Müzzemmil Suresi

Müzzemmil sûresi Mekke döneminde risaletin başında indirilmiş olup, 20 âyetten oluşmuş ve adını ilk âyetteki “bürünen, sorumluluk sahibi kılınan kişi” anlamındakiالْمُزَّمِّل el-müzzemmil kelimesinden almıştır. Genel kanaate göre 4. sırada indirildiği kabul edilen bu sûre, bazı âlimlere göre Fâtiha ve ‘Alak’tan sonra 3. sırada inzâl edilmiştir. Bizim kanaatimiz de bu istikamettedir. Resmî olarak yeri 73. sıradır.

Müzzemmil sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Cinn sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. Cinn sûresinde vahyin kapsamı hakkında bilgi verilerek, kulluk bilincine gönderme yapılmakta, sonunda kıyâmete vurgu yapılıp, vahyin gönderilme gerekçesi “insanlara tebliğ” olarak belirlenmektedir. Bu sûrede de vahyin ilk muhatabı olan Hz. Peygamber inşa edilmekte, Cinn sûresiyle benzeşerek, önceki azgın kavimlerden Firavun örneği verilmekte ve kıyâmete dikkat çekilmektedir.

Sûrenin ilk âyetlerinde, Hz. Peygamber’in, zamanı özellikle gece saatlerini nasıl değerlendirmesi gerektiğine, vahyin mahiyetine ve hayatı kuşatıcılığına değinilmekte, Nebî (as)’ın Yüce Allah’a yönelik tutumuna karşı tavrına dair bazı bilgiler verilmekte, peşinden peygamberlerin birtakım sıkıntılarla karşılaşılacağı, bu nedenle davaya sadakatten ayrılmamak gerektiği üzerinde durulmaktadır.

11. âyetten itibaren, inkârcılara karşı ilâhî iradenin müminlere destek olacağı müjdesi verilmektedir. Azabın şiddetine ve azgınlık yapanların sonunun nasıl olacağına da dikkat çekilerek muhataplar bilgilendirilmekte, insanlığın risaletle buluşturulduğuna, Hz. Mûsâ gibi Hz. Muhammed’in de muhataplarına gönderildiğine, Firavun’un isyanınna ve bunun sonucunda cezalandırılmasına değinilmektedir.

17. âyetten itibaren, çocukları ak saçlı ihtiyara çevirecek bir güne karşı duyarlılık ile göğün yarılması ve ilâhî vaadin gerçekleştirilmiş olacağına dikkat çekilmektedir. Son âyette ise, müminlerin geceyi nasıl değerlendirdiği hatırlatılmakta, Yüce Allah’ın kudretine vurgu yapılmakta ve Kur’ân kıraatinin önemi iki kez gündeme getirilmektedir. Namaz, zekât ve ekonomik yardımlaşmanın gereğine değinildikten sonra, kişilerin dünyada yaptıklarını mahşerde karşılarında hazır bulacakları belirtilerek, Yüce Allah’a yönelik bağışlanma dileği ve O’nun merhamet sahibi olduğu müjdelenmekte ve sûre sona erdirilmektedir.

Sûrenin 20. âyetinde müminlerin gecelerini nasıl değerlendirdikleri, en zor zamanlarda bile neleri yapmaları gerektiği, yaptıkları fedakarlıkların mahşerde çok daha hayırlıları şeklinde onlara verileceği müjdelenmektedir.

Sûrenin son âyeti, önceki 19 âyete göre çok daha uzundur ve içerik olarak da oldukça farklıdır. Âlimlerimizin bir bölümü bu âyetin daha sonraki dönemlerde indirildiğini benimsemiştir. Bu yaklaşım gereği bu zaman aralığı bazılarına göre 1 yıl, bazılarına göre 10 yıl, Hz. Ayşe’ye göre ise 8 aydır. Diğer bazıları ise âyetin Medine’de indirildiğini ifade etmişlerdir. Bunların gerekçesi, âyette yer alan “Allah yolunda savaşacaklar” ifadesidir. Hâlbuki söz konusu cümlelerin başındaki سَيَكُونُ seyekûnü “ileride olacak, meydana gelecek” ifadesinde “gelecek zaman” anlamı veren sîn edatı bulunmaktadır. Dolayısıyla bu âyetin mucizevî bir şekilde gelecek döneme ait bir bildirimde bulunduğu açıktır. Âyetin üslubu ve ele aldığı konular itibariyle, ilk grup âyetten daha sonra indirildiğinde şüphe yoktur; ancak bunun Medine dönemine kadar uzatılması da ikna edicilikten uzaktır.

a) Gece Kalkış ve Kur’ân Kıraati

Yüce Allah, sûrenin 20. âyetinin ilk bölümünde sûrenin ilk âyetlerindeki “geceleyin kalkıp Kur’ân okumak” emrini yeniden gündeme getirmekte ve bunu başta Hz. Peygamber olmak üzere müminlerin yerine getirdiğini bildiğini beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın zamanı takdir edip yarattığı ifade edilerek herkesi ilgilendiren bir emre rağmen bazı eksikliklerin de olabileceği belirtilerek, oluşacak kabahat veya günahlardan dolayı Yüce Allah’ın tevbeleri kabul edeceği bildirilmekte, özellikle Kur’ân’ın kıraat edilmesi emredilmektedir.

ı. Geceleri Üç Kez Kalkanlar

اِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ اَنَّكَ تَقُومُ اَدْنٰى مِنْ ثُلُثَيِ الَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَآئِفَةٌ مِنَ الَّذ۪ينَ مَعَكَ “Şüphesiz ki Rabbin, senin ve beraberinde bulunan bir grubun gecenin üçte ikisinden daha az bir kısmında, yarısında ve üçte birinde kalkmakta olduğunu biliyor.”

Âyetteki اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir, bilmektedir”; اَنَّكَ enneke ifadesi “muhakkak ki sen”; تَقُومُ tekûmu fiili “ayaktasın, senin ayakta olduğunu”; اَدْنٰى ednâ kelimesi “yakınında, daha azında”; مِنْ ثُلُثَيِ الَّيْلِ min sülüseyi’l-leyli tamlaması “gecenin üçte ikisinden (azında)”;وَنِصْفَهُ ve nısfehû ifadesi “ve yarısında(n azında)”;وَثُلُثَهُ ve sülüsehû sözcüğü “ve üçte birinde(n azında)”; وَطَآئِفَةٌ ve tâifetün kelimesi “ve (şöyle) bir grubun da, bazı insanların da”; مِنَ الَّذ۪ينَ مَعَكَ minellezîne me‘ake ifadesi ise “seninle birlikte olanlardan” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in ve ilk müminlerin gecelerini nasıl değerlendirdikleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, âyetin ilk cümlesinde, sûrenin başındaki “geceleyin üç kez kalkmak” şeklindeki emriyle ilgili olarak, gecenin üç vaktine dikkat çekmektedir. Bunlar, gecenin üçte ikisinden daha az bir vakti, yarısı ve üçte biridir.

Bu arada, özellikle bu âyette muhataplara yönelik yer alan emirlerdeki kullanımların hepsinin çoğul getirilmesi, bu noktada bütün müminlerin sorumlu tutulduğunun çok önemli delillerindendir.

1. Âlimlerimiz özellikle âyetteki اَدْنٰى ednâ kelimesinin cümledeki konumunu tartışmışlardır. Bir kısım âlimimize göre Hz. Peygamber ve beraberindeki müminler gecenin üçte ikisinden, yarısından ve üçte birinden azını ayakta geçirmekteydiler. Bu tercihte اَدْنٰى ednâ kelimesi, “azını” anlamını vermekte ve kendisinden sonra gelen üç zaman ifadesini de ilgilendirmektedir. Buna göre نِصْف nısf ile ثُلُث sülüs kelimeleri kesra “esre” okunarak başlarındaki vâv edatı ثُلُثَي sülüsey kelimesine bağlı kabul edilmektedir.(1)

Buna göre, gecenin üçte ikisinden azını ayakta geçirmek, yarısının ve üçte birinin azını ayakta geçirmekle çelişmektedir. Çünkü bir kişi bir gecede bu üçünü bir arada yaşayamaz; bu mümkün değildir. Bu nedenle, zorunlu olarak âyette kastedilenin “bir seçenek sunmak” olduğunu ifade etmişlerdir. “Bazen gecenin üçte ikisinden azını, bazen yarısından azını, bazen de üçte birinden azını ayakta geçirdikleri” sonucunu elde etmişlerdir.

2. Âyetteki اَدْنٰى ednâ kelimesini “azında” anlamına alırsak bir sorun olmadığını görürüz. Çünkü gecenin üçte ikisinden azında, yarısında ve üçte birinde ayağa kalkmak, bir gecede üç kez kalkmayı ifade eder ki bunda anlaşılmayacak bir durum yoktur. Zaten sûrenin başındaki emirde yer alan ev edatlarının “ve” anlamına alınması gerektiğine dikkat çekerek, iki âyet grubu arasında herhangi bir anlam çelişkisinin bulunmadığını belirtmiştik.

Biz bu sûrenin ilk âyetlerinde “bir gecede üç defa kalkmanın gerekliliğini” anlamaktayız. Ancak her kalkışta ayakta ne kadar kalınacağına değinilmediğini, toplam olarak gecenin yarıdan fazlasını ayakta geçirmekten bahsedildiğini düşünmekteyiz. İlk etapta zor gibi görünse de alışılınca bu durumun hiç de zor olmadığı fark edilecektir.

Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette başta Hz. Peygamber olmak üzere, emir doğrudan kendilerine yönelik olmasa da, mümin grubun bunu başardığını haber vermektedir. Demek ki Hz. Peygamber ve müminler sûrenin ilk âyetlerindeki emri “gecede üç kez kalkmak” şeklinde anlamış ve öyle uygulamışlardı. Zâriyât 51/17-18’de muttakîlerin özelliklerinden söz edilirken, onların geceleyin çok az uyudukları ve sahurlarda bağışlanma dileğinde bulundukları beyan edilmektedir.

Secde 32/15’te de “Yüce Allah’ın âyetlerine gerçekten inananların, âyetler kendilerine hatırlatıldığında saygıyla yere kapanıp boyun büktükleri ve kibir göstermeyerek Rablerine hamd ile O’nu tesbih ettikleri” belirtilmektedir. Devamında Secde 32/16. âyette “bu kişilerin geceleri yataklarından ayrıldıkları, korku ve ümit içerisinde Rablerine yalvardıkları” ifade edilmektedir.

Âl-i İmrân 3/17, 113, Zümer 39/9, İnsân 76/26 gibi âyetlerde de hep bu istikamette bilgiler verilmektedir. Demek ki, İslâm inanışında geceleri hep uyumak değil, onu gerektiği kadar uyanıklıkla değerlendirmek diye bir yükümlülük vardır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette hatırlatılan husus bu olsa gerektir.

3. Bu arada وَطَآئِفَةٌ مِنَ الَّذ۪ينَ مَعَكَ ifadesindeki طَآئِفَة tâifetün kelimesinin kimleri ifade ettiği de önemlidir. Buna göre genelde âlimlerimiz âyetteki مِن min edatına ba‘diyyet “bir kısmı” anlamı vermişler ve bir grup müminin geceleyin Hz. Peygamber gibi davrandığını ileri sürmüşlerdir.

Bu görüşe göre, zaten sayıları az olan mümin topluluktan bazılarının bu uygulamayı terk ettikleri sonucu çıkar ki, biz ilk dönem sahâbîlerinde böyle bir istisnanın bulunduğu fikrine pek sıcak bakmamaktayız. Hz. Peygamber’in gönül arkadaşları en ileri düzeyde fedakârlık yaparak, bu dinin günümüze kadar ulaşmasında çok büyük bir hizmet yapmışlardı.

Daha sonraki dönemler için birtakım sıkıntılar meydana geleceğini zaten âyetteki hükmün hafifletilmesinden anlamaktayız. Ciddi mazeretler olduğu zaman insanların hüküm hafifletilmesinden yararlanabileceğini söylemeye gerek bile yoktur; bu zaten bir haktır.

