Nisâ Suresi

Medine’de hicrî 6 veya 7. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 176 âyetten oluşan, adını 127. âyette de olduğu gibi içeriğinde yer alan ve “kadınlar” anlamına gelen النِّسَآء en-nisâ’ kelimesinden alan Nisâ’ sûresi, inişe göre 106, resmî sıralamada ise 4. sûredir. Bu sûrenin içerdiği âyetlere bakıldığında inişinin uzun bir süreç halinde devam ettiğini söyleyebiliriz.

Nisâ’ sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Âl-i İmrân sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre, her iki sûrede de “Allah’a karşı takvâlı olunması emrinin yer alması” (Âl-i İmrân 102, 130; Nisâ’ 1), “kitap ehline yönelik bildirimler” (Âl-i İmrân 18-23, 64-100, 110-115; Nisâ’ 44-51, 159-162, 171), “Hz. İsa ile ilgili bilgiler” (Âl-i İmrân 45-60; Nisâ’ 157-158, 172), “iman esasları ve İslâm’ın tek din oluşu” (Âl-i İmrân 19, 85; Nisâ’ 136), “peygamberler arasında ayırım yapılmaması gerektiği” (Âl-i İmrân 84; Nisâ’ 150) vs. konular iki sûre arasındaki mesaj birikteliği olarak belirlenebilir.

Nisâ’ sûresi, ilk insanların yaratılışı, yetimlerin hakkının korunması, mallarının istismar edilmemesi, erişkinlik çağına gelinceye kadar onların servetlerine göz kulak olunması gerektiği, atalardan kalan mal varlığında erkeklerin ve kadınların payının bulunduğu, nesiller üzerine titrenmesi gerektiği, yetimlerin mallarını yiyenlerin karınlarına ateş doldurmuş olacağı, miras taksimatı, bütün bunların Yüce Allah’ın sınırları olduğu, bunları aşanların şiddetli bir şekilde cezalandırılacağı gibi konular oluşturmaktadır.

15. âyetten itibaren, fuhuş yapanlara yönelik cezalar, tevbenin zamanı, miras beklentisiyle kadınları evliliğe zorlamamak gerektiği, kimlerle evlenilemeyeceği ifade edilmekte, insanların mallarını haksız yere yememek gerektiği, gühanların büyüklerinden kaçınılırsa diğerlerinin örtüleceği müjdelenmekte, ayrılık belirtisi görülen evliliklerin kurtarılması için erkek ve kadın tarafından hakem belirlenmesi gerektiği, tevhid, şirkten kaçınma, infak gibi birtakım görevlere değinilmekte, infakta gösterişten kaçınmanın zorunlu oluşu ve mahşerde Hz. Peygamber’in ümmetine şahit olacağı beyan edilmekte, ardından ibadetleri anlayarak yapmak gerektiği bildirilmektedir. 44. âyetten itibaren, konu kitap ehline getirilmekte, onların problemli kabulleri ve uygulamaları eleştirilmekte, Cibt ve Tâğût gibi azgın simgelere itibarın akıbetinin cehennem olacağı bildirilmekte, emanetleri ehline vermek gerektiğine, Hz. Peygamber’in ümmet içerisindeki konumuna, Yüce Allah’ın nimet verdiği dört grup insana dair bilgiler verilmektedir.

71. âyetten itibaren, kimlerin uğrunda savaşılması gerektiği, hayata Yüce Allah’ın müdahil oluşu, Rasûl’e itaatin Yüce Allah’a itaat olacağı, Allah yolunda savaşmayanların kınandığı, iyilik veya kötülüğe öncülük etmenin sonuçlarının bulunacağı, selamın toplumdaki yeri, kimlerle savaşılıp fedakârlık yapılacağı, insan öldürmenin cezası, yolculuk hallerindeki ibadetleri, Kur’ân’la hüküm vermenin gerekliliği, hatanın şahsiliği, şirk hariç her günahın bağışlanabileceği, şeytanın müdahalesi, iman ve salih amellerin sonuçları, kadınlarla ilgili fetvalar, evlilik konusu, adaletin temini, iman esaslarının bütüncül oluşu, münafıkların dönekliği gibi çeşitli konular ele alınmaktadır.

153. âyetten itibaren, kitap ehlinin yanlışlıkları, Hz. Musa’ya ve Hz. İsa’ya yönelik eziyetleri, ilimde ileri düzeydekilerin iman ve ibadetteki istikametleri, bütün peygamberlere vahyedildiği, peygamberlerin müjdeci ve uyarıcı oluşları, inkârcıların ebedi cehennemde kalacakları, kitap ehlinin risalet konusundaki duyarsızlıkları ve nihayet miras konuları bağlamında “kelâle” denilen bir kavrama yer verilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 15-21. âyetlerinde kadınlar veya erkekler arası fuhşa, tevbeye, zorla mirasçı olunmamasına, kadınlara verilen mehrin geri alınmaması gerektiğine dikkat çekmektedir.

a) Fuhuş ve Tevbe

Yüce Allah, sûrenin 15-18. âyetlerinde kadınlararası fuhşa değinmekte, dört şahit getirilmesini, ispat edilirse ya ev hapsi ya da yeni bir çıkış yolu beklenmesini ifade etmekte, erkekler arasındakine ise çeşitli uygulamaları içeren eziyet üzerinde durmakta, tevbe ederlerse eziyetten vazgeçilmesini emretmektedir.

Ardından, tevbeye dair şu önemli mesajlara yer verilmektedir: “Allah’ın kabul edeceği tevbe, ancak ve ancak bilmeden kötülük edip de sonra hemen tevbe edenlerin tevbesidir; işte Allah bunların tevbesini kabul eder. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir). Kötülükleri (sürekli) yapıp da içlerinden birine ölüm gelip çatınca ‘Ben şimdi tevbe ettim’ diyenler ile kâfir olarak ölmekte olanlar için (kabul edilecek) tevbe yoktur. Onlar için acı bir azap hazırlamış (olacağız).”

ı. Kadın Kadına, Erkek Erkeğe Fuhşun Cezası

وَالّٰت۪ي يَاْت۪ينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَآئِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ اَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَاِنْ شَهِدُوا فَاَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتّٰى يَتَوَفّٰيهُنَّ الْمَوْتُ اَوْ يَجْعَلَ اللّٰهُ لَهُنَّ سَب۪يلًا وَالَّذَانِ يَاْتِيَانِهَا مِنْكُمْ فَاٰذُوهُمَا فَاِنْ تَابَا وَاَصْلَحَا فَاَعْرِضُوا عَنْهُمَا اِنَّ اللّٰهَ كَانَ تَوَّابًا رَح۪يمًا “Kadınlarınızdan çirkinlik (fuhuş) yapanlara karşı aranızdan dört şahit getirin! Şahitlik ederlerse, o (kadı)nları ölüm alıp götürünceye veya Allah onlar için bir yol açıncaya kadar evlerde hapsedin! İçinizden onu (o fuhşu) yapan iki erkeği de cezalandırın! Tevbe eder, kendilerini düzeltirlerse artık onlardan (kendilerine ceza vermekten) vazgeçin! Şüphesiz ki Allah tevvâb’dır (tevbeleri çok kabul edendır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Buradaki وَالّٰت۪ي يَاْت۪ينَ vellâtî ye’tîne ifadesi “(şunu) yapan (kadın)lar”; الْفَاحِشَةَ el-fâhışete kelimesi “fuhuş”; مِنْ نِسَآئِكُمْ min nisâiküm ifadesi “sizin kadınlarınızdan”; فَاسْتَشْهِدُوا fe’steşhidû emri “şahitler getirin”; عَلَيْهِنَّ ‘aleyhinne ifadesi “o kadınlara, onlarla ilgili”; اَرْبَعَةً erbe‘aten kelimesi “dört kişi, (şahit)”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizin içinizden”; فَاِنْ شَهِدُوا fe in şehidû ifadesi “eğer onlar şahitlik ederlerse”; فَاَمْسِكُوهُنَّ fe emsikûhunne emri “onları tutun, hapsedin”; فِي الْبُيُوتِ fi’l-buyûti ifadesi “evlerde”; حَتّٰى يَتَوَفّٰيهُنَّ hattâ yeteveffâhunne ifadesi “onları vefat ettirinceye kadar”; الْمَوْتُ el-mevtü kelimesi “ölüm”; اَوْ يَجْعَلَ ev yec‘ale ifadesi “veya belirleyinceye kadar, yapıncaya kadar”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَهُنَّ lehunne ifadesi “onlar için”; سَب۪يلًا sebîlen kelimesi “herhangi bir yol”; وَالَّذَانِ vellezâni edatı “(şu) iki (erkek)ler”; يَاْتِيَانِهَا ye’tiyânihâ iafdesi “onu (fuhuş) yaparsa”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizin içinizden”; فَاٰذُوهُمَا fe âzûhumâ emri “onlara eziyet edin”; فَاِنْ تَابَا fe in tâbâ ifadesi “eğer tevbe ederlerse”; وَاَصْلَحَا ve aslehâ fiili “ve (kendilerini) islah ederlerse”; فَاَعْرِضُوا fe a‘rıdû emri “yüz çevirin”; عَنْهُمَا ‘anhumâ ifadesi “onlardan, onlara (ceza vermekten)”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır”; تَوَّابًا tevvâben kelimesi “tevbeleri çok kabul eden(dir)”; رَح۪يمًا rahîmen kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada kadın kadına ve erkek erkeğe yapılan ahlaksızlığa ne tür cezalar verileceği gündeme getirilmektedir.

