzâb 33/27 Fâtır 35/1 Fâtır 35/44 Fussilet 41/39 Şûrâ 42/9 Şûrâ 42/29 Şûrâ 42/50 Ahkâf 46/33 Fetih 48/21 Hadîd 57/2 Haşr 59/6 Mümtehine 60/7 Teğâbun 64/1 Talâk 65/12 Tahrîm 66/8 Mülk 67/1
• 46 - Râzî, age., XI, 192.
• 47 - Zemahşerî, age., I, 606. 48 - Esed, age., s. 190’da 30. not (Kitâb-ı Mukaddes, Çıkış iv, 22-23; Tesniye 7, 6-7; Yeremya, xxxi, 9)’dan naklen.
• 49 - Benzer mesajlar için bk. Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/129; Mâide 5/18, 40; Ra‘d 13/27; İbrâhîm 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Fâtır 35/8; Feth 48/14; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Fâtır 35/8 Fetih 48/14 Müddessir 74/31
• 50 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 51 - Semerkandî, age., I, 380; Taberî, age., VI, 167. 52 - Semerkandî, age., I, 496; Taberî, age., VIII, 93. 53 - Zemahşerî, age., I, 606; II, 78.