Bu nedenle, âyetteki طَآئِفَة tâifetün kelimesinin o günkü bütün müminleri içerdiğini, مِن min edatının da beyâniye anlamında kabul edilebileceğini ifade etmeliyiz. Nitekim Râzî bu ifadeyi tefsir ederken, müminler içerisinden ayrı bir grup olarak değil de “senin geceleyin kalkan ashâbın” şeklinde ifadeler kullanmıştır.(2)

Böyle olunca, Hz. Peygamber’in dava arkadaşlarının tıpkı onun gibi fedakâr insanlar olduğunu, ona yönelik bir emri kendilerine de verilmiş kabul ederek, gecelerini vahiy ile değerlendirdiklerini söylemek durumundayız. Onlar bu durumu çok ciddi bir şekilde uyguladıkları için övgüye mazhar olmuşlardır. Ancak Yüce Allah bazı sıkıntıların ve mazeretlerin de devreye girebileceğinden hareketle, âyetin ileriki cümlelerinde bu hükmü hafiflettiğini beyan etmektedir.

Hükmün hafifletilmesi demek, mazeretlerin devreye girmesi nedeniyle bu zorluğun en azından bazı insanlar için gevşetilmesi demektir. Mekke’nin ağır şartları göz önüne alındığında, bu uygulamanın herkes tarafından aynı ölçüde gerçekleştirilemeyeceği anlaşılmakta, bu nedenle bir hafifletilmeye gidildiği görülmektedir. Mesele hükmün hafifletilmesidir; yoksa tamamen ortadan kaldırılması değildir. Bu nedenledir ki, âyetler arasında neshin gerçekleştiği iddiasını hiçbir şekilde kabul etmemekteyiz.

ıı. Gece ve Gündüzün Takdîr Edicisi

وَاللّٰهُ يُقَدِّرُ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ “Allah gecenin ve gündüzün ölçüsünü belirler.”

Âyetteki وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يُقَدِّرُ yukaddiru fiili “takdir eder, ölçüye kavuşturur”; الَّيْلَ el-leyle kelimesi “geceyi”; وَالنَّهَارَ ve’n-nehâra sözcüğü ise “ve gündüzü” demektir.

Burada Yüce Allah’ın gece ve gündüzü yaratıp takdir eden kudret olduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, gece ve gündüzün düzenini belirleyen, gece ile gündüzün saatlerini takdir eden, onları vasıtasız bir şekilde bilip belli bir düzene kavuşturan yegâne zattır. Bu takdir işleminde başka hiçbir varlığın hiçbir şekilde müdahalesi yoktur. Şimdilerde insanlar belli araçlarla gece ve gündüz hakkında belli bir düzeyde bilgiye sahip olsalar da bu bilgilerin sistemini şekillendirenler kendileri değillerdir.

İnsanlar belli ölçülerde ve çeşitli araçlar kullanarak, bazen yanılgı da içerecek şekilde bilgiye ulaşmış olabilirler; bunun yadırganacak bir tarafı elbette yoktur. Kaldı ki aklını kullanarak doğru bilgiye ulaşmak bizâtihi Yüce Allah’ın müminlere emridir. Ancak ulaşılan bilgileri nihai bilgiler şeklinde anlamamak gerekir. Çünkü her bilenin üzerinde daha iyi bilen biri vardır ki o da Yüce Allah’tır.(3)

Yüce Allah hem gece ve gündüzü yaratan, sistemini kuran ve işleyişi devam ettiren güçtür; hem de gece ve gündüzde olup biten her şeyi bütün ayrıntılarıyla bilen yegâne kudrettir. Ayrıca, içerisinde kalkmaya konu edilen gecenin bölümlerini iyiden iyiye belirleyen de sadece O’dur.

Ne zaman ne yapılması gerektiğinin kararını sadece Yüce Allah vermektedir. İşte âyette sözü edilen “Yüce Allah’ın tek takdir edici” olduğu ifadesi, bütün zamanları O’nun yarattığını ve sistemini kendisinin sürdürdüğünü göstermektedir. Ayrıca gece ve gündüz ölçeğinde zamanın nasıl değerlendirilmesi gerektiğini de yine sadece O belirleyebilir; bu konuda başkasının müdahale şansı, imkânı ve hakkı yoktur.

ııı. Mazeretlerin Dikkate Alınması

عَلِمَ اَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَيْكُمْ “O, sizin bunu (tamamen) sayamayacağınızı bilmiş ve (bunun için) tevbenizi kabul etmiştir.”

Âyetteki عَلِمَ ‘alime fiili “bilmiştir, bilmektedir”; اَنْ لَنْ تُحْصُوهُ en len tuhsûhu ifadesi “onu asla ve asla (tam olarak) sayamayacağınızı, tespit edemeyeceğini, ona güç yetiremeyeceğinizi”; فَتَابَ fe tâbe fiili “tevbesinizi kabul eder, kabul etmiştir”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi ise “size yönelik, sizin” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanların zamanı tam hesap edememeleri nedeniyle işledikleri hataları bağışlayacağı gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah, müminlerin gece kalkışlardaki dikkatlerini devam ettiremeyeceklerini bildiğini ve bu nedenle muhtemel hatalarını bağışlayacağını beyan etmektedir. Bu cümledeki لَنْ تُحْصُوا len tuhsû fiili, müminlerin gece ve gündüzün her birinin zaman açısından parçalarını, yani istenen vakitlerin zamanlarını tam olarak belirleyemeyeceklerini, bir anlamda buna güçlerinin yetmeyeceğini ifade etmektedir.(4)

Müfessir Mukâtil, müminlerin bu zamanı tam bilememek endişesiyle gece sabaha kadar namaz kıldıklarını, ayaklarının şiştiğini ve renklerinin değiştiğini nakletmektedir.(5) Güç yetirilemeyecek bir şeyin emredilmesi doğru olmadığı için, âlimlerimiz bunun “zor bir şekilde yerine getirilmek” anlamına geldiğini belirtmişlerdir.(6) Gece ibadetlerinin uzunluğu nedeniyle, bunu tam yapamayanların istenileni yerine getirebilmek için geceleri uzatamayacakları, gece ve gündüzü takdir ve tayin yetkisinin sadece Yüce Allah’ta olduğu beyan edilmektedir.

Âyette zikredilen لَنْ تُحْصُوا len tuhsû ifadesinin başındaki لَنْ len edatı, müminlerin bunu yapamadıklarını değil, ileride yapamayacaklarını ifade etmektedir. Gerekçe de âyetin devamında belirtildiği gibi “hastalıklar”, “yolculuklar”, “rızık temini çalışmaları” ve “Allah yolunda savaş gibi” çeşitli meşguliyetler olarak ifade edilmektedir. Buradan hareketle, bu âyetin sûrenin başındaki hükmü kaldırdığı şeklindeki kanaatleri doğru bulmadığımızı özellikle belirtmek istiyoruz.

Bu âyetteki لَنْ تُحْصُوا len tuhsû ifadesinin “küçümsememek” anlamına geldiği de beyan edilmekte ve konuya farklı bir bakış açısı sunmaktadır.(7) Bu durumda gecenin vakitlerini sayamamaktan değil, aksine verilen görevi sadakatla yapamamaktan söz edildiği anlaşılmaktadır.

Bu görüş âyetin ilk cümlesindeki mesajla birlikte düşünüldüğünde ilk etapta göze hoş gelmektedir. Ancak âyetin devamında yer alan mazeret grupları ve fiilin başındaki len edatı bunun ileriye yönelik bir davranış olduğunu ve görevi tam yapamamayı ifade ettiğini göstermektedir.

b) Bize göre, âyette sözü edilen husus, ileride yaşanacak bir kısım zorunlu meşguliyetlerle ilgilidir. Bu durumun, bazı insanların geceleri istenen ölçüde tam olarak ibadetle değerlendirememelerine neden olacağını haber vermektedir.

Yüce Allah, birtakım zorunluluklar nedeniyle gecelerini istenildiği şekilde değerlendiremeyenlere merhametiyle muamele edeceğini ve onların tevbelerini kabul edeceğini kendilerine bildirmektedir. Âyette tevbenin kabulünden söz edilmesi, söz konusu ifadelerin bütün müminlere yönelik bir emir olduğunun ve istenen görevin tam anlamıyla yapılamamış olduğunun bir delilidir.

ıv. Kalkınca Yapılacak İş

فَاقْرَؤُ۫ا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْاٰنِ “Kolay olan zamanda Kur’an’dan okuyun!”

Âyetteki فَاقْرَؤُ۫ا fakraû emri “kıraat edin, anlayarak okuyun”; مَا تَيَسَّرَ mâ teyessera ifadesi “kolay olanı”; مِنَ الْقُرْاٰنِ mine’l-kur’âni ifadesi ise “Kur’ân’dan, vahiyden” demektir.

Burada geceleyin kalkılınca ne yapılması gerektiği gündeme getirilmektedir.

Sûrenin bu son âyetinde artık gece kalkılmamasından söz edilmemektedir. Sadece geceleyin istenen kalkışlarda saatin tam tutturulamayabileceğine gönderme yapılarak, yine de Kur’ân kıraatine devam üzerinde durulmaktadır. Zaten sûrenin başında gece kalkılınca emredilen şey, Kur’ân’ın tertîl üzere okunmasıdır.

Durum böyle olunca, geceleri kalkmayla ilgili hükmün devam etmekte olduğu, ancak bazı zorunlu hallerde bunu tam anlamıyla başaramayanların da, kalktıklarında Kur’ân kıraatine devam etmeleri gerektiği beyan edilmektedir.

1. فَاقْرَؤُ۫ا fakraû “Kıraat edin!” Bu emirle istenen şey nedir? Bu konuda farklı değerlendirmeler yapılmaktadır:

a) Gece kalkılınca yapılması istenen şeyin “namaz kılmak” olduğu, dolayısıyla âyetteki kıraatin de “namazda Kur’ân okumak” olduğu çeşitli âlimlerimiz tarafından ileri sürülmektedir.(8)

Elbette namaz kılarken Kur’ân da okunmaktadır. Meseleye bu açıdan bakıldığında maksadı böyle anlayanlara hak verilebilir. Ancak sûrenin ilk âyetlerinde de olduğu gibi, gece kalkılınca yapılması istenen iş, “Kur’ân üzerinde düşünmektir, zihin yormaktır, vahyi anlamaya ve onunla bütünleşmeye çalışmaktır.” Bunu yaparken insanlar namaz da kılabilirler, bunda herhangi bir sakınca zaten yoktur, olamaz da.

Buradaki emri direkt olarak “namaz kılmak” şeklinde anlayınca, Kur’ân’da namazı ve vakitlerini emreden âyetlerle bu âyet arasında zaman ve vakit açısından farklılıklar olduğu için, bu defa âyetlerin birbirini nesh ettiği sonucu kaçınılmaz olmaktadır. Âyetlerin birbiriyle zıt hükümler içermesi bir çeşit ihtilaf olduğu ve Kur’ân’da hiçbir şekilde ihtilaf bulunamayacağı Yüce Allah tarafından ilan edildiği için,(9) konuyu bu yöne çekmeyi doğru bulmamaktayız.

Esasında âyetin devam eden kısmında namaz kılmayla ilgili emir zaten doğrudan وَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ “Namazı kılınız” şeklinde yer almakta ve namazın önemi müminin gündemindeki yerini korumuş olmaktadır. Durum böyle olunca, söz konusu kıraat emrini namazdan farklı anlamanın gerekliliği ortaya çıkmaktadır.

b) Yine âlimlerimiz tarafından âyetteki maksadın her gece “50 veya 100 âyet okumak” olduğuna dair görüşler de nakledilmektedir. Hatta geceleri 100 âyet okuyanlarla Kur’ân’ın tartışmayacağı, onların kânitîn’den, yani “Allah’a boyun bükenlerden yazılacağı” belirtilmektedir.(10)

Âlimlerimizin naklettiği bu görüş, âyetteki kelime kullanımına ve sûredeki konu bütünlüğüne çok daha uygundur. Çünkü bu sûrede vahyin gündeme taşınması ve hayatı inşa ediciliği temel konu olarak belirlenmektedir. Bu nedenle, âyetlerdeki kelimelerin kullanıldığı asıl anlamları öncelemek, mesajı daha iyi ve daha doğru anlamada son derece önemlidir.

Âyette sözü edilen kıraat eylemi, tilâvet ve tertîlden farklıdır. Tefsirimizin ilk cildinin Giriş kısmında ve bu sûrenin dördüncü âyetinde geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, kıraat bir anlamda aklın ve zihnin okumasıdır, entelektüel bir eylemdir. Sanıldığı gibi Kur’ân’ı anlamadan okumak kıraat değildir, o bir çeşit tilâvettir. Burada emredilen ise kıraattir; yani Kur’ân mesajları üzerinde uzun uzun düşünüp, onun hayata yansıtılması için gereken hassasiyetin gösterilmesidir.

