Nisâ Suresi

Medine’de hicrî 6 veya 7. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 176 âyetten oluşan, adını 127. âyette de olduğu gibi içeriğinde yer alan ve “kadınlar” anlamına gelen النِّسَآء en-nisâ’ kelimesinden alan Nisâ’ sûresi, inişe göre 106, resmî sıralamada ise 4. sûredir. Bu sûrenin içerdiği âyetlere bakıldığında inişinin uzun bir süreç halinde devam ettiğini söyleyebiliriz.

Nisâ’ sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Âl-i İmrân sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre, her iki sûrede de “Allah’a karşı takvâlı olunması emrinin yer alması” (Âl-i İmrân 102, 130; Nisâ’ 1), “kitap ehline yönelik bildirimler” (Âl-i İmrân 18-23, 64-100, 110-115; Nisâ’ 44-51, 159-162, 171), “Hz. İsa ile ilgili bilgiler” (Âl-i İmrân 45-60; Nisâ’ 157-158, 172), “iman esasları ve İslâm’ın tek din oluşu” (Âl-i İmrân 19, 85; Nisâ’ 136), “peygamberler arasında ayırım yapılmaması gerektiği” (Âl-i İmrân 84; Nisâ’ 150) vs. konular iki sûre arasındaki mesaj birikteliği olarak belirlenebilir.

Nisâ’ sûresi, ilk insanların yaratılışı, yetimlerin hakkının korunması, mallarının istismar edilmemesi, erişkinlik çağına gelinceye kadar onların servetlerine göz kulak olunması gerektiği, atalardan kalan mal varlığında erkeklerin ve kadınların payının bulunduğu, nesiller üzerine titrenmesi gerektiği, yetimlerin mallarını yiyenlerin karınlarına ateş doldurmuş olacağı, miras taksimatı, bütün bunların Yüce Allah’ın sınırları olduğu, bunları aşanların şiddetli bir şekilde cezalandırılacağı gibi konular oluşturmaktadır.

15. âyetten itibaren, fuhuş yapanlara yönelik cezalar, tevbenin zamanı, miras beklentisiyle kadınları evliliğe zorlamamak gerektiği, kimlerle evlenilemeyeceği ifade edilmekte, insanların mallarını haksız yere yememek gerektiği, gühanların büyüklerinden kaçınılırsa diğerlerinin örtüleceği müjdelenmekte, ayrılık belirtisi görülen evliliklerin kurtarılması için erkek ve kadın tarafından hakem belirlenmesi gerektiği, tevhid, şirkten kaçınma, infak gibi birtakım görevlere değinilmekte, infakta gösterişten kaçınmanın zorunlu oluşu ve mahşerde Hz. Peygamber’in ümmetine şahit olacağı beyan edilmekte, ardından ibadetleri anlayarak yapmak gerektiği bildirilmektedir. 44. âyetten itibaren, konu kitap ehline getirilmekte, onların problemli kabulleri ve uygulamaları eleştirilmekte, Cibt ve Tâğût gibi azgın simgelere itibarın akıbetinin cehennem olacağı bildirilmekte, emanetleri ehline vermek gerektiğine, Hz. Peygamber’in ümmet içerisindeki konumuna, Yüce Allah’ın nimet verdiği dört grup insana dair bilgiler verilmektedir.

71. âyetten itibaren, kimlerin uğrunda savaşılması gerektiği, hayata Yüce Allah’ın müdahil oluşu, Rasûl’e itaatin Yüce Allah’a itaat olacağı, Allah yolunda savaşmayanların kınandığı, iyilik veya kötülüğe öncülük etmenin sonuçlarının bulunacağı, selamın toplumdaki yeri, kimlerle savaşılıp fedakârlık yapılacağı, insan öldürmenin cezası, yolculuk hallerindeki ibadetleri, Kur’ân’la hüküm vermenin gerekliliği, hatanın şahsiliği, şirk hariç her günahın bağışlanabileceği, şeytanın müdahalesi, iman ve salih amellerin sonuçları, kadınlarla ilgili fetvalar, evlilik konusu, adaletin temini, iman esaslarının bütüncül oluşu, münafıkların dönekliği gibi çeşitli konular ele alınmaktadır.

153. âyetten itibaren, kitap ehlinin yanlışlıkları, Hz. Musa’ya ve Hz. İsa’ya yönelik eziyetleri, ilimde ileri düzeydekilerin iman ve ibadetteki istikametleri, bütün peygamberlere vahyedildiği, peygamberlerin müjdeci ve uyarıcı oluşları, inkârcıların ebedi cehennemde kalacakları, kitap ehlinin risalet konusundaki duyarsızlıkları ve nihayet miras konuları bağlamında “kelâle” denilen bir kavrama yer verilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 44-59. âyetlerinde kitap ehlinin çeşitli dönekliklerini, ilahi kitabı tahriflerini, şirk hariç diğer günahları bağışlayabileceğini, kendini temize çıkardığını söyleyenleri kınadığını, çeşitli putlara tapanların sapkınlıklarını ve lanete uğrayacaklarını, haset ve kinin çok kötü olduğunu, küfrün ve imanın mahşerdeki karşılıklarını, emaneti ehline vermek gerektiğini ve itaat edilmesi gerekenlere itaati emrettiğini bildirmektedir.

a) Kitap Ehlinin Tavırları

Yüce Allah, sûrenin 44-47. âyetlerinde kitap ehlinin sapıklığı satın aldıklarını, müslümanların da sapmasını istediklerini, Allah’ın müslümanların düşmanlarını gayet iyi bildiğini, dostun da yadımcının da Allah olduğunu bildirmekte, Yahudilerden bir kısmının kelimeleri yerlerinden değiştirdiğini, Hz. Peygamber’e karşı dillerini eğip bükerek ve dine saldırarak “İşittik ve karşı geldik”, “dinle, dinlemez olası” ve (bir de) “râ‘ınâ” dediklerini ifade etmekte, eğer “İşittik, itaat ettik, (bizi) dinle ve bizi gözet” deselerdi bunun kendileri için mutlak manada hayırlı ve doğru olduğunu bildirmektedir.

Ardından, kitap ehline yönelik şöyle bir uyarıya yer verilmektedir: “Ey kendilerine kitap verilenler! Birtakım yüzleri silerek arkalarına çevirmeden yahut onları, Cumartesi adamları gibi lânetlemeden önce, elinizdekini tasdik edici olarak indirdiğimize (Kur’ân’a) iman edin. (Çünkü) Allah’ın emri yerine getirilmiştir.”

ı. Sapkınlığı Tercihleri

اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا نَص۪يبًا مِنَ الْكِتَابِ يَشْتَرُونَ الضَّلَالَةَ وَيُر۪يدُونَ اَنْ تَضِلُّوا السَّب۪يلَ وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِاَعْدَآئِكُمْ وَكَفٰى بِاللّٰهِ وَلِيًّا وَكَفٰى بِاللّٰهِ نَص۪يرًا “Kitaptan kendilerine bir pay verilenleri (kitap ehlini) görmedin mi? Sapkınlığı satın alıyor ve yoldan sapmanızı istiyorlar. Allah düşmanlarınızı çok iyi bilendir. Dost olarak Allah yeter; yardımcı olarak da Allah yeter.”

Buradaki اَلَمْ تَرَ elem tera sorusu “görmedin mi, bakmadın mı”; اِلَى الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا ilellezîne ûtû ifadesi “kendilerine verilmiş olan kişilere”; نَص۪يبًا nasîben kelimesi “bir pay”; مِنَ الْكِتَابِ mine’l-kitâbi ifadesi “kitaptan”; يَشْتَرُونَ yeşterûne fiili “satın alıyorlar”; الضَّلَالَة ed-dalâlete kelimesi “sapkınlığı”; وَيُر۪يدُونَ ve yürîdûne fiili “ve istiyorlar”; اَنْ تَضِلُّوا en tedıllû ifadesi “saptırmayı”; السَّب۪يلَ es-sebîle kelimesi “yoldan (sapmanızı)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “gayet iyi bilen(dir)”; بِاَعْدَآئِكُمْ bi a‘dâiküm tamlaması “sizin düşmanlarınızı”; وَكَفٰى بِاللّٰهِ ve kefâ billâhi ifadesi “Allah yeter”; وَلِيًّا veliyyen kelimesi “dost olarak”; وَكَفٰى بِاللّٰهِ ve kefâ billâhi ifadesi “ve Allah yine yeter”; نَص۪يرًا nasîran kelimesi ise “yardımcı olarak” demektir.

Burada kitap ehlinden bir kısmının sapkınlığı tercihleri, Müslümanları da saptırmak istekleri, buna karşılık Yüce Allah’ın onları gayet iyi bildiği, dost ve yardımcı olarak kendisinin yeteceği gündeme getirilmektedir.

1.اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا نَص۪يبًا مِنَ الْكِتَابِ يَشْتَرُونَ الضَّلَالَةَ وَيُر۪يدُونَ اَنْ تَضِلُّوا السَّب۪يلَ “Kitaptan kendilerine bir pay verilenleri (kitap ehlini) görmedin mi? Sapkınlığı satın alıyor ve yoldan sapmanızı istiyorlar.” Yüce Allah sûrenin başından itibaren sosyal hayata dair çeşitli hükümler belirleyip onları muhataplara aktardıktan sonra, sözü bu defa geçmiş ümmetlere, özellikle kitap ehline getirmektedir. Bir konu çok uzun bir şekilde devam edince muhatapta bir bıkkınlığa sebep olabileceği için, Yüce Allah eğitim ve öğretimde çok önemli bir prensip olan “farklı konulara değinme” bir anlamda ver-kaç yöntemini uygulamaktadır ki bunun çok önemli ve kalıcı bir uyarıcılık oluşturduğu herkesin malumudur.

a) Âyette geçen اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi bedensel görmeyle değil de aklın görmesiyle, yani düşünceyle alakalı bir beyandır. Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, “görmedin mi” demek “düşünmedin mi”, “görmüş gibi bilmedin mi”, “ilmin bunu bilmeye yetişmedi mi”, “haberin olmadı mı” vs. şeklinde anlaşılıp yorumlanmalıdır. Zira bu tür beyanlarda hedef bilgidir, gerçeğin farkedilmesidir; yoksa fiziksel anlamda bir görme duyusu söz konusu edilmemektedir. Hitap öncelikle Hz. Peygamber’e yönelik olsa da asıl mesajın muhatabı bütün müslümanlar olduğu hiçbir zaman unutulmamalıdır.

b)الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا نَص۪يبًا مِنَ الْكِتَابِ “Kendilerine kitaptan bir pay verilenleri.” Yüce Allah daha önce kendilerine kitaptan bir pay verilenleri yani kitap ehlinin durumunu, özellikle de Nisâ’ 4/46. âyetteki kullanımdan hareketle bazı Yahudileri dikkatlere sunmakta ve ilahi rehberliğin zıddına olacak şekilde sapkınlığı satın aldıklarını, üstelik bununla yetinmeyerek müslümanların da yoldan sapmalarını istediklerini hatırlatmaktadır.

c) يَشْتَرُونَ الضَّلَالَةَ “Sapkınlığı satın alıyorlar.” Yüce Allah kitap ehlinden olan Yahudilerin dalâleti yani sapkınlığı satın aldıklarını beyan etmektedir ki maksat, gerçekleri bilmelerine rağmen Hz. Peygamber’in risaletini ve Kur’ân’ın gerçek ilahi bir mesaj olduğunu kabul ve itiraf etmediklerini hatırlatmaktır.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/89’da şu bilgiler yer almaktadır: “(Tevrat’tan) bildikleri gerçekler kendilerine gelince onu inkâr etmişlerdi. İşte Allah’ın lâneti böyle inkârcılaradır.” Yüce Allah Medineli Yahudilerin bu durumlarını ifade bağlamında tanıdıkları gerçek kendilerine geldiğinde, yani bekledikleri kitap ve peygamber geldiğinde onu inkâr ettiklerini bildirmektedir. En‘âm 6/20’de “onların Hz. Peygamber’i ve vahyi kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanıdıkları” ifade edilmektedir. Esasında A‘râf 7/157’de “bu kişilerin Hz. Peygamber’in birtakım sıfatlarını kendi ellerindeki Tevrat’ta buldukları”, Feth 48/29’da “Hz. Peygamber’in adının Muhammed”, Saff 61/6’da ise “İncil’de adının Ahmed olduğu” fade edilmektedir. Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/70 ve 99’da da onların bile bile gerçekleri inkâr etmeleri kınanmaktadır. İşte bu hakikatlere rağmen kitap ehlinin yani özel anlamda Yahudilerin hakikati inkâr ettiği, gerçekleri gizledikleri beyan edilmektedir. Yüce Allah da âyetin sonunda o kâfirlere yani gerçeği gizleyen bu kişilere lanet edeceğini bildirmektedir.

Bakara 2/91’de şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine ‘Allah’ın indirdiğine iman edin’ denilince, ‘Biz sadece bize indirilene (Tevrât’a) inanırız’ derler ve ondan başkasını inkâr ederler. Hâlbuki o (Kur’an) kendilerinde bulunanı (Tevrat’ın aslını, özünü) doğrulayıcı gerçektir.” Yüce Allah kitap ehline hitap ederek kendisinin indirdiği bu son vahye yani Kur’ân’a iman etmelerini isteyince onların bu isteği reddettiklerini haber vermekte, sadece kendilerine indirilmiş olana yani Tevrât’a inanmakla yetineceklerini söylediklerini beyan etmektedir.

Bakara 2/41’de şöyle buyreulmaktadır: “Elinizdekini (Tevrat’ın aslını, özünü) tasdik edici olarak indirdiğime (Kur’an’a) iman edin. Sakın onu inkâr edenlerin ilki (öncüsü) olmayın! Âyetlerimi az bir bedel ile satmayın! Yalnız bana karşı duyarlı olun!” Yüce Allah Yahudilere hitap etmekte ve beraberlerinde bulunan kitabı doğrulayıcı olarak gelen bu son vahye iman etmelerini, onu ilk inkâr edenler olmamaları gerektiğini beyan etmektedir. Fakat her şeye rağmen, kitap ehlinden inkârcılar bütün bu uyarıları reddetmiş ve inkârda kalmayı tercih etmişlerdi. Muhtemelen İsrailoğulları mesaj Yüce Allah’tan geldiği için değil de İsrailoğullarına geldiği için inanmışlardı. Aksi takdirde Allah’tan gelen diğer mesajlara da inanmaları gerekiyordu. Onlar milli ve ırkî bir din sevdasına kapılmışlardı; başka da ayırt edici bir özellikleri yoktu.

Kitap ehlinin bu kâfirleri sadece kendilerine indirilene iman edeceklerini, bunun dışında beraberlerinde bulunanı tasdik edici olsa da ötesindeki her bir şeyi inkâr edeceklerini ifade edince, onların milli ve ırkî bir din peşinde olduklarını, risalet ve ilahi öğretiler noktasında başkalarını kıskanarak haset içerisine girdiklerini ortaya koymuşlardı. Oysa ilahi hakikatler aynı kaynaktan geldiği için onları benimsemede en küçük bir tereddüt ortaya konulmamalıdır. Sırf bu yüzdendir ki, Yüce Allah muttakilerin özelliklerini saydığı Bakara 2/2-4’te “hem kendilerine indirilene hem de daha önce indirilenlere iman etmeyi” takvânın şartları arasında zikretmektedir. Ayrıca Bakara 2/136, Âl-i İmrân 3/81, 84, En‘âm 6/90 ve Şûrâ 42/13 gibi âyetlerde verilen bilgiler bu gerçeği ortaya koymaktadır.

Bir kişi Kur’ân’ı inkâr ederse öncekileri de inkâr etmiş olacağı gibi bunun tersi de doğrudur; yani önceki ilahi mesajları inkâr etmek Kur’ân’ı inkâr etmek demektir; Kur’ân’a iman etmek öncekilere de iman etmektir. Şu farkla ki Bakara 2/75. âyette de belirtildiği gibi, önceki ilahi mesajlarda ve metinlerinde birtakım tahrifler söz konusu edildiği için onların doğruluk ölçüsü Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır. Kur’ân’a uygun olanlar doğrudur, ilahi kaynalıdır; Kur’ân’a aykırı olanlar ise bozulmuş, tahrif edilmiş, ilahi kaynaklılık niteliklerini kaybetmiştir demektir. Sırf bu nedenledir ki Kur’ân’a iman bütün ilahi mesajlara imanı kapsayan bütüncül bir imandır. Zira Şu‘arâ’ 26/196’da belirtildiği gibi, onun mesaj içerikleri ana hatlarıyla öncekilerin mesajlarında da bulunmaktaydı.

d) وَيُر۪يدُونَ اَنْ تَضِلُّوا السَّب۪يلَ “Yoldan sapmanızı istiyorlar.” Yüce Allah kitap ehlinin müslümanlara karşı tutumunu belirlemek maksadıyla Bakara 2/109’da şöyle buyurmaktadır: “Kitap ehlinden çoğu, hakikat kendilerine apaçık belli olduktan sonra, sırf içlerindeki kıskançlıktan ötürü, sizi imanınızdan vazgeçirip küfre döndürmek istediler. (Yine de) siz, Allah onlar hakkındaki emrini getirinceye kadar (onları) affedip bağışlayın! Muhakkak ki Allah her şeye kadirdir.” Hakikat yani Hz. Peygamber’in peygamberliği ve Kur’ân’ın hak bir bilgi olduğu onlar için apaçık bir şekilde ortaya çıkmasına rağmen, müminlerin yeniden eski hallerine yani küfre dönmelerini istedikleri ifade edilmekte, bu arada onların bu isteklerindeki asıl etkenin dindarlıkları veya kendi dinlerini çok sevip onu sahiplenmeleri değil de peygamberin kendi içlerinden çıkmaması sebebiyle duydukları hasettir.

Kitap ehlinden inkârcıların müslümanların aleyhine ve zararına olan şeyleri istedikleriyle ve bu türden sıkıntılara uğramalarının onları memnun ettiğiyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/119 ve 120’de beyanlar zikredilmektedir. Aynı şekilde dolaylı da olsa Ahzâb 33/13 ve 18’de münafıkların müslümanların eskiye geri dönmelerini istemeleri ilgili cümlelerin “ikinci anlamı” olarak zikredilmektedir. Bakara 2/109’da geçen وَدَّ vedde fiili “bir şeyi canı gönülden istemek” manasına gelmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise يُر۪يدُونَ yürîdûne “istiyorlar” fiili kullanılmaktadır.