1. وَالّٰت۪ي يَاْت۪ينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَآئِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ اَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَاِنْ شَهِدُوا فَاَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتّٰى يَتَوَفّٰيهُنَّ الْمَوْتُ اَوْ يَجْعَلَ اللّٰهُ لَهُنَّ سَب۪يلًا “Kadınlarınızdan çirkinlik (fuhuş) yapanlara karşı aranızdan dört şahit getirin! Şahitlik ederlerse, o (kadı)nları ölüm alıp götürünceye veya Allah onlar için bir yol açıncaya kadar evlerde hapsedin!” Yüce Allah kendisine ve Elçisi’ne isyan edip belirlediği sınırları aşanların akıbetinin cehennem olduğunu ifade ettikten sonra, bu defa Allah’ın sınırlarından birisi olan fuhşu ele almakta ve kadınlardan her kim böyle bir fuhuş işlerse ona karşı nasıl bir uygulama yapılacağını bildirmektedir.

a) Âyette verilen bilgilere göre, kadınlar kendi aralarında fuhuş işlerlerse onlar aleyhinde dört şahidin getirilmesi gerekmektedir. Eğer böyle bir şahitlik yapılırsa, fuhuş işleyen kadınların ya onlara ölüm gelinceye kadar evlerinde hapsedilmeleri veya Allah’ın onlarla igili lehte bir yol belirlemesinin beklenmesi gerektiği hükme bağlanmaktadır.

ı. Geleneksel tefsir kaynaklarımızda burada sözü edilen الْفَاحِشَة el-fâhışeh kelimesinden maksadın “zina” olduğu, zina yapan kadınlarla ilgili dört şahidin şahitliği gerçekleştikten sonra onların hapsedilmesi ve Yüce Allah’ın bir yol vermesi hükmünün beklenmesi gerektiği bildirilmektedir. Onlara göre, daha sonra indirilen Nûr 24/2. âyet gelince bu hüküm neshedilmiş, yani kaldırılarak hükümsüz kılınmıştır.(1) Bu bağlamda Hz. Peygamber’in şöyle dediği rivayeti aktarılmaktadır: “Benden hükmü alın! Allah o kadınlarla ilgili yol göstermiştir. Bekârlar zina ederlerse onlara 100 celde (sopa) ve sürgün cezası, evliler zina ederlerse onlara da 100 celde ve recm (taşla öldürülme) ceza uygulanmalıdır.”(2) Eğer bu rivayet sahih kabul edilirse, bu defa bu rivayet de Nûr 24/2. âyeti tahsislemiş olmaktadır ki bütün bunlara olur vermek son derece sakıncalı sonuçların doğmasına sebebiyet olmaktadır.

ıı. Bu âyette geçen الْفَاحِشَة el-fâhışeh kelimesine “zina” manası verilmesi kanaatimizce isabetli değildir. Çünkü bu kelime her türlü aşırılık manası içeren, kapsamı geniş olan bir içeriğe sahiptir. Nitekim söz konusu kelime Bakara 2/268’de “cimrilik”, Nahl 16/90’da ise “adaletsizlik, zulüm” manasına gelmektedir. Ayrıca A‘râf 7/80, Neml 27/54’te geçen el-fâhışeh kelimesi kesin olarak livata denen “homoseksüellik” demektir. Dolayısıyla yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ilgili kelime de kullanılan fiil kalıpları ve zamirler nedeniyle “kadın kadına yapılan ahlaksızlık” manasında sıhâk denilen “sevicilik/lezbiyenlik” ahlaksızlığıdır. Nitekim âyetin başındaki الّٰت۪ي ellâtî ism-i mevsûlü, يَاْت۪ينَ ye’tîne fiili, نِسَآئ nisâ’ kelimesi, عَلَيْهِنَّ ‘aleyinne ifadesi ve هُنَّ hünne zamir kullanımlarının hepsi de kadınlarla ilgili kalıplardadır; üstelik erkeklerle ilgili yorumlanabilecek hiçbir kalıp bu ifadelerde söz konusu değildir. Buradan anlaşılıyor ki âyette konu kadınlar arasında yaşanan sihâk yani “lezbiyenlik” veya “sevicilik” denilen bir ahlaksızlıktır.

ııı. Âlimlerimiz tarafından ileri sürülen “bu âyet daha sonra indirilen Nûr 24/2. âyetle neshedilmiştir” sözü de doğru olamaz. Çünkü Nûr sûresi de ilgili 2. âyette de bu sûreden çok önce indirilmiştir. Orada erkek ve kadının birlikte yaptığı zina ile ilgili 100 celde (sopa) cezası hükmü getirilmiştir; burada ise zina ile ilgili değil de kadın kadına yapılan lezbiyenlikle ilgili bir ceza düzenlemesi getirilmektedir.

ıv. Neshe taraftar olanların da kabul ettiği gibi, herhangi bir konuda hüküm içeren âyetler herhangi bir vesileyle de olsa uygulanabilecekse, uygun ve öncelikli olan şey her iki âyetin de uygulanmasıdır. Burada da âyetler arasında herhangi bir çelişki bulunmadığı gibi zaten konuları da aynı değildir. Dolayısıyla Nûr 24/2’de “zina”nın, Nisâ’ 4/15’te ise “lezbiyenliğ”in cezası belirlenmekte, her iki âyetin de uygulanmasının önünde hiçbir engel bulunmamaktadır.

v. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “lezbiyenliğin”, bir sonraki âyette de “homoseksülleğin” cezasının belirlendiği kanaatimizi ortaya koymamızın bir başka sebebi de şudur: Eğer bu iki âyet bu iki konuyla ilgili cezai müeyyide ile alakalı değilse, o zaman bu iki konuda Kur’ân’da ceza belirlenmemiş olacaktır ki bu doğru değildir. Yüce Allah hem zinanın hem lezbiyenliğin hem de homodseksüelliğin cezasını Kur’ân’da belirleyerek bu konudaki uygulamaların nasıl olması gerektiğini hükme bağlamış, insanların kendi anlayışlarına göre ceza belirleyip uygulamalarının önüne geçmek istemiştir.

b) Yüce Allah lezbiyenlik denen ahlaksızlığın cezasının uygulanmasını, bu fiilinin gerçekleştirildiğinin tespiti için dört şahidin getirilmesine, yani dört kişinin bu fiile bizzat şahit olduğunu beyan etmesine bağlamıştır. Eğer bu dört kişi şahitlik ederlerse bu kadınlara uygulanacak cezayla ilgili olarak ilk seçenek فَاَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتّٰى يَتَوَفّٰيهُنَّ الْمَوْتُ beyanı gereği “ölüm onları vefat ettirinceye kadar evlerde hapsetmek”, “ölünceye kadar evlerde gözetim altında tutmak” şeklinde belirlenmiştir. İkinci seçenek ise اَوْ يَجْعَلَ اللّٰهُ لَهُنَّ سَب۪يلًا ifadesi gereği “Allah’ın onlar lehinde bir hüküm, bir çıkış yolu yaratması” olarak belirtilmektedir.

“Evlerde gözetim altında tutulma”nın ne olduğu bilinmektedir. “Yüce Allah’ın onlar lehinde bir yol sunması, yaratması” ise ev hapsinden daha hafif olan, nihayetinde kadınların lehine bir durum olmaktadır ki bu durum Isfehânî’nin de dediği gibi “eğer tevbe ederlerse onların evlenebilmeleri” olmalıdır. Eğer genelde kabul edilen şekliyle, onlarla ilgili hüküm rivayette zikredilen ise yani “bekârlara 100 değnek ve sürgün, evlilere de 100 değnek ve taşla öldürülme” ise o zaman bu hükmün lehte değil de aleyhte olduğu ve bu durumun âyetteki لَهُنَّ lehunne “lehlerinde” kullanımına aykırı olduğu ifade edilebilir.