Şimdilerde “Kur’ân okumak” denilince kıraat, tertîl ve tilâvet ayırımı yapılmadığı için, herkes onun okunmasını lafızlarının tekrar edilmesi şeklinde anlamaktadır. Oysa âyette emredilen husus onun kıraatidir, yani üzerinde düşünülmesi ve kafa yorulmasıdır. Bu nedenle, buradaki emri sadece metnin okunması olarak anlamlandırmak yeterli değildir.

2. مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْاٰنِ “Kolay olan zamanda.” Bu cümle şöyle de anlaşılabilir: “Kur’ân’dan kolay olanı (kıraat edin)!” Bu ifade hakkında bazı hatırlatmalarda bulunmak gerekmektedir.

a) Cümledeki مِنَ الْقُرْاٰنِ ifadesindeki min edatını beyâniye anlamına aldığımızı da özellikle belirtmek durumundayız. Dolayısıyla yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ifadeyi “O halde, zaten kolay olan Kur’an’ı kıraat edin” şeklinde tercüme ettik.

b) Yüce Allah, Kur’ân’ın anlaşılması ve öğütlerinden yararlanılması için onu kolaylaştırdığını beyan etmektedir. “Doğrusu Biz bu Kur’ân’ı ders alınsın diye kolaylaştırdık; öyleyse ders alan var mı?” İşte bu ifade Kamer sûresinde dört kez yer almaktadır.(11) Aynı âyetin dört kez hatırlatılması konunun öneminden kaynaklanmaktadır. Bu mesaj, insanlara yol göstersin diye indirilmiştir. Bu nedenle vahyin kolay olması gerekliydi, zaten kolaylaştırılarak da indirilmiştir.

Yüce Allah, bu vahyi Hz. Peygamber’in diliyle veya onun diline kolaylaştırdığını beyan ederek, gerekçesini “muttakîlerin müjdelenmesi”, “sorumsuzluk yapanların uyarılması” ve “insanların öğüt alması” şeklinde belirlemiştir.(12) Vahiy anlaşılsın ve üzerinde düşünülsün diye Kur’ân’ın kolaylaştırıldığı, vahyin sanıldığı gibi zor olmadığı açıkça ortaya konulmaktadır.

c) Bu ifade Kur’ân’ın bazı bölümlerinin kolay, bazılarının ise zor ulaşılabilir olduğu sonucunu verebilir. Dolayısıyla muhataplar vahyin indirilmeye başladığı ilk dönemlerde Kur’ân metninin her tarafını aynı kolaylıkta göremiyor, hatta vahyin yazılı olduğu malzemeler herkesin elinde yaygın olmadığı için onlara kolayca ulaşamıyor olabilirlerdi. Bu nedenle, “Kur’ân’dan kolayınıza geleni kıraat edin” anlamı vahyin ilk dönemleri için doğrudur ve “vahyin kolayca elde edebileceğiniz kısmını alın okuyun” mesajı öne çıkmaktadır.

Sonuç olarak şunu söyleyelim: Geceleri kalkıldığında, Yüce Allah tarafından kolaylaştırılmış olan Kur’ân’ı kıraat etmek, onun üzerinde derin derin düşüncelere dalmak ve onu hayatın merkezine almak âyette emredilen asıl görevdir. Bu görev her zaman Müslümanların önündedir; gereği gibi davranmak da ideal olana ulaşmaya çalışmaktır.

Ancak, ideale ulaşılamıyorsa onu büsbütün terk etmek ise kesinlikle doğru değildir. Bu nedenle, Yüce Allah geceleri kalkma noktasında arzu edilen düzeyi gerçekleştiremeyenlerin bulunabileceğini beyan ederek, onları bağışlayacağını ifade etmekte, ideale ulaşamamanın nedenlerini de âyetin devam eden cümlelerinde dile getirmektedir.

b) Muhtemel Bazı Mazeretler

Yüce Allah, sûrenin son âyetinin bu bölümünde geceleyin istenen ölçüde kalkılamamasının gerekçelerini saymakta ve şöyle buyurmaktadır: “İçinizde hastalar bulunacağını, bir kısmının Allah’ın lütfundan (rızık) aramak üzere yeryüzünde sefere çıkacağını, diğer bir kısmının da Allah yolunda savaşacağını (Allah) bilmektedir.”

ı. Hastalıklar

عَلِمَ اَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضٰى “İçinizde ileride hastalar olacağını bilmektedir.”

Âyetteki عَلِمَ ‘alime fiili “bilmektedir”; اَنْ سَيَكُونُ en seyekûnü ifadesi “ileride olacaktır”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizin içinizden, sizden”; مَرْضٰى mardâ kelimesi ise “hastalar” demektir.

Burada gece kalkışla ilgili insan hayatında meydana gelebilecek en temel yani “ilk” mazeret olarak “hastalık hali” gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah özellikle gece kalkıp zamanı vahiy ile değerlendirmenin gerekliliğine değinmiş ve bazı Müslümanların bu konuda gerekeni tam yapamayabileceğinden söz etmişti. Şimdi de bu konuda ne tür mazeretlerin söz konusu olabileceğini hatırlatmakta ve Müslümanların belki de Medine dönemi hakkında bazı saptamalarda bulunmaktadır.

Hastalıklar nedeniyle, muhatapların arzu edilen görevi ideal olarak yerine getirememesi sonucunda kendilerini cezalandırmayacağını, onları bağışlayacağını beyan etmek istemektedir. Gece vakitlerinde kalkamayanların veya emredildiği sayıda ve zaman sürecinde bunu başaramayanların sahip olabileceği mazeretlerden birisi “hastalık hali”dir.

Yüce Allah, burada gözden kaçırılmaması gereken temel noktaya dikkat çekmekte, hastalara yönelik bazı farklı hükümler koyduğunu, yani sağlam olanlara göre biraz daha esnek davranabilecekleri serbestîsi tanıdığını bildirmektedir.

Bu çerçevede Kur’ân’da, hastalara zorluk çıkarılmayacağı ve onların yokuşa sürülemeyeceği ifade edilmektedir.(13) Oruç tutamama hallerinden birisi “hastalık” durumu olarak belirlenmektedir.(14) Benzer bir mazeret Hac sırasında saçların traş edilmemesinde de söz konusudur.(15)

Teyemmümün uygulanabileceği şartlar içerisinde “suyun kullanılamaması”, “su ile abdest alamama” mazeretlerinden birisi de hastalık halidir.(16) Ayrıca, savaşa katılamama(17) ve savaş halinde cephede namaz kılarken silahları bırakma mazeretlerinden birisi de yine hastalıktır.(18)

Bütün bu âyetlerde de görüldüğü üzere, Yüce Allah hastalığı bazı hükümlerden muaf sayma veya hükümlerde esneklik yapma sebebi olarak tanımlamaktadır. İşte bu genel bakışa uygun olarak, geceleri istenen vakitlerde kalkamama mazeretlerinden ilki “hastalık”tır; belli ki bu noktada “hastalar” ilk mazeretliler olarak belirlenmiş olmaktadır.

ıı. Rızık Temini İçin Yapılan Yolculuklar

وَاٰخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْاَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ “(İçinizden) bir kısmının Allah’ın lütfundan (rızık) aramak üzere yeryüzünde sefere çıkacağını da (bilmektedir).”

Âyetteki وَاٰخَرُونَ ve âharûne kelimesi “ve diğerleri, bir kısmı”; يَضْرِبُونَ yadribûne fiili “yolculuk yapacak”; فِي الْاَرْضِ fil-ardı ifadesi “yeryüzünde”; يَبْتَغُونَ yebteğûne fiili “isteyerek, elde etmek üzere”; مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ min fadlillâhi tamlaması ise “Allah’ın fazlından, ikramından, ihsanından” demektir.

Burada geceleri kalkma emrinin tam olarak yerine getirilememesi konusundaki “ikinci” mazeret “rızık temini için yapılan yolculuklar” olduğu gündeme getirilmektedir.

İnsanlar hayatlarını devam ettirebilmek ve ailelerinin geçimini temin etmek için elbette çalışmalı ve kendi ihtiyaçlarını karşılamaya gayret etmelidirler. Bu nedenle, helal rızık temini için uğraşmak Yüce Allah’ın başka bir emridir.

1. Yüce Allah konuyla ilgili bazı âyetlerde şu gerçekleri hatırlatmaktadır: Gündüz vakitlerinin Allah’ın âyeti kılınmasının gerekçesi, insanların rızık temini olarak açıklanmaktadır.(19) Cuma namazı sonrasında yapılacak en önemli işin “Allah’ın lütfundan payımıza düşeni talep etmek” olduğu beyan edilmektedir.(20) Hac ibadeti esnasında “rızık temini için çalışanlara herhangi bir sorumluluk yüklenmeyeceği, yani o mevsimde bile ticaret yapılabileceği” belirtilmektedir.(21)

Denizlerin ve gemilerin insanların emrine verilme gerekçesi de “Allah’ın yarattığı rızıklardan yararlanmak, onları bulmak” şeklinde belirlenmektedir.(22) Bu âyetlerde de görüldüğü gibi, Allah’ın insanlar için yarattığı rızıklardan yararlanmak için çalışmak, çok önemli bir kulluk göstergesidir.

a) İslâm, helalinden mal kazanmayı ve o malı Allah yolunda harcamayı öngören bir dindir. Bu nedenle, Hz. Peygamber, “zengin ve güçlü mümin, zayıfından daha hayırlıdır” buyurmuştur.(23) İnfâk ve bu bağlamda zekât, sadaka, fitre, fidye ve kefaret gibi ekonomik içerikli ibadetler, Müslümanın zengin, yani varlıklı olmasıyla yerine getirilebilir. Bu nedenle, zengin olmak için çalışmak, malı Yüce Allah’ın yarattığı ve onu insan için bir imtihan aracı kıldığı bilincini kaybetmeden helal rızık için gayret etmek önemli bir duyarlılıktır.

b) Esasında yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki bu ifade, Allah yolunda savaş yapmanın öncesinde veya beraberinde yer aldığı için, “cihâd etmek” ile “helal rızık temini için çalışmak” arasında önemli bir yakınlık bulunduğunu söylemek de hatalı değildir.

c) Burada gözden kaçırılmaması gereken diğer bir husus da şudur: Rızık temini için çalışmak elbette önemlidir; ancak bu rızkı Yüce Allah’ın yarattığı bilincinde olmak şartıyla. Müslüman, hayatında Allah’ın müdahil olmadığı bir alan veya zaman bulunmadığını bilen ve buna göre davranan adam olma şuurunu kaybetmemelidir.

Allah bilincini kaybetmeyip rızık kavramını Yüce Allah’ın iradesiyle buluşturmak, bu uğurda yapılacak çalışmaları ve ortaya konulacak gayretleri ibadet mesabesine yükseltecektir. Müzzemmil sûresinin yedinci âyetinde dile getirilen “Senin için gündüz uzun uzun meşguliyetler vardır” ifadesini, “gece vahiy ile inşa olan insanın gündüz yaşayacağı meşguliyetler ibadete ve tesbihe dönüşür” şeklinde anlamamızın bir gerekçesi de budur.

Diğer işlerin ibadete dönüşmesi onları Allah rızası için yapma şartına bağıdır. Bu nedenle Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ “Allah’ın ikramından aramak” ifadesine yer vermiştir.

2. Müfessirlerimiz helal yollardan rızık elde etmek için çalışmanın gereği ve önemi hakkında çeşitli rivayetler aktarmaktadırlar. Bu vesileyle biz de birkaç tanesini hatırlatmak istiyoruz:

İbrâhim’in Alkame’den naklettiği rivayete göre, Rasûlüllah (as) şöyle buyurmuştur: “Bir beldeden bir diğerine gıda götürüp de onu o günün fiyatına satan bir kişinin Allah katındaki konumu mutlaka şehitler mertebesinde olur.” Bu ifadesinden sonra Nebî (as) Müzzemmil sûresinin bu son âyetini okumuştur.(24)

İbn Mes‘ûd da şunları belirtmiştir: “Her kim bir şehirden Müslümanların yaşadığı başka bir şehre, sabrederek ve sevabını Allah’tan umarak bir şeyler getirir de onu o günün fiyatına satarsa, Allah katında şehitler mertebesine yazılır.”(25)

Sayısını çoğaltabileceğimiz bu rivayetlerden anlaşıldığına ve âyette “rızık için çalışanlar” ile “Allah yolunda savaşanlar” yan yana zikredildiğine göre, demek ki, helal rızık temini için çalışmak cihâdla benzeşen bir öneme sahiptir.