Nisâ’ 4/89’da aynı duyguları paylaşan münafıkların müslümanlara karşı tavrı ve beklentileri şu şekilde dile getirilmektedir: “Sizin de kendileri gibi inkâr etmenizi istediler ki onlarla eşit olasınız. O halde Allah yolunda göç edinceye kadar onlardan hiçbirini dost edinmeyin! Eğer yüz çevirirlerse onları yakalayın, bulduğunuz yerde öldürün ve hiçbirini dost ve yardımcı edinmeyin!” İşte bütün bu âyetlerde verilmek istenen ortak mesaj, inkârcıların, kitap ehlinden olan pek çok inkârcının ve münafıkların müslümanları yoldan çıkarmak istekleridir.

2. وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِاَعْدَآئِكُمْ وَكَفٰى بِاللّٰهِ وَلِيًّا وَكَفٰى بِاللّٰهِ نَص۪يرًا “Allah düşmanlarınızı çok iyi bilendir. Dost olarak Allah yeter; yardımcı olarak da Allah yeter.” Bu âyette iki temel mesaja yer verilmektedir:

a)وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِاَعْدَآئِكُمْ “Allah düşmanlarınızı çok iyi bilendir.” Yüce Allah kitap ehlinden olanların sapkınlığı tercih ettiklerini, üstelik müslümanları da yoldan çıkarmayı arzu ettiklerini beyan ettikten sonra, kimlerin müslümanların düşmanları olduğunu gayet iyi bildiğini haber vermektedir. Nitekim Âl-i İmrân 3/119’da “Gerçekten, kin ve düşmanlıkları ağızlarından (dökülen sözlerinden) belli olmaktadır. Kalplerinde sakladıkları (düşmanlıkları) ise daha büyüktür” buyrulmakta, konunun devamı niteliğinde olmak üzere Âl-i İmrân 3/120’de ise “Muhakkak ki Allah kalplerin özünü dahi bilendir” ifadesine yer verilmektedir.

b) وَكَفٰى بِاللّٰهِ وَلِيًّا وَكَفٰى بِاللّٰهِ نَص۪يرًا “Dost olarak Allah yeter; yardımcı olarak da Allah yeter.” Âyetin bu kısmında Yüce Allah müminlere moral vermekte, dost ve yardımcı olarak kendisinin müminlere yettiğini müjdelemektedir.

ı. Kur’ân’da yer alan bütün كَفٰى بِاللّٰهِ kefâ billâhi şeklindeki ifadelerde(1) بِاللّٰهِ billâhi ifadesinin başındaki bâ/bi harfi “zâid” olarak isimlendirilir. Buna benzer olarak kefâ bihî,(2) kefâ bicehenneme,(3) kefâ binefsike,(4) kefâ binâ,(5) yekfi birabbike,(6) kefâ birabbike,(7) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi kefâ billâhi ifadelerinde de durum aynıdır. Bu kullanımdan maksat bu harf olmasa da mana tamam olacağını bildirmektir. Nitekim Ahzâb 33/25’te bu ifade kefallâhu şeklinde bâ/bi harfi olmadan kullanılmaktadır. Zâid olmak, fazlalık olmak manasına gelmez. Sadece söz konusu harfin bilinen anlamında kullanılmaması söz konusudur; başka bazı tâli anlamlar, belagat incelikleri ve faydalar bu tür kullanımlarda söz konusudur. Bu yüzden bazı âlimler bu harfe “zâid” dememiş, tezyîn yani metni “güzelleştirme”, “süsleme” gayesiyle getirilmişlerdir demişlerdir.

ıı. وَكَفٰى بِاللّٰهِ وَلِيًّا “Dost olarak Allah yeter.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen bu cümlede Yüce Allah dost olarak kendisinin yeteceğini bildirmektedir. Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/14’te şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Gökleri ve yeri yoktan var eden, yedirdiği halde yedirilmeyen Allah’tan başkasını mı dost edinecekmişim!” Yûnus 10/62-64’te de şöyle buyrulmaktadır: “Bilesiniz ki, Allah’ın dostlarına korku yoktur; onlar üzülmeyecekler de. Onlar, iman edip de takvâya ermiş olanlardır. Dünya hayatında da ahirette de onlara müjde vardır. Allah’ın sözlerinde asla değişme yoktur. İşte bu, büyük kurtuluştur.”

Yüce Allah’ın dostu olabilmek için Tevbe 9/71’de beyan edildiği gibi öncelikle müminlerin birbirlerinin dostu olması gerekir. Bunun sonrasında Yüce Allah müminlerin dostu olduğunu Bakara 2/257 ve Âl-i İmrân 3/68’de ifade etmektedir. Fussılet 41/31’de belirtildiği gibi melekler de müminlerin dostudurlar. Mâide 5/55-56’da şu bilgiler yer almaktadır: “Sizin veliniz (dostunuz) ancak Allah, Rasûlü ve namaz kılan, zekatı veren ve (Allah’ın emirlerine) boyun eğenlerdir. Kim Allah’ı, Rasûlünü ve müminleri dost tutarsa (bilsin ki) galip gelecek olanlar yalnız ve yalnız Allah’ın tarafında olanlardır.” Demek ki Yüce Allah’ın dostluğu “sonuç”tur; bunun sebebi müminlerin Rasûlüllâh’ı, melekleri ve birbirlerini dost edinmeleridir. Bunların sonucunda Allah’ın dostluğu söz konusu olacaktır ve elbette gerçek dost ve ma‘bûd olarak Yüce Allah yeterlidir.

Bu konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’in şu ifadelerini nakletmek istiyoruz: “Hz. Ömer, Hz. Peygamber’in velilerle ilgili olarak şöyle buyurduğunu rivayet etmektedir: ‘Onlar, aralarında bir akrabalık ve alıp-verecekleri bir mal olmadığı halde, ‘birbirlerini Allah için seven kimseler’dir.(8) Allah’a yemin olsun ki onların yüzleri nurdur ve insanlar korkup hüzünlenecekleri zaman (yani mahşerde) onlar korkup hüzünlenmeyeceklerdir.’(9) Bu ifadesinin ardından Hz. Peygamber yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti okumuştur. Yine, Hz. Peygamber’in ‘Onlar öyle insanlardır ki onları görenler Allah’ı hatırlarlar’(10) buyurduğu rivayet edilmiştir. İleri düzeydeki âlimler şöyle derler: ‘Bunun sebebi şudur: Onlarda görülen, boyun büküş ve derin saygı alâmetlerinden ötürü, bir de Yüce Allah onlar hakkında, ‘Secde izinden nişanları yüzlerindedir’(11) buyurduğu için, onların bütün bakıp müşahede edişleri, ahireti hatırlamaya yöneliktir.”(12)

ııı. وَكَفٰى بِاللّٰهِ نَص۪يرًا “Yardımcı olarak da Allah yeter.” İnkârcı düşmanların düşmanlıklarına karşı dünyada ve azaba düşmekten kurtarmada âhirette yardım sadece ve sadece Yüce Allah’tan gelir.(13) Allah’tan başkasından yardım beklentisi bir hayaldir ve pek çok âyette(14) bu beklenti reddedilmektedir.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’in moralini yükseltmek için ona “Allah’ın ve kendisine tâbi olan müminlerin yeteceği”ni,(15) “Allah’ın ve müminlerin onu desteklediği”ni(16) beyan etmektedir. Dahası “Allah’ın ve meleklerin kendisine yardım etmekte olduğunu, onu desteklediği”ni de kendisine bildirmektedir.(17) “Yılgınlığa düşmeyin ve hüzünlenmeyin; eğer inanıyorsanız siz üstün geleceksiniz.”(18) “Allah ‘Ben ve elçilerim mutlaka galip geleceğiz’ diye yazmıştır.”(19) Bu âyetler güçlü bir moral kaynağıdır. Ayrıca “Allah’ı, peygamberini ve müminleri dost edinenler Allah’ın tarafındadır ve Allah’ın tarafında olanlar mutlaka galip geleceklerdir”(20) âyetinin mesajı da bu doğrultudadır.

Geçmiş peygamberler yalanlandıklarında, hepsinin de yalanlanmaya ve maruz bırakıldıkları eziyetlere karşılık sabrettiği, sonunda Allah’ın yardımının kendilerine ulaştığı haber verilmektedir.(21) Bu arada sıkıntılar ve baskılar karşısında ümidini kaybetmek üzere olan peygamberlere Allah’ın yardımının yetiştiği beyan edilmektedir.(22) Önceki milletlerin maruz kaldığı çeşitli sıkıntı, eziyet ve sarsıntılar sonrasında peygamberin ve müminlerin yardım feryadına karşılık, Allah’ın yardımının çok yakın olduğu müjdelenmektedir.(23)

ıv. Yüce Allah’ın kullarına yettiğini ifade eden çeşitli âyetler vardır. Buna göre Yüce Allah “hesap görücü”,(24) “velî, dost”,(25) “yardımcı”,(26) “çok iyi bilen”,(27) “her şeye şahit olan”,(28) “her şeye vekil”,(29) “her şeyden haberdar ve her şeyi gören”,(30) “hidayet edici”,(31) “en güçlü, en izzetli”(32) olarak yeterlidir. Bu ve benzer konularda başka aracılara ve yardımcılara kesinlikle ihtiyaç hissedilmemelidir.

Yüce Allah’ın mümin kullarına yeteceğiyle ilgili olarak Bakara 2/137’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer onlar da sizin inandığınız gibi inanırlarsa doğru yolu bulmuş olurlar; dönerlerse mutlaka anlaşmazlık içine düşmüş olurlar. Onlara karşı Allah sana yeter. O işitendir; bilendir.” Demek ki Yüce Allah hakikat düşmanlarının her türlü hile ve desiselerine karşılık hak eden mümin kullarına yardımcı olarak yeteceği, çünkü O’nun her şeyi hakkıyla bildiği ve işittiği haber verilmekte ve müjdelenmektedir. Yüce Allah’ın kuluna yeteceğiyle ilgili gayet açık bir başka ifade ise Zümer 39/36’da şu şekilde zikredilmektedir: “Allah kuluna kâfi değil midir? Seni O’ndan başkalarıyla korkutuyorlar. Allah, kimi saptırırsa artık onun yolunu doğrultacak biri yoktur.” Benzer bir mesaj vahyin yeterliliğiyle ilgili olarak ‘Ankebût 29/51’de zikredilmektedir.

ıı. Tahrifleri Sebebiyle Lanete Uğratılmaları

مِنَ الَّذ۪ينَ هَادُوا يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِه۪ وَيَقُولُونَ سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا وَاسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ وَرَاعِنَا لَيًّا بِاَلْسِنَتِهِمْ وَطَعْنًا فِي الدّ۪ينِ وَلَوْ اَنَّهُمْ قَالُوا سَمِعْنَا وَاَطَعْنَا وَاسْمَعْ وَانْظُرْنَا لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ وَاَقْوَمَ وَلٰكِنْ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ بِكُفْرِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُونَ اِلَّا قَل۪يلًا “Yahudilerden bir kısmı kelimelerin yerlerini değiştirir; (Peygambere karşı) dillerini eğip bükerek ve dine saldırarak ‘İşittik ve karşı geldik’, ‘Dinle, dinlemez olası!’ ve (bir de) ‘Râ‘ınâ’ (bize riayet et) derler. Onlar ‘İşittik, itaat ettik’, ‘(Bizi) dinle.’ ve ‘Bizi gözet.’ deselerdi, (bu ifadeler) kendileri için hayırlı ve çok doğru olurdu. Fakat inkârları sebebiyle Allah onları lanetlemiştir; artık azı inanır.”

Âyetteki مِنَ الَّذ۪ينَ هَادُوا minellezîne hâdû ifadesi “Yahudilerden bir kısmı”; يُحَرِّفُونَ yuharrifûne fiili “tahrif ederler”; الْكَلِمَ el-kelime kelimesi “kelimeleri”; عَنْ مَوَاضِعِه۪ ‘an mevâdı‘ıhî ifadesi “onun yerlerinden”; وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve derler(ki)”; سَمِعْنَا semı‘nâ fiili “işittik”; وَعَصَيْنَا ve ‘asaynâ fiili “ve isyan ettik”; وَاسْمَعْ vesma‘ emri “dinle”; غَيْرَ مُسْمَعٍ ğayra nüsme‘ın tamlaması “dinlemez olası”;وَرَاعِنَا ve râ‘ına emri “ve bize riaeyt et”; لَيًّا leyyen kelimesi “eğip bükerek”; بِاَلْسِنَتِهِمْ bielsinetihim tamlaması “onların dillerini”;وَطَعْنًا ve ta‘nen kelimesi “ve saldırganlık yaparak”; فِي الدّ۪ينِ fi’d-dîni ifadesi “din hakkında”; وَلَوْ اَنَّهُمْ ve lev ennehum ifadesi “eğer onlar (şöyle) olsalardı”; قَالُوا kâlû fiili “demiş (olsalardı)”; سَمِعْنَا semı‘nâ fiili “dinledik”; وَاَطَعْنَا ve eta‘nâ fiili “ve itaat ettik”; وَاسْمَعْ ve’sma‘ emri “ve dinle”; وَانْظُرْنَا venzurnâ emri “ve bize bak, bizi gözet”; لَكَانَ lekâne fiili “elbette olurdu”; خَيْرًا hayran kelimesi “daha hayırlı”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; وَاَقْوَم ve akveme kelimesi “ve daha doğru (olurdu)”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “lakin ancak”; لَعَنَهُمُ le‘anehum ifadesi “onlara lanet etti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِكُفْرِهِمْ biküfrihim ifadesi “onların nankörlükleri sebebiyle”; فَلَا يُؤْمِنُونَ fe lâ yü’minûne fiili “iman etmezler, inanmazlar”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kalîlen istisnası ise “çok azından başkası” demektir.

Burada bazı Yahudilerin ilahi mesajları tahrif ettikleri, yanlış şeyler söyledikleri, doğru söylememelerinin karşılığında inkârcılık tercihinde bulundukları için inkârcı oldukları gündeme getirilmektedir.

1. مِنَ الَّذ۪ينَ هَادُوا يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِه۪ وَيَقُولُونَ سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا وَاسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ وَرَاعِنَا لَيًّا بِاَلْسِنَتِهِمْ وَطَعْنًا فِي الدّ۪ينِ “Yahudilerden bir kısmı kelimelerin yerlerini değiştirir; (Peygambere karşı) dillerini eğip bükerek ve dine saldırarak ‘İşittik ve karşı geldik’, ‘Dinle, dinlemez olası!’ ve (bir de) ‘Râ‘ınâ’ (bize riayet et) derler.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde bazı Yahudilerin yanlış sözlerine değinmektedir.

a)مِنَ الَّذ۪ينَ هَادُوا يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِه۪ “Yahudilerden bir kısmı kelimeleri yerlerinden değiştirirler.” Yüce Allah Nisâ’ 4/44. âyette kendilerine gönderme yaptığı kişilerin bu âyette sözü edilen bir kısım Yahudi olduğunu ifade etmekte, bunların ilahi kelimeleri yerlerinden tahrif ettiklerini bildirmektedir. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/75’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey müminler!) Onların size inanacaklarını mı umuyorsunuz? Oysaki onlardan bir grup, Allah’ın kelâmını işitirler de iyice anladıktan sonra bile bile onu tahrif ederlerdi.” Burada sözü edilenlerle ilgili olarak فَر۪يقٌ مِنْهُمْ ferîkun minhum “içlerinden bir grup” ifadesi kullanılmışken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette مِنَ الَّذ۪ينَ هَادُوا minellezîne hâdû ifadesinin başında “bir kısmı” manasına gelen مِن min edatı kullanılarak maksadın bütün Yahudiler değil, içlerinden bir grup olduğu ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah Nisâ’ 4/44. âyetten itibaren Yahudilerle ilgili bir pasaja yer vermekte, Hz. Peygamber döneminde yaşamakta olan bir kısım kitap ehlinin de atalarının izinden gittiklerini ifade etmek istemektedir. Bu çerçevede Medine’de ve civarında yerleşik olan Yahudilerin Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği tevhid değerlerine iman etmelerini ummanın yanlış olduğu, çünkü onlardan bir grubun Yüce Allah’ın kelamını dinlemelerine rağmen, onun prensiplerini akletmelerine yani onların ilahi kaynaklı olduklarını anlamış olmalarına rağmen, gerçeği bile bile ellerindeki metni tahrif ettikleri, bozdukları ifade edilmektedir.

Burada zikredilen الْكَلِم el-kelim sözcüğü “kelimeler” manasında Yüce Allah’ın “buyrukları” anlamını içermektedir. Nitekim Bakara 2/75’te bunun yerine كَلَامَ اللّٰهِ kelâmullâh “Allah’ın kelâmı” tamlaması kullanılmakta, Yüce Allah’ın insanlar için belirleyip peygamberler aracılığıyla tebliğ ettirdiği ilahi mesajların tamamının kast edildiği ifade edilmiş olmaktadır. Bu âyette sözü edilen “kelimeler”den maksat, kitap ehlinin elinde bulunan ilahi mesajlardır. Onların tahrîfi ise “sözü değiştirmeleri”, “bozmaları”, “eksiltmeleri”, “fazlalaştırmaları”, “anlamını çarpıtmaları” vs. ilâhi mesaja her türlü müdahaleyi ve bozulmayı içermektedir.

Konuyla ilgili olarak Mâide 5/13 ve 41’de “onların kelimeleri yerlerinden oynattıkları, yerlerini değiştirdikleri, kendilerine hatırlatılan prensiplerin bir bölümünü unuttukları” beyan edilmektedir. İsrailoğulları hem tarihte hem de Hz. Peygamber döneminde ellerinde bulunan metni tahrif ettikleri gibi Müslümanların da benzer bir hatayı yapmamaları gerektiği bildirilmek istenmektedir.