2. وَالَّذَانِ يَاْتِيَانِهَا مِنْكُمْ فَاٰذُوهُمَا فَاِنْ تَابَا وَاَصْلَحَا فَاَعْرِضُوا عَنْهُمَا اِنَّ اللّٰهَ كَانَ تَوَّابًا رَح۪يمًا “İçinizden onu (o fuhşu) yapan iki erkeği de cezalandırın! Tevbe eder, kendilerini düzeltirlerse artık onlardan (kendilerine ceza vermekten) vazgeçin! Şüphesiz ki Allah tevvâb’dır (tevbeleri çok kabul edendır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah bu âyette öncekinin karşıtı olarak bu defa erkek erkeğe yapılan ahlaksızlık manasında livâta denilen “homoseksülleklik”le ilgili konuyu ele almakta ve cezasının ne olması gerektiğine dair bilgi vermektedir.

a) وَالَّذَانِ يَاْتِيَانِهَا مِنْكُمْ فَاٰذُوهُمَا “İçinizden onu (yani erkek erkeğe o fuhşu, homoseksüelliği) yapan iki erkeğe de eziyet edin (ceza verin)!” Yüce Allah burada الَّذَانِ ellezâni ism-i mevsulunü, يَاْتِيَانِهَا ye’tiyânihâ tesniye fiilini ve هُمَا humâ zamirini kullanarak, maksadın iki erkekle ilgili bir fiil olduğunu ortaya koymaktadır. Anlaşılıyor ki bu fiil erkek erkeğe yapılan ahlaksızlık manasında “homoseksüellik”tir. Burada sözü edilen اٰذُوهُمَا âzûhumâ “her ikisine de eziyet edin” emrinden maksat, “onları kınamak”, “azarlamak”, “dövmek”, “sözlü veya fiili olarak azarlamak, terbiye etmek” gibi anlamlarda yorumlanmaktadır. İşlenen fiilin durumuna ve yaygınlığına göre sözlü azarlama, sıklık durumu dikkate alınarak hapis gibi daha fazla cezalar uygulanabileceği düşünülebilir.

b) فَاِنْ تَابَا وَاَصْلَحَا فَاَعْرِضُوا عَنْهُمَا اِنَّ اللّٰهَ كَانَ تَوَّابًا رَح۪يمًا “Eğer tevbe eder, ıslah olurlarsa artık onlardan (kendilerine ceza verip eziyet etmekten) vazgeçin! Şüphesiz ki Allah tevvâb’dır (tevbeleri çok kabul edendır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah gerek bu âyette sözünü ettiği homoseksüellik, gerekse önceki âyette geçen lezbiyenlik yapanların tevbe etmeleri, yani yanlıştan dönüp kendilerini ıslah etmeleri durumunda artık kendilerine ceza uygulamaktan vazgeçilmesini emretmektedir.

Bu iki âyet hakkında Ebû Müslim el-Isfehânî’nin ileri sürdüğü görüş şu şekildedir:

“Bu âyetlerin yorumu şu şekildedir: Yüce Allah ‘Kadınlarınızdan fuhuş işleyenlere karşı dört şahit getirin…’ sözüyle ‘ahlâksız kadınları’ (yani lezbiyenleri) kastetmiştir ki bunların cezası ölünceye dek bir yerde hapsolunmalarıdır. Ayrıca ‘İçinizden onu (fuhşu) işleyenlerden her ikisine de eziyet edin...’ sözüyle de livata yapanları (yani homoseksülleri) kastemiştir ki bunların cezası da, söz ve fiil ile eziyet edilmeleridir. Nûr 24/2’de kastedilen ise erkek ile kadın arasında meydana gelen zina fiilidir ki bunun cezası da bakire olanlar için sopa, evli olanlar için ise recm’dir.”

“Ebû Müslim bu konuda şu delilleri ileri sürmüştür:

ı. “Yüce Allah’ın, ‘Kadınlarınızdan fuhuş işleyenlere karşı’ sözü ‘kadınlara’; ‘Sizlerden fuhuş işleyenlerden her ikisini de,,,’ ifâdesi ise ‘erkeklere’ tahsis edilmiş olup onlarla ilgilidir. Zira Yüce Allah’ın, وَالَّذَانِ vellezâni ‘O iki erkek’ ifâdesi tesniye müzekker kalıbında bir ifadedir. Buna göre şayet وَالَّذَانِ vellezâni ifadesiyle hem erkek hem de kadının kaste­dilmiş olması; ama ne var ki, ‘tağlîb’den (yani daha yoğun olanı zikretmekten) dolayı müzekker lafzın kullanılması niçin caiz değildir?’ denilirse, biz deriz ki, eğer bu böyle olsaydı, Allah bu ifadeden önce kadınlarla ilgili olan ifadeyi müstakil olarak zikretmezdi. Bu nedenle Yüce Allah kadınları başlı başına ele alıp bundan sonra da ‘Sizlerden fuhuş işeleyen o erkeklerden her ikisini de ...’ buyurunca bu ihtimal artık söz konusu olmaz.”

ıı. “Böyle bir izah ve takdir yapıldığında, ilgili âyetlerden herhangi birisinde ‘nesh’in meydana geldiğini söylemeye de gerek kalmaz. Aksine, bu âyetlerden her birinin hükmü yürürlükte olmuş olur. Sizin açıklamanıza göre, bu âyetlerde ‘nesh’in cereyan ettiğini kabul etmek gerekir. Böylece, bu görüş daha evlâ olur.”

ııı. “Açıklamanıza göre, Yüce Allah’ın ‘Kadınlarınızdan fuhuş işleyenlere karşı...’ ifâdesi zina ile ilgili olmuş olur. O’nun, ‘Sizlerden fuhuş işleyen erkeklerin her ikisini de …’ sözü de zina hakkında olmuş olur. Böylece bu durum, aynı konuda aynı şeyin tekrar edilmesi sonucuna götürür ki bu da hoş bir şey değildir. Ama bizim yaptığımız izaha göre, böyle bir sonuç ortaya çıkmaz. Bu nedenle, bizim görüşümüz daha uygun ve evlâ olur.”

ıv. “Bu âyetin zina hakkında indiğini söyleyenler, Yüce Allah’ın ‘yahut Allah onlara bir yol gösterinceye kadar’ ifadesini, ‘recm’, ‘sopa’ ve ‘sürgün etmek’ ile tefsir etmişlerdir ki bu doğru değildir. Çünkü bütün bunlar kadınların lehine değil, aleyhine olur. Nitekim Yüce Allah’ın, ‘Kazandığı kendi faydasına, yaptığı (şer) kendi aleyhinedir’(3) buyurmuştur. Ama biz, Yüce Allah’ın ‘yahut Allah onlar için bir yol gösterinceye kadar’ sözünü, Allah’ın, o kadınlara şehvetlerini nikâh yoluyla evlenmek suretiyle gidermelerini kolaylaştırması olarak tefsir ediyoruz.”

“Bizim söylediğimiz görüşlerin doğrulu­ğuna delâlet eden hususlardan birisi de Hz. Peygamber’in, ‘Erkek erkek ile (cinsî) münasebet kurduğunda, onların her ikisi de zinakârdırlar. Kadın da kadın ile münasebet kurarsa, onların da her ikisi zinakârdırlar’ hadisidir.”(4)

Konuyla doğrudan ilişkili olması nedeniyle meseleyi Hz. Lut’un kavminin durumuyla da ilişkilendirerek bu konuda yapılan şu yorumu burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Kendisine misafir olarak gelenlerin melek olduğunu başta anlamayan Hz. Lut’un üzülmesinin ve içinin daralmasının sebebi, muhtemelen genç erkekler kılığında geldikleri için şehir halkından erkeklerin meleklere cinsel istismarda bulunabilecekleri, bunu engellemek için de gücünün yetmeyeceği endişesi olabilir. Kur’an’da Lut kavminin başına gelen bu azabın konu edildiği ayetlerin yanlış yorumlanmasını engellemek için hayati öneme sahip olduğunu düşündüğümüz şu bilgileri ifade etmek isteriz: Lut kavminin helak edilmesinin nedeni, aynı cinsiyetten olan kişilerin cinsel ilişkiye girmesinin (eşcinsel ilişki) toplumda normal karşılanır hale gelmesi, yaygınlaşması ve aleni bir şekilde insanların gözü önünde işlenmesi olsa gerektir. Eşcinsel ilişki haramdır, ama Lut kavminde olduğu gibi uyarılmalarına rağmen bu çirkinliğin ısrarla, açıkça ve açıkta işlenmesi helak sebebi olmuştur. A‘râf 7/80. ayette bu çirkinliğin daha önceki kavimler tarafından yapıldığını ama hiçbirinin bu kadar ileri gitmediği belirtilmektedir. Homoseksüellik olarak da ifade edilen eşcinsellik, bir kişinin aynı cinsten bir başkasına duygusal ve cinsel açıdan ilgi duymasıdır. Bunun genetik ve çevresel nedenleri ile ilgili bilimsel tartışmalar devam etmektedir. Bu tür tartışmaların sonucu ne olursa olsun, kendi isteği ve tercihi dışında, duygusal ve cinsel açıdan, içten gelen ve karşı konulamaz hislerle karşı cinse ilgi duyan yani eşcinsel olan bir kişi bu hissettikleri nedeniyle Allah katında sorumlu olamaz ve bu nedenle de cezalandırılacak değildir. Haram olan durum eşcinsel ilişkinin gerçekleştirilmesidir ki bunun cezası da Allah’ın takdirine kalmıştır ve başka kimseyi ilgilendirmez. Ne zaman ki bu tür ilişkiler aleni bir şekilde işlenir hale gelir ve toplumu olumsuz yönde etkileyecek hale bürünür ise işte o zaman devlet eliyle gereken ceza verilebilir/verilmelidir. Bu yorumu destekler şekilde, Nisâ 4/15 ve 16. ayetlerde kadınlar arasında veya erkekler arasında işlenen eşcinsel ilişkinin cezalandırılması dört kişinin şahitliğine bağlanmıştır ki buradan anlaşılan bu haramın aleni işleniyor olmasıdır. Yoksa dört kişinin birden böyle bir çirkinliğe tanık olması çok da akla yatkın değildir. Akla şu soru gelebilir: Eğer bir kişi genetik veya çevresel faktörlerin etkisiyle, kendi tercihi değilken, hemcinsine ilgi duyuyorsa -ilişkiye girmeden veya buna dair herhangi bir teşebbüste bulunmamışsa- bu kişinin günahı nedir? Tabii ki günahı yoktur, günahkâar değildir de, lanetli hiç değildir; ancak şurası kesindir ki bu kişi açıkça zor bir sınavdadır. Sınavda olan inananların sabredip iyi işler yapanlarının ödülünü de Yüce Allah hem bu dünya da hem de ahirette vereceğini biz kullarına Kur’an’da birçok ayette bildirmektedir.”(5)

ıı. Makbul Tevbe

اِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّٰهِ لِلَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ السُّوٓءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَر۪يبٍ فَاُو۬لٰٓئِكَ يَتُوبُ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللّٰهُ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “Allah’ın kabul edeceği tevbe, sadece bilmeden kötülük edip sonra hemen tevbe edenlerin tevbesidir. İşte Allah bunların tevbesini kabul eder. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (doğru hüküm verendir).”