Böyle bir emir söz konusu olduğu için, başka bir emrin tam hakkıyla yerine getirilememesinden doğacak sorumluluk Yüce Allah tarafından bağışlanacaktır. Âyetteki temel mesajlardan birisi de budur.

ııı. Yüce Allah Yolunda Cihâd

وَاٰخَرُونَ يُقَاتِلُونَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “Diğer bir kısmının da Allah yolunda savaşacağını (bilmektedir).”

Âyetteki وَاٰخَرُونَ ve âharûne kelimesi “ve diğerleri, bir kısmı”;يُقَاتِلُونَ yukâtilûne fiili “savaşacaklar”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması ise “Allah yolunda” demektir.

Burada yani sûrenin bu son âyetinde dile getirilen mazeretlerin “üçüncüsü” ise “Allah yolunda savaşmak” şeklinde gündeme getirilmektedir.

Cihâd, Müslümanın hayatında çok önemli bir yer tutacağı için, vahyin ilk dönemlerinde onların bu gerçeğe hazırlıklı olması gerektiği kendilerine önceden haber verilmektedir.

Âyette kullanılan kelime يُقَاتِلُونَ yükâtilûne fiilidir ve “savaşmak” anlamına gelmektedir. Tarihî bilgilere göre Hz. Peygamber’in risaleti döneminde Mekke’de fiilî savaş yaşanmamıştı. Bu nedenle, söz konusu fiilde kastedilen maksadı “Medine döneminde yaşanacak savaşlar” şeklinde anlamak gerekir; bu bir zorunluluktur. Mesajı böyle anlamamız bu âyetin Medine’de indirildiği sonucunu da vermez. Sadece Yüce Allah’ın, Mekke dönemi Müslümanlarına Medine döneminde yaşayacakları hakikatler bağlamında önceden bilgi verdiği anlaşılmış olur.

- Kıtâl İle Cihâd’ın Farkı

Âyetin Mekke döneminde indirildiği ve mesajın öncelikle o günkü Müslümanları ilgilendirdiği gerçeğinden hareketle şunu söylemek durumundayız: Âyette kullanılan يُقَاتِلُونَ yükâtilûne fiilinin anlamını cihâd ile karıştırmamak gerekmektedir.

Cihâd kavramı “cehd etmek, çalışmak ve üretmek” demektir. İctihâd ve müctehid kelimeleri de bu köktendir ve bir insanın kaynaklardan beslenerek ve çaba sarfederek bir çalışma ortaya koyması veya bir fikir üretmesiyle ilgilidir.

C-h-d kökünden kelimeler Kur’ân’da 41 yerde geçmekte ve “Kur’ân’ı anlatmak”,(26) “fedakârlık yapmak”,(27) “zorlamak”(28) ve “bütün güç”(29) gibi anlamlara gelmektedir. Mekkî sûrelerdeki kullanımlarında bu şekilde gelen c-h-d kökünden kelimeler Medine dönemi sûrelerinde “fiilî savaş”(30) anlamını da kazanmıştır.

Tekrar belirtmek gerekirse, Mekke dönemindeki âyetlerde geçen “cihâd”, daha çok, Allah yolunda fedakârlık yapmak, çalışmak,(31) bütün gayretini ortaya koymak,(32) zorlamak(33) gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Bunlardan ayrı olarak, cihâd kavramı bir de “Kur’ân’ı anlatmak” şeklinde yer almaktadır.(34) Üstelik bu sonuncusu Yüce Allah tarafından “büyük cihâd” olarak tanımlanmaktadır.

Anlaşılan o ki, cihâd kavramını kıtâl kavramıyla karıştırmamak durumundayız. Cihâd “insan kazanmak, yüreklerini fethetmek için yapılan fedakârlık” anlamına gelirken, kıtâl “saldırgana karşı kendini savunup savaş yapmak” demektir. Şu kadar var ki, cihâd kavramı eğer Medenî sûrelerde geçmişse,(35) bu takdirde onun anlamında bunlara ilave olarak “savunma savaşı yapmak” anlamı da devreye girmektedir.

Gazve, Hz. Peygamber’in katıldığı savaşlar; seriyye ise (kervan takibi, istihbarat, davet vs. için) gönderdikleridir. Gazveler 29 tanedir; seriyyeler 65 civarındadır. Toplamda Müslümanlardan 140 kişi şehit olurken, karşıtlarından ise 335 kişi ölmüştür.

Eyyâmu’l-‘Arab tamlaması Araplar arasında (75-1700 arası) sayıda yapılan savaş günleri için kullanılan bir terimdir. Ayrıca Haram aylarda (Zi’l-Ka’de, Zi’l-Hıcce, Muharrem ve Receb) yapıldığı için “günaha girilen savaşlar” anlamında “Ficâr savaşları” adı verilenler de vardır. Savaş peygamberi diye tanıtılan Hz. Muhammed’in hayatında katıldığı gazveler onun ömründe 16-17 ay kadar bir zaman almıştır; hepsi o kadar.

“Allah yolunda savaş yaparken” elbette diğer emirlerde bazı eksikliklerin olması mümkündür. İşte Yüce Allah’ın affedeceğini söylediği eylemlerden birisi de savaş zamanlarında “gece kalkışlarda yaşanabilecek eksiklikler”dir. Böylece, bir taraftan savaşın bazen kaçınılmaz olduğu kavratılmakta, diğer taraftan Yüce Allah’ın insanlardan imkânsızı yapmalarını istemeyeceği beyan edilmektedir.

c) Yapılması Gerekenler

Yüce Allah, sûrenin son âyetinin bu kısmında sözünü ettiği bu mazeretlere rağmen, yapılması gerekenler hakkında da bilgi vermekte, bir anlamda görev, sorumluluk ve fedakârlığın ölünceye kadar devam ettirilmesi gerektiğini bildirmektedir. Bu çerçevede Kur’ân’ı kıraat etmek, namaz kılmak, zekat vermek ve Allah’a güzel borç vermek emredilmektedir.

ı. Kur’ân’ı Kıraat Etmek

فَاقْرَؤُ۫ا مَا تَيَسَّرَ مِنْهُ “Kolay olan zamanda ondan (Kur’an’dan) okuyun!”

Âyetteki فَاقْرَؤُ۫اfakraû emri “kıraat edin, anlayarak okuyun”; مَا تَيَسَّرَ mâ teyessera ifadesi “kolay olanı”; مِنْهُ minhu ifadesi ise “ondan, Kur’ân’dan” demektir.

Burada her şeye rağmen yani her türlü zor durumda bile Kur’ân’ın anlaşılarak okunması gerektiği gündeme getirilmektedir.

Bu âyette emredilen “kıraat”in ve “Kur’ân’dan kolay olan kısım” ifadesinin ne anlama geldiğini, yine bu âyetin daha önce geçen cümlesinde anlatmıştık. Aynı şeyleri tekrarlamamak için, sadece aynı âyette bu emrin ikinci kez yer almasının nedeni hakkında bazı belirlemeler yapmakla yetineceğiz.

1. Her şeyden önce şunu belirtelim ki, Kur’ân üzerinde düşünce üretmek, onun mesajlarını anlamaya çalışmak, onunla birlikte olmak ve ilkelerini hayatın her alanına yaymak için fedakârlık yapmak inananlar için bir görevdir. İnsan ne tür zorlukların içerisinde bulunursa bulunsun, mutlak surette Kur’ân ile iletişim halinde bulunmalı ve onunla irtibatını asla kesmemelidir. Çünkü Müslüman için Kur’ân’dan kopmak hayattan kopmaktır. Bir Müslüman için bundan daha ağır bir ayrılık düşünülemez. Kaldı ki, Kur’ân’dan ayrılmak mahşerde Hz. Peygamber’in şikâyetine de konu olmaktır.(36)

Bu konuda merhum İbn Teymiye ne de güzel bir tespitte bulunmuş: “Kur’ân’ı kıraat etmeyenler ondan hicret etmişlerdir. Kur’ân’ı okuyup, anlamlarını derinden derine düşünüp anlamaya çalışmayanlar da Kur’ân’dan hicret etmişlerdir. Dahası, Kur’ân’ı okuyup anlamını iyice araştıran, ancak hükümleriyle amel etmeyenler de ondan hicret etmişlerdir.”(37)

2. Müslüman, Kur’ân’dan hicret eden adam olmamalıdır; ona yakışan davranış, Kur’ân’a hicret etmektir. Yüce Allah, bu önemi nedeniyledir ki hastalık hallerinde veya rızık temini için çıktıkları yolculuk şartlarında ya da bilfiil savaş ortamında bile Müslümanların Kur’ân ile ilişkilerini kesmemeleri gerektiğini, mümkün olan her şart ve ortamda Kur’ân kıraatine devam etmelerinin zorunlu olduğunu bildirmektedir.

Cephedeyken bile namazın terk edilemeyeceğini beyan eden Yüce Allah,(38) benzer bir vurguyu Kur’ân kıraatinde de uygulamakta ve Müslümanın hayatında Kur’ân’dan ayrılığın hiçbir mazeretinin bulunamayacağını en uç örneklerle ortaya koymaktadır. Bu örneklerin seçilmesinden anlıyoruz ki, büyük mazeretlerde bile Kur’ân kıraatinden ayrılmamak gerektiğine göre, diğer meşguliyetler aslında belki de mazeret bile kabul edilmemelidir.

Bu nedenle, Müslümanlar her hâl ve şartta Kur’ân ile ilgilerini devam ettirmeli, onu okuyup anlamaya ve anladıkça da yaşamaya gayret etmelidirler. Kur’ân’ı anlamak başka işlere ve meşguliyetlere engel sayılmalı, yoksa başka şeyler Kur’ân’ı anlamanın önüne geçirilmemelidir.

3. Dar ve zor zamanlardaki tutumları insanların kalitesini ortaya koyar. Zor zamanda okumayanlar rahat zamanlarda da genellikle okumazlar. İnsanlar hayatın en zor zamanlarında nelere öncelik vermeleri gerektiğini çok iyi belirlemelidirler. Fedakârlık meşguliyetlerdeki sıralamalarda kendini gösterir.

Kanaatimiz odur ki, aynı âyette Kur’ân kıraati emrinin iki kez yer almasının nedeni, meselenin öneminden kaynaklanmaktadır. Âyetin devam eden cümlelerindeki emirlerde de benzer hassasiyetler gösterilmesi istenmektedir.

ıı. Namaz Kılmak

وَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ “Namazı kılın!”

Âyettekiوَاَق۪يمُوا ve ekîmû emri “ve ikame edin, kılın, uygulayın”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi ise “namazı” demektir.

Yüce Allah en zor şartlarda bile terk edilemeyecek “ikinci” görevi “namaz kılmak” şeklinde belirlemektedir.

Biraz önce de değindiğimiz üzere, savaş ortamında, yani cephedeyken bile terk edilemeyecek ibadet olarak tanıtılan “namaz” ibadetinin önemine dair fazla söz söylemeye ihtiyaç yoktur. “Namaz” kavramıyla ilgili olarak Bakara 2/3’te geniş bilgi verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

ııı. Zekât Vermek

وَاٰتُوا الزَّكٰوةَ “Zekâtı verin!”

Âyetteki وَاٰتُوا ve âtû emri “ve verin”; الزَّكٰوةَ ez-zekâte kelimesi ise “zekâtı” demektir.

İnsan hayatındaki en zor zamanlarda bile ihmal edilmemesi gereken görevlerden “üçüncüsü” bu âyette “zekât vermek” şeklinde belirlenmiştir.

1. Bakara 2/43’te de ifade ettiğimiz üzere, zekâh kelimesi, Kur’ân’da pek çok âyette özel olarak “arınmak, artmak” anlamlarına gelen zekkâ/tezkiyeh kelimeleriyle mâlî/ekonomik bir ibadetin adı olarak kullanılmakta ve maldaki arınmışlığı sağlayan değer diye tanıtılmaktadır. Tevbe 9/103’te “sadaka”nın sonuçlarından söz edilirken, onun temizleyicilik ve arındırıcılık özelliğine gönderme yapılmakta, kelime ile eylemin ortak noktası “arınmak, arındırmak” şeklinde belirlenmektedir.