İsrailoğullarının ilahi mesajları tahriflerinden maksat, eğer Hz. Peygamber dönemindekiler ise ve tahrif ettikleri metin de ellerindeki Tevrât nüshaları ise, o zaman tahrife konu edindikleri şeyler Hz. Peygamber’in gönderileceği bilgisi, nitelikleri vs. konulardır.(33) Onlar ellerindeki ilahi mesajlara bakarak aslında Kur’ân’daki bilgilerin doğru olduğunu itiraf etmeleri ve Hz. Peygamber’in risaletine iman etmeleri gerekirken, tam tersi bir tutum sergilemişler, akledip anladıkları gerçekleri bile bile tahriften kaçınmamışlar, Allah’ın demediği ve kitapta olmayan şeyleri ondanmış gibi sunmuşlardı. Onların bu durumu hakkında Bakara 2/79 ve Âl-i İmrân 3/78’de de bilgi verilmektedir.

Tarihteki nankörler ellerindeki vahye bunu yapmışlar ve Mâide 5/13’te belirtildiği gibi kendilerine lanet edilmişti. Aynı şeyler şekil değiştirmiş ve süslü, dolambaçlı, yaldızlı, masum bazı tekniklerle ve ifadelerle, hatta birtakım terimlerin anlamı saptırılarak Kur’ân’a da yapılmaktadır. Şimdilerde de bazı insanlar Allah adına konuşurken Allah’ın kelamını örtbas etmeyi, ondaki gerçeklerin üzerini örtmeyi, din adına anlaşılamaz bir sunum gerçekleştirebilmeyi büyük bir ustalıkla uygulamaya sokmaktadırlar. Kur’ân’da bir konu hakkında genel veya özel bilgiler verilmiş olmasına rağmen, konuyu belirleyen unsurların farklı şeylerden tercih edilmesi, din adına belirleyici kaynağın Kur’ân değil, Kur’ân’a aykırı birtakım rivayetler veya şahıs görüşleri olarak şekillendirilmesi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki tehdidin kapsamına girmektedir. Bunu yapanların aynen İsrailoğulları gibi vahye karşı bir tavır içerisine girdikleri belirtilmelidir.

b) وَيَقُولُونَ سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا وَاسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ وَرَاعِنَا لَيًّا بِاَلْسِنَتِهِمْ وَطَعْنًا فِي الدّ۪ينِ “(Peygambere karşı) dillerini eğip bükerek ve dine saldırarak ‘İşittik ve karşı geldik’, ‘Dinle, dinlemez olası!’ ve (bir de) ‘Râ‘ınâ’ (bize riayet et) derler.” Yüce Allah bazı Yahudilerin yerlerinden ettikleri kelimelerle ilgili olarak örnek vermekte, bir anlamda İslam’a dil uzatmak için bazı sözleri asıl anlamlarından kaydırarak farklı bir kalıba sokup kelime oyunları yaptıklarını bildirmektedir.

ı. Bazı Yahudilerin “işittik ve itaat ettik” sözünün yerine, سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا “işittik ve isyan ettik” dedikleri, ayrıca “dinle! Allah sana kötü söz dinlettirmesin” sözünü وَاسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ “işitmez olasıca, dinle”, “dinle(yin) ama kulak asmayın” şeklinde telaffuz ettikleri, aynı şekilde “bizi gözet, bizimle ilgilen” manasındaki رَاعِنَا râ‘ınâ ifadesini de “ahmak” manasına gelecek şekilde söyledikleri hatırlatılmaktadır.(34)

ıı. Bakara 2/104’te oldukça geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, orada da geçen رَاعِنَا râ‘inâ ifadesi gereği, ri‘âyet “bir kimsenin başkalarının işlerini çekip çevirmesi, yönetip idare etmesi, lehine olacak işleri tedarik etmesi, kişiye fayda sağlaması, korunmasına özen göstermesi, riayet etmek, gözetmek, murakabe etmek, saygı ile dikkate almak” gibi manalar içermekte, genelde insanları siyaset yoluyla idare etmek manasını ifade etmektedir. Siyaset ilmine ilmu’r-ri‘âyet denmesinin nedeni de budur.

Hz. Peygamber müslümanlara ilimden bir şey okuduğunda, müslümanlar ona “Ey Allah’ın Rasûlü, رَاعِنَا râ‘ınâ bizi gözet, bize riayet et, bize bak” derlerdi. Yahudilerin İbranice’de birbirlerine söverken kullandıkları bu kelimeye ben­zeyen bir sözleri vardı. Bu sözleri, رَاعِنَا râ‘ınâ idi. Bu ifade وَاسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ “Dinle, ey dinlenemiyesice!” veya “dinle, dinlenilmeyesi” manasına gelirdi. Onlar, müminlerin, رَاعِنَا râ‘ınâ “Bize riayet et, bizi gözet” de­diklerini duyunca, bunu fırsat bilip bu küfürlerini kastederek Hz. Peygamber’e bununla hitab ettiler. Hatta kendi içlerinde birbirlerine “ona gizlice sövüyorduk; şimdi açıktan sövebiliriz” diyorlardı.(35) Böylece müminlerin bu kelimeyi söylemekten nehyedilip diğer lâfzı -ki bu انْظُرْنَا unzurnâ ‘Bize bak’ sözüdür- kullanmaları emredildi. Ayrıca رَاعِنَا râ‘ınâ “bize riayet et” ifadesini رَاعِينَا râ‘înâ “bizim çobanımız” şeklinde hakarete dönüştürerek kullanıyorlardı. Bu ifadelerin nasıl söylenilmesi gerektiği ise devam eden cümlede zikredilmektedir.

ııı. Onların bu tahriflerini nasıl yaptıklarıyla ilgili olarak âyette لَيًّا بِاَلْسِنَتِهِمْ وَطَعْنًا فِي الدّ۪ينِ “Dillerini eğip bükerek ve dine saldırarak” buyrulmakta, tıpkı Âl-i İmrân 3/79’da beyan edildiği gibi söyledikleri Allah katından ve kitaptan sanılsın diye muhatapları aldatmak için dillerini eğip büktükleri belirtilmektedir. Nitekim Kur’ân’da sadece bu âyette geçen لَيًّا leyyen kelimesi de “eğip bükmek”, “oyun oynamak” manasına gelmektedir. Onlar bunu yaparak din hakkında bu dinin ve inanışın yanlış olduğunu ima etmeye çalışırlardı ki âyette geçen طَعْنًا ta‘nen kelimesi “saldırıda bulunarak”, “hakaret ederek” manasını içermektedir.

Bazı Yahudiler Bakara 2/93’te de belirtildiği gibi “dinledik ve isyan ettik” diyerek inkârcılıklarını ortaya koymuşlardı. Ayrıca Muhammed 47/16’da da geçtiği üzere benzer bir tavrı münafıklar da göstererek dinlemedikleri halde dinler göründükleri için söylenenleri anlamamışlar ve “biraz önce ne demişlerdi” diyerek alaycılıklarını ortaya koymuşlardı. Öye anlaşılıyor ki bu kişiler telaffuzları birbirine yakın olan, ancak anlamları son derece zıt kullanımları birbirinin yerine kullanmaktalardı. Dahası, kendilerince bilgi ve donanımları yeterli olduğu için Hz. Peygamber’den herhangi bir şeyler dinleme ihtiyacı hissetmiyorlardı. Nitekim Bakara 2/88’de dile getirdikleri sözleri de bunu ispatlamaktadır.

2. وَلَوْ اَنَّهُمْ قَالُوا سَمِعْنَا وَاَطَعْنَا وَاسْمَعْ وَانْظُرْنَا لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ وَاَقْوَمَ “Onlar ‘İşittik, itaat ettik’, ‘(Bizi) dinle.’ ve ‘Bizi gözet.’ deselerdi, (bu ifadeler) kendileri için hayırlı ve çok doğru olurdu.” Yüce Allah bazı Yahudilerin kelimeleri yerlerinden kaydırdıklarını ifade bağlamında سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا semı‘nâ ve ‘asaynâ “işittik ve isyan ettik” sözlerinin yerine سَمِعْنَا وَاَطَعْنَا semı‘nâ ve ata‘nâ “işittik ve itaat ettik”, وَاسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ vesma‘ ğayra müsme‘ın “dinle, ey dinlenemiyesice!” sözünün yerine sadece وَاسْمَعْ vesma‘ “dinle”, nihayet رَاعِنَا râ‘ınâ “bize bak, bizi gözet” sözünün yerine de وَانْظُرْنَا venzurnâ “bize bak, bizimle ilgilen” demelerinin kendileri için gerçek ve mutlak manada hayırlı ve doğru olacağını bildirmektedir. Özellikle bu son ifade Bakara 2/104’te de aynı şekilde emredilmektedir. Burada geçen لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ وَاَقْوَمَ lekâne hayran lehum ve akveme ifadesi “onlar için daha hayırlı ve daha doğru olurdu” şeklinde değil de “mutlak manada hayırlı ve doğru olurdu” anlamına alınmalıdır. Çünkü diğer sözleri söylemeleri yasaklandığı için onları söylemenin hayırla ve doğrulukla ilgili herhangi bir boyutundan söz edilemez.

3. وَلٰكِنْ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ بِكُفْرِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُونَ اِلَّا قَل۪يلًا “Fakat inkârları sebebiyle Allah onları lanetlemiştir; artık azı inanır.” Âyetin bu kısmında iki noktaya değinilmektedir:

a) وَلٰكِنْ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ بِكُفْرِهِمْ “Fakat inkârları sebebiyle Allah onları lânetlemiştir.” Yüce Allah bazı Yahudilerin bile isteye yanlış sözlerini hatırlattıktan ve neleri, nasıl söyleselerdi bunun kendileri için mutlak doğru ve hayırlı olacağını beyan ettikten sonra, bunların arzu edilen türden bir dikkat göstermediklerini, aksine inkârcılıkta kararlılık gösterdikleri için Allah’ın lanetini hak ettiklerini, inkârları nedeniyle Allah’ın kendilerine lanet ettiğini, çok azı hariç gerisinin iman etmediğini bildirmektedir.

Konuyla ilgili olarak benzer içerikte Bakara 2/88’de şöyle buyrulmaktadır: “(Yahudiler) ‘Kalplerimiz perdelidir’ demişlerdi. Hayır, (hayır, aksine); küfür ve inkârları sebebiyle Allah onlara lânet etmiştir. O yüzden çok azı inanır.” Yüce Allah Yahudilerin sözlerinin ve davranışlarının doğru olmadığını ifade bağlamında kendilerine lanet etme sebebini, “onların inkârcı olmalarına” bağlamakta ve içlerinden pek azının iman etmekte olduğu bilgisini vermektedir. Konuyla ilgili olarak Mâide 5/13’te söz konusu Yahudilerin misaklarını yani verdikleri kulluk sözünü tutmayanların lanete uğratıldıkları beyan edilmektedir.

b) فَلَا يُؤْمِنُونَ اِلَّا قَل۪يلًا “Artık pek azı inanır.” Bu cümlede لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarıyla hasr/kasr denen “vurgulu” ifade tercih edilmektedir. Bunun karşılığında Bakara 2/88. âyetin sonunda فَقَل۪يلًا مَا يُؤْمِنُونَ fe kalîlen mâ yü’minûne ifadesine yer verilmektedir. Her iki ifadeye bazıları tarafından “çok az inanırlar” manası da verilmektedir. Buna göre onlar kitap ehli oldukları için müşriklerden farklı olarak birtakım bilgilere vakıf idiler. Bu nedenle de Hz. Peygamber’in verdiği bilgileri beğenmiyor, onunla alay ediyorlardı. Allah, peygamber, ahiret gibi konular onların da bildiği ve inandığı konulardı. Bazı âlimlerimiz ise bu ifadenin içlerinden hiç kimsenin iman etmediği noktasında bir beyan olduğu kanaatindedir.(36)

Bizim tercih ettiğimiz manaya göre durum farklıdır. Muhataplar kendi peygamberlerine iman etmiş olsalar da en başta vahye ve onu tebliğ eden Hz. Peygamber’e iman etmedikleri için onların imanının azlığından değil, inananlarının azlığından söz edildiğini kabul etmek daha doğru olsa gerektir.(37)

Yüce Allah küfürleri ve inkârları sebebiyle söz konusu Yahudilere lanet ettiğini, içlerinden pek azının iman ettiğini beyan etmektedir. Buna göre lanete uğratılma “sonuç”tur; bunun “sebeb”i ise onların kâfir olmalarıdır; küfürde ısrar etmeleridir. Benzer mesajların Yâsîn 36/8-11’de de söz konusu edildiğini hatırlatmak gerekmektedir. Yüce Allah En‘âm 6/46’da dilemesi halinde insanların kulaklarını ve gözlerini giderebileceğini, ayrıca kalplerini mühürleyebileceğini ifade etmekte, ancak bitmiş bir mühürlenmeye değinmemektedir.

Yüce Allah hiç kimseye haksız yere lanet etmez, hiç kimsenin kalbini haksız yere mühürlemez. Lanet “sonuç”tur; “sebeb”i ise mutlak anlamda inkâr, küfür ve haddi aşmadır. Âyetler eğer “sebep-sonuç ilişkisi” çerçevesinde anlaşılmazsa bazılarının haksız yere cezalandırıldığı, dolayısıyla lanetlenip kalpleri mühürlendiği için kötülük yaptıkları anlaşılabilir. Bu kadar temel bir konuda böyle büyük bir yanlışlığa kapı aralamamak için konuyla ilgili bütün âyetleri bilmek ve vahyin genel olarak bu konuya bakışını doğru tespit etmek gerekmektedir.

ııı. Kitap Ehline Yönelik İman Etmeleri Çağrısı

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ اٰمِنُوا بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ مِنْ قَبْلِ اَنْ نَطْمِسَ وُجُوهًا فَنَرُدَّهَا عَلٰىٓ اَدْبَارِهَآ اَوْ نَلْعَنَهُمْ كَمَا لَعَنَّآ اَصْحَابَ السَّبْتِ وَكَانَ اَمْرُ اللّٰهِ مَفْعُولًا “Ey kendilerine kitap verilenler! Birtakım yüzleri silerek arkalarına çevirmeden veya onları Cumartesi (yasağını çiğneyen) halk gibi lanetlemeden önce, elinizdekini (Tevrat’ın aslını) doğrulayıcı olarak indirdiğimize (Kur’an’a) iman edin! (Çünkü) Allah’ın emri yerine getirilmiştir.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ yâ eyyühellezîne hitabı “ey (şu) kişiler”; اُو۫تُوا ûtû edilgen fiili “kendilerine verilenler”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitap”;اٰمِنُوا âminû emri “iman edin”; بِمَا نَزَّلْنَا bimâ nezzelnâ ifadesi “indirdiğimiz şeye”; مُصَدِّقًا musaddıken kelimesi “tasdik edici olarak”; لِمَا مَعَكُمْ limâ me‘aküm ifadesi “sizin elinizdekini, beraberinizdekini”; مِنْ قَبْلِ اَنْ نَطْمِسَ min kabli en natmise ifadesi “silmemizden önce”; وُجُوهًا vucûhen kelimesi “bazı yüzleri”;فَنَرُدَّهَا fe neruddehâ ifadesi “onları çeviririz”; عَلٰىٓ اَدْبَارِهَا ‘alâ edbârihâ ifadesi “onların arkalarına, gerisin geriye”; اَوْ نَلْعَنَهُمْ ev nel‘anehum ifadesi “veya onlara lanet etmeden”; كَمَا لَعَنَّا kemâ le‘annâ ifadesi “lanet ettiğimiz gibi”; اَصْحَابَ السَّبْتِ ashâbe’s-sebti tamlaması “Cumartesi adamlarını”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اَمْرُ اللّٰهِ emrullâhi tamlaması “Allah’ın emri”; مَفْعُولًا mef‘ûlen kelimesi ise “yerine getirilmiş(tir)” demektir.

Burada kitap ehline yönelik olarak Kur’ân’a iman etmeleri, aksi takdirde başlarına sıkıntılar geleceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ اٰمِنُوا بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ مِنْ قَبْلِ اَنْ نَطْمِسَ وُجُوهًا فَنَرُدَّهَا عَلٰىٓ اَدْبَارِهَآ اَوْ نَلْعَنَهُمْ كَمَا لَعَنَّآ اَصْحَابَ السَّبْتِ “Ey kendilerine kitap verilenler! Birtakım yüzleri silerek arkalarına çevirmeden veya onları Cumartesi (yasağını çiğneyen) halk gibi lanetlemeden önce, elinizdekini (Tevrat’ın aslını) doğrulayıcı olarak indirdiğimize (Kur’an’a) iman edin!” Âyetin bu bölümünde kitap ehline yönelik bir çağrıya yer verilmektedir.

a) يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ اٰمِنُوا بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ “Ey kendilerine kitap verilenler! Elinizdekini tasdik edici olarak indirdiğimize (Kur’an’a) iman edin!” Yüce Allah bazı Yahudilerin ilahi mesajlarla ilgili yaptığı tahrifle alakalı bilgiler verdikten sonra, bu defa kendilerine kitap verilmiş olanların iman etmesi için onlara çağrıda bulunmaktadır. Bu çerçevede Hz. Peygamber’e indirilmiş olan ilahi mesajın ellerinde bulunan Tevrât’ı, yani Tevrat’ın aslını, özünü tasdik ettiğini beyan etmektedir. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/41’de de şöyle buyrulmaktadır: “Elinizdekini (Tevrat’ın aslını, özünü) tasdik edici olarak indirdiğime (Kur’an’a) iman edin! Sakın onu inkâr edenlerin ilki (öncüsü) olmayın! Âyetlerimi az bir bedel ile satmayın! Yalnız bana karşı takvâlı (duyarlı) olun!”

Yüce Allah vahyin yani Kur’ân’ın مُصَدِّق musaddık olduğunu beyan etmektedir. Kur’ân’da musaddık kelimeleri 18 kez geçmekte ve bir bölümünde Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.(38) Aynı kökten mastar olan tasdîk kelimesi de vahyin bu özelliğini ortaya koymaktadır.(39) Bununla verilmek istenen mesaj, Kur’ân’ın önceki vahiyleri tasdîk eden bir kitap olduğunu vurgulamaktır.