Âyetteki اِنَّمَا التَّوْبَةُ inneme’t-tevbetü ifadesi “(kabul edilecek) tevbe sadece (şunlarınkisidir)”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’ın kabul edeceği”; لِلَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ lillezîne ya‘melûne ifadesi “(şunu) yapanların”; السُّوٓء es-sûe kelimesi “kötülük”; بِجَهَالَةٍ bi cehâletin ifadesi “cahilce, bilmeyerek”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَتُوبُونَ yetûbûne fiili “tevbe etmekte (olan)lar”; مِنْ قَر۪يبٍ min karîbin ifadesi “yakında, hemen”; فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike kelimesi “işte onlar”; يَتُوبُ yetûbu fiili “tevbeyi kabul eder”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onların”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; عَل۪يمًا ‘alîmen kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمًا hakîmen kelimesi ise “hikmet sahibi olan(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hangi tevbeleri kabul edeceğiyle ilgili iki şart gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّٰهِ لِلَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ السُّوٓءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَر۪يبٍ فَاُو۬لٰٓئِكَ يَتُوبُ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ “Allah’ın kabul edeceği tevbe, sadece bilmeden kötülük edip sonra hemen tevbe edenlerin tevbesidir. İşte Allah bunların tevbesini kabul eder.” Yüce Allah cinsel ahlaksızlıklarla ilgili ne tür cezaların uygulanacağıyla alakalı bilgi verip tevbenin cezayı kaldıracağını beyan ettikten sonra, hangi tevbenin kabul edileceğini, hangisinin ise tevbe olmadığını dile getirmektedir.

a) Âyetin başındaki اِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّٰهِ ifadesi “Allah’ın kabul edeceği tevbe” manasına gelmektedir. Çünkü t-v-b kökünden kelimeler tek başına, yalın halde veya ilâ edatıyla kullanılırsa “tevbe etmek, yönelmek”, عَلَى ‘alâ edatıyla kullanılırsa “tevbeyi kabul etmek” manasına gelmektedir. Bu yüzden burada da التَّوْبَةُ عَلَى اللّٰهِ buyrularak “Allah’ın kabul edeceği tevbe” anlamı söz konusudur. Zaten devam eden cümlede zikredilen فَاُو۬لٰٓئِكَ يَتُوبُ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ ifadesi de “Allah işte onların tevbesini kabul eder” şeklinde tercüme edilmelidir.

b) Yüce Allah kabul edeceğini bildirdiği tevbe için iki şarta yer vermektedir:

ı. Yüce Allah’ın kabul edeceği tevbe ile ilgili dile getirdiği ilk şart, لِلَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ السُّوٓءَ بِجَهَالَةٍ ifadesi gereği, “yapılan hatanın cehaletle yapılmış olması”dır. Buradaki “cehalet”in hem bilmeden yapılmış olması hem de günah olduğunu bilerek bir andaki gafletin, kabalığın, hoyratlığın, barbarlığın, densizliğin, iradesizliğin sebebiyet vermesiyle yapılan hata olması ihtimali vardır. Zira insanların hem bilmeden yaptıkları hatalar vardır; hem de bilerek yaptıkları vardır; bu türden kullanım örnekleri Kur’ân’da yer almaktadır.(6)

Kişi günah olduğunu bilerek bir hatayı işlerse günahkâr olur ve bu türden günahlar için tevbe etmesi gerekir. Kur’ân hiç hata yapmayan insanlardan söz etmez; Âl-i İmrân 3/134-135’te de geçtiği gibi, hatasını fark edip hemen istiğfar eden, bile bile hatada ısrar etmeyenlerin varlığına yer verir. Zaten peygamber kıssalarında bazı peygamberlerin hatalarına yer verilmesinin temel sebebi de budur. Hatasız insan yoktur; önemli olan nokta, hatadan zamanında tevbe etmek ve hatada ısrar etmemektir.

ıı. “Yüce Allah’ın kabul edeceği tevbe” ile ilişkilendirilen “ikinci” şart ise ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَر۪يبٍ beyanı gereği “vakit kaybetmeden, hatadan sonra hemen tevbe etmek” şeklinde belirlenmektedir. Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/134’te “onlar bir çirkinlik işlediklerinde yani kendilerine yazık ettiklerinde Allah’ı hatırlarlar ve hemen istiğfar ederler” buyrulmaktadır ki orada verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajı birbiriyle örtüşmektedir.

Hata işledikten hemen sonra tevbe etmek, yapılanın günah olduğunu idrak edebilmektir ve günahı savunmamaktır. Şüphe yok ki herhangi bir hatayı işlemek kişiyi günahkâr yaparken, günahı savunmak veya söz konusu fiilin günah olmadığını iddia etmek sahibini dinsiz yapar. Bu yüzden, âyette zaman geçirmeden tevbeye işaret edilmektedir ki zamana yayılan hata bir süre sonra kanıksanır, benimsenir, unutulur, alışkanlığa dönüşür ve nihayet kişiyi yaptığının hata olmadığı sonucuna götürür ki işte bu durum korkunç bir akıbettir.

c) فَاُو۬لٰٓئِكَ يَتُوبُ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ “İşte Allah bunların tevbesini kabul eder.” Yüce Allah insanlar bilmeden, bir cahillik yaparak hata işlerler de hemen ondan vazgeçip tevbe ederlerse işte bu şekilde özür beyanında bulunanların ve davranışlarıyla da hatalarının tersine bu defa sevaplar işleyenlerin tevbesini, yani Hakk’a yönelişlerini kabul edeceğini müjdelemektedir. Şirk üzere ölmek hariç, bütün günahları Yüce Allah’ın dilediğine bağılayabileceği Nisâ’ 4/48 ve 116’da beyan edilmekte, Zümer 39/53’te ise bu anlamda geriden kalan bütün günahların bağışlanabileceği mesajı verilmektedir. Bu konuda Âl-i İmrân 3/135 ve Nisâ’ 4/110’daki bilgiler de hatırlanmalıdır.

2. وَكَانَ اللّٰهُ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah kullarının tevbesini kabul edeceğini beyan ederek bunu eşsiz ve erişilmez bilgisi ile gerçekleştireceğini bildirmekte, böylece kimin hangi hatayı niçin ve nasıl yaptığını gayet iyi bildiğini ortaya koymaktadır. Bu arada tevbeyi kabul etmesi hükmünün de elbette hikmetler içerdiğini beyan ederek kullarının ümitsiz olmaması gerektiğini kendilerine iletmiş olmaktadır.

ııı. Geçersiz Tevbe

وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّـَٔاتِ حَتّٰىٓ اِذَا حَضَرَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ اِنّ۪ي تُبْتُ الْـٰٔنَ وَلَا الَّذ۪ينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ اُو۬لٰٓئِكَ اَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا اَل۪يمًا “Kötülükleri (sürekli) yapıp da içlerinden birine ölüm gelip çatınca ‘Ben şimdi tevbe ettim.’ diyenler ile kâfir olarak ölmekte olanlar için (kabul edilecek) tevbe yoktur. Onlar için acı bir azap hazırlamış (olacağ)ız.”

Âyetteki وَلَيْسَتِ ve leyset edatı “olmadı, değildir”; التَّوْبَةُ et-tevbetü kelimesi “(şunların yaptığı) tevbe”; لِلَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ lillezîne ya‘melûne ifadesi “(şunu) yapanların”; السَّيِّـَٔات es-seyyiâti kelimes “kötülükler”; حَتّٰىٓ اِذَا حَضَرَ hattâ izâ hadara ifadesi “hazır olduğunda, geldiği zaman”; اَحَدَهُمُ ehadehum tamlaması “onların birisine”; الْمَوْتُ el-mevtü kelimesi “ölüm”; قَالَ kâle fiili “dedi ki, der ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; تُبْتُ tübtü fiili “tevbe ettim, yöneldim”; الْـٰٔنَ el-âne ifadesi “şimdi, şu anda”; وَلَا الَّذ۪ينَ يَمُوتُونَ ve lellezîne yemûtûne ifadesi “ve (bir de) ölmüş olanların”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; كُفَّارٌ küffârun kelimesi “kâfir (olarak)”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “onlar var ya”; اَعْتَدْنَا a‘tednâ fiili “hazırladık, hazırlamış olacağız”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; عَذَابًا اَل۪يمًا ‘azâben elîmen tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada hangi girişimlerin tevbe olmadığı ve böylelerinin sonuçta ne ile karşılaşacakları gündeme getirilmektedir.

1. وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّـَٔاتِ حَتّٰىٓ اِذَا حَضَرَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ اِنّ۪ي تُبْتُ الْـٰٔنَ وَلَا الَّذ۪ينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ “Kötülükleri (sürekli) yapıp da içlerinden birine ölüm gelip çatınca ‘Ben şimdi tevbe ettim.’ diyenler ile kâfir olarak ölmekte olanlar için (kabul edilecek) tevbe yoktur.” Yüce Allah önceki âyette hangi tevbeyi kabul edeceğini bildirdikten sonra, “mesânîlik” üslubu gereği bu âyette de hangi tevbenin tevbe olmadığını, dolyısıyla da kabul edilmeyeceğini haber vermektedir. Bu çerçevede السَّيِّـَٔات es-seyyiât denen “kötülükleri” sürekli işleyen, hatta onları hayatı boyunca fütursuzca uygulayan kişilerden söz edilmekte, böylelerine ölüm gelinceye kadar yani ölümlerinin hemen öncesine kadar günaha devam ettikleri, ölüm anında ise “şimdi tevbe ettim” dedikleri hatırlatılmaktadır ki sonuçta bu kişiler kâfirler olarak ölenlerdir.

Âyette geçen حَتّٰىٓ اِذَا حَضَرَ اَحَدَهُمُ الْمَوْت “böylelerinden birisine ölüm gelinceye kadar” ifadesi, ölüm anını değil de muhtemelen ölümlerinin hemen öncesini ifade etse gerektir. Buna göre devam eden cümlede yer alanوَلَا الَّذ۪ينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ ifadesi ise “kâfirler olarak ölmekte olanlar” manasına geldiği için ikisi arasındaki farkı gözetmek gerekmektedir. Eğer bu son ifadeye “kâfirler olarak ölmüş olanlar” şeklinde bir anlam yüklenirse o zaman maksat Mü’minûn 23/99-100’de de belirtildiği gibi “ölümün hemen sonrasında dünyaya geri çevrilme arzusunun dile getirilmesi”yle ilişkilendirilebilir. Esasında Nahl 16/28’de ölüm anında ölüm melekleri zalimlerin canlarını alırken onların yalvarıp yakarmaları dolaylı da olsa kabul edilmeyecek bir tevbe çağrışımına sahiptir.

Yüce Allah böylelerinin tevbelerinin tevbe olmadığını ilan ederken, aslında istiğfâr ile tevbe arasındaki farka dolaylı olarak değinmiş olmaktadır. İstiğfâr, bir hatanın hata olduğunu fark ederek ondan dolayı bağışlanma dileğinde bulunmaktır; tevbe ise istiğfara konu hatadan gerçekten dönüldüğünü uygulamalarla ortaya konulmuş olan yönelişlerin adıdır. İstiğfâr bir iddiadır; tevbe ise onun ispatıdır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi, kişi hayatı boyunca hata işlemeye devam eder de ölüm anında tevbe ederse buna tevbe denmemektedir. Bu ispatlanması mümkün olmayan sadece ve sadece bir iddiadır. Tevbe bir samimiyet göstergesidir; hatasından dönen kişinin gerçekten samimi olup olmadığı sonraki davranışlarında gözlemlenir. Ölmek üzere olan veya kâfir olarak ölenlerin artık bu manada herhangi bir ispatından da ispata dayalı herhangi bir samimiyetinden de söz edilemez.

Bu konuda çok çarpıcı bir örnek olması bakımından Yûnus 10/90-91’deki mesajı hatırlamak gerekmektedir: “Biz, İsrailoğullarını denizden geçirmiştik de Firavun ve askerleri zulmetmek ve saldırmak üzere onları takip etmişti. Nihâyet (denizde) boğulma haline gelince, (Firavun) ‘Gerçekten, İsrailoğullarının inandığı ilahtan başka ilah olmadığına ben de iman ettim. Ben de müslümanlardanım!’ demişti. Şimdi mi (iman ettin)! Halbuki daha önce isyan etmiş ve bozgunculardan olmuştun.”

Benzer bir durum, Nisâ’ 4/159’da kitap ehlinden olup da ölümünün hemen öncesinde Hz. İsa’ya iman edenin imanının kabul edilmemesi ve Hz. İsa’nın onun hakkında kıyamet günü aleyhte şahitliğinde de görülmektedir.

Ölüm anındaki iman ile bizzat mahşeri yani azabı görünce itiraf edilen iman arasında fark yoktur; çünkü Yüce Allah bunları kabul etmemektedir. Bu konuda Mü’min 40/85’te şu bilgiler bilgiler vardır: “Fakat azabımızı gördükleri zaman imanları kendilerine bir fayda vermeyecektir. Allah’ın kulları hakkında süregelen âdeti budur. İşte o zaman kâfirler hüsrana uğrayacaklardır.” Benzer bir ifade ise En‘âm 6/158’de şöyledir: “Rabbinin bazı âyetleri geldiği gün, önceden inanmamış ya da imanında bir hayır kazanmamış olan kimseye artık imanı bir fayda sağlamaz.” Konuyla ilgili olarak Sebe’ 34/52’de de şöyle buyrulmaktadır: “(İş işten geçtikten sonra) ‘Ona inandık’ demişlerdir. Ama uzak yerden (dünya hayatı gelip geçtikten sonra imana) el atmak (onunla buluşmak) onlar için nasıl mümkün olurmuş ki!”

Ölüm anında ve sonrasında yapılan tevbelerin gerçek tevbe olmadığı, yorumunu yapmakta olduğumuz Nisâ’ 4/18’de, ayrıca Bakara 2/161, Nisâ 4/137, 168, Secde 32/29, Duhân 44/13, Muhammed 47/18 ve Fecr 89/23. âyetlerde de söz konusu edilmektedir.

2. اُو۬لٰٓئِكَ اَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا اَل۪يمًا “Onlar için acı bir azap hazırlamış (olacağız).” Yüce Allah kötülükleri sürekli işleyip ölümün hemen öncesinde veya ölüm anında tevbe girişimlerinin tevbe olmadığını beyan ettikten sonra, inkârcılar olarak ölmüş olacakları için böylelerine elem verici bir azap hazırlayacağını bildirmektedir. Âyetteki ‘azâb-ı elîm “elem verici bir azap” ifadesi benzer kalıplarda ve içeriklerde Kur’ân’da 72 kez(7) zikredilmekte, hepsinde de ilahi ceza kapsamında kullanılmaktadır.

Bu arada Kur’ân’da geçen اَعَدَّ e‘adde(8) veya اَعْتَدْنَا a‘detnâ(9) etken (ma‘lûm) veya اُعِدَّتْ u‘ıddet(10) edilgen (meçhul) fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi, azabın veya ödülün hazırlanmış olduğunu değil, hazırlanacağını gösteren bir mana vermektir. Bu şekilde gelecekte mutlak surette yaşanacak olaylar için Kur’ân’da bazen geçmiş zaman kalıbı kullanılmaktadır ki bu bir Kur’ân üslubudur.

b) Nikâhta Mehir Konusu

Yüce Allah, sûrenin 19-21. âyetlerinde müminlere hitaben şöyle buyurmaktadır: “Kadınlara zorla vâris olmanız size helâl değildir. Apaçık bir çirkinlik yapmadıkça, onlara verdiğinizin (mehrinizin) bir kısmını gidermeniz (geri almanız) için de onları sıkıştırmayın! Onlarla iyi geçinin. Eğer onlardan hoşlanmazsanız, (biliniz ki) sizin hoşlanmadığınız bir şeye Allah çok hayır koymuş olabilir.”

Ardından, mehirle ilgili olarak eğer bir eşi bırakıp da yerine başka bir eş almak isterlerse, onlardan birine yüklerle mehir verilmiş olsa da ondan hiçbir şeyin geri alınmaması, eşlere zina ve fuhuşla ilgili iftira ederek, apaçık bir günah işleyerek onu geri almamak gerektiği dile getirilmekte ve “Vaktiyle siz birbirinizle haşir-neşir olduğunuz ve onlar (nikâhta kendilerini koruyacağınıza dair) sizden sağlam bir söz almış olduğu halde onu (daha önce verdiğiniz mehri) nasıl geri alırsınız ki!” buyrulmaktadır.