Kurumsal anlamda “zekât” konusunu Medenî sûrelerin tefsirinde ele aldığımız için, burada detaya girmek istemiyoruz. Ancak şu hususu hatırlatmak gerekir: Zekât emri sanıldığı gibi ilk defa Medine döneminde gelmiş değildir. Zekât bir yardımlaşma kurumu olarak öncelikle Mekke döneminde emredilmiştir; ancak detayları Medine döneminde verilmiştir.

Zekât vermek, malı haramlardan arındırarak insanın arınmasını sağlamaktır. Zekâtın arındırıcılığı her ne kadar ekonomik bir işlem gibi görülse de, asıl maksat malın sahibinin, yani insanın arınmasıdır. Arınmak her türlü şirk, küfür ve isyandan uzaklaşıp Yüce Allah’ın emirlerine sarılmak ve onları yerine getirmekle ilişkilidir. Şirk ve küfürden arınmak, لا اله الا الله lâ ilâhe illallâh demekle başlar, diğer bütün ilâhî emirlere sarılmakla birlikte özellikle haramlardan kaçınmakla sonuç verir.(39)

2. Arınmış olmanın tam anlamıyla ne demek olduğu veya kimin arınmış olduğu âhirette belli olacaktır. Bu nedenle, haksız yere kendini temize çıkaranlar, bir anlamda arınma iddiasını ispatlayamayanlar Kur’ân’da kınanmaktadır. Arınmayı kimin başardığı konusunda son değerlendirme sadece Yüce Allah’a aittir.(40)

Mü’minûn 23/4’te kurtuluşa erenler arasında “arınmak için çalışanlar” ifadesi kullanılmaktadır. Bu âyetteki maksat genel anlamda arınma amaçlı her türlü faaliyette bulunmaktır. Bunu gerçekleştirenler için hem bu dünyada söz konusu kötülüklerden kurtulmak hem de âhirette tarifi imkânsız cennet ödülleriyle buluşturulmak mümkün olacaktır. Kurtuluş her iki âlemi de içermektedir.

3. Şems 91/8-9’u dikkate aldığımızda, yorumunu yaptığımız bu âyetteki “zekât veriniz” emrinin, aslında takvâyı arttırmak, yani nefse yerleştirilen takvâya yatırım yapmak olduğu da söylenebilir. Bakara 2/197’deki takvâ azığını hazırlama işlemi de bu şekilde anlaşılmalıdır. Bu durumda arındırma işleminin hayat boyu süreceği ve kurtuluşun âhirete yönelik bir müjde olduğu sonucuna varılmış olur.

Yüce Allah, sıkıntılı hallerde terk edilmemesi gerektiğini bildirdiği esasların üçüncüsünü toplumsal hayatla ilişkilendirmektedir. “Zekât” toplumsal bir sorumluluk ve ibadettir. Toplumsal hayatta yardımlaşmanın ne kadar önemli olduğu işte bu âyette bir kez daha ortaya konulmaktadır.

Bu âyetin Mekke döneminde indirildiğini kabul ettiğimize göre, İslâm dininin toplumsal hayata ne kadar değer ve önem verdiğini anlayabiliriz. Fakirlik insanları derinden etkileyen bir haldir. Bunun giderilmesi için insanların birbirleriyle yardımlaşmaları onların insanlık görevidir. Bu durum ertelenemez ve ötelenemez bir mahiyet arz ettiği için, zekât veya infak Kur’ân’ın üzerinde en çok durduğu konular arasında yer almaktadır.

ıv. Yüce Allah’a Borç Vermek

وَاَقْرِضُوا اللّٰهَ قَرْضًا حَسَنًا “Allah’a güzel bir borç verin!”

Âyetteki وَاَقْرِضُوا ve akridû emri “ve borç verin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; قَرْضًا حَسَنًا kardan hasenen tamlaması ise “güzel bir borç şeklinde” demektir.

Bu cümlede zor zamanlarda bile terk edilmemesi gereken görevlerin “dördüncüsü” ise “Allah’a güzel borç vermek” şeklinde gündeme getirilmektedir.

- Kard-ı Hasen Kavramı

1. Kard-ı hasen, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zorunlu hallerde bile terk edilmemesi gereken hassasiyetler arasında dördüncü sırada yer almaktadır. “Zekât”ın peşinden “Allah’a güzel borç verme”nin getirilmesi, toplumsal hayatta ekonomik yükümlülüklerin birden çok çeşidinin bulunduğunu ortaya koymaktadır.

a) Çeşitli âyetlerde(41) geçen kard-ı hasen kavramı, geleneksel algıda “Allah rızası için insanlara borç vermek”tir. Hibe için az vermektense, kard-ı hasen şeklinde çok miktarda yardım yapıp, sonradan geri almak daha iyi bir davranış olarak görülmüş ve bu tür yardımlaşmalar teşvik edilmiştir. Bu anlayışa göre, çok borç vermek az hibe etmekten daha hayırlı sayılmıştır.

b) Âyetin metni bu anlayışın ötesinde daha başka bir inceliğe sahiptir. Sözünü ettiğimiz tercihe göre, âyetin metnindeki اللّٰه Allâh lafzı للّٰه lillâhi şeklinde anlamlandırılmaktadır. Buna göre âyetin meâli, “Allah için güzel borç veriniz” şeklini almaktadır. Âyetin metni böyle olmadığı için, maksadı “geri almak üzere şahıslara borç vermek”ten ziyade, “karşılığını Yüce Allah’tan beklemek anlamında Yüce Allah’a borç vermek” şeklinde anlamak daha kapsayıcıdır. Böyle bir anlayışla garibanlara yönelik yapılan yardım çok daha anlamlı olacak ve çok daha kalıcı etki bırakacaktır.

c) Sözün burasında maksadı ifade ederken, yani karşılıksız yardımın önemini vurgularken, Müslümanların birbirine borç vermesini küçümsememiz kesinlikle söz konusu değildir. Elbette borç vermek bir duyarlılıktır; kardeşliğin bir gereğidir; bir ve beraber yaşamanın ayrılmaz parçasıdır. Toplumsal hayatta dayanışmanın önemi ve vazgeçilmezliği zaten tartışmasız bir şekilde kabul edilen yükümlülüktür. Ancak âyetin metni bunu karşılıksız yapmanın çok daha güzel olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

2. Kard-ı hasen, “Yüce Allah’a güzelce borç vermek” demektir. Bunun anlamı, verdiğinin karşılığını, yani sevabını sadece Yüce Allah’tan beklemektir. İnsân 76/9’da da ifade edildiği gibi, en makbul paylaşım sadece Allah rızası için yapılandır. Eğer bir kişi mağdur ve mazlum birisine yardım ediyorsa ondan hiçbir karşılık, hatta teşekkür bile beklememelidir; çünkü yapılan iyiliğin karşılığını dünyada almak âhiretteki ödülü etkileyebilir.

İnfak servetin budanmasıdır; bu nedenle kard-ı hasen Allah’a güvenin sonucu bir fedakârlıktır. Güven imanın ahlâkî karşılığıdır. Allah’a güzel borç verenler bunu içlerinden gelerek verecekler, verdiklerini hissettirmeyeceklerdir. Çünkü Yüce Allah’a zaten borçlu olduklarını unutmayacaklardır. Verip başa kakmayacaklar ve verdiğinin karşılığını insanlardan beklemeyeceklerdir.(42) Çünkü onların verdiklerinin karşılığını Yüce Allah onlara kat kat fazlasıyla verecektir, dahası kendilerini bağışlayacaktır.(43)

3. Yüce Allah için gerçekleştirilen en güzel borç Allah yolunda cihâd etmek ve sonuçta şehit olmaktır. İşte Bakara 2/245’te Yüce Allah O’na verilen güzel borcun karşılığını vereceğini ifade ederken, Bakara 2/244’te Allah yolunda savaşı dile getirmektedir. Demek ki Allah yolunda ölenlere Yüce Allah ölümsüz bir hayatı, yani cennetini verecek, onları en güzel ödülleriyle buluşturacaktır. Geçici hayatı Allah’a borç vermek, ebedî hayatı kazanmaktır. İşte kat kat karşılık veya katlarla ifade edilemeyecek karşılık böyle bir ödüldür.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Müzzemmil 73/20’deki kard-ı hasen denen ve Yüce Allah’a verilen güzel borcun böyle bir borç olduğunu söylemekte de bir sakınca yoktur. Çünkü Müslümanları ileriki dönemlerde benzer fedakârlıklar beklemekteydi.

Eğer bir önceki maddede ele aldığımız zekât ibadetini “ekonomik içerikli bütün fedakârlıklar” şeklinde anlarsak, o zaman kard-ı hasen emrini de daha ileri düzeyde bir fedakârlık olarak kabul etmemiz gerekecektir. Şüphe yok ki, duyarlılığın en ileri noktası canını vermektir ve böyle insanlara Yüce Allah ödüllerin en büyüğünü ikram edecektir.

d) Sonuç Hakkında Bazı Değerlendirmeler

Yüce Allah sûrenin son âyetinin son cümlelerinde, yapılan fedakârlıkların karşılığının fazlasıyla görüleceği müjdesini şu şekilde vermektedir: “Kendiniz için (dünyada iken) ne tür bir iyilik sunarsanız, onu Allah katında hem daha hayırlı hem de mükâfatça daha büyük olarak bulursunuz.”

Ardından, her şeye rağmen yapılan hatalar nedeniyle bağışlanma dileğinde bulunulması gerektiği ve Yüce Allah’ın bunlara karşı nasıl davranacağıyla ilgili müjdeler zikredilmektedir: “Allah’tan bağışlanma dileyin! Muhakkak ki, Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

ı. Fedakârlıkların Ödülü

وَمَا تُقَدِّمُوا لِاَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّٰهِ هُوَ خَيْرًا وَاَعْظَمَ اَجْرًا “Kendiniz için (önceden) ne tür bir iyilik sunarsanız, Allah katında onu hem daha hayırlı hem de ödül bakımından daha büyük olarak bulacaksınız.”

Âyettekiوَمَا تُقَدِّمُوا ve mâ tukaddimû ifadesi “ve sunmakta olduğunuz, sunduğunuz şeyler, önceden hazırlayıp gönderdiğiniz her ne varsa”; لِاَنْفُسِكُمْ lienfüsiküm ifadesi “sizin nefsiniz için, kendiniz için”; مِنْ خَيْرٍ min hayrin kelimesi “hayır olarak, iyilik türünden”;تَجِدُوهُ tecidûhu ifadesi “onu bulursunuz, onu bulacaksınız”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi tamlaması “Allah’ın katında”; هُوَ hüve zamiri “o (şöyle iken)”; خَيْرًا hayran kelimesi “daha hayırlı olarak”; وَاَعْظَمَ ve a‘zame kelimesi “ve daha büyük olarak”; اَجْرًا ecran sözcüğü ise “ecir, ödül bakımından” demektir.

Burada insanların dünyada yapıp ettiklerini Yüce Allah’ın huzurunda fazlasıyla bulacakları gündeme getirilmektedir.

1. Sûrenin ilk âyetlerinden itibaren ele alınan ve Müslümanın hayatını inşa etmeyi amaçlayan bütün emirler kastedilerek, Allah için yapılması kaydıyla, gerçekleştirilecek her ne tür faaliyet olursa onların karşılığının mutlaka verileceği beyan edilmektedir.

Gece kalkıp Kur’ân’ı kıraat eden, mazeretlere rağmen mümkün olan her fırsatta kıraati sürdüren, bu arada elbette farz namazları kılan, zekâtı vermeye özen gösteren ve Allah’a en güzel şekilde borç veren kişiler bütün bu yaptıklarının zayi olmayacağını bilmelidirler. İşte âyetin bu cümlesi bu gerçeği ortaya koymaktadır. Yüce Allah müminlerin imanlarını ve elbette buna bağlı olarak imanla yaptıkları amelleri zayi etmeyecektir.(44)

2. Amellerin Mahşerde Sahiplerine Gösterilmesi

Yüce Allah, dünya hayatında yapılan ve adına “hayır” veya “şer” denilen her ne türlü faaliyet varsa, bunların sahiplerine gösterileceğini, onların da ilgili şeyleri göreceğini beyan etmektedir.(45) “Kim zerre miktarı hayır yaparsa onu görecektir. Kim de zerre miktarı şer işlerse onu görecektir.”(46) Bu âyetlerde, insanoğlunun yaptığı hiçbir şeyin gizli kalmayacağı ve her şeyin açıkça ortaya konulacağı ifade edilmektedir.