Bu âyette Kur’ân’ın Medine’deki muhataplarının ellerinde yani beraberlerinde bulunan ilahi metinleri onayladığı, bir anlamda ilahi metinlerin ruh ve mesaj birlikteliği ifade edilmektedir. Kur’ân’ın önceki vahiyleri tasdik etmesi Bakara 2/41, 89, 97, 101, Âl-i İmrân 3/3, 50, 81, Nisâ’ 4/47, Mâide 5/48, Şu‘arâ’ 26/196, Şûrâ 42/13, Ahkâf 46/12, Necm 53/36-37 ve A‘lâ 87/18-19 gibi âyetlerde de doğrudan veya dolaylı olarak belirtilmektedir. Bu çerçevede aslında bütün peygamberlerin aynı kaynaktan beslendikleri, ilahi vahiylerin aynı hakikatleri değişik dillerde değişik insan gruplarına sunduğu, peygamberlerin birbirlerini reddecek söylemlerde bulunmadıkları, Âl-i İmrân 3/81 gereği birbirlerine yardım etmek ve destek olmakla emrolundukları, birbirlerini tasdik ettikleri açıkça ortaya konulmaktadır. Hem peygamberlerin misyonu böyledir hem de tebliğ etmekle yükümlü tutuldukları ilahi mesajların durumu böyledir.

b) مِنْ قَبْلِ اَنْ نَطْمِسَ وُجُوهًا فَنَرُدَّهَا عَلٰىٓ اَدْبَارِهَآ “Birtakım yüzleri silerek arkalarına çevirmeden önce.” Yüce Allah kendilerine kitap verilenlere yönelik olarak dile getirdiği beraberlerinde bulunan Tevrât’ın aslını tasdik eden Kur’ân’a iman etmeleri çağrısına dair bir de uyarıya yer vermektedir. Bu çerçevede birtakım yüzlerin silineceği ve gerisin geri çevrileceği bildirilmekte, bundan önce hareket edilmesi gerektiğine dikkat çekilmektedir.

Çeşitli kalıplarda ve çeşitli âyetlerde geçen,(40) her geçtiği yerde birbirine yakın anlamlar içeren bu âyetteki نَطْمِسَ natmise fiili “silmek”, “söndürmek” gibi anlamlar vermekte, umutları söndürülerek arkalarına baktırılmaları, geçmiş günlerin aranması manasında bir pişmanlık hali mecaz olarak ifade edilmek istenmektedir. Bu olay, Medine’de verdikleri sözün gereğini yerine getirmeyen, ihanete ve hıyanete başvuran Nadîroğullarının Medine’den sürülmelerine ve sürgün edilirken de hasretle geri dönüp bakmalarına işaret etmektedir.(41)

c) اَوْ نَلْعَنَهُمْ كَمَا لَعَنَّآ اَصْحَابَ السَّبْتِ “Yahut onları, Cumartesi adamları gibi lânetleme(den önce).” Yüce Allah kitap ehline yönelik iman etmeleri uyarısıyla ilgili olarak onların yüzlerini silip perişan etmeden veya Cumartesi yasağını ihlal edenler gibi kendilerini lanetlemden önce iman etmelerini istemektedir. Aksi takdirde ya yüzleri silinecek yani sürgün vs. ile gözleri arkada kalacak şekilde perişan edilecekler veya Cumartesi yasağını ihlal edenlere uygulanan lanet gibi bir uygulamanın bu tiplere de uygulanacağı bildirilmektedir. Burada tehdide konu lanetten maksat, Bakara 2/65 ve A‘râf 7/166’da zikredilmekte ve söz konusu yasağı ihlal edenler huy ve ahlak bakımından taklitçi maymunların durumuna düşürülmüşler, maymunlar gibi taklitçilik cezasına çarptırılmışlardır. İşte bu âyette kitap ehine yapılan uyarıda bu ceza da hatırlatılmakta, böylesi bir sıkıntıyla karşılaşmadan önce son vahye iman etmeleri gerektiğine dikkat çekilmiş olmaktadır.

“Lanet” kavramını A‘râf 7/44’te de ele alacağımız için detaya girmek istemiyoruz. Burada kısaca hatırlatalım ki Kur’ân’da “lanet kavramı” çeşitli içeriklerde yer almakta, olumsuz insan tipinin hem dünyada hem de âhirette karşılaşacağı akıbet olduğu vurgulanmaktadır. Lanet, kulun dünyada ve âhirette hayırlardan uzaklaştırılıp azaba ve gazaba çarptırılmalarıdır.

Laneti kimin hakettiğiyle ilgili olarak çeşitli özelliklerin ve insan tiplerinin zikredildiği görülmektedir. Lanet kavramı pek çok varlığı içermektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın kimlere lanet edeceğiyle ilgili çeşitli bilgiler yer almaktadır. Bu bağlamda fiil ve isim olarak la‘net kelimesinin kullanıldığı âyetler ve kendilerine lanet edilenler youmunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “Yahudiler”;(42) ayrıca “şeytan”;(43) “kâfirler”;(44) “kâfir İsrailoğulları”;(45) “Cumartesi yasağını ihlal edenler”;(46) “hakkı yalanlayanlar”;(47) “imandan sonra küfre giren zalimler”;(48) “mutlak anlamda inkârcı zalimler”;(49) “münafıklar ve kalplerinde hastalık bulunanlar”;(50) “‘Âd kavmi”;(51) “Firavun”;(52) “Allah hakıkında kötü zan besleyen münafık erkek ve kadınlarla müşrik erkek ve kadınlar”;(53) “Allah’a yalan iftira edenler”;(54) “Allah’a ve Rasûlüne eziyet edenler”;(55) “kasten insan öldürenler”;(56) “yeryüzünde bozgunculuk çıkaran ve sıla-i rahim yapmayanlar”;(57) “Allah’ın apaçık âyetlerini gizleyenler”(58) ve “namuslu kadınlara zina iftirası atanlar”(59) şeklinde beyan edilmektedir.

Lanete nelerin sebep olduğu konusunda da kısa bilgi vermek gerekirse şunları söyleyebiliriz: “Gerçekleri gizlemek”,(60) “küfrü ve zulmü tercih etmek”,(61) “münafıklıkta karar kılmak”,(62) “Firavun gibilerin çağrısına alet olup kendini onların peşine takmak”,(63) “şeytana ve şeytansılara uymak”,(64) “kasten insan öldürmek”,(65) “yalancılık yapmak”,(66) “toplumda fesatlık, bozgunculuk çıkarmak”(67) ve “Allah’a iftira etmek”(68) gibi fiiller sahiplerini lanet cezasıyla buluşturacaktır.

2. وَكَانَ اَمْرُ اللّٰهِ مَفْعُولًا “(Çünkü) Allah’ın emri yerine getirilmiştir.” Metin ve mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde(69) geçen bu ifadede, Yüce Allah kendisinin hükme bağladığı prensiplerin hepsinin uygulandığını, hükmün işleme konulduğunu beyan etmekte, daha sonra da diğer hükümlerde vs. uygulamalarda da Yüce Allah her ne dediyse onun hakkıyla yerine getirilmesi gerektiğine dair bilgi verilmiş olmaktadır. Konu kitap ehlinin iman etmemesi durumunda başlarına gelecek olan felaketin daha önce başkalarının başına geldiği hatırlatılmakta, eğer iman etmezlerse vahyin indirildiği dönem ve sonrasındakilerin de başına benzer felaketlerin geleceği haber verilmekte, zira Yüce Allah’ın her bir emrinin mutlaka yerine getirildiği bildirilmektedir. Nisâ’ 4/57’de kitap ehlinden bazılarının ilahi mesajlara iman ettiği, bazılarının ise yüz çevirdiği ifade edilmektedir.

b) Şirk ve Yüce Allah’a İftiranın Sonu

Yüce Allah, sûrenin 48-50. âyetlerinde şirk hariç bütün günahları dilediğine bağışlayabileceğini, şirkin büyük bir iftira olduğunu, kişilerin kendilerini temize çıkarma girişşimlerinin yanlış olduğunu, Allah’ın dilediğini temize çıkaracağını ve en küçük bir haksızlığa uğratılmayacaklarını bildirmekte, ardından şöyle buyurmaktadır: “Bak, nasıl da Allah’a yalan uyduruyorlar! Apaçık bir günah olarak bu (onlara) yeter!”

ı. Bağışlanmayacak Tek Günah: Şirk

اِنَّ اللّٰهَ لَا يَغْفِرُ اَنْ يُشْرَكَ بِه۪ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذٰلِكَ لِمَنْ يَشَآءُ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللّٰهِ فَقَدِ افْتَرٰىٓ اِثْمًا عَظ۪يمًا “Şüphesiz ki Allah kendisine ortak koşulmasını bağışlamaz; bundan başkasını, (diğer günahları) dilediği (layık olan) kimse için bağışlar. Allah’a ortak koşan kişi büyük bir günah(la) iftira etmiş olur.”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “şüphesiz ki Allah”; لَا يَغْفِرُ lâ yağfiru ifadesi “bağışlamaz”; اَنْ يُشْرَكَ en yüşrake edilgen fiili “ortak koşulmasını”; بِه۪ bihî ifadesi “O’na, kendisine”;وَيَغْفِرُ ve yağfiru fiili “ve bağışlar”; مَا دُونَ ذٰلِكَ mâ dûne zâlike tamlaması “bunun dışındakileri”; لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadesi “dilediğini/layık gdüğünü”; وَمَنْ يُشْرِكْ ve men yüşrik ifadesi “her kim ortak koşarsa”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; فَقَدِ افْتَرٰى fe kad’ifterâ fiili “elbette iftira etmiş olur”; اِثْمًا عَظ۪يمًا ismen ‘azîmen tamlaması ise “büyük bir günah, büyük bir haram” demektir.

Burada şirkin bağışlanmayacak tek günah oluşu ve şirkin büyük bir iftira olduğu gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ اللّٰهَ لَا يَغْفِرُ اَنْ يُشْرَكَ بِه۪ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذٰلِكَ لِمَنْ يَشَآءُ “Şüphesiz ki Allah kendisine ortak koşulmasını bağışlamaz; bundan başkasını, (diğer günahları) dilediği (layık olan) kimse için bağışlar.” Nisâ’ 4/116’da da geçen bu ifadede Yüce Allah kitap ehline yönelik olarak zikrettiği uyarıdan sonra, bu defa konuyu şirke getirmekte, şirkin nasıl korkunç bir felaket olduğuna değinmektedir. Ayrıca, kendisine şirk koşulmasını, yani şirkten tevbe edilmemesini bağışlamayacağını bildirmekte, bunun dışındaki bütün günahları istiğfar ve tevbe edilmesi halinde dilediğine yani hak edene ve layık gördüğüne bağışlayacağını beyan etmektedir.

Bu noktadan anlaşılıyor ki şirk gibi inanç bozukluğuna ilave olarak mutlak inançsızlık anlamında inkâr ve nifak da affedilmeme kapsamındadır. Bu noktada Âl-i İmrân 3/86, 90, 91, Nisâ 4/18, 137, 168 ve Muhammed 47/34. ayetlerde apaçık bilgilere yer verilmektedir.

Âyette yer alanلِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadesine “dilediğine” manası verilirse dileme fiili “Yüce Allah’a” nispet edilmiş olur ve bundan Yüce Allah’ın dilediği yani layık gördüğü kişileri bağışlayacağı manası anlaşılır. Bir başka ihtimale göre ise söz konusu ifadeye “dileyeni” manası da verilebilir ki bu durumda “dilemek” fiili “kullara” nispet edilmiş olur. Bu durumda mesaj, kişilerin bağışlanmayı dilemesiyle ilişkilendirilir ki zaten istiğfar ve tevbe denilen şey de bundan başkası değildir. Âyetteki bu ifade iki türlü de anlaşılabilir; çünkü metin her iki anlama da uygundur.

Zümer 39/53’te geçen “Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin! Muhakkak ki Allah bütün günahları bağışlayabilir” mesajı da bu âyetle birlikte yorumlamak gerekmektedir; aksi takdirde âyetler arasında bir zıtlık olduğu sanılabilir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan مَا دُونَ ذٰلِكَ mâ dûne zâlike ifadesi “bunun dışındaki” manasına gelse de aslında diğer bütün günahların şirkten daha aşağı, daha düşük olduğuna dair bir mesaj boyutu da bulunmaktadır.

Yahudilerle ilgili veya kitap ehliyle ilgili bir pasajda konunun şirke getirilmesinin muhtemel sebebi, Mâide 5/17, 72, 73 ve Tevbe 9/30’da da zikredildiği üzere, onların Hz. Üzeyr’i ve Hz. İsa’yı Yüce Allah’ın oğlu saymaları, bu nedenle de şirke düşmüş olmalarıdır. Onlar bu şirk içerikli küfürden vazgeçmemeleri durumunda bağışlanmayacaklarını bilmeleri gerektiği noktasında uyarılmış olmaktadırlar.

Yüce Allah Kur’ân’da bağışlamayacağını ilan ettiği tek günahtan söz etmektedir ki o da şirktir; yani şirkten tevbe etmeden, şirk üzere ölmektir. Konu öylesine önemlidir ki bütün peygamberler tarihini içerecek şekilde Yüce Allah Zümer 39/65’te şöyle buyurmaktadır: “(Ey Peygamber!) Şüphesiz sana da senden öncekilere de (şöyle) vahyolunmuştur: Andolsun ki eğer (Allah’a) ortak koşarsan, işlerin mutlaka boşa gider ve mutlak surette hüsranda kalanlardan olursun!” Bu konuda En‘âm 6/88’de de şöyle buyrulmaktadır: “İşte bu, Allah’ın hidâyetidir, kullarından dilediğini ona iletir. Eğer onlar da Allah’a ortak koşsalardı yapmakta oldukları amelleri elbette boşa giderdi.” İşte bu âyetler konuyu bütünüyle özetlemekte ve şirkin savunabilecek hiçbir tarafının olmadığını açıkça ortaya koymaktadır.

Bütün peygamberlere vahyedilen ortak mesajların başında tevhide sarılmaları ve şirke hiçbir şekilde bulaşmamaları gelmektedir. Eğer bir şekilde yani doğrudan veya dolaylı olarak da olsa şirke bulaşırlarsa bunun sonuçlarının çok ağır olacağı bildirilmekte, bu çerçevede bütün amellerinin silineceği gibi müşriklerin mutlak sûrette ziyana ve hüsrana uğrayacaklar arasına katılacakları da hükme bağlanmaktadır.

Melekleri Yüce Allah’ın kızları sanan ve bu nedenle onların kendilerine şefaat edeceklerini iddia eden Mekkeli müşriklerin bu kabullerinin son derece hatalı olduğu, aracı edinilen melekler üzerinden Enbiyâ’ 21/29’da şöyle beyan edilmektedir: “Onlardan (meleklerden) her kim ‘O’nun peşi sıra ben (de) ilahım’ derse biz onu cehennemle cezalandırırız. İşte biz, zalimleri böyle cezalandırırız!” Bu üç âyette verilmek istenen mesaj, şirkin son derece korkunç bir günah olduğunu muhataplara öğretmektir.

Yüce Allah’ın bağışlamayacağını ilan ettiği tek günah olan şirk üzere ölme konusuna yani Kur’ân’ın en temel manada ele aldığı mesajların ilk sıralarında yer alması bakımından şirk kavramına değinmekte yarar görmekteyiz.

- “Şirk” Kavramı

“İman” kavramının ele alındığı hemen her yerde onunla yakından ilgili olan bir diğer kavram da “şirk”tir. Bu nedenle burada genel hatlarıyla “şirk” kavramı üzerinde durmakta yarar görmekteyiz.

a) Şirk Kelimesinin Anlamı

Şirk, “Paylaşmak, bölüşmek, ortaklık yapmak, ortaklık vermek, ortak, ortak yapmak, ortak koşmak, bir şeyin iki veya daha fazla kişiye ait olması” demektir; “Ortak koşulan şey” anlamında şerîk kelimesinin çoğulu şürekâ’ sözcüğüdür.

Şirk kelimesi “birini bir konuda yardımcı istemek, kabul etmek, arasına katmak” anlamını da içermektedir. “Onu da işime ortak yap”(70) şeklinde Hz. Mûsâ’nın, kardeşi Hz. Harûn için talep ettiği bu istekte kullanılan eşrikhü ifadesi de “ortak yapmak” anlamındadır. Bu noktada “Allahım! Bizi de sâlihlerin duasına ortak et” veya “Beni de duana kat”(71) mealindeki rivayetlerde kastedilen anlam da budur.

Isfehânî’ye göre dinde şirk iki türlüdür:

ı. “Allah’a ortak koşmak” manasında “büyük şirk”. Bu, küfrün en büyüğüdür. Yüce Allah, kendisine ortak koşulmasını yani şirk üzere ölenleri bağışlamayacağını Kur’ân’da açıkça belirtmektedir.(72) Çünkü Kur’ân’da üzerinde en çok durulan ve müminlerin kendisinden uzak durması istenen inanç bozukluğu “şirk”tir.

ıı. “Bazı işlerde Allah’tan başkasının yardımını kabul etmek” anlamında “küçük şirk”. Riyâ ve nifâk işte bunun örneğini teşkil etmektedir. A‘râf 7/190 ile Yûsuf 12/106. âyetler bu konuya ışık tutmaktadırlar.(73)

Verilen örneklerden anlaşıldığına göre, küçük şirk aslında “gizli şirk” olarak da tanımlanabilir. Nitekim Hz. Peygamber riya denen gösterişin şirk olduğunu ifade etmiştir.(74)

Başka bir rivayette Rasûlüllah (as) “gizli şirk” ifadesini açıkça kullanmıştır. Nebî (as), Mesîh ve Deccâl hakkında konuşma yapanların yanına uğramıştı. Kendilerine bu konuştukları konudan çok daha korkunç olanını haber vereceğini söyleyerek şunu beyan etmiştir: “Gizli şirk çok daha tehlikelidir. Bu şirk türü kişinin namaz kılarken namazını başkalarına süslü göstermeye çalışmasıdır.”(75)

Yine Hz. Peygamber’in şirkin gizliliği ve tehlikesi bağlamında onu karıncanın yürümesine benzetmesi, konunun önemini kavratmada son derece ufuk açıcıdır.(76)

b) Şirk Kelimesinin Kur’ân’daki Kullanımı

Gerek “Yahudilerin Hz. Üzeyir’i Yüce Allah’ın oğlu saymaları”,(77) gerek “Hıristiyanların teslisi(78) ve Hz. İsa’yı Yüce Allah’ın oğlu saymaları”,(79) gerekse “Mekkeli müşriklerin melekleri Yüce Allah’ın kızları sanıp(80) ibadetlerini melekler aracılığı ile Allah’a sunma çabaları”,(81) dahası “müşriklerin Yüce Allah ile cinler arasında nesep bağı iftirasında bulunması”(82) Kur’ân’da kınanmaktadır. Dolayısıyla bu inanış ve bu doğrultudaki davranışlar Kur’ân’da “küfür” kapsamında değerlendirilmektedir.