ı. Zorla Mirasın Helal Olmayışı

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ اَنْ تَرِثُوا النِّسَآءَ كَرْهًا وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَآ اٰتَيْتُمُوهُنَّ اِلَّآ اَنْ يَاْت۪ينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَاِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسٰىٓ اَنْ تَكْرَهُوا شَيْـًٔا وَيَجْعَلَ اللّٰهُ ف۪يهِ خَيْرًا كَث۪يرًا “Ey iman edenler! Kadınlara zorla mirasçı olmanız size helal değildir. Apaçık bir çirkinlik yapmaları hariç, onlara verdiğinizin (mehrinizin) bir kısmını gidermeniz (geri almanız) için de onları sıkıştırmayın! Onlarla iyi geçinin! Onlardan hoşlanmazsanız, (bilin ki) sizin hoşlanmadığınız bir şeye Allah çok hayır koymuş olabilir.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا يَحِلُّ lâ yahıllü fiili “helal olmaz”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; اَنْ تَرِثُوا en terisû ifadesi “mirascçı olmanız”; النِّسَآءَ en-nisâe kelimesi “kadınlara”; كَرْهًا kerhen ifadesi “zorla”;وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ ve lâ ta‘dulûhunne emri “ve onları zorlamayın”; لِتَذْهَبُوا li tezhebû ifadesi “gidermeniz için”; بِبَعْضِ مَآ اٰتَيْتُمُوهُنَّ biba‘dı mâ âteytümûhunne tamlaması “verdiklerinizin bir kısmını”; اِلَّآ اَنْ يَاْت۪ينَ illâ en ye’tîne istisnası “(şunu) yapmaları, getirmeleri durumu hariç”; بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ bifâhışetin mübeyyinetin tamlaması “apaçık bir fuhuş”; وَعَاشِرُوهُنَّ ve ‘âşirûhunne emri “ve onlarla geçinin”; بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi ifadesi “iyi, örfe göre”; فَاِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ fe in kerihtümûhunne ifadesi “eğer onları zorlarsanız”; فَعَسٰىٓ fe ‘asâ edatı “umulur ki, belki de”; اَنْ تَكْرَهُوا en tekrahû ifadesi “sizin çirkin gördüğünüz”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “herhangi bir şey”; وَيَجْعَلَ ve yec‘ale fiili “ve kılar, yapar, yaratır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda, o şeyde”; خَيْرًا كَث۪يرًا hayran kesîran ifadesi ise “çok hayır” demektir.

Burada kadınlara haksızlık edilmemesi ve neyin daha hayırlı olduğunu sadece Yüce Allah’ın bildiğiyle ilgili bir uyarı gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ اَنْ تَرِثُوا النِّسَآءَ كَرْهًا “Ey iman edenler! Kadınlara zorla vâris olmanız size helâl değildir.” Yüce Allah fuhuş denilen çirkinliklere verilecek cezaları ve söz konusu fiillerden vazgeçilmesi durumundaki tevbeyi ve hangi tevbenin kabul edilmeyeceğini bildirdikten sonra, yeniden sûreye adını veren “kadınlar” konusuna, ayrıca zorla mirasçı olma meselesine değinmektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Bu çerçevede biz de bazı hatırlatmalarda bulunacağız:

“Cahiliye döneminde bir adam ölüp geride hanımı kaldığı zaman, o adamın o kadından olmayan oğlu veya adamın akrabalarından bazıları gelir, kadının üzerine elbisesini atar ve şöyle derdi: ‘O adamın malına vâris olduğum gibi eşine de vâris oldum.’ Böylece bu sözü söyleyen kimse, o kadın üzerinde hem kadının kendisinden, hem de diğer insanlardan daha fazla hak sahibi olmuş sayılırdı. Bu sebeple isterse o kadınla, ölen kimsenin vermiş olduğu ilk mehir hariç, herhangi bir mehir vermeden evlenir; isterse onu başka birisiyle evlendirir, bu sebeple kadının mehrini alır, o mehirden de kadına hiçbir şey vermezdi. İşte bunun üzerine Yüce Allah bu âyeti indirmiş, herhangi bir kimsenin ölen kişinin hanımına bu yolla vâris olmasının haram olduğunu ifade etmiştir. Bu görüşe göre, Yüce Allah’ın ‘kadınlara mirasçı olmanız’ ifadesiyle kastedilen, kadınların bizzat kendileri ve kocalarının ölümünden ötürü onların kendilerine varis olunamayacağı hususudur.”

“İkinci görüş de şöyledir: Bu verasetin, kadının malıyla ilgili olmasıdır. Bu böyledir, zira ölünün vârislerinin, kadın ölünceye ve onlar onun malına vâris oluncaya kadar, o kadını evlenmekten menetme hakları vardı. İşte bunun üzerine Yüce Allah, ‘Onlar istemedikleri halde, sizin onların mallarına vâris olmanız helâl olmaz’ buyurmuştur.”(11)

Bu ve benzer rivayetlerden(12) anlaşılıyor ki vahyin indirildiği dönemde Araplar arasında, kadınlara zorla vâris olma, yani onlarla zorla evlenme veya mallarına zorla mirasçı olma, onları başka evlilikler yapmamaları noktasında zorlama alışkanlığı vardı. Yüce Allah bu âyeti indirerek böyle bir uygulamayı müslümanların gündeminden çıkarmak istemektedir.

Bu buyruk, İslam’ın kadınlar lehine olmak üzere getirdiği hükümlerden birisidir ve kadınlar istemediği sürece zorla onlara da mallarına da vâris olunamayacağı prensibini hukuklaştırmıştır. Bu vâris olma girişimi ister kadınları onlar istemediği halde nikâhlamak şeklinde olsun, isterse mallarına zorla sahip olma şeklinde olsun, bütün bunlar kesinlikle yasaklanmıştır.

2. وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَآ اٰتَيْتُمُوهُنَّ اِلَّآ اَنْ يَاْت۪ينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ “Apaçık bir çirkinlik yapmaları hariç, onlara verdiğinizin (mehrinizin) bir kısmını gidermeniz (geri almanız) için de onları sıkıştırmayın!” Yüce Allah kadınlara zorla mirasçı olmayı yasakladığı gibi, onları korumaya dayalı hükümler belirlemeye devam etmekte, bu defa فَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ “apaçık bir fuhuş, çirkinlik, edepsizlik” yani zina yapmadıkları sürece evlilikte kendilerine vermiş oldukları mehrin bir bölümünü gidermeye çalışmak anlamında onları boşanmaları için zorlamamak gerektiğini de hükme bağlamaktadır.

Hem burada hem de Bakara 2/232’de geçen لَا تَعْضُلُوهُنَّ lâ ta‘dulûhunne emri “onları hapsetmemek, zorla tutmamak, üzerlerine baskı kurmamak” gibi anlamlar içermektedir. Anlaşılıyor ki Araplar arasında hanımlarına bu türden baskı kuranlar vardı ve onlar nikâhta hanımlarına verdikleri mehrin hiç olmazsa bir bölümünü kurtarabilmek için eşlerine hayatı zindan ederek onların boşanmayı istemelerini sağlamaya çalışmakta, böylece verdikleri mehrin bir kısmını geri almayı arzu etmektelerdi. Cahiliyyede bir kimse hanımından hoşlanmıyor ve ondan ayrılmayı istiyorsa, bu sebeple ona kötü muamele ediyordu; kadın mihrini fidye olarak verip de canını kurtarıncaya kadar ona baskı yapıyordu.

Yüce Allah apaçık bir edepsizlik, ahlaksızlık, fuhuş durumu olmadıkça böyle bir baskının kurulmasını şiddetle yasaklamaktadır. Bu buyruk da önceki cümlede yer verildiği gibi kadınlar lehine İslâm’ın gündeme getirdiği olumlu, pozitif bir hukuki düzenleme olarak görülmelidir.

3. وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ “Onlarla iyi geçinin!” Yüce Allah kadınlara zorla mirasçı olmayı ve onlara verilen mehrin bir kısmını geri almak için onlar üzerine baskı kurmayı, kocalarının onları boşanmaya zorlamalarını yasakladıktan sonra, bu defa bir başka emre yer vermekte, eşleriyle maruf yani örfe göre, adalet ve insaf ölçülerine göre, iyi ve güzelce yaşayıp geçinmelerini, boşanmamalarını, geçimlerini güzelce sağlamalarını istemektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen عَاشِرُوهُنَّ ‘âşırûhunne ifadesi mufâ‘ale kalıbından geldiği için “karşılıklık” mesajını içermekte, dolayısıyla “eşleriyle bilinen anlamda aile hayatını sürdürmeleri” manasını verecek şekilde onları bir sığıntı gibi değil de normal eş olarak görüp kendilerine öyle davranmalarını kocalarına emretmektedir. Burada zikredilen buyruk الْمَعْرُوفِ el-ma‘rûf kelimesiyle ilişkilendirilmekte, örfe göre yani herhangi bir aşırılık içermeyecek şekilde birlikte yaşamayı zorunlu kılmaktadır.

Âyetteki “karşılılık” anlamı eşler arasında birbirlerine bilinen ölçüde iyilikle davranmanın zorunluluğuna işaret etmektedir. Bakara 2/187’de belirtilen “onlar sizin için, siz de onlar için örtüsünüz” ifadesinin vermek istediği mesaj da bu doğrultuda bir mesaj verse gerektir.

4. فَاِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسٰىٓ اَنْ تَكْرَهُوا شَيْـًٔا وَيَجْعَلَ اللّٰهُ ف۪يهِ خَيْرًا كَث۪يرًا “Eğer onlardan hoşlanmazsanız, (biliniz ki) sizin hoşlanmadığınız bir şeye Allah çok hayır koymuş olabilir.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Eğer onlardan hoşlanmazsanız (biliniz ki) Allah’ın hakkınızda çok hayırlı kılacağı bir şeyden de hoşlanmamış olabilirsiniz.”