“Yeryüzünde ve gökte hiçbir şeyin Allah’a gizli kalamayacağı”(47) ve “gönüllerindeki düşünceleri ortaya koysalar da onları gizleseler de Yüce Allah’ın insanları hesaba çekeceği”(48) açıkça bildirilmektedir. Ayrıca “gözlerin hain bakışlarındaki gizliliği ve gönüllerde saklanan her şeyi Yüce Allah’ın bildiği” de özellikle ifade edilmektedir.(49)

“Sözünüzü ister gizleyin, ister açıkça söyleyin! O, gönüllerin derinliklerinde olanı bilir. Unutmayın ki Allah, yarattığı her şeyi bilir. O, her bilgiye vasıtasız bir şekilde ulaşan ve her bir şeyden haberdar olandır”(50) ifadeleri, Yüce Allah’ın bilgisindeki sınırsızlığı ortaya koymaktadır.

Ra‘d 13/8-10’da şu bilgiler yer almaktadır: “Her dişinin neye gebe kalacağını, rahimlerin neyi eksik, neyi ziyade edeceğini Allah bilir. O’nun katında her şey ölçü iledir. O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.”

Hz. Lokmân’ın, oğluna nasihatleri arasında yer alan şu hatırlatmalar da oldukça dikkat çekicidir: “Yavrucuğum! Yaptığın iş (iyilik veya kötülük), bir hardal tanesi ağırlığında bile olsa ve bu bir kayanın içinde veya göklerde yahut yerin derinliklerinde bulunsa, yine de Allah onu (senin karşına) getirir. Doğrusu Allah, en ince işleri görüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır.”(51)

En‘âm 6/59’daki ifadeler ise her şeyi özetlemektedir: “Gaybın anahtarları sadece O’nun (Allah’ın) yanındadır; onları O’ndan başkası bilemez. O, karada ve denizde ne varsa bilir. O’nun ilmi dışında bir yaprak bile düşmez. Yerin karanlıklarındaki tek bir taneyi dahi bilir. Yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır (her şeyin bir yasası vardır).”

Bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj şudur: “İnsan fiilleri kaydedilmektedir ve bunlar sorgulamaya konu edileceklerdir.” En küçük bir iyilik veya kötülük bile sahibine gösterilecek, fiilleri işleyenler şahitlerin huzurunda, işledikleriyle yüzleştirilecek ve açık bir yargılamaya tâbi tutulacaklardır.

İnsan fiillerinin kaydedildiği amel defterleri küçük-büyük ayırımı yapmadan mahşerde her şeyi gözler önüne serecek ve kötülük sahiplerini derin bir endişe kaplayacaktır.(52) Ayrıca Yâsîn 36/12’de de ifade edildiği gibi, küçük büyük bütün davranışların satır satır kaydedildiği ve yapılanların “ilâhî kayıt kütükleri” olan amel defterlerinde bulunduğu beyan edilmektedir.(53)

İnsan fiillerinin mahşerde sahiplerine gösterilmesi, yaptıklarının karşılığının verilip ödüle veya azaba dönüşmesi demek değildir. Çünkü Yüce Allah, “dilediğini/layık gördüğünü bağışlayacak, dilediğine/layık gördüğüne ise azap edecektir.”(54) Dilediğini yapabilen(55) ve yaptığından hiçbir şekilde sorumlu tutulamayacak yegâne zat Yüce Allah’tır.(56) Rahmeti her şeyi kuşatan,(57) şirk üzere ölüm hariç, bütün günahları dilediğine bağışlayabileceğini beyan eden(58) Yüce Allah’ın merhametini beklemek ve O’na sığınmak, elbette büyük bir huzur vesilesidir.

3. En‘âm 6/160’ta da ele aldığımız üzere, dünya hayatında yapıp edilen amellerin, davranışların karşılığının mahşerde verilmesi hakkında Kur’ân’da birden çok ifade yer almaktadır. Önemine binaen konuyla ilgili âyetleri hatırlatmak istiyoruz:

a) Yâsîn 36/54’te de beyan edildiği gibi, kötülüklerin karşılığı en fazla o kötülük kadar olabilir. Azgın inkârcılara verilecek karşılığın, onların yaptıklarına tam uygun olduğu, bir anlamda hak ettiklerinin tam karşılığını oluşturduğu Nebe’ 78/26. âyette şu şekilde ifade edilmektedir: “(Dünyadaki inkârlarına) uygun karşılık olarak.”

Suça verilecek karşılık en fazla “suç kadar” olmalıdır. Bu durum Şûrâ 42/40’ta beyan edilmektedir. Ayrıca Bakara 2/178, 179, 190, 191, 194, Mâide 5/45, Nahl 16/126, Hacc 22/60, Mü’min 40/40 ve Necm 53/39-41 gibi ayetlerde de bu konu gündeme getirilmektedir. Suça çok daha az karşılık verilmesi veya suçun tamamen affedilmesi bile söz konusu olabilir.(59)

b) İyiliklerin karşılığı ise en az yapılan fedakârlığa denk olur; fazlası anlamında sınırsız da olabilir. Suçun karşılığı için durum yukarıdaki maddede ifade ettiğimiz gibi olsa da, verilecek ödülün herhangi bir üst sınırı yoktur. Kur’ân, bu anlamda farklı ifadeler ve seçenekler sunmaktadır:

- Ödülün alt sınırı, en az “fedâkârlık kadar”dır.(60) Yani yapılan iyilik her ne kadarsa, ona verilecek karşılık da en az o kadar olacaktır.(61)

- Sevabın karşılığı “daha güzeli”yle de verilebilir.(62) Bu anlamda ödülün üst sınırı yoktur. Alt sınırı ise “denk veya bir fazla” olarak kabul edilebilir. Yûnus 10/26’da dünyada yapılanların karşılığının âhirette daha güzelleriyle insanlara sunulacağı bildirilmektedir.(63) Ayrıca Yüce Allah, “İşte onlar, yaptıklarının en iyileri kabul edilip kötülüklerini (cezalandırmaktan) vazgeçeceğimiz kimselerdir”(64) buyurmaktadır. Buradan anlaşılıyor ki, cennetlikler dünyada yaptıklarının en güzelleriyle karşılanacaklardır.

- İyiliğin karşılığı “çok daha fazlası” da olabilir. Yûnus 10/26’da dile getirilen “Daha güzel karşılık ve fazlası” ifadesi, ödülün katlanmaya müsait yapısını gündeme getirmektedir. Bu konuda bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Şûrâ 42/20’deki şu cümledir: “Kim ahiret ekinini (kazancını, nimetini) istiyorsa, onun kazancını arttırırız.” Şûrâ 42/23’te de şöyle buyrulmaktadır: “Kim bir iyilik işlerse onun sevabını fazlasıyla veririz.” Aynı şekilde Fâtır 35/30’da da benzer bir mesaj ve müjde yer almaktadır.

- İyiliğin karşılığı “on katı” şeklinde de verilebilir. En‘âm 6/160’ta sözü edilen “on katı” ifadesi rakamsal anlamda “on” diye anlaşılmak zorunda değildir; buradaki maksat “çokluk” olarak da yorumlanabilir.

- İyiliğin karşılığı “yedi yüz”, hatta katlanarak “çok daha fazlası” da olabilir.(65) Ödülün 700’er şeklinde katlanması, bir önceki maddede söylediğimiz gibi çokluk veya sınırsızlık anlamı verebilir. Bakara 2/245’te de beyan edildiği gibi kard-ı hasen konusundaki âyetlerde karşılığın pek çok kat şeklinde yani kat kat verilmesi de bu kapsamda düşünülebilir.

- Nebe’ 78/36’daki “hesapsız, tastamam ikram” ifadesi ödülün üst sınırının olmayabileceğini göstermektedir. Zümer 39/10’da yer alan “Sabredenlere ödülleri hesapsız ödenecektir” ifadesi, ödülde sınırsız katlanmışlığı ortaya koymaktadır. Ayrıca Mü’min 40/40’ta da cennetteki rızıkların hesapsız yani sınırsız olduğu beyan edilmektedir.

Bütün bunların ötesinde, Yüce Allah Secde 32/17’de, cennetliklerin dünyada yaptıklarının karşılığı olarak, onlar için hangi tür göz aydınlıklarının gizlenmiş olduğunu hiçbir nefsin bilemeyeceğini açıkça bildirmektedir. Hz. Peygamber’in, “hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir akla gelmeyen türden cennet nimetleri”nin olduğuna dair bildirimleri vardır.(66) Bu son aktarımlarımız, ödülün sınırsızlığı noktasındaki yaklaşımımızın delilleri arasında sayılabilir.

4. Ödüllerdeki Farklılığın Muhtemel Sebepleri

a) Fark, fedâkârlıkların “gönül”le ilgisinden kaynaklanabilir. Aynı işi yapsalar da bazı insanların daha fazla ödül alması “samimiyet”leriyle ilgili görülebilir. Kişi, yüreğinden gelen bir hassasiyetle ve ilgili işi samimiyetle yaparak daha fazla ödül alabilir. Bu durumda farkı belirleyen husus “gönüldeki samimiyet” olmaktadır.

b) Fark, bazı iyiliklerin 1, bazılarının 10, bazılarının 700, bazılarının ise 700’er katlamalı olarak karşılanması anlamına da gelebilir. Bu takdirde oran farkı, “yapılan iş ve fedâkârlıkların önem derecesi”nden kaynaklanmış olur.

c) Ayrıca, “iyilik yapan kişilerin ekonomik durumları” da farkın belirleyicisi olabilir. Çok varlıklı birinin verdiği miktarı dar imkânlı bir kişi verse, elbette onun ödülü daha fazla olur. Özellikle kendisi muhtaç iken başkasını gözetebilenler ödülün de en büyüğünü hak edeceklerdir.

d) İyiliklerin kime ve ne zaman yapıldığı da ödül farkını belirleyebilir. Muhtaçlar için veya savaş halleri gibi ihtiyacın yoğun olduğu dönemlerde yapılan iyilik diğerlerine göre farklı olacaktır.

e) Bu arada son bir ihtimal olarak da şunu belirtmeliyiz: İyiliği başa kakmadan, eziyete dönüştürmeden ve gönül kırmadan usulüne uygun olarak verenler, bu hassasiyetleri yeterince gözetmeyenlere göre daha fazla ödüllendirileceklerdir. Çünkü riya ile veya başa kakarak yapılan infak, bırakalım ödül katlamasını, Bakara 2/264’e göre iptal edilecektir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz Müzzemmil sûresinin son âyetindeki, خَيْرًا وَاَعْظَمَ اَجْرًا “Daha hayırlı ve ödülü daha büyük” ifadesi bütün bu ihtimalleri kapsamaktadır.

ıı. Yüce Allah’ın Bağışlaması

وَاسْتَغْفِرُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Allah’tan bağışlanma dileyin! Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki وَاسْتَغْفِرُوا vestağfirû emri “ve bağışlanmayı isteyin, af dileyin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’tan”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun sözcüğü ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bağışlayıcılığı ve merhamet ediciliği gündeme getirilmektedir.

Sûrenin son cümlesi hakkında özellikle birbirleriyle yakın anlam ilişkisi bulunan “tevbe” ve “istiğfâr” kavramlarına değinmek yararlı olacaktır.

1. وَاسْتَغْفِرُوا اللّٰهَ “Allah’tan bağışlanma dileyin!” “Tevbe” ve “istiğfâr”, kültürümüzde genellikle birbirine karıştırılarak anlam kaymalarına maruz bırakılan kavramlar arasında yer almaktadır. Bu kavramları, aralarındaki farkı ve Kur’ân’daki kullanım örneklerini Hûd 11/3’te geniş bir şekilde eldığımız için burada detaya girmeyecek, bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

a) “Bağışlanma dileğinde bulunmak” anlamına gelen istiğfâr kelimesi, “bir şeyi onu kötülüklerden koruyacak şekilde örtmek, giydirmek” anlamındaki ğ-f-r kökünden türetilmiştir. Bu kökten gelen fiiller ve kelimeler pek çok âyette çeşitli kalıplarda kullanılmaktadır. Ğufrân ve mağfiret de “Allah’ın, kula azap erişmesinden onu koruması” demektir.(67) “Bağışlayıcı” anlamında ğâfir kalıbında bir âyette,(68) “bağışlayanlar” manasında el-ğâfirîne kalıbında da bir âyette(69) zikredilmektedir.