Bu arada şunu da belirtmek gerekir: Bazı Kitap ehlinin, kapsamına alındığı küfür kavramı ile Mekkeli müşriklerin nitelendirildiği şirk kavramları, mahiyet ve sonuçları itibariyle birbirinden farklıdır. Bu farklılıktan dolayıdır ki kitab ehlinin yemeğinden yemek ve kadınlarıyla evlenmek Müslümanlara helâl kılındığı halde,(83) müşrik bir kadın veya erkekle evlenmek kesinlikle haram kılınmıştır.(84)

Şirk kelimesi hakkında bu değerlendirmelerden sonra simdi de bu kelimenin Kur’ân’daki kullanım örneklerini inceleyelim.

ı. Yüce Allah’a başka bir şeyi ortak koşmak

“Allah’a kulluk edin, O’na hiçbir şeyi ortak koşmayın!”(85) Şirk koşmamak, Yüce Allah’a itaatin hemen yanında yer alan bir duyarlılıktır. En‘âm 6/151’de yer alan bu husus, Bakara 2/83’te İsrailoğullarından alınan sözde de tevhid bağlamında bulunmaktadır. Semerkandî, bu âyetteki tüşrikû fiilini “şirk üzere sabit olmak, sabit kalmak” şeklinde izah etmiştir.(86) Nisâ’ 4/48, 116 ve Mâide 5/72’de de olduğu gibi Kur’ân’da geçen şirk kelimesinin en yaygın kullanımı şirkin bu anlamıdır ve bu kullanımın sayısı oldukça fazladır.(87)

ıı. İbadetsiz itaat anlamında şirk

“Fakat (Allah) onlara iyi, güzel bir çocuk verince kendilerine verdiği şeyde Allah’a ortaklar koşmaya başladılar.”(88) Bu âyette sözü edilen şirk, “ibadet, kulluk” anlamında bir şirk değildir. Çünkü burada Hz. Âdem ile eşinin çocuk konusundaki tutumlarının kınandığı belirtilmektedir.(89) Bir peygamberin peygamber olduktan sonra şirk gibi en büyük günahlardan birini işlemesi mümkün olamaz. Mukâtil’in bu değerlendirmesine biz katılamıyoruz. Çünkü bu âyetteki şirk, Hz. Âdem ve eşine ait bir günah olmak zorunda değildir. Âyetin sonundaki, “Allah, onların koştukları ortaklardan yücedir” ifadesi, bunun pek çok insan tarafından yapılan bir yanlışlık olduğunu, çoğul sigalar kullanarak ortaya koymaktadır.

Bu konunun ele alındığı A‘râf 7/190-195. âyetlerde kullanılan bütün zamirler çoğul olduğu için, âyet bunun iki kişiyle sınırlı olmadığını, aksine bir çeşit inanç bozukluğu olduğunu ortaya koymaktadır. Maksat Hz. Âdem ve eşi olsaydı sonuna kadar zamirler tesniye (ikili) olurdu. Baştaki zamirlerin tesniye olma nedeni ise bir çocuğun anne-babadan meydana gelişi gerçeğini dikkatlere sunmaktan ibarettir.

Aynı şekilde, “Ben, önceden beni (Allah’a) ortak koşmanızı da tanımamıştım zaten”(90) âyetinde sözü edilen, şeytanın kıyâmette gerçekleştireceği, insanların onu Allah’a karşı bir şirk örneği edinmeleri itirafındaki şirk de terim anlamındaki şirkten çok farklıdır. Yani bu tür şirkte ibadet anlamında herhangi bir ortak koşmak söz konusu değildir; burada mecaz yollu bir şirk vardır.

ııı. İbadette gösteriş anlamında şirk

Bu tür şirkin en açık örneği, “Kim Rabb’ine kavuşmayı arzu ediyorsa iyi iş yapsın ve Rabb’ine ibadete hiç kimseyi ortak etmesin”(91) âyetidir. Burada sözü edilen durum, ibadette gösteriş anlamında hiçbir şeyi devreye sokmamakla ilgilidir.(92) Semerkandî, buradaki yüşrik kelimesini “ibadete başka şeyleri karıştırmak, gösteriş yapmak” şeklinde yorumlamıştır.(93)

Ayrıca bu anlamı destekler mahiyette Cinn sûresinin “Mescitler Allah’ındır. Allah’la beraber hiç kimseye yalvarmayın”(94) ve “De ki, Ben ancak Rabb’ime yalvarırım ve hiç kimseyi (ibadette gösteriş yaparak) O’na ortak koşmam”(95) âyetlerinde de Allah’a ibadette devreye başka varlıkların sokulmaması ilkesi hatırlatılmaktadır.

Bütün bu söylediklerimize ilave olarak, ş-r-k kökünden müsteşrikûne kelimesi Sâffât 37/33 ve Zuhruf 43/39’da “birlikte olanlar, ortak olanlar” anlamında zikredilmektedir.

c) Şirk Hakkında Bazı Değerlendirmeler

ı. Şirk, inançla ilgili bir sapma olarak tanımlanmaktadır ve Kur’ân’da üzerinde en çok durulan konulardan birisidir. Çünkü Hz. Peygamber’in ifadesine göre şirk en büyük günahtır.(96)

Daha önce de çeşitli vesilelerle söylediğimiz gibi, Yüce Allah’a ortak koşmak nasıl küfürse,(97) ibâdeti Allah’a ulaştırmada aracılar edinmek de küfürdür. Bu bağlamda küfür genel inançsızlık, şirk ise bir çeşit inançsızlıktır. İnanılması gereken esasların tamamını inkâr küfür olduğu gibi(98) bir kısmını inkâr da küfürdür.(99) Aynı şekilde inançta ortaklar koşmak, Peygamberleri Allah’ın oğlu saymak, onları veya başka varlıkları aracılar edinmek de Kur’ân’da küfür sayılmıştır.(100)

ıı. Kur’ân’ın indirildiği dönemin en önemli inanç hastalığı olarak tanıtılan şirk, Yüce Allah’ın bağışlamayacağını ilan ettiği bir inanç bozukluğudur.(101) Mekkeli müşriklerin önemli bir bölümü Allah’a inanıyordu. Kur’ân’da bu konuda oldukça fazla âyet bulunmaktadır.(102) Ancak büyük çoğunluk Allah’a inanca şirk bulaştırıyorlardı.(103)

ııı. Yüce Allah’a ortak koşmak çok uzak, yani düzeltilme ihtimali nerdeyse kalmamış bir inanç şaşkınlığı ve sapkınlığıdır.(104) Bu bağlamda her kim Allah’a şirk koşarsa Yüce Allah da ona cennetini haram kılacağını beyan etmektedir.(105) Şirk iman noktasında çok büyük bir engel olduğu için Hz. Peygamber’e biat esnasında verilecek sözlerin ilk maddesi “şirk koşmamak” şeklinde belirlenmektedir.(106)

ıv. Şirk zulümdür. Pek çok defa belirttiğimiz üzere, “zulüm” “adalet”in zıddı bir kavramdır. Adalet “bir şeyi yerli yerinde yapmak” anlamına geldiği gibi, zulüm de “bir şeyi yerinden etmek” veya “bir şeyi yerinde değil, farklı şekillerde değerlendirmek”tir. Allah’a iman bakımından adalet, O’nu tevhid dairesinde kabul etmek ve O’nu tek ilâh olarak benimseyip ilâhlıkta O’na ortak koşmamaktır. Zulüm ise “hakkı ‘tek olmak’ olan Yüce Allah’a ortaklar koşmak”tır. Buradan hareketle, zulmün şirk olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Zaten Lokmân 31/13’te de Yüce Allah bunu açıkça ifade etmektedir.

v. Şirk, fıtrata açılan bir savaştır; tek ilâh inancına kodlanan ve adına fıtrat denen ilâhî programı devre dışı bırakan çok tehlikeli bir inanış biçimidir. Rûm 30/30-31’de “fıtrat”ın karşısına “şirk” konulmuş, böylece fıtrat-şirk zıtlığı ilâhî bildirimin esası haline getirilmiştir.

vı. Şirk, kişinin amellerini boşa çıkaran bir bozukluktur. Nitekim Yüce Allah Zümer 39/65’te Hz. Peygamber’e hitaben “Eğer şirk koşarsan bütün amellerin silinir” uyarısında bulunarak ümmetin dikkatini çekmek istemiştir. Benzer bir tehdit En‘âm 6/88’de bütün peygamberler üzerinden verilmektedir. Hitap bütün peygamberlere yönelik olsa da maksat onların ümmetlerinin istikametidir; çünkü Hz. Peygamber başta olmak üzere peygamberlerin şirke düşmesi mümkün değildir.

vıı. Şirk, kendilerini Yüce Allah’ın peşi sıra ilah edindikleri melekler üzerinden de korkunç bir tehdide konu edinilmekte, meleklerden herhangi birisinin bir ilahlık iddiasında bulunması durumunda onun da cehennemle cezalandırılacağı Enbiyâ 21/29’da dile getirilmektedir.

vııı. Şirk, Yüce Allah’ın insana verdiği değere tam bir ihanettir. Basit bir benzetmeyle söyleyecek olursak, bir anne nasıl ki çocuğunu başkalarıyla paylaşmak istemezse, elbette Yüce Allah da bundan çok daha ileri düzeyde tek ilâh olarak sevilmeyi ve başka varlıklarla paylaşılmamayı ister.

ıx. Tevbe 9/28’in işaretiyle şirk manevi bir pisliktir ve aklın doğru kullanılmamasıyla ilgilidir. Şirk bir yalandır ve en tehlikeli yalan da insanın kendisini inandırdığıdır.

x. Şirk, insanı başka varlıkların kölesi haline getirir ve iradesini kullanmamasını ondan ister. Böyle olunca Allah’a kulluk etmenin yerine, başka varlıklara kölelik başlar. Kullukta alabildiğine hürriyet varken, kölelikte hürriyetin izi bile yoktur. Bu nedenle şirk tam bir olumsuz bağımlılıktır.

Tercihini şirk ve küfürden yana kullanan kâfirlerin ne tür akıbetlerle karşılaşacakları ve onlara nasıl azapların hazırlandığı yorumunu yapmakta olduğumuz âyette şöyle belirtilmektedir:

2. وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللّٰهِ فَقَدِ افْتَرٰىٓ اِثْمًا عَظ۪يمًا “Allah’a ortak koşan kimse büyük bir günah iftira etmiş olur.” Yüce Allah kendisine herhangi bir şeyi ortak koşan kişilerin “çok büyük bir günah iftira etmiş olacağı”nı haber vermektedir ki bu ifade Kur’ân’da sadece burada şirkle ilgili bir bağlamda geçmektedir. Tevhide sarılmak ve şirke bulaşmamakla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet(107) yer almaktadır. Bunun sebebi, şirkin affedilmeyecek düzeyde korkunç bir günah olduğunu zihinlere kazımaktır. İşte Yüce Allah şirkle ilgili âyetin ikinci kısmında her kim kendisine herhangi bir şekilde şirk koşarsa büyük bir haramı, büyük bir günahı iftira etmiş olacağını bildirmektedir.

Mâide 5/72’de şirkle ilgili olarak şöyle bir beyan zikredilmektedir: “Her kim Allah’a ortak koşarsa Allah ona cenneti haram kılmış olacaktır ki böylelerinin varıp duracağı sığınak ateştir. Zalimler için hiçbir yardımcı da yoktur.” Yüce Allah’a yalan isnadında bulunmak, yani O’na yalan iftira etmek de O’nun indirdiği âyetleri yalanlamak da en büyük zulümdür. Yalan konuşmak öz itibariyle bir haksızlıktır; iftira atmak bunu zalimce yapmaktır. Yüce Allah’a karşı yalan isnadında bulunmak ise iftiranın en zalimce yapılanıdır.

ıı. Kendini Arındırmama Gereği

اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ يُزَكُّونَ اَنْفُسَهُمْ بَلِ اللّٰهُ يُزَكّ۪ي مَنْ يَشَآءُ وَلَا يُظْلَمُونَ فَت۪يلًا “Kendilerini temize çıkaranları görmedin mi? Hayır! Allah dileyeni (layık gördüğünü) temize çıkarır ve (onlar) en küçük bir haksızlığa uğratılmazlar.”

Buradaki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmedin(iz) mi, bakmadın(ız) mı”; اِلَى الَّذ۪ينَ يُزَكُّونَ ilellezîne yüzekkûne ifadesi “temize çıkaranları”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “onların nefislerini, kendilerini”; بَلِ bel edatı “bilakis”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يُزَكّ۪ي yüzekkî fiili “arındırır”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dilediğini/layık gördüğünü”; وَلَا يُظْلَمُونَ ve lâ yuzlemûne edilgen fiili “haksızlığa uğratılmazlar”; فَت۪يلًا fetîlen kelimesi ise “kıl kadar, en küçük bir şekilde, zerre kadar, en küçük” demektir.

Burada kendilerini temize çıkardığını iddia edenlerin yalancılığına dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ يُزَكُّونَ اَنْفُسَهُمْ “Kendilerini temize çıkaranları görmedin mi?” Bu cümle “Baksana kendilerini temize çıkaranlara!”, “kendilerini temize çıkaranları gördün mü”, “onları gördün değil mi” şeklinde de tercüme edilebilir. Bu ifade, bağlam gereği Yahudilerin yersiz övünçlerini, genel olarak da hiç kimsenin kendini temize çıkarmaması gerektiğini özellikle göstermektedir. Bakara 2/80, 111, Âl-i İmrân 3/24 ve Mâide 5/18 gibi âyetlerde de dikkat çekildiği üzere, Yahudiler kendilerini diğer milletlerden ayrı ve üstün gördükleri için kınanmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı doğrultuda bilgiler verilmekte, kendilerini seçkinci görenlerin yanıldıklarına dikkat çekilmektedir.

Kendini arındırmış olma iddiasıyla ilgili olarak Necm 53/32’de şöyle buyrulmaktadır: “Ufak tefek kusurlar dışında, büyük günahlardan ve çirkinliklerden kaçınanlara gelince, (bunlar bilsinler ki) Rabbinin bağışlaması çok geniştir. O, sizi daha topraktan yarattığı zaman ve siz annelerinizin karınlarında saklı (ceninler halinde) bulunduğunuz sırada (bile) sizi çok iyi bilendir. Bu nedenle, kendinizi temize çıkarmayın. Çünkü O, duyarlı olanı çok iyi bilendir.” Âyetin son cümlesinde önce insanların kendilerini temize çıkarmamaları gerektiği, sonrasında bu işlemi Yüce Allah’ın mahşerde yapacağı, kimlerin muttaki yani duyarlı olduğunu sadece O’nun gayet iyi bildiği belirtilmektedir.

2. بَلِ اللّٰهُ يُزَكّ۪ي مَنْ يَشَآءُ وَلَا يُظْلَمُونَ فَت۪يلًا “Hayır! Allah dileyeni (layık gördüğünü) temize çıkarır ve (onlar) en küçük bir haksızlığa uğratılmazlar.” Bu iki cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Hayır, Allah dilediğini temize çıkarır ve hiç kimse zerre kadar haksızlık görmez.” Yüce Allah âyetin bu kısmında temelde iki hususa değinmektedir:

a) بَلِ اللّٰهُ يُزَكّ۪ي مَنْ يَشَآءُ “Hayır! Allah dileyeni (layık gördüğünü) temize çıkarır.” Bu cümlede dikkat çekilen mesaj, kişilerin kendilerini temize çıkarmaya çalışmamalarıdır; çünkü kimin arınmış olduğu veya kimin bunu hak ettiği mahşerde belli olacaktır. Esasında kul arınmak için çalışsa da arındırmayı gerçekleştirecek olan makam Yüce Allah’tır. İşte O’nun kararında hiçbir şekilde haksızlığa yer yoktur. Konuyla ilgili olarak Nûr 24/21’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah’ın size bol lütfu ve merhameti olmasaydı, içinizden hiçbir kimse asla temize çıkamazdı. Fakat Allah dilediğini/layık gördüğünü arındırır.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümleyi “Fakat Allah (arınmak) isteyen kimseyi arındırır” şeklinde de tercüme etmemiz mümkündür. Burada yer alan مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi dilemenin öncelikli olarak insanla ilişkisini ortaya koymakta, ancak öncesindeki اللّٰهُ allâh lafzı gereği manada Allah’ın müdahalesinin de bulunduğunu göstermektedir. Bu nedenle, tercümeyi “Allah dileyeni arındırır” veya “Allah dilediğini yani layık gördüğünü arındırır” ya da “Allah tevbe edenleri günahlarından arındırır” şeklinde yaparak aynı mesajın verilmesi sağlanabilir.

Bu bağlamda Şems 91/8-9’u dikkate aldığımızda, burada sözü edilen arındırmanın, takvâyı arttırmak, yani nefse yerleştirilen takvâya yatırım yapmak olduğu da söylenebilir. Bakara 2/197’deki “takvâ azığını hazırlama” işlemi de bu şekilde anlaşılmalıdır. Bu durumda, arındırma işleminin hayat boyu süreceği ve kurtuluşun âhirete yönelik bir müjde olduğu sonucuna varılmış olur. Arınmaya çalışmak dünya hayatını içerir. Zaten A‘lâ 87/14. âyetteki fiilin تَزَكّٰى tezekkâ şeklinde getirilmesi, bunun bir süreç halinde gerçekleşeceğini ortaya koymaktadır. Bu kalıp, bir işin gerçekleşmesinde sürecin gerekliliğini ifade eder. Benzer bir ifade Leyl 92/18’de bu defa yetezekkâ kalıbında geniş zaman manası içerecek şekilde gelmektedir.

Arınmış olmanın tam anlamıyla ne demek olduğu veya kimin arınmış olduğu âhirette belli olacaktır. Bu nedenle, haksız yere kendini temize çıkaranlar, bir anlamda arınma iddiasını ispatlayamayanlar Kur’ân’da kınanmaktadır. Arınmış olma ile ilgili bilgi ve yargı sadece Yüce Allah’a aittir;(108) zaten âyetin son kısmında dikkat çekilen nokta da burasıdır.

b) وَلَا يُظْلَمُونَ فَت۪يلًا “En küçük bir haksızlığa uğratılmazlar.” Âyette geçen فَت۪يل fetîl kelimesi Kur’ân’da üç kez(109) yer almakta ve “kıl kadar, en küçük bir şekilde, zerre kadar, çekirdekteki ince zar kadar” manasına gelmektedir.(110) Meryem 19/60 ve Tâhâ 20/112’de sözü edilen gerçeklik de aynı mesajı içermektedir. İyilik sahiplerinin haksızlığa uğratılmaması onların amellerinden hiçbir şeyin zayi edilmeyeceğini, kaybolup gitmeyeceğini, sevaplarının eksiltilmeyeceğini göstermektedir ki(111) Bakara 2/143’te sözü edilen “imanların zayi edilmemesi”nden kasıt da budur.