Yüce Allah, evliliklerde gerekçesiz bir şekilde sorun üreten, havadan sudan sebeplerle eşlerinden ayrılmak için bahane arayan, bu çerçevede kadınlara zorla mirasçı olmaya çalışan, onları ayrılmaya zorlayarak daha önce verdikleri mehrin bir kısmını geri almak için çaba sarf edenleri uyarmaktadır. Buna göre Yüce Allah söz konusu kişilerin kendilerince çirkin gördükleri şeyler yani eşleri hakkındaki bu kararlarının yanlış olabileceğini beyan etmekte, eğer haksız bir davranış ortaya koyuyorlarsa, bu defa akıllarından geçirdikleri ve kendilerince hayır gördükleri şeylerde Allah’ın kerih yani çirkin kabul ettiği şeylerin bulunabileceğini haber vermektedir. Buna göre, söz konusu kişilerin, kendisinde Yüce Allah’ın çok ve büyük bir hayır yaratmış olduğu bir şeyi de çirkin görebilecekleri uyarısında bulunulmaktadır. Bu vesileyle, aslında sevmedikleri hanımlarında Yüce Allah’ın onlar için büyük bir hayır yaratmış olması pekâlâ mümkündür.

Bu âyette zikredilen uyarının bir benzeri Bakara 2/216’da şu şekilde zikredilmektedir: “Sizin için hoş olmasa da (kâfirlere karşı) savaş size farz kılındı. Sizin için daha hayırlı olduğu halde bir şeyi sevmemeniz mümkündür. Sizin için daha kötü olduğu halde bir şeyi sevmeniz de mümkündür. Allah bilir, siz bilmezsiniz.” Konuyla ilgili olmak üzere İsrâ’ 17/11’de de şöyle buyrulmaktadır: “İnsan hayrı istediği (gibi) şerri de ister. İnsan çok acelecidir!” Yûnus 10/11’de de benzer bir karşılaştırmaya yer verilmekte, insanların hayır istemedeki acelecilikleri gibi Yüce Allah da şerre acele cevap verseydi süreleri hemen bitirilmiş olurdu; dolayısıyla aralarında hüküm verilir, cezayı hak etmiş olurlardı. Benzer değerlendirmeler yani insanın hayır sandığı bazı durumların kendisi için şer olduğu noktasındaki bilgiler kendisine uzun ömür verilmesi(13) ile dünya malı noktasındaki cimriliğinde(14) de zikredilmektedir.

Yüce Allah bu âyetinde esasında neyin hayır, neyin şer olduğunu kendisinin bildiğini, dolayısıyla insanların da buna itibar etmesi gerektiğini belirtmek istemektedir. Bu durumda kâr-zarar, hayır-şer, iyi-kötü, faydalı-zararlı, doğru-yanlış, hak-bâtıl vs konularda belirleyici olanın Yüce Allah olduğu özellikle vurgulanmak istenmektedir. Allah’ın iyi ve doğru dediği şey iyi ve doğrudur; itibar edilip istenen tavrın sergilenmesi gereken de O’nun bildirdikleridir.

Doğru değerlendirme bütünü bileninkidir; parçayı bilip görenin değerlendirmesi daima eksiktir, yanlışa ve eleştiriye açıktır. Bu yüzden, Yüce Allah insanların sevmedikleri bazı şeylerin onların hayrına, sevdikleri bazı şeylerin de onların şerlerine olabileceğini beyan etmektedir. İnsanların bilgisi parçacıdır; sınırlı ve acizlik içeriklidir; Yüce Allah’ın bilgisi ise bütüncüldür; tam ve mükemmeldir. Öyleyse Allah ne dediyse ona göre hareket etmek daima kazanç vericidir.

ıı. Mehrin Geri Alınmaması Gerekliliği

وَاِنْ اَرَدْتُمُ اسْتِبْدَالَ زَوْجٍ مَكَانَ زَوْجٍ وَاٰتَيْتُمْ اِحْدٰيهُنَّ قِنْطَارًا فَلَا تَاْخُذُوا مِنْهُ شَيْـًٔا اَتَاْخُذُونَهُ بُهْتَانًا وَاِثْمًا مُب۪ينًا “Bir eşin yerine (başka) bir eş değiştirmek (yeni bir eş almak) isterseniz, onlardan birine yüklerle (mehir) vermiş olsanız bile ondan hiçbir şeyi (geri) almayın! İftira ederek ve (böylece) apaçık bir günah işleyerek onu (verdiğiniz mehri) geri alır mısınız!”

Âyetteki وَاِنْ اَرَدْتُمُ ve in eradtüm ifadesi “ve eğer isterseniz”; اسْتِبْدَالَ زَوْجٍ istibdâle zevcin tamlaması “bir eşi değiştirmek, bir eşi boşamak”; مَكَانَ زَوْجٍ mekâne zevcin tamlaması “bir eşin yerine”;وَاٰتَيْتُمْ ve âteytüm fiili “ve verdiyseniz”; اِحْدٰيهُنَّ ihdâhunne tamlaması “onların birine, boşanmak durumunda olan eşe”; قِنْطَارًا kıntâran kelimesi “kantarlar (dolusu mehir)”; فَلَا تَاْخُذُوا fe lâ te‘huzû emri “almayın”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan, o (verdiğiniz)den”; شَيْـًٔا şey’en ifadesi “hiçbir şey”; اَتَاْخُذُونَهُ ete’huzûnehû sorusu “onu alır mısınız”; بُهْتَانًا bühtânen ifadesi “iftira ederek”; وَاِثْمًا مُب۪ينًا ve ismen mübînen tamlaması ise “ve apaçık bir günah olarak” demektir.

Burada boşanan kadınlara daha önce verilmiş olan mehrin geri alınmamasıyla ilgili hüküm gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنْ اَرَدْتُمُ اسْتِبْدَالَ زَوْجٍ مَكَانَ زَوْجٍ وَاٰتَيْتُمْ اِحْدٰيهُنَّ قِنْطَارًا فَلَا تَاْخُذُوا مِنْهُ شَيْـًٔا “Bir eşin yerine (başka) bir eş değiştirmek (yeni bir eş almak) isterseniz, onlardan birine yüklerle (mehir) vermiş olsanız bile ondan hiçbir şeyi (geri) almayın!” Yüce Allah kadınları korumaya yönelik önlemlerle ilgili olarak önce zorla onlara mirasçı olunmamasını, apaçık bir fuhuş işlemeleri durumu hariç, boşanmaya zorlanarak mehirlerinden bir şeylerin geri alınmamasını, kendileriyle iyi geçinilmesini, onlarda hoşlanılmayan şeylerde Allah’ın pek çok hayır yaratabileceğini beyan ettikten sonra, bu defa her şeye rağman boşanma durumunda kalınmışs neler yapılması gerektiğine dair bilgi vermektedir.

Âyetteki mesaj gereği bir kadının yerine başka bir kadın almak istenirse, yani bir hanım boşanıp diğeri ile evlenilirse, boşanan hanıma daha önceden kantarlar dolusu mehir verilmiş olsa da ondan hiçbir şeyin geri alınmaması gerektiği hükme bağlanmaktadır. Bu âyet çok eşliliğin değil de tek eşliliğin tercih edilmesi gerektiğine dair bir işaret olarak da yorumlanabilir.

Âyette geçen زَوْج zevc kelimesi Nisâ’ 4/1’de de belirttiğimiz üzere, “eş”, “hanım” manasına gelmektedir. Zira kadın için erkeğe, erkek için de hanıma bu kelime ile hitap edilmektedir. Âl-i İmrân 3/75’te de geçen قِنْطَار kıntâr kelimesi “hazine”, “yükler dolusu”, “külçe külçe altın”, “çuval dolusu altın, gümüş”, “kantarlarca” gibi anlamlar içermekte ve belli ki çok fazla miktar manasını içermektedir. Bu kelimenin çoğulu olan الْقَنَاط۪ير el-kanâtîr kelimesi Âl-i İmrân 3/14’te zikredilmekte ve “kantarlar dolusu” manasını vermektedir.

Yüce Allah boşanma esnasında ve sonrasında, evlilik aşamasında belirlenip verilen mehrin hiçbir kısmının alınmaması gerektiğini فَلَا تَاْخُذُوا مِنْهُ شَيْـًٔا “Ondan (yani daha önce verdiğiniz mehirden) hiçbir şey almayın” ifadesiyle beyan etmekte ve kadınların korunmasına yönelik bir tedbire daha yer vermiş olmaktadır. Buradaki مِنْهُ minhu ifadesindeki hu zamiri zevc “eş” kelimesine değil de قِنْطَار kıntâr kelimesine gitmektedir. Bu arada شَيْـًٔا şey’en kelimesi olumsuz içerikte ve nekra yani belirteç edatı olmadan kullanıldığı için “hiçbir şey” manasına gelmektedir.

2. اَتَاْخُذُونَهُ بُهْتَانًا وَاِثْمًا مُب۪ينًا “İftira ederek ve (böylece) apaçık bir günah işleyerek onu (verdiğiniz mehri) geri alır mısınız!” Yüce Allah boşanmak üzere veya boşanmış olan hanımlara daha önceden verilmiş olan mehrin geri alınmaması için bilgi vermeye devam etmekte, kadınlara iftira atarak ve apaçık bir haram işleyerek verilen mehrin alınmamasını soru cümlesi şeklinde hükme bağlamaktadır. “Onu alacak mısınız?” demek, “onu almanız olacak şey mi?”, “onu kesinlikle almayın, alamazsınız”, “bu ne çirkin bir iş, bu yapılır mı hiç” demek istemektedir.