“Çok bağışlayıcı” anlamındaki ğafûr kelimesi Yüce Allah’ın bir sıfatı olarak Kur’ân’da 91 âyette kullanılmaktadır. Bu çerçevede ğafûr sıfatı altı âyette halîm,(70) dört âyette ‘afüvv,(71) üç âyette şekûr,(72) iki âyette ‘azîz,(73) iki âyette tek başına,(74) bir âyette ise vedûd(75) sıfatıyla kullanılmaktadır.

Bunların dışında ise rahîm sıfatıyla birlikte zikredilmekte, dolayısıyla Yüce Allah’ın rahmet ve merhametini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Ayrıca yine Yüce Allah’ın “çok bağışlayıcılığı” manasında ğaffâr kalıbında beş âyette,(76) “bağışlaması” manasında ğufrân kalıbında bir,(77) mağfirah “mağfiret” kalıbında 28 âyette,(78) istiğfâr kalıbında bir âyette(79) yer almaktadır. Ayrıca “bağışlanmayı dileyenler” anlamında da el-müstağfirîne kalıbında bir âyette(80) zikredilmektedir.

b) T-v-b kökünden gelen tevbe, “yanlış bir işten vazgeçip, onu bir daha yapmamak üzere kesin dönüş yapmak” demektir. Kesin dönüş yapmak, söz konusu eylemi yapmamanın yanında, onun tersini yapacak şekilde yeni bir yön belirlemesini de içerir. Birisi tevbe ettiyse, o artık kötü şeyleri yapmadığı gibi, iyi şeylere yönelmiş ve artık onları yapıyor olmalıdır ki, dönüşün adına “tevbe” denilmiş olsun. Bu anlamıyla söz konusu kelimenin Kur’ân’da oldukça fazla kullanım örneği vardır.(81)

Tevbe kelimesinin ikinci bir anlamı “tevbeyi kabul etmek”tir. Bu kelime ‘alâ cer harfiyle kullanılmışsa ilgili kelimenin faili daima Yüce Allah’tır ve kelimenin anlamı “tevbeyi kabul etmek” şeklindedir. Konuyla ilgili bir örnekle yetinelim: “Bu durum devam ederken, Âdem, Rabbinden birtakım ilhamlar aldı ve Allah onun tevbesini kabul etti. Çünkü Allah tevbeleri kabul eden ve merhameti bol olandır.”(82)

Tevvâb kelimesi Kur’ân’da tekil olarak “tevbeleri kabul eden” anlamında Yüce Allah’ın sıfatı olarak, tevvâbîne kelimesi ise Bakara 2/222’de “tevbe edenler” anlamında insanlar için kullanılmaktadır.(83)

c) İstiğfâr ve tevbe kavramları genellikle birbirinin yerine kullanılmakta ve sık sık anlamları birbirine karıştırılmaktadır. Bu durumu ortadan kaldırmak üzere, Kur’ân’da bu iki kavramın birlikte kullanıldığı bazı âyetleri hatırlatarak konuyu açıklamaya çalışacağız.

Hûd 11/3, 52 ve 90’da da olduğu gibi, istiğfâr kelimesi ile tevbe kelimesi peş peşe zikredilmektedir. İstiğfâr, “önceden yapılan hatalardan dolayı özür dilemek, bağışlanma dileğinde bulunmak”tır. İşte bu istekte bulunan kişinin samimi olup olmadığının test edilişi de tevbe ile mümkündür.

Çünkü tevbe, “önceki hataları yapmamak ve hatanın tersini, yani doğruyu yaparak bu yönelişi göstermek” demektir. İstiğfar, “hayatın yaşanmış kısmındaki hatalardan dolayı özür dileme”yi kapsarken, tevbe “hayatın yaşanmakta ve yaşanacak olan kısmındaki istikameti ve kararlılığı” ifade eder. Her iki kavram, birlikte hayatın tamamını içerir.

İddia edildiği gibi, tevbe hatalardan sadece özür dilemekle sınırlı bir kavram değildir. Elbette tevbenin içinde ve hatta öncesinde istiğfar zaten vardır; ancak tevbe bu istiğfardaki samimiyetin ortaya konulma kararlılığı, yönelişi ve pratikleridir. Eğer tevbenin ileriye dönük bir yöneliş anlamı olmasaydı, o zaman ölmek üzere olan insanın tevbesinin kabulünde de herhangi bir sorun olmaması gerekirdi. Hâlbuki, hem Firavun’un tevbesi, hem de genel olarak ölüm anında yapılan tevbenin kabul edilmediği Kur’ân’da açıkça yer almaktadır.(84)

Tevbeyi “af dilmek”ten ve “istiğfar”dan ayırmamızın önemli gerekçelerinden biri, “tevbenin geleceğe, istiğfârın ise geçmişe yönelik olması”dır. Bir diğer gerekçe de şudur: Bir kimse başkası için tevbe edemez, ama başkası için Allah’tan af dileyebilir. Buna delil olan pek çok âyet vardır: Bir örnekle yetinelim: “Ey Rabbimiz! Hesabın görüleceği gün beni, anamı, babamı ve bütün müminleri bağışla.”(85)

d) Râzî’nin de isabetle vurguladığı üzere, Meryem 19/88-91’de dile getirildiği gibi, inkâra veya şirke bulaşılması nasıl ki âlemin harap olmasına neden ise, iman ve istikamet de âlemin mamur hale gelişine vesile olmalıdır. Kur’ân’da bu nimetlendirme ve mamur edilme anlamında çeşitli âyetler yer almaktadır; bir kısmını hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

ı. Mâide 5/66: “Eğer onlar Tevrat’ı, İncil’i ve Rablerinden onlara indirileni, Kur’ân’ı doğru dürüst uygulasalardı, şüphesiz hem üstlerinden (yani gökten), hem de ayaklarının altından (yani yerden sunulacak nimetleri) yerlerdi. Onlardan aşırılığa kaçmayan bir grup vardır; fakat çoğunun yaptıkları ne kötüdür!”

ıı. A‘râf 7/96: “O ülke halkları inansalar ve sorumluluklarını bilselerdi, elbette onların üstüne gökten ve yerden nice bereket kapıları açardık; fakat yalanladılar, biz de ettikleri yüzünden onları yakalayıverdik.”

ııı. Hûd 11/3: “Rabbinizden kusurlarınız için af dileyin ve bilincinizi yenileyerek O’na yönelin; O da size, sonu yasayla belirlenmiş bir süre doluncaya kadar (akıbeti) güzel bir hayat bahşetsin ve erdem sahibi herkese erde­minin karşılığını versin. Ama eğer yüz çevirecek olursanız, iyi bilin ki ben kor­kunç bir günün azabının üzerinize kop­masından korkuyorum!”

ıv. Hûd 11/52: “Ey kav­mim! Günahlarınız için Rabbinizden af dileyin ve bilincinizi yenileyerek O’na yönelin (ki), sizin üzerinize gökten bol bol rah­met yağdırsın ve gücünüze güç katsın; ama (her şeyden önce) sizler günaha gö­mülerek yüz çevirmeyin!”

v. Hûd 11/114: “Çünkü iyilikler kötülükleri (günahları) giderir.”

vı. Tâhâ 20/132: “Ailene salâtı emret; bunda ısrarcı ol. Senden rızık istemiyoruz. Çünkü seni biz rızıklandırıyoruz. Sonuç takva sahibi olanlarındır.”

vıı. Furkân 25/70-71: “Ancak (Hakk’a) yönelen, iman edip iyi davranışta bulunanların kötülüklerini Allah iyiliklere çevirir (yani yönelişinden sonra artık kötülük değil iyilik yaparlar). Allah çok bağışlayandır, çok merhamet edendir. (Hakk’a) yönelip iyi davranış gösterenin yönelişini Allah kabul eder.”

vııı. Talâk 65/2-3: “Her kim Allah’a karşı muttaki olursa Allah onun için bir çıkış yolu mutlaka yaratacak ve hiç hesap etmediği yerden onu rızıklandıracaktır.”

ıx. Nûh 71/10-12: “Dedim ki: Rabbinizden mağfiret dileyin; çünkü O çok bağışlayıcıdır. (Mağfiret dileyin ki,) üzerinize gökten bol bol yağmur indirsin. Mallarınızı ve oğullarınızı çoğaltsın, size bahçeler ihsan etsin, sizin için ırmaklar akıtsın.”

x. Cinn 72/16: “Eğer onlar doğru yolda olsalardı, elbette Biz de onları bitimsiz bir suyla sulardık.”(86)

Yorumunu yapmakta olduğumuz Müzzemmil sûresinin son cümlesi olarak “Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunun” ifadesinin getirilmesinin elbette bir nedeni vardır. Kanaatimize göre, bu neden, sûrenin başından itibaren dile getirilen görevlerde yaşanabilecek bazı eksiklilikler nedeniyle ümitsizliğe düşülmemesidir. Yüce Allah, bir kuluna “neden geldin?” demez; “neden gelmedin?” der. Bu sebeple, ilâhî makam ümitsizlik kapısı değil, bütünüyle ümit kaynağıdır. İşte bu sûre Yüce Allah’ın merhamet içerikli iki sıfatıyla bitirilmektedir.

2. اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Muhakkak ki, Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Buradaki غَفُور ğafûr kelimesi, önceki cümlede de izah ettiğimiz üzere, “bağışlamak” anlamına gelen ğ-f-r kökündendir ve Yüce Allah’ın “çok bağışlayıcı” olduğu anlamını vermektedir. رَح۪يم rahîm ise “mağfiret”in merhamet içerikli olduğunu gösteren bir acıma sıfatıdır.

Yaşanabilecek her ne türlü günah olursa olsun, kişi bağışlanma dileğinde bulunur; sonra da tevbe ederse, yani hatasından samimiyetle vazgeçip Yüce Allah’ın emrine ve O’nun yoluna dönerse, Yüce Allah onu bağışlayabilir. Dilediğini bağışlayan, dilediğine de azap edebilecek olan sadece O’dur.

Burûc 85/16’da da dile getirildiği üzere, Yüce Allah dilediğini yapabilen yegâne kudrettir. İnsanlar yaptıklarından hesaba çekilecek konumundayken, Yüce Allah hesaba çekecek olandır.(87) İnsanlar ne kadar hata işleseler de Yüce Allah onları bağışlayabilir; istediğine istediği cezayı verebileceği gibi, istediğinden de cezayı kaldırabilir.

Bakara 2/284 ve ‘Ankebût 29/21’de de belirtildiği üzere, “Yüce Allah dilediğine azap eder, dilediğini ise bağışlar.”(88) Âl-i İmrân 3/26-27’de “Allah, kâinatın mutlak hâkimi olduğunu, her şeyin O’nun kontrolünde gerçekleştiğini, sevk ve idarenin O’na ait olduğunu ve her şeye gücünün yettiğini” beyan etmektedir.

Durum böyle olunca, Yüce Allah kendisine yönelenlerden dilediğini bağışlayabileceği gibi, azabı hak edenlere de azap edebilir. Hûd 11/107’de belirtildiği gibi, bu azabı kaldırması da mümkündür.

Hz. İsâ’nın şirk koşanlar için mahşerde dile getireceği, “Onlara azap edersen, onlar Senin kullarındır; kendilerini bağışlarsan, üstün olan ve hükmünde isabet kaydeden sadece Sensin”(89) cümlesi de, bu gerçeğin başka bir ifadesidir. Bu konuda benzer bir ifade de Hz. İbrâhim’e aittir.(90) Gerçekleştirdiği vaadleri yapacak olan Yüce Allah, va‘îdlerinden yani tehditlerinden vazgeçebilir. Âyetlerden anladığımız budur. Bu durumda “ebedi azap” kavramının insan algısı ve kavrayışının ötesinde başka bir gerçekliğinin bulunduğunu hatırdan çıkarmamak durumundayız.

Son söz olarak şunu söyleyelim: İlâhî huzur ümitsizlik kapısı değildir; oraya kim yönelirse Yüce Allah o yönelişi kabulde kimseden izin almaya muhtaç değildir. Aynı şekilde her kim azabı hak etmiş, Yüce Allah da onu onaylamışsa bu noktada hiç kimse O’na karşı gelemez, engel olamaz, hükmünü geciktiremez ve öteleyemez; çünkü mutlak yetkinin sahibi sadece O’dur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Müzzemmil sûresinin son âyetinde, bir Müslümanın hayatı fedakârlık noktasında özetlenmektedir. Geceleyin kalkıp vahyin aydınlığı ile buluşma görevi bütün Müslümanlara yönlendirilerek bir bilinç inşa edilmeye çalışılmaktadır. Bu arada bu görevi yapabilenler olduğu gibi, çeşitli mazeretler nedeniyle bunu arzu edilen düzeyde yapamayanlar da olabilir.