Konuyla ilgili olarak Yâsîn 36/54’te şöyle buyrulmaktadır: “Artık bugün, hiçbir kimse en ufak bir haksızlığa uğratılmayacak ve sizlere de sadece yaptıklarınızın karşılığı verilecektir.” Mahşer ortamının genel özeti bu âyette verilmekte ve hiç kimseye haksızlık edilmeyeceği beyan edilmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(112) ve âhiret yurdunun haksızlık yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(113)

ııı. İftiranın Büyük Günah Oluşu

اُنْظُرْ كَيْفَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ وَكَفٰى بِه۪ٓ اِثْمًا مُب۪ينًا “Bak, nasıl da Allah’a yalan uyduruyorlar! Apaçık bir günah olarak bu (onlara) yeter!”

Âyetteki اُنْظُرْ unzur emri “bak”; كَيْفَ يَفْتَرُونَ keyfe yefterûne ifadesi “nasıl iftira ediyorlar”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; الْكَذِب el-kezibe kelimesi “yalan”; وَكَفٰى ve kefâ fiili “yeter”; بِه۪ٓ bihî ifadesi “ona”; اِثْمًا مُب۪ينًا ismen mübînen tamlaması ise “apaçık günah olarak” demektir.

Burada Yüce Allah’a yalan isnat edenlerin ne kadar korkunç bir günah işledikleri gündeme getirilmektedir.

1.اُنْظُرْ كَيْفَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ “Bak, nasıl da Allah’a yalan uyduruyorlar!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve Yahudilerin kendilerini seçkinci insanlar olarak görmelerini kınayarak bunun Allah’a atılmış bir iftira olduğunu bildirmektedir.

Çeşitli âyetlerde hatırlatıldığı üzere, Yüce Allah’a iftira etmek korkunç bir hatadır ve sahiplerine çok kötü bir akıbetin hazırlanmasına sebeptir. Çünkü Allah’a yalan iftira edenler en zalimler(114) ve zalimlerin ta kendileri(115) olarak tanıtılmaktadır. Allah’ın dediklerini gizlemeyi de bu bağlamda hatırlamak gerekmektedir. Yüce Allah’a yalan iftira edenlerden, dolayısıyla O’nun âyetlerini yalanlayanlardan daha zalimi yoktur. Doğruyu söylemek ve doğruyu onaylamak adalet, yalan söylemek ise zulümdür. Bu nedenle her kim Allah hakkında yalan konuşursa, O’nun dediklerini yalanlar veya demediklerini demiş gibi iddia ederse mutlak surette Allah’a iftira etmiş demektir. Her türlü yalan haramdır; ancak yalanın en büyüğü ve en tehlikelisi yorumunu yapmakta olduğumuz Nisâ’ 4/50’de de belirtildiği gibi Yüce Allah’a yönelik atılan iftiralardır.

2. وَكَفٰى بِه۪ٓ اِثْمًا مُب۪ينًا “Apaçık bir günah olarak bu (onlara) yeter!” Yüce Allah kendisine yalan iftira edenleri dikkate sunduktan sonra, bu gibilerin Allah’a attıkları iftiranın apaçık bir günah olarak kendilerine yeteceğini ifade etmektedir. İşte Rabbimiz bu hususa dikkat çekmekte, şirk başta olmak üzere kendisine yalan iftira edenleri büyük ve apaçık bir günah iftira edenler şeklinde tanıtmaktadır.

Âyetteki اِثْمًا مُب۪ينًا ismen mübînen ifadesi Yüce Allah’a iftiranın hiçbir şekilde tartışma kabul etmeyecek şekilde apaçık bir günah olduğunu ortaya koymakta, bu arada konunun apaçık haramlık içermesinde de insanların hiçbir şüphesinin bulunmaması gerektiğine de dolaylı olark dikkat çekilmiş olmaktadır. Konunun şaka kaldırır tarafı yoktur ve insanlar Yüce Allah adına konuşurken O’nun bildirdiklerinden başka hiçbir şeyi O’na nispet etmemeleri gerektiğini dile getirmiş olmaktadır.

Kur’ân’da yer alan bütün كَفٰى بِاللّٰهِ kefâ billâhi şeklindeki ifadelerde(116) بِاللّٰهِ billâhi ifadesinin başındaki bâ/bi harfi “zâid” olarak isimlendirilir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki كَفٰى بِه۪ kefâ bihî ifadesi هو كَفٰى kefâ huve manasında “o yeter” anlamını vermektedir. Zâid olmak, fazlalık olmak manasına gelmez. Sadece bu harfin bilinen anlamında kullanılmaması söz konusudur.

c) Puta Tapıcılık, İlâhi Lanet ve İnsanların Hasedi

Yüce Allah, sûrenin 51-55. âyetlerinde kendilerine kitap verilenlerin putlara ve bâtıla yani sahte tanrılara iman edip sonra da kâfirler için “Bunlar, (Allah’a) iman edenlerden daha doğru yoldadır” dediklerini, onları Allah’ın lânetlediğini, kendileri için hiçbir yardımcı bulunamayacağı, mülkten yani hükümranlıktan herhangi bir payları olsaydı insanlara çekirdek filizi kadar bir şey bile vermeyeceklerini ifade etmektedir.

Ardından, haset denilen çekememeyle ilgili şöyle bir beyana yer verilmektedir: “Yoksa onlar, Allah’ın lütfundan verdiği şeyler için insanlara hased mi ediyorlar?! Oysa İbrahim soyuna el-kitâb’ı ve el-hikmet’i vermiştik ve onlara büyük bir hükümranlık lütfetmiştik. Onlardan bir kısmı ona (İbrahim’e) inanmıştı; kimi de ondan yüz çevirmişti. (Onlara) kavurucu bir ateş olarak cehennem yeter.”

ı. Cibt ve Tâğût Denen Puta Tapan Kitap Ehli

اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا نَص۪يبًا مِنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَيَقُولُونَ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا هٰٓؤُ۬لَآءِ اَهْدٰى مِنَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا سَب۪يلًا “Kitaptan kendilerine bir pay verilenleri (kitap ehlini) görmedin mi? Putlara ve batıla (sahte ilahlara) iman ediyorlar ve kâfir olanlar için “Bunlar, (Allah’a) iman edenlerden daha doğru yoldadır.” diyorlar!”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera sorusu “görmedin mi, bakmadın mı”; اِلَى الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا ilellezîne ûtû ifadesi “kendilerine verilmiş olan kişilere”; نَص۪يبًا nasîben kelimesi “bir pay”; مِنَ الْكِتَابِ mine’l-kitâbi ifadesi “kitaptan”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili “iman ediyorlar”; بِالْجِبْتِ bi’l-cibti ifadesi “putlara”; وَالطَّاغُوت ve’t-tâğûti kelimesi “tâğûta, bâtıla”; وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve (şöyle) diyorlar”; لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا lillezîne keferû fadesi “inkâr edenlere, inkar etimş olan kişilere”; هٰٓؤُ۬لَآءِ hâülâi kelimesi “bunlar”; اَهْدٰى ehdâ kelimesi “daha doğru yolda(dır)”; مِنَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا minnellezîne âmenû ifadesi “iman edenlerden, iman etmiş olanlardan”; سَب۪يلًا sebîlen kelimesi ise “yol olarak” demektir.

Burada kitap ehlinden olan bazılarının puta taptığı ve kâfirlerin yanında yer aldıklarıyla ilgili çeşitli hatırlatmalar ve bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kitap ehlinden Yahudilerin ilahi prensipleri tahrif ettiklerini, bunun sonucunda lanete uğratıldıklarını beyan edip kendilerini imana davet ettiğini ifade ettikten sonra, onların olumsuz tavır sergilemelerine değinmekte, Allah’a iftira ettiklerini nakletmekte ve şirk üzere oluşlarına dikkat çekmektedir. Şimdi ise onların putperestleri Müslümanlara tercih ettiklerine dair bilgi verilmekte, kendilerinin de puta tapıcılık yaptıklarını bildirmektedir. Bu itibarla öncelikle âyetin iniş sebebine dair nakledilen bir haberi biz de aktarmak istiyoruz:

“Rivayet olunduğuna göre Yahudi olan Huyey b. Ahtab ile Ka‘b b. Eşref, bir grup Yahudi ile Hz. Muhammed’e karşı savaşmak için Kureyş ile anlaşma yapmak üzere çıkıp Mekke’ye gelmişlerdi. Bunun üzerine Kureyş, ‘Siz kitap ehlisiniz. Siz, Muhammed’e bizden daha yakınsınız; bu nedenle, biz sizin hilenizden emin olamayız. Kalplerimizin mutmain olması için ilahlarımıza (putlarımıza) secde edin’ demişlerdi. Onlar da bu isteği yerine getirmişlerdi ki işte Yahudilerin el-cibt’e ve et-tâğût’a iman etmeleri budur. Çünkü onlar putlara secde etmişlerdi. Bunun üzerine Ebû Süfyan, ‘biz mi daha doğru yoldayız, yoksa Muhammed mi?’ deyince, Ka‘b b. Eşref ‘Muhammed ne söylüyor?’ diye sormuş, bunun üzerine Kureyş, ‘Bir olan Allah’a ibadet etmeyi emrediyor; putlara tapmaktan nehyediyor ve ecdadının dinini bırakarak, araya ayrılık ve ikilik sokuyor’ cevabını vermişti. Bu cevaba karşılık Ka‘b, ‘Sizin dininiz nedir?’ diye sorunca Kureyş, ‘Biz, Beytullâh’ın sahibiyiz; hanlara su verir, müsafire ikram eder ve esirleri azâd ederiz’ deyip benzer şeyleri sayıp dökmüşlerdi. Bunun üzerine Ka‘b ‘Siz daha doğru yoldasınız’ demiştir. İşte Yahudilerin, kâfir olanlara yani Kureyş’e, ‘bunlar iman edenlerden daha doğru yoldadır’ demelerinden kast edilen budur.”(117)

Başka bazı rivayetlerin de aktarıldığı(118) bu konuda Râzî’nin naklettiği rivayette anlatılanlar ile âyetin metninde yer alan hususlar arasında çelişki görünmemektedir; dolayısıyla özel put isimlerinin de yer aldığı bu rivayetin kabülünde herhangi bir sorun görmemekteyiz.

1. اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا نَص۪يبًا مِنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ “Kitaptan kendilerine bir pay verilenleri (kitap ehlini) görmedin mi? Putlara ve batıla (sahte ilahlara) iman ediyorlar.” Yüce Allah kendilerine kitaptan nasip verilenlerin el-Cibt’e ve et-Tâğût’a iman ettiklerini bildirmektedir. Burada hitap öncelikle Hz. Peygamber’e yönelik olsa da maksat bütün müslümanların bilgilendirilmesi olduğu için mesajı “görmedin(iz) mi” şeklinde anlamak daha doğrudur.

Âyette sözü edilen iki putun ne veya kim oldukları ve neyi temsil ettikleriyle ilgili çeşitli görüşler ileri sürülmektedir.

a) “Dilciler, ‘Allah’tan başka, kendisine tapılan her şey cibt ve tâğut'tur’ demişlerdir. Bu doğrultuda bir kısım âlim cibt kelimesinin, kendi lafzından türemediğini iddia etmişler, manasının ise ‘âdî, değersiz ve pis olan şey’, “kendi başına hiçbir değeri ve faydası olmayan şey’ olduğunu söylemişlerdir. Tâğût kelimesine gelince, bu kelime tuğyân mastarından alınmıştır ki tuğyân ise ‘günah ve isyanda çok ileri giderek haddi aşmak’tır. Bu nedenle, büyük günah işlemeye davet eden herkese bu isim, yani tâğût ismi verilmiştir.

b) “Keşşâf sahibi ‘Cibt, putlar ile Allah’ın dışında kendisine ibadet edilen her şey; tâğût ise şeytandır’ demiştir.”

c) “Cibt, putlar, tâğût ise putların tercümanlarıdır. Bu tercümanlar, insanlara o putlar hakkında yalanlar nakleder ve böylece insanları o yalanlarla saptırırlar. Bu görüş, İbn Abbas’tan nakledilmiştir.”

d) “Ali İbn Ebi Talha, İbn Abbas’ın cibt’in ‘kâhin’; tâğût’un ise ‘sihirbazlar’ olduğunu söylediğini rivayet etmiştir.”

e) “Kelbî, bu âyette geçen cibt’in, Huyey b. Ahtab, tâğût'un ise Ka‘b b. Eşref olduğunu; Yahudilerin bu iki kimseye müracaat ettiklerini belirtip ‘işte bu sebeple bunlar insanları saptırma ve azdırma hususunda çaba sarfettikleri için bu isimle adlandırılmışlardır’ demiştir.”

f) “Cibt ve tâğût, Kureyş’in iki putunun ismidir. Bunlar, Kureyş’i hoşnut etmek için Yahudilerin kendilerine secde etmiş oldukları iki puttur.”

“Netice olarak diyebiliriz ki bu husustaki görüşler pek çoktur. Ama bu iki kelime şer ve fesad hususunda doruk noktaya ulaşmış herkese isim, özel ad olarak konulmuş lâfızlardır.”(119)

Bütün bu görüşlerden anlaşılıyor ki kitap ehlinden bir grup Mekkeli müşriklerin taptığı birtakım putlara tapınarak onların yanında yer almışlardır. el-Cibt kelimesi sözlükte “kendisinde hiçbir hayır bulunmayan aptallık”,(120) et-tâğût sözcüğü ise “azgınlık” manasına gelmektedir. Buradan hareketle, insanları hak ve hakikat yolundan saptıran, kâhin ve şeytan tabiatlı insanlar, tek başına hakikatı ve faydası olmayan, muammalardan oluşan, hurafeye dayalı kutsal sayılan, kendilerinde güç olduğuna inanılan, şeytani içerikli, şeytan güdümünde olan, bâtıl olan, bâtılı temsil eden her bir şey için bu kelimelerin birer sıfat olduğunu söylemekte ve mesajı evrensele taşımakta sakınca görmemekteyiz.

2. وَيَقُولُونَ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا هٰٓؤُ۬لَآءِ اَهْدٰى مِنَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا سَب۪يلًا “Kâfir olanlar için de ‘Bunlar, (Allah’a) iman edenlerden daha doğru yoldadır.’ diyorlar!” Yüce Allah kitap ehlinden olan, Cibt’e ve Tâğût’a iman eden bazı sapkınların putperestlerin yanında yer aldığını ve inkârcıların, müşriklerin müminlerden daha doğru bir yol üzere olduklarını söylediklerini beyan etmektedir.

Kur’ân’da yedi kez(121) zikredilen اَهْدٰى ehdâ kelimesi “daha doğru yol, en doğru yol, en doğru rehberlik, en doğru hidayet” gibi anlamlar içermektedir. Onların neden böyle bir tavır içerisine girdikleri ise daha sonra yorumlayacağımız Nisâ’ 4/53’te “hasetlikleri” şeklinde beyan edilmektedir.

Kafasını bâtıla dayandıran, herhangi bir cılız ışık görüntüsünün güneş sanan, gerçek güneşi gördüğünde gözleri kamaşan, ardından aldanışlarına teslim olduğu için hakikatin yanında yer almayan insanların yaptığı mukayeselerin hiçbir anlamı yoktur. Bu nedenle mukayese eşit görüntüde olan veya belli oranlarda birbirine benzeyen şeyler için yapılacağına göre, kitap ehlinden olmalarına yani her türlü putu reddetmeleri gerekmesine rağmen, sırf müslümanların aleyhine olsun diye putperestlerin yanında yer alan ve onların Müslümanlardan daha doğru bir yol üzerinde olduğunu söyleyenlerin hiçbir hakikati temsil etmedikleri açıkça ortadadır.

ıı. Lanete Uğrayanların Cimriliği

اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ وَمَنْ يَلْعَنِ اللّٰهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَص۪يرًا اَمْ لَهُمْ نَص۪يبٌ مِنَ الْمُلْكِ فَاِذًا لَا يُؤْتُونَ النَّاسَ نَق۪يرًا “İşte onlar, Allah’ın lanetlediği (merhametinden uzaklaştırdığı) kişilerdir. Allah’ın lanet ettiğine hiçbir yardımcı bulamazsın. Yoksa onların otoriteden herhangi bir payları mı varmış! Öyle olsaydı insanlara çekirdek filizi (kadar bile) vermezlerdi.”

Buradaki اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ ülâikellezîne ifadesi “onlar (şöyle) kişilerdir”; لَعَنَهُمُ le‘anehum ifadesi “onlara lanet etmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَمَنْ يَلْعَنِ ve men yel‘an ifadesi “her kime lanet ederse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; فَلَنْ تَجِدَ fe len tecide fiili “asla ve asla bulamazsın”; لَهُ lehû ifadesi “onun için, ona”; نَص۪يرًا nasîran kelimesi “yardımcı”; اَمْ لَهُمْ em lehum ifadesi “yoksa onlar için var mı”; نَص۪يبٌ nasîbun kelimesi “herhangi bir pay”; مِنَ الْمُلْكِ mine’l-mülki ifadesi “mülkten, idareden, hükümranlıktan”; فَاِذًا fe izen ifadesi “o takdirde, eğer payları olsaydı”; لَا يُؤْتُونَ lâ yü’tûne fiili “vermezler(di)”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanlara”; نَق۪يرًا nakîran kelimesi ise “çekirden filizi kadar, en küçük bir şeyi” demektir.

Burada Yahudilerin laneti hak ettikleri, cimri oldukları için insanlara hiçbir iyiliklerinin olmadığı gündeme getirilmektedir.

1. اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ وَمَنْ يَلْعَنِ اللّٰهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَص۪يرًا “İşte onlar, Allah’ın lanetlediği (merhametinden uzaklaştırdığı) kişilerdir. Allah’ın lanet ettiğine hiçbir yardımcı bulamazsın.” Yüce Allah putperestlerin yanında yer almak için Cibt ve Tâğût denen azgınlıklara tapınan kitap ehlinden bir grubun, inkârcıları müslümanlardan çok daha doğru yolda kabul eden bu kişilerin laneti hak ettiklerini, Allah’ın da onlara lanet ettiğini beyan etmektedir.

a)اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ “İşte onlar, Allah’ın lanetlediği (merhametinden uzaklaştırdığı) kişilerdir.” Daha önce yorumladığımız Bakara 2/159 ve Nisâ’ 4/47. âyette kısmen değindiğimiz, A‘râf 7/44’te de genişçe le alacağımız üzere, Kur’ân’da “lanet kavramı” çeşitli içeriklerde yer almakta, olumsuz insan tipinin hem dünyada hem de âhirette karşılaşacağı akıbet olduğu vurgulanmaktadır. Lanet, kulun dünyada ve âhirette hayırlardan uzaklaştırılıp bunların zıddı olan azaba ve gazaba düçar kılınmalarıdır.

b) وَمَنْ يَلْعَنِ اللّٰهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَص۪يرًا “Allah’ın lanet ettiği (yani rahmetinden uzaklaştırdığı, lânetli) kimseye hiçbir yardımcı bulamazsın.” Yüce Allah’ın lanet ettiklerine hiçbir şekilde yardımcının bulunamayacağı da âyette dile getirilmektedir ki daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/45’te bu konuda çeşitli bilgiler vermeye çalışmıştık. Burada sadece şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: İnkârcıların, zalimlerin ve bütün insanların mahşerde Yüce Allah’ın dışında herhangi bir dostunun, yardımcısının, herhangi bir şefaatçisinin bulunamayacağıyla ilgili pek çok âyet(122) vardır. Bu durumda hem dünyada hem de âhirette gerçek dost ve yardımcının Yüce Allah olduğunu, müminleri sahipleneceğini, dost ve yardımcı olarak kendisinin yeteceğini(123) tekrar söylemeliyiz.

2. اَمْ لَهُمْ نَص۪يبٌ مِنَ الْمُلْكِ فَاِذًا لَا يُؤْتُونَ النَّاسَ نَق۪يرًا “Yoksa onların otoriteden herhangi bir payları mı varmış! Öyle olsaydı insanlara çekirdek filizi (kadar bile) vermezlerdi.” Yüce Allah inkârcılarda, müşriklerde ve onların yanında yer alan kitap ehlinden olup kıskançlık gösterenlerde korkunç bir haset bulunduğunu ifade etmek istemekte ve bu hükümranlıkta en küçük bir payları olması durumunda insanlara hiçbir şey vermeyeceklerini alaycı bir soru ifadesiyle bildirmektedir.

Kur’ân’da 42 kez(124) geçen الْمُلْك el-mülk kelimesi “otorite”, “mülk”, “hükümranlık”, “iktidar”, “egemenlik” gibi manalara gelmekte, bir kez de Nisâ’ 4/124’te geçen نَق۪ير nakîr sözcüğü ise “çekirdeğin zerresi”, “zırnık”, “en küçük bir şey” gibi anlamlar içermektedir.(125)

Bakara 2/80, 111, Âl-i İmrân 3/24, Mâide 5/18 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, Yüce Allah bu âyetinde Yahudilerin kendilerinde gördüğü seçkincilik anlayışını dolaylı yoldan olsa da bir kez de burada eleştirmekte ve reddetmektedir. Nisâ’ 4/51. âyette Yahudiler çok şiddetli bir cehaletle nitelendirilmiştir ki bunun sebebi de onların “Puta tapanların, Allah’a iman edenlerden daha üstün olduğuna inanmaları” şeklinde belirlenmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de onlar, cimrilik ve haset etmekle nitelendirilmekte, bir anlamda müslümanlarla ilgili olarak daha önceki nitelendirmelerinin gerçek sebebi zikredilmektedir. Cimrilik, bir kimsenin, Yüce Allah’ın kendisine vermiş olduğu nimetlerden hiç kimseye hiçbir şey vermemesidir. Hased ise insanın, Allah’ın başka kimselere hiçbir nimet vermemesini istemektir. Bu nedenle, kendisinde cimrilik ile hased bulunan kimseler, Yüce Allah’ın başkalarına nimet vermemesini isteme hususunda ortak özelliktedirler. Buna göre cimri olan kimse, kendinde olan nimeti başkalarına vermez; hased eden kimse de Allah’ın, başka kullarına hiçbir nimet vermemesini ister.

Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere bazı kavramları bilmekte ve hatırlamakta yarar vardır: Bu âyet grubunun da içermesi nedeniyle bazı hususları hatırlatmak istiyoruz.

Haset, “Bende yok, onda da olmasın”;

Buhl, “Bende var, ama onda olmasın”;

Şuhh, “Onunki benim olsun”;

Gıpta, “Onda var, bende de olsun”;

Sehâvet, “Bende var, onda da olsun”;

Îsâr, “Benim değil, onun olsun (benimki onun olsun)”;

Cûd, “Bende yok, ama onda olsun”;

Fakr ise, “Onda yok, bende de olmasın” demektir.(126)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda inkârcıların ve kitap ehlinden bazılarının haset içerisinde olduklarına ve bu yüzden hak ve hakikatin yanında yer almadıklarına özellikle dikkat çekilmekte, müslümanların bu türden olumsuzluklardan uzak durmaları gerektiği dile getirilmektedir.

ııı. Hased ve İman Konusunda İki Grup İnsan

اَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلٰى مَآ اٰتٰيهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ فَقَدْ اٰتَيْنَآ اٰلَ اِبْرٰه۪يمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَاٰتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظ۪يمًا فَمِنْهُمْ مَنْ اٰمَنَ بِه۪ وَمِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَكَفٰى بِجَهَنَّمَ سَع۪يرًا “Yoksa onlar, Allah’ın lütfundan kendilerine verdiği şeyler hususunda insanlara haset mi ediyorlar! Elbette İbrahim’in soyuna Kitabı ve hikmeti (doğru hüküm verme yeteneğini) vermiş ve onlara büyük bir hükümdarlık lütfetmiştik. Onlardan bir kısmı ona (İbrahim’e) inanmış; kimi de ondan yüz çevirmişti. (Onlara) kavurucu bir ateş olarak cehennem yeter.”

Âyetteki اَمْ يَحْسُدُونَ em yahsüdûne sorusu “yoksa hasetlik mi yapıyorlar”; النَّاسَ en-nâse kelimesi “insanlara”; عَلٰى مَآ اٰتٰيهُمُ ‘alâ mâ âtâhum ifadesi “kendilerine verdiği şeyle ilgili”; اللّٰهُ allahu kelimesi “Allah’ın”; مِنْ فَضْلِه۪ min fadlihî ifadesi “O’nun ikramından, ihsanından”;فَقَدْ اٰتَيْنَآ fe kad âteynâ fiili “elbette vermiştik”; اٰلَ اِبْرٰه۪يمَ âle ibrâhîme ifadesi “İbrâhim’in ailesine”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı”; وَالْحِكْمَةَ ve’l-hıkmete kelimesi “ve hikmeti”; وَاٰتَيْنَاهُمْ ve âteynâhum ifadesi “ve onlara vermiştik”; مُلْكًا عَظ۪يمًا mülken ‘azîmen tamlaması “büyük bir hükümranlık”;فَمِنْهُمْ fe minhum ifadesi “onlardan (şöylesi) vardır”; مَنْ اٰمَنَ men âmene ifadesi “iman etmiş olan”; بِه۪ bihî ifadesi “ona”; وَمِنْهُمْ ve minhum ifadesi “ve yine onlardan (şöylesi) vardır”; مَنْ صَدَّ men sadde ifadesi “yüz çeviren”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan”; وَكَفٰى بِجَهَنَّمَ ve kefâ bi cehenneme ifadesi “cehennem yeter”; سَع۪يرًا sa‘îran kelimesi ise “kavurucu bir ateş olarak” demektir.

Burada Yahdilerin kıskançlıklarına karşılık Hz. İbrahim soyundan kendilerine pek çok peygamber gönderildiği, peygamberlere inananlar olduğu gibi inanmayanaların da bulunduğu gündeme getirilmektedir.

1. اَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلٰى مَآ اٰتٰيهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ فَقَدْ اٰتَيْنَآ اٰلَ اِبْرٰه۪يمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَاٰتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظ۪يمًا “Yoksa onlar, Allah’ın lütfundan kendilerine verdiği şeyler hususunda insanlara haset mi ediyorlar! Elbette İbrahim’in soyuna Kitabı ve hikmeti (doğru hüküm verme yeteneğini) vermiş ve onlara büyük bir hükümdarlık lütfetmiştik.” Burada bir kınama, bir de hatırlatma yer almaktadır.

a)اَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلٰى مَآ اٰتٰيهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ “Yoksa onlar, Allah’ın lütfundan kendilerine verdiği şeyler hususunda insanlara haset mi ediyorlar!” Yüce Allah kitap ehlinden olan Yahudilerin bir hasetlik duygusunu daha ele almakta ve kendilerini eleştirmektedir. Buna göre Yüce Allah’ın peygamber kullarına ihsan ve ikram ettiği nübüvvet, kitap, hikmet vs. ile müminlere lutfettiği ilahi yardım, zenginlik, cömertlik ve savaşlarda zafer elde etme gibi konularda Yahudilerin öncelikle Hz. Peygamber’e, sonrasında ise müslümanlara haset ettiklerini haber vermekte(127) ve kendilerini kınamaktadır. Yahudiler risalet görevinin kendilerinden birisine verilmesi gerektiğine inandıkları için ellerinde bulunan ilahi metinlerde Hz. Peygamber’in ismi ve nitelikleri yer almasına rağmen, kıskançlıkları nedeniyle o gerçekleri gizliyorlar, inkâr ediyorlardı. Bakara 2/89-91, 159-162, 174-175 ve Âl-i İmrân 3/187 gibi âyetlerde de dikkat çekilen nokta budur.

b) فَقَدْ اٰتَيْنَآ اٰلَ اِبْرٰه۪يمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَاٰتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظ۪يمًا “Oysa İbrahim soyuna el-kitâb’ı ve el-hikmet’i vermiştik ve onlara büyük bir hükümranlık lutfetmiştik.” Yüce Allah Yahudilerin Hz. Peygamber’e olan hasetlerini hafifletmek üzere Hz. İbrâhim’in ailesine de kitap ve hikmet verdiğini, ayrıca büyük bir hükümranlık alanı lütfettiğini beyan etmektedir.

ı.فَقَدْ اٰتَيْنَآ اٰلَ اِبْرٰه۪يمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ “Oysa İbrahim soyuna el-kitâb’ı ve el-hikmet’i vermiştik.” Âyette sözü edilen “İbrâhim’in ailesi” kavramının kapsamında onun oğulları Hz. İsmail, Hz. İshâk, yeğeni Hz. Lût, torunu Hz. Ya‘kûb, onun oğlu Hz. Yûsuf ve daha sonra İsrailoğullarına gönderilen pek çok peygamber girmektedir. Bütün peygamberlere el-kitâb yani ilahi mesaj anlamında “vahiy” verildiği gibi, aynı zamanda o vahyi doğru anlayıp uygulama noktasında da el-hikmeh’i yani “hikmeti” verdiğini bildirmektedir. Konuyla ilgili olarak Hz. Nûh ve Hz. İbrâhim’in nesillerinden gelenlere peygaberlik ve kitap verildiği Hadîd 57/26’da da ifade edilmektedir.

En‘âm 6/84’ten itibaren pek çok peygamberin ismi zikredildikten sonra, hepsine ikram edilen değerler bağlamında şöyle buyrulmaktadır: “İşte onlar, kendilerine kitap, hikmet ve nübüvvet verdiğimiz kimselerdir.” Bu ifadenin benzeri Âl-i İmrân 3/79, 81’de, ayrıca İsrailoğullarına verilmiş olmaları itibariyle Câsiye 45/16’da da geçmektedir. Yüce Allah En‘âm 6/83-87. âyetlerinde dile getirdiği peygamberlere el-kitâb yani Yüce Allah’ın katında bulunan ümmü’l-kitâb’dan “vahiy, mesaj” gönderdiğini, onlara el-hikmeh yani derin muhakeme gücü, hükümranlık ve peygamberlik lutfettiğini haber vermektedir.

ıı. وَاٰتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظ۪يمًا “Onlara büyük bir hükümranlık lutfetmiştik.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in ailesine, özellikle Hz. Yûsuf’a, Hz. Dâvûd’a ve onun oğlu Hz. Süleyman’a, nihayetinde çok iyi bildikleri ve kendisine tabi oldukları Hz. Mûsâ örnekliğinde pek çok peygambere büyük bir hükümranlık, dünyevi güç ve iktidar verdiğini de beyan etmektedir. Böylece Hz. İshâk’tan itibaren Yahudilerin ilahi mesajlardan mahrum bırakılmadığı, tam tersine en çok peygamberin kendi içlerinden gönderildiği bildirilmekte, bu arada dünyevi iktidar ve büyük bir hükümranlık alanının da kendilerine ihsan edildiği haber verilmektedir.

2. فَمِنْهُمْ مَنْ اٰمَنَ بِه۪ وَمِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَكَفٰى بِجَهَنَّمَ سَع۪يرًا “Onlardan bir kısmı ona (İbrahim’e) inanmış; kimi de ondan yüz çevirmişti. (Onlara) kavurucu bir ateş olarak cehennem yeter.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in soyundan pek çok peygamber gönderdiğini, el-kitâb’ı ve el-hikmet’in yanında “onlara büyük bir hükümranlık lütfettiğini” beyan ettikten sonra, sözü muhatapların ilgisine ve/veya ilgisizliğine getirmektedir.

a)فَمِنْهُمْ مَنْ اٰمَنَ بِه۪ وَمِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ “Onlardan bir kısmı ona (İbrahim’e) inanmıştı; kimi de ondan yüz çevirmişti.” Hz. İbrahim’in yaşadığı dönemden itibaren kendilerine gönderilen peygamberlere İsrailoğullarının içinden iman edenler olduğu gibi, peygamberlerden yüz çevirenlerin de bulunduğu bildirilmektedir.

Âyette geçenاٰمَنَ بِه۪ âmene bihî ifadesindeki hî/hû zamiri Hz. İbrahim’i görse de maksat her bir kavme gönderilen peygamberlerin her biridir. Burada zikredilen صَدَّ sadde fiili “sapmak, yüz çevirmek”(128) demektir. İsrailoğullarının içerisinden bazıları Hz. İbrâhim’e ve onun soyundan gönderilen peygamberlerin her birine iman edenlerin yanında, inanmayıp yüz çevirenlerin de bulunduğu ifade edilerek, Hz. Peygamber döneminde de bu durumun benzerinin yaşandığına işaret edilmiş olmaktadır. Zira Abdullah b. Selâm gibi bazı sahâbiler Hz. Peygamber’e iman ettiği halde Huyey b. Ahtab, Ka‘b b. Eşref gibiler de inkârı tercih etmişlerdir. Bu yoruma göre, âyette kullanılan hû/hî zamirleri hak kitap olan Kur’ân’ı ve onu tebliğ eden Hz. Peygamber’i de göstermiş olabilir ki mesaj itibariyle buna engel bir durum yoktur.

b) وَكَفٰى بِجَهَنَّمَ سَع۪يرًا “(Onlara) kavurucu bir ateş olarak cehennem yeter.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in soyundan gelen peygamberlere, bu bağlamda son peygamber olan Hz. Muhammed’e iman etmeyenleri tehdit etmekte, kavurucu ateş olan cehennemin kendilerine azap olarak yeteceğini bildirmektedir. Kur’ân’da cehennemle ilgili pek çok kelime kullanılmaktadır. Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen سع۪ير/السع۪ير sa‘îr/es-sa‘îr sözcükleri Kur’ân’da 16 kez(129) zikredilmekte ve “tutuşmuş, çılgın alev, ateş” anlamına gelmektedir. İşte bu kişiler için mahşerde böyle çılgın ve alevi bol bir ateş hazırlanmış olacağı ve ceza olarak böyle bir ateş azabının yeri olan cehennemin kendilerine yeteceği uyarısında bulunulmaktadır.

d) Küfür, İman, Emânet ve İtaat

Yüce Allah, sûrenin 56-59. âyetlerinde âyetlerini inkâr edenleri gün gelecek bir ateşe atacağını, derileri pişip dökülünce, derilerini başka derilerle değiştireceğini, böylece acıyı iyice tadacaklarını bildirmekte, buna karşılık inanıp iyi işler yapanları da içinde ebedi kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağını, onlar için cennetlerde tertemiz eşler olacağını, kendilerini koyu yani tatlı bir gölgeye alacağını müjdelemektedir.

Ardından, emanetler ve devlet yönetiminde karşılaşılan sorunlarla ilgili şu evrensel beyana yer verilmektedir: “Muhakkak ki Allah size, emanetleri ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emretmektedir. Allah size ne kadar güzel öğütler veriyor! Muhakkak ki Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); basîr’dir (her şeyi görendir). Ey iman edenler! Allah’a itaat edin; Rasûl’e ve sizden olan emir sahiplerine de itaat edin. Eğer bir hususta anlaşmazlığa düşerseniz Allah’a ve ahirete gerçekten inanıyorsanız onu Allah’a ve Rasûl’e götürün. Bu tutum, hem daha hayırlıdır hem de sonuç itibariyle daha güzeldir.”

ı. İnkarın ve İmanın Sonu

اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِاٰيَاتِنَا سَوْفَ نُصْل۪يهِمْ نَارًا كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَيْرَهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَز۪يزًا حَك۪يمًا وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا لَهُمْ ف۪يهَآ اَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَنُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَل۪يلًا “Şüphesiz ki ayetlerimizi inkâr edenleri ileride ateşe atacağız. Derileri pişip dökülünce, onları başka derilerle değiştireceğiz ki azabı tatsınlar! Şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (daima üstündür); hakîm’dir (doğru hüküm verendir). İman edip iyi işler yapanları da içlerinde ebedî kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağız. Onlar için orada tertemiz eşler de vardır. Onları koyu (serinletici) bir gölgeye koyacağız.”

Buradaki اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا innellezîne keferû ifadesi “şüphesiz ki inkâr edenler”; بِاٰيَاتِنَا bi âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”; سَوْفَ نُصْل۪يهِمْ sevfe nuslîhim ifadesi “onları ileride atacağız”; نَارًا nâran kelimesi “ateşe”; كُلَّمَا نَضِجَتْ küllemâ nedıcet ifadesi “her ne zaman dökülünce, dökülürse”; جُلُودُهُمْ cülûdühum tamlaması “onların derileri”; بَدَّلْنَاهُمْ beddelnâhum ifadesi “onları değiştirmiş olacaız”; جُلُودًا cülûden kelimesi “derilerle”; غَيْرَهَا ğayrahâ ifadesi “ondan başka, diğeri”; لِيَذُوقُوا li yezûkû ifadesi “tatsınlar diye”; الْعَذَابَ el-‘azâbe kelimesi “azabı”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır, şöyledir”; عَز۪يزًا ‘azîzen kelimesi “güçlü(dür)”; حَك۪يمًا hakîmen kelimesi “hikmet sahibi(dir)”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlar”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “iyi ameller”; سَنُدْخِلُهُمْ senüdhılühum ifadesi “onları ileride koyacağız, yerleştireceğiz”; جَنَّات cennâtin kelimesi “cennetlere”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akmakta olacaktır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların altlarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “nehirler”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; اَبَدًا ebeden kelimesi “ebedi olarak”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, olacaktır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; اَزْوَاجٌ ezvâcun kelimesi “eşler”; مُطَهَّرَةٌ mutahheratün kelimesi “tertemiz”; وَنُدْخِلُهُمْ ve nüdhılühum ifadesi “ve onları koyacağız”;ظِلًّا ظَل۪يلًا zıllen zalîlen tamlaması ise “koyu bir gölgeye” demektir.

Burada önce inkârcılara uygulanacak azap, ardından müminlere verilecek ödüllerle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِاٰيَاتِنَا سَوْفَ نُصْل۪يهِمْ نَارًا كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَيْرَهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَز۪يزًا حَك۪يمًا “Şüphesiz ki ayetlerimizi inkâr edenleri ileride ateşe atacağız. Derileri pişip dökülünce, onları başka derilerle değiştireceğiz ki azabı tatsınlar! Şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (daima üstündür); hakîm’dir (doğru hüküm verendir).” Âyette inkârcıların mahşerdeki feci durumuna dair beyanlara yer verilmektedir.

a)اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِاٰيَاتِنَا سَوْفَ نُصْل۪يهِمْ نَارًا “Şüphesiz ki ayetlerimizi inkâr edenleri ileride ateşe atacağız.” Yüce Allah önceki âyette Yahudilerle ilgili olarak içlerinden bir kısmının iman ettiğini, bir kısmının ise yüz çevirdiğini beyan ettikten sonra, Allah’ın âyetlerini inkâr edenleri zamanı geldiğinde ateşe atacağını haber vermektedir. Burada tehdide muhatap kılınanlar evrensel manada Yüce Allah’ın bütün peygamberlere gönderdiği prensipleri inkâr eden herkestir. Âyetin indirildiği ortam itibariyle de son peygamber olan Hz. Muhammed’e indirilen Kur’ân’a iman etmeyenlerdir. Âyetteki سَوْفَ sevfe edatı “gelecek” manası içermekte, dolayısıyla bunların ileride, mahşerde ateşe atılacakları anlaşılmaktadır.

b)كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَيْرَهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ “Derileri pişip dökülünce, onları başka derilerle değiştireceğiz ki azabı tatsınlar!” Yüce Allah mahşerdeki ateş azabının şiddetini beyan etmek üzere, ateşe atacağı kişilerin derileri pişip dökülünce azabı daha iyi tatsınlar diye derilerini yenileyeceğini bildirmektedir.

Çeşitli âyetlerde(130) zikredilen جُلُود cülûd kelimesi “deriler” manasına gelmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen نَضِجَتْ nedicet fiili “yanıp dökülmek”, “soyulmak”, “pişmek”(131) gibi anlamlar içermektedir ki bu ifade, azabın devamlı oluşuna da delil teşkil etmektedir. Zaten azabın ebedi olduğu ebed kelimesi kullanılarak üç âyette açıkça ifade edilmektedir.(132) Bu arada belirtelim ki cehennemde kalışın ebedi olduğu çeşitli âyetlerde(133) zikredilmektedir.

Azabın tadılması için derilerin değiştirilmesi yanıkların derecesiyle doğrudan ilişkilidir. Buna göre 1. derece yanıklar derinin yüzeyini, 2. derece yanıklar üst ve orta kısmını, 3. derece yanıklar ağrı alıcıları da içerecek şekilde derinin bütün katmanlarını, 4. derece yanıklar ise deri altı kas tendon kemik grubunu içerir. Kişiyi öldürmeden sürekli ağrılı bir yakma için ağrı alıcıları da yakıp yok eden 3. dereceye kadar yakıp derisinin tekrar iyileşmesi sağlanır. İşte ayette sözü edilen “azabın tadılması için derilerin değiştirilmesi” ifadesinden maksat bu olsa gerekir. Allah gerçeği bilendir.

Âyette yer alanلِيَذُوقُوا الْعَذَابَ “azabı tatsınlar diye” ifadesi ise elbette muhataplarla alay etme amaçlıdır; çünkü tadılan şey hoşlanılan şeydir; oysa azapta hoşlanılacak hiçbir unsur yoktur.

Dünya hayatında hak ve hakikatlarla alay edip eğlenenler bilmelidirler ki mahşerde de kendileriyle alay edilecektir. Yüce Allah, risalet öğretilerine karşı çıkan ve âyetlerini yalanlamayı kendilerine âdeta görev edinip inkârdan beslenen, alaycılık, hakaret ve azgınlıkla Müslümanlara düşmanlık yapan İslâm karşıtlarına âhirette bu cezayı vereceğini bildirmektedir.

Cehennemin bazı özellikleri olarak, kaynarken uğultu çıkarması, şiddetinden dolayı çatlayacak gibi bir hal alması,(134) kızgın bir alev halinde oluşu,(135) içinde ölüm olmadığı için dirilmenin de olmaması,(136) diri bırakmaması gibi ölüme de terk etmemesi,(137) alev çıkartması(138) ifade edilebilir. Ayrıca içinde kaynar su ve irinden başka içilecek hiçbir şeyin ve herhangi bir serinliğin bulunmaması,(139) gölge yapmayan, ateşten korumayan, kocaman kıvılcımlar saçması(140) ve orada içilecek kaynar suyun bağırsakları parçalaması(141) gibi ifadeler örnek olarak sayılabilir. Cehennem ateşi kişinin derisini yakıp soyacak,(142) insanların alınlarını, yanlarını ve sırtlarını kızartıp dağlayacak,(143) suratları(144) ve derileri karartıp kavuracaktır.(145) İşte bütün bu âyetlerin ortak mesajı, cehennem ateşinin korkunç yapısını ortaya koymak ve fidye vererek oradan kurtuluşun imkânsız olduğunu vurgulamaktır.

c) اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَز۪يزًا حَك۪يمًا “Şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (daima üstündür); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah hak edenleri cehenneme atacağıyla ilgili âyetin sonunda iki sıfatına yer vermektedir. Bu sıfatların tercih edilmesinin muhtemel sebebi, konuyla ilgili verdiği hükümlere itibar etmeyip farklı bir davranış içerisine girenlerin karşılarında Yüce Allah’ın hem dünyada hem de mahşerde alt edilemez ve engellenemez gücünü bulacakları, vereceği her bir hükmün de hikmetten uzak olmayacağını beyandır. Böylece, başta Hz. Peygamber döneminde yaşamış olan inkârcılar, müşrikler, kitap ehlinden inkârcı Yahudiler olmak üzere, bütünüyle insanoğlu bu ve benzer konularda nasıl davranmaları gerektiği noktasında bilgilendirilmek istenmektedir.

2. وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا لَهُمْ ف۪يهَآ اَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَنُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَل۪يلًا “İman edip iyi işler yapanları da içlerinde ebedî kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağız. Onlar için orada tertemiz eşler de vardır. Onları koyu (serinletici) bir gölgeye koyacağız.” Yüce Allah önceki âyette “inkârcılar”ın feci akıbeti hakkında bilgi verdikten sonra, Kur’ân’daki “mesânîlik” üslubu gereği sözü “cennetlikler”e getirmektedir.

a) وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا “İman edip iyi işler yapanları da içlerinde ebedî kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağız.” Bu ifade Nisâ’ 4/122’de de aynen geçmektedir. Yüce Allah bu âyette salih amel sahibi müminleri müjdelemekte ve onları içlerinde ebedi kalacakları cennetlere koyacağını bildirmektedir. Kur’ân’da kurtuluşun nasıl gerçekleşeceğiyle ilgili olarak verilen bilgiler “iman” ve “salih amel” çerçevesinde şekillendirilmektedir.

ı. وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ “İman edip sâlih ameller işleyenler (iyi işler yapanlar).” Kur’ân’a göre kişinin kurtuluşu “iman” ve “salih amel” birlikteliğine bağlıdır. İman bir güven kurumudur ve bir inancın iman adını alması salih amellerle desteklenmesine ve ispatlanmasına bağlıdır.

Bakara 2/25’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, sâlih amelin imandan ayrılamayacağı İsrâ’ 17/9, Kehf 18/2 ve Tâhâ 20/75’te açıkça ifade edilmektedir. “Sâlih amel” yoksa herhangi bir inanç “iman” olmaz; “iman” yoksa da davranışa “sâlih amel” denmez. Bu iki kavram birbiriyle iç içe, birbirini tamamlayan, biri olmadan diğeri anlamını kaybeden değerlerdir. Bu ikisini birbirinden ayırınca bugün olduğu gibi, amelden yoksun bir iman anlayışının toplumu ne hale getirdiği görülmektedir.

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/195, Nisâ’ 4/124, Nahl 16/97, Kehf 18/30, Enbiyâ’ 21/94 ve Mü’min 40/40 gibi âyetlerde sâlih amel işleyenlerle ilgili beyanlara yer verilirken, bunun anlamlı olmasının imanlı yapılmasına bağlı olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Demek ki iman ve sâlih amel kavramları birbirinden ayrılamayacak bir bütünün iki tarafını oluşturan unsurlardır.

Kur’ân’da “iman edenler ve sâlih amel işleyenler” anlamındaki bütün âyetlerin(146) İsrâ’ 17/9, Kehf 18/2 ve Tâhâ 20/75. âyetin ışığında anlaşılması gerektiği kanaatindeyiz. Çünkü Yüce Allah bu üç âyette “iman eden” veya “mümin olan” ifadesinin peşinden “sâlih ameller işleyen” cümlesini getirmekte, ancak bu son ifadenin başına vâv yani atıf edatı, bağlaç koymamaktadır. Böyle olunca, imanın iman olması için mutlaka sâlih amel içermesinin gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Esasında Ra‘d 13/23 ve Mü’min 40/8’de de ‘adn cennetlerine girecek kişiler ele alınırken onların sâlih olmalarından söz edilmekte, cennete girmek için salih amel sahibi olmanın zorunlu olduğu ortaya konulmaktadır. Cennete girebilmek için salâh şarttır vesselâm.

ıı. سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا “Onları içinde ebedi kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağız.” Yüce Allah iman edip buna uygun salih ameller işleyenleri cennetlere koyacağını, onların orada ebedi kalacaklarını müjdelemektedir. Mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren pek çok âyetin(147) Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmak gerekmektedir. Bu arada cennetin ebedi olduğu da çeşitli âyetlerde(148) zikredilmektedir. Rabbimizden niyazımız bizi de cennetlik kullarına katmasıdır. “Ebed” kavramıyla ilgili olarak Bakara 2/95’te bilgi verdiğimiz için burada tekrara düşmek istemiyoruz.

b) لَهُمْ ف۪يهَآ اَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَنُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَل۪يلًا “Onlar için orada tertemiz eşler de vardır. Onları koyu (serinletici) bir gölgeye koyacağız.” Yüce Allah iman edip salih ameller işleyenleri ebedi olarak kalacakları cennetlere yerleştireceğini beyan ettikten sonra onlara yönelik iki ödüle daha yer vermektedir.

ı. لَهُمْ ف۪يهَآ اَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ “Onlar için orada tertemiz eşler de vardır.” Bakara 2/25 ve Âl-i İmrân 3/15’te de geçen اَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ ezvâc-i mutahharatün tamlaması “tertemiz eşler” manasına gelmekte, bunun hem yaratılışta hem de ahlakta arınmışlık anlamını içerdiği belirtilmektedir. Âlimlerimiz burada sözü edilen tertemiz eşlerin her türlü kirlilik, pislik, eksiklik, tiksinti vericilik vs. kusurdan arındırılmışlık manasına geldiği kanaatindedirler.(149) Onlara göre, ayrıca bu eşlerin kadınlardan oluştuğu ve cennetlik erkeklere verilecekleri belirtilmektedir. Oysa âyette özellikle اَزْوَاج ezvâc kelimesinin tercih edilip zevcât kelimesinin kullanılmaması bile tek başına buradaki maksadın cinsiyet içerikli değil, şahsiyet yani eşlik maksadını içerdiğini ortaya koymanın delilidir.

Kur’ân’da cennetliklerden söz eden bütün âyetlerde hitap ve kelimeler her ne kadar erkek kalıpta getirilmiş olsa da buradaki maksadın cinsiyet belirlemek değil, o ödülü hak eden herkesi ifade etmek olduğu aşikârdır. Rahmân 55/56’da geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, cennet eşlerinin mahiyetini dünyevî yorumlarla algılamak ve tarif etmek mümkün değildir. Bunlar cennete gidilince hakikati kavranabilecek eşler, cennet arkadaşları olarak kabul edilmek durumundadır.

ıı.وَنُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَل۪يلًا “Onları koyu (tatlı) bir gölgeye koyacağız.” Yüce Allah cennetlikler için her türlü imkânı hazırlamış olacağını, ırmaklar, eşler, ebedi hayat ve elbette cennetteki gölgelikler de yaratmış olacağını, cennetlikleri işte öyle bir ödül yurduna yerleştireceğini müjdelemektedir. Vâkı‘a 56/43 ve Murselât 77/30’da cehennemlikler için söz konusu edilenden ve azabın bir parçası olan karanlıklardan farklı olarak cennetlerdeki gölgeliklerin yoğun oluşu, elbette ödülü, rahatı ve huzuru temsil etmektedir. Burada sözü edilen “gölgeler” Ra‘d 13/35, İnsân 76/14 ve Murselât 77/41’de de belirtilmekte ve cennetin gölgelerinin cennetliklere yaklaşmış olacağı ifade edilmektedir.

ıı. Emanetin Ehline Verilmesi

اِنَّ اللّٰهَ يَاْمُرُكُمْ اَنْ تُؤَدُّوا الْاَمَانَاتِ اِلٰىٓ اَهْلِهَا وَاِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ اَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ اِنَّ اللّٰهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِه۪ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ سَم۪يعًا بَصِيرًا “Şüphesiz ki Allah size, emanetleri ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emretmektedir. Allah size ne kadar güzel öğütler veriyor! Şüphesiz ki Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); basîr’dir (her şeyi görendir).”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَاْمُرُكُمْ ye’muruküm ifadesi “size emrediyor”; اَنْ تُؤَدُّوا en tüeddû ifadesi “vermenizi”; الْاَمَانَاتِ el-emânâti kelimesi “emanetleri”; اِلٰىٓ اَهْلِهَا ilâ ehlihâ ifadesi “onun (o işin) ehline”; وَاِذَا حَكَمْتُمْ ve izâ hakemtüm ifadesi “ve hükmettiğiniz zaman”; بَيْنَ النَّاسِ beyne’n-nâsi ifadesi “insanlar arasında”; اَنْ تَحْكُمُوا en tahkümû ifadesi “hüküm vermenizi, hükmetmenizi”; بِالْعَدْلِ bi’l­-‘adli ifadesi “adaletle”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; نِعِمَّا nı‘ımmâ kelimesi “ne güzel”; يَعِظُكُمْ ya‘ızuküm ifadesi “size öğüt veriyor”; بِه bihî ifadesi “kendisiyle, konuyla ilgili”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır, şöyledir”; سَم۪يعًا sem‘ı‘an kelimesi “işiten(dir)”; بَصِيرًا basîran kelimesi ise “gören(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın emanetleri ehline teslim etme emri ile insanlar arasında hüküm verirken adaletle hükmetmek gerektiğiyle ilgili ilahi buyruk gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ اللّٰهَ يَاْمُرُكُمْ اَنْ تُؤَدُّوا الْاَمَانَاتِ اِلٰىٓ اَهْلِهَا وَاِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ اَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ “Şüphesiz ki Allah size, emanetleri ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emretmektedir.” Yüce Allah Yahudilerle ilgili çeşitli bilgileri verip inkârcılara ve müminlere vaad edilen akıbeti beyan ettikten sonra, yeniden buyruklarına yer vermeye devam etmekte ve konuyu “emanetlerin ehline verilmesi”ne getirmektedir. Âyetin iniş sebebiyle ilgili Kâbe’nin anahtarlarının teslimiyle ilgili çeşitli bilgiler nakledilmekte,(150) ancak bu tür aktarımlarla konuyu anlamaya yardımdan çok zihin karışmasına neden olunmaktadır. Bu yüzden biz âyetin evrensel manada doğru bir hayat için en çok gerekli olan pensiplerden iki tanesine dair Yüce Allah’ın belirlediği kanununu anlamaya çalışacağız.

a) اِنَّ اللّٰهَ يَاْمُرُكُمْ اَنْ تُؤَدُّوا الْاَمَانَاتِ اِلٰىٓ اَهْلِهَا “Muhakkak ki Allah size, emanetleri ehline vermenizi emretmektedir.” Yüce Allah sosyal hayatta, devlet idaresinde, aile hukukunda, komşuluk ilişkilerinde, akla gelebilecek her bir şeyde emanete konu olan şeyleri ehil olanlara vermek gerektiğini hükme bağlamaktadır ki bu prensip insan hayatının vazgeçilmez ilkesidir.

Kur’ân’da Bakara 2/283 ve Ahzâb 33/72’de geçmekte olan el-emâneh/emâneh kelimesi “emanet” manasına gelmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi emânât/el-emânât şeklinde çoğul kalıpta ise Nisâ’ 4/58, Enfâl 