Çeşitli âyetlerde(15) geçen بُهْتَان bühtân kelimesi “apaçık iftira” manasına gelmektedir ki maksat önceki âyette istisnaya konu edilen “apaçık fuhuş”a gönderme yapılmaktır. Çünkü orada “apaçık fuhuş” yaparlarsa verilen mehrin bir kısmının alınabileceği beyan edildiği için, bu âyette o kadınların fuhuş yaptıkları şeklinde bir iftiraya başvurulması kınanmaktadır. Bu arada böyle bir fuhuş isnadının aynı zamanda “açık bir de haram” olduğu bildirilmektedir. Pek çok âyette(16) zikredilen اِثْم ism kelimesi de “günah”, “haram” manasına gelmektedir. Demek ki bu türden yalan ve iftira atanlar korkunç bir iftira günahı ile apaçık bir haram yükü yüklenmiş olmaktadırlar.

ııı. Nihaktaki Sözde Durulması

وَكَيْفَ تَاْخُذُونَهُ وَقَدْ اَفْضٰى بَعْضُكُمْ اِلٰى بَعْضٍ وَاَخَذْنَ مِنْكُمْ م۪يثَاقًا غَل۪يظًا “Daha önce birbirinizle içli dışlı olduğunuz ve (kendilerini koruyacağınıza dair nikâhta) sizden sağlam bir söz almış oldukları hâlde onu (verdiğiniz mehri) nasıl geri alırsınız ki!”

Âyetteki وَكَيْفَ تَاْخُذُونَهُ ve keyfe te’huzûnehû ifadesi “onu (verdiğiniz mehri) nasıl alabilirsiniz ki”; وَقَدْ اَفْضٰى ve kad afdâ fiili “içli dışlı oldu, karışmıştı(nız)”; بَعْضُكُمْ ba‘duküm tamlaması “sizden bir kısmınız”; اِلٰى بَعْضٍ ilâ ba‘dın ifadesi “bir kısmına, birbirinize”;وَاَخَذْنَ ve ehazne fiili “ve (o kadınlar) almışlardı”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; م۪يثَاقًا غَل۪يظًا mîsâkan ğalîzan tamlaması ise “ağır bir söz” demektir.

Burada boşanmış hanımlara daha önce verilen mehrin alınmamasıyla ilgili eski günlerin ve verilen sözlerin hatırlanması gerektiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, boşanmış olsalar dahi kadınların korunmasına yönelik önlemlere devam etmekte, boşanan eşlere daha önce verilen mehrin hiçbir şekilde onlardan geri alınmaması için bir başka noktaya dikkat çekmektedir. Bu çerçevede eşlerin birbirleriyle uzun zaman birlikte oldukları ve hanımların onları nikâh yoluyla kendilerini koruyacaklarına dair kocalarından ağır, sağlam ve güçlü bir söz aldıkları, bunca yaşanmışlıklara rağmen mehirlerin geri alınmasının kesinlikle söz konusu edilmemesi gerektiği beyan edilmek istenmektedir.

Buradaki وَكَيْفَ تَاْخُذُونَهُ ve keyfe te’huzûnehû ifadesi “onu (mehri) nasıl alabilirsiniz ki” ifadesi de önceki âyette olduğu gibi “almamalısınız”, “bu olacak bir şey değil” manasına gelmektedir. Ayrıca âyette geçen وَقَدْ اَفْضٰى بَعْضُكُمْ اِلٰى بَعْضٍ ve kad efdâ ba‘duküm ilâ ba‘dın ifadesi “haşir-neşir olmuştunuz”, “kendinizi birbirine adamıştınız”, “birbirinizin mahremi olmuştunuz”, “birbirinize geçmiş, içli dışlı olmuştunuz”, “birbirinizle birleşmiş, başbaşa kalmıştınız” gibi anlamlar içermekte, günümüz kullanımıyla “aynı yastığa baş koymuştunuz” manasına gelmektedir.

Ayrıca وَاَخَذْنَ مِنْكُمْ م۪يثَاقًا غَل۪يظًا ifadesi “Onlar (hanımlarınız) sizden (kendilerini koruyacağınıza, sahipleneceğinize dair) ağır, büyük, etkili bir söz almışlardı” anlamını vermektedir. Nikâhta “Yüce Allah’ın emri, Hz. Peygamber’in kavli” ile alınan hanımların Allah emanet olduğu unutulmamalıdır. Bakara 2/229’da dile getirildiği üzere, beraber oldukları sürece güzelce geçineceklerine, ayrılırken de birbirini memnun edecek şekilde ayrılacaklarına dair bir emrin muhatabı olduklarını unutmamalıdırlar. Hz. Peygamber’in yolu böyle bir sadakat yoludur ve onun diliyle “Siz onları Allah’ın emanetiyle aldınız ve Allah’ın kelimesi ile helallendiniz”(17) buyurarak aynı noktaya dikkat çekmektedir.

İşte Yüce Allah bu iki hatırlatması gereği, boşanmış hanımların eski eşlerinde hatırları ve hatıralarının bulunduğunu beyan ederek, daha önce verdikleri mehirden hiçbir şeyi onlardan geri almamaları gerektiğini ifade etmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Mukâtil b. Süleyman, age., s. 220; Semerkandî, age., I, 288; Taberî, age., IV, 292-294; Zemahşerî, age., I, 277. 2 - Müslim, Hudûd, 13; Semerkandî, age., I, 288; Taberî, age., 293.
• 3 - Bakara 2/286. 4 - Râzî, age., IX, 231.
  • Bakara 2/286
• 5 - Bu bilgi katkısını Prof. Dr. Bayram Kaymak beye borçluyum.
• 6 - Bakara 2/67; Hûd 11/46; Yûsuf 12/33, 89.
  • Bakara 2/67 Hûd 11/46 Yûsuf 12/33 Yûsuf 12/89
• 7 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hıcr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussılet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdile 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 8 - Nisâ’ 4/93, 102; Tevbe 9/100; Ahzâb 33/8, 29, 35, 44, 57, 64; Feth 48/6; Mücâdele 58/15; Talâk 65/10; İnsân 76/31. 9 - Nisâ’ 4/18, 37, 151, 161; İsrâ’ 17/10; Kehf 18/29, 102; Furkân 25/11, 37; Ahzâb 33/31; Feth 48/13; Mülk 67/5; İnsân 76/4. 10 - Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/131, 133; Hadîd 57/21.
  • Nisâ 4/93 Nisâ 4/102 Tevbe 9/100 Ahzâb 33/8 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Ahzâb 33/44 Ahzâb 33/57 Ahzâb 33/64 Fetih 48/6 Mücâdele 58/15 Talâk 65/10 İnsân 76/31 Nisâ 4/18 Nisâ 4/37 Nisâ 4/151 Nisâ 4/161 İsrâ 17/10 Kehf 18/29 Kehf 18/102 Furkân 25/11 Furkân 25/37 Ahzâb 33/31 Fetih 48/13 Mülk 67/5 İnsân 76/4 Bakara 2/24 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/133 Hadîd 57/21
• 11 - Râzî, age., X, 10. 12 - Mukâtil b. Süleyman, age., s. 221; Semerkandî, age., I, 289-290; Taberî, age., IV, 305-307; Zemahşerî, age., I, 480.
• 13 - Âl-i İmrân 3/178. 14 - Âl-i İmrân 3/180.
  • Âl-i İmrân 3/178 Âl-i İmrân 3/180
• 15 - Nisâ’ 4/20, 112, 156; Nûr 24/16; Ahzâb 33/58; Mümtehıne 60/12. 16 - Bakara 2/85, 173, 181, 182, 188, 203, 206, 219; Âl-i İmrân 3/178; Nisâ’ 4/20, 48, 50, 111, 112; Mâide 5/2, 3, 29, 62, 63, 107; En‘âm 6/120; A‘râf 7/33; Nûr 24/11; Ahzâb 33/58; Şûrâ 42/37; Hucürât 49/12; Necm 53/32; Mücâdele 58/8, 9.
  • Nisâ 4/20 Nisâ 4/112 Nisâ 4/156 Nûr 24/16 Ahzâb 33/58 Mümtehine 60/12 Bakara 2/85 Bakara 2/173 Bakara 2/181 Bakara 2/182 Bakara 2/188 Bakara 2/203 Bakara 2/206 Bakara 2/219 Âl-i İmrân 3/178 Nisâ 4/20 Nisâ 4/48 Nisâ 4/50 Nisâ 4/111 Nisâ 4/112 Mâide 5/2 Mâide 5/3 Mâide 5/29 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/107 En‘âm 6/120 A‘râf 7/33 Nûr 24/11 Ahzâb 33/58 Şûrâ 42/37 Hucurât 49/12 Necm 53/32 Mücâdele 58/8 Mücâdele 58/9
• 17 - Müslim, Hacc, 147; Ebû Dâvûd, Menâsik, 56; İbn Mâce, Menâsik, 84; Dârimî, Menâsik, 34; Ahmed b. Hanbel, V, 73.