Hastalık halleri veya rızık temini için yapılan yolculuklar ya da Allah yolunda savaşmak gibi diğer görevler nedeniyle yaşanabilecek sıkıntılara rağmen, yine de mümkün olan her hâl ve şartta Kur’ân’ı kıraat etmek ve onun üzerinde zihin yormak, Müslümanın vazgeçilmez görevleri arasında özellikle yer almaktadır. Bu arada namaza devam etmek, zekâtın verilmesine özen göstermek ve Allah’a güzel borç vermek de esaslı görevler arasında ilk sıralarda yer almaktadır.

Yüce Allah’ın rızasını kazanmak için yapılan bütün fedakârlıkların sahipleri, karşılıklarını yine O’nun katında bulacaklardır. Ancak bu duyarlılıklar, yapılanlardan çok daha hayırlı ve ödülü çok daha büyük olarak sahiplerine sunulacaktır.

Dipnotlar

• 1 - Ferrâ, age., III, 199.
• 2 - Râzî, age., XXX, 186.
• 3 - Yûsuf 12/76.
  • Yûsuf 12/76
• 4 - Zemahşerî, age., IV, 630.
• 5 - Kurtubî, age., XIX, 36. 6 - Râzî, age., XXX, 186.
• 7 - Esed, age., s. 1202.
• 8 - Semerkandî, age., III, 512; Taberî, age., XXIX, 141; Zemahşerî, age., IV, 630; Râzî, age., XXX, 186-187; Kurtubî, age., XIX, 36.
• 9 - Nisâ’ 4/82.
  • Nisâ 4/82
• 10 - Taberî, age., XXIX, 141; Zemahşerî, age., IV, 630; Râzî, age., XXX, 186-187; Kurtubî, age., XIX, 36.
• 11 - Kamer 54/17, 22, 32, 40.
  • Kamer 54/17 Kamer 54/22 Kamer 54/32 Kamer 54/40
• 12 - Meryem 19/97; Dühân 44/58.
  • Meryem 19/97 Duhân 44/58
• 13 - Nûr 24/61; Feth 48/17. 14 - Bakara 2/185. 15 - Bakara 2/196.
  • Nûr 24/61 Fetih 48/17 Bakara 2/185 Bakara 2/196
• 16 - Nisâ’ 4/43; Mâide 5/6. 17 - Tevbe 9/91. 18 - Nisâ’ 4/102.
  • Nisâ 4/43 Mâide 5/6 Tevbe 9/91 Nisâ 4/102
• 19 - İsrâ’ 17/12; Kasas 28/73. 20 - Cum‘a 62/10. 21 - Bakara 2/198.
  • İsrâ 17/12 Kasas 28/73 Cum‘a 62/10 Bakara 2/198
• 22 - Nahl 16/14; İsrâ’ 17/66; Rûm 30/46; Fâtır 35/12; Câsiye 45/12. 23 - Müslim, Kader, 34; İbn Mâce, Mukaddime, 10; Zühd, 14; Ahmed b. Hanbel, II, 366, 370.
  • Nahl 16/14 İsrâ 17/66 Rûm 30/46 Fâtır 35/12 Câsiye 45/12
• 24 - Semerkandî, age., III, 512. 25 - Kurtubî, age., XIX, 37.
• 26 - Furkân 25/52. 27 - “Çalışmak, fedakârlık yapmak” anlamında örnekler için bk. Nahl 16/110; Hacc 22/78. ‘Ankebût 29/6, 69. 28 - ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15. 29 - “Bütün güç” anlamında örnekler için bk. Mâide 5/53; En‘âm 6/109; Tevbe 9/79; Nahl 16/38; Nûr 24/53; Fâtır 35/42. 30 - “Savaşmak” anlamında örnekler için bk. Bakara 2/218; Âl-i ‘Imrân 3/142; Nisâ’ 4/95; Mâide 5/35, 54; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/16, 19, 20, 24, 41, 44, 73, 81, 86, 88; Muhammed 47/31; Hucürât 49/15; Mümtehıne 60/1; Saff 61/11; Tahrîm 66/9.
  • Furkân 25/52 Nahl 16/110 Nahl 16/110 Hacc 22/78 ‘Ankebût 29/6 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Mâide 5/53 En‘âm 6/109 Tevbe 9/79 Nahl 16/38 Nûr 24/53 Fâtır 35/42 Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/142 Nisâ 4/95 Mâide 5/35 Mâide 5/54 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/16 Tevbe 9/19 Tevbe 9/20 Tevbe 9/24 Tevbe 9/41 Tevbe 9/44 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/86 Tevbe 9/88 Muhammed 47/31 Hucurât 49/15 Mümtehine 60/1 Saff 61/11 Tahrîm 66/9
• 31 - ‘Ankebût 29/69. 32 - En‘âm 6/109. 33 - ‘Ankebût 29/69; Lokmân 31/15. 34 - Furkân 25/52. 35 - Tevbe 9/73; Tahrîm 66/9.
  • ‘Ankebût 29/69 En‘âm 6/109 ‘Ankebût 29/69 Lokmân 31/15 Furkân 25/52 Tevbe 9/73 Tahrîm 66/9
• 36 - Furkân 25/30.
  • Furkân 25/30
• 37 - Muhammed Ali e-Sâbûnî, et-Tibyân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut, 1985, s. 10.
• 38 - Nisâ’ 4/102.
  • Nisâ 4/102
• 39 - Benzer görüşler için bk. Taberî, age., XXX, 155-156.
• 40 - Nisâ’ 4/49; Nûr 24/21; Necm 53/32.
  • Nisâ 4/49 Nûr 24/21 Necm 53/32
• 41 - Bakara 2/245; Mâide 5/12; Hadîd 57/11, 18; Teğâbun 64/17; Müzzemmil 73/20.
  • Bakara 2/245 Mâide 5/12 Hadîd 57/11 Hadîd 57/18 Teğâbun 64/17 Müzzemmil 73/20
• 42 - İslâmoğlu, age., s. 1085’te 11 ve 1087’de 14. not. 43 - Bakara 2/245; Hadîd 57/11, 18; Teğâbun 64/17.
  • Bakara 2/245 Hadîd 57/11 Hadîd 57/18 Teğâbun 64/17
• 44 - Bakara 2/143.
  • Bakara 2/143
• 45 - Necm 53/39-41. 46 - Zilzâl 99/7-8. 47 - Âl-i İmrân 3/5. 48 - Bakara 2/284. 49 - Mü’min 40/19-20.
  • Necm 53/41 Zilzâl 99/8 Âl-i İmrân 3/5 Bakara 2/284 Mü'min 40/20
• 50 - Mülk 67/13-14. 51 - Lokmân 31/16.
  • Mülk 67/14 Lokmân 31/16
• 52 - Kehf 18/49. 53 - Kamer 54/52-53. Benzer bir âyet için bk. Mücâdele 58/6.
  • Kehf 18/49 Kamer 54/52 Mücâdele 58/6
• 54 - Bakara 2/284. 55 - Hûd 11/106; Burûc 85/16. 56 - Enbiyâ’ 21/23. 57 - A‘râf 7/156. 58 - Nisâ’ 4/48, 116; Zümer 39/53.
  • Bakara 2/284 Hûd 11/106 Burûc 85/16 Enbiyâ 21/23 A‘râf 7/156 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Zümer 39/53
• 59 - Nisâ’ 4/31; Zümer 39/53; Ahkâf 46/16.
  • Nisâ 4/31 Zümer 39/53 Ahkâf 46/16
• 60 - Bakara 2/272; Hûd 11/3; Nahl 16/30; Zümer 39/10; Necm 53/40-41; Rahmân 55/60. 61 - Zümer 39/70. 62 - Neml 27/89; Kasas 28/84. 63 - Benzer örnekler için bk. Nahl 16/30; Zümer 39/35. 64 - Ahkâf 46/16. Benzer bir ayet için bk. Kâf 50/35.
  • Bakara 2/272 Hûd 11/3 Nahl 16/30 Zümer 39/10 Necm 53/41 Rahmân 55/60 Zümer 39/70 Neml 27/89 Kasas 28/84 Nahl 16/30 Zümer 39/35 Ahkâf 46/16 Kâf 50/35
• 65 - Bakara 2/261; Nisâ’ 4/40.
  • Bakara 2/261 Nisâ 4/40
• 66 - Dârimî, Rikâk, 98, 105; Ahmed b. Hanbel, II, 313, 370, 407.
• 67 - Isfehânî, age., s. 609. 68 - Mü’min 40/3. 69 - A‘râf 7/155.
  • Mü'min 40/3 A‘râf 7/155
• 70 - Bakara 2/225, 235; Âl-i İmrân 3/155; Mâide 5/101; İsrâ’ 17/44; Fâtır 35/41. 71 - Nisâ’ 4/43, 99; Hacc 22/60; Mücâdele 58/2. 72 - Fâtır 35/30, 34; Şûrâ 42/23. 73 - Fâtır 35/28; Mülk 67/2. 74 - İsrâ’ 17/25; Sebe’ 34/15. 75 - Burûc 85/14. 76 - Tâhâ 20/82; Sâd 38/66; Zümer 39/5; Mü’min 40/42; Nûh 71/10. 77 - Bakara 2/285. 78 - Bakara 2/175, 221, 263, 268; Âl-i İmrân 3/133, 136, 157; Nisâ’ 4/96; Mâide 5/9; Enfâl 8/4, 74; Hûd 11/11; R‘ad 13/6; Hacc 22/52; Nûr 24/26; Ahzâb 33/35; Sebe’ 34/4; Fâtır 35/7; Yâsîn 36/11; Fussılet 41/43; Muhammed 47/15; Feth 48/29; Hucürât 49/3; Necm 53/32; Hadîd 57/20, 21; Mülk 67/12. 79 - Tevbe 9/114. 80 - Âl-i İmrân 3/17.
  • Bakara 2/225 Bakara 2/235 Âl-i İmrân 3/155 Mâide 5/101 İsrâ 17/44 Fâtır 35/41 Nisâ 4/43 Nisâ 4/99 Hacc 22/60 Mücâdele 58/2 Fâtır 35/30 Fâtır 35/34 Şûrâ 42/23 Fâtır 35/28 Mülk 67/2 İsrâ 17/25 Sebe' 34/15 Burûc 85/14 Tâhâ 20/82 Sâd 38/66 Zümer 39/5 Mü'min 40/42 Nûh 71/10 Bakara 2/285 Bakara 2/175 Bakara 2/221 Bakara 2/263 Bakara 2/268 Âl-i İmrân 3/133 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/157 Nisâ 4/96 Mâide 5/9 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hûd 11/11 Ra‘d 13/6 Hacc 22/52 Nûr 24/26 Ahzâb 33/35 Sebe' 34/4 Fâtır 35/7 Yâsîn 36/11 Fussilet 41/43 Muhammed 47/15 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Necm 53/32 Hadîd 57/20 Hadîd 57/21 Mülk 67/12 Tevbe 9/114 Âl-i İmrân 3/17
• 81 - Bir örnek için bk. Nisâ’ 4/17-18. 82 - Bakara 2/37.
  • Nisâ 4/18 Bakara 2/37
• 83 - Tevbe kelimesinin anlamı hakkında geniş bilgi için bk. Okuyan, Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü, t-v-b mad.
• 84 - Nisâ’ 4/18; Yûnus 10/90-91.
  • Nisâ 4/18 Yûnus 10/91
• 85 - İbrâhim 14/41. Benzer örnekler için bk. Nisâ’ 4/64; Hûd 11/3, 52; Mü’min 40/7.
  • İbrâhîm 14/41 Nisâ 4/64 Hûd 11/3 Hûd 11/3 Hûd 11/52 Mü'min 40/7
• 86 - Cinn 72/16.
  • Cinn 72/16
• 87 - Enbiyâ’ 21/23.
  • Enbiyâ 21/23
• 88 - Ya da dünya hayatında azaptan yana tercihini kullananlara azap, hidayeti tercih edenlere de rahmet eder. 89 - Mâide 5/118. 90 - İbrâhim 14/36.
  • Mâide 5/118 İbrâhîm 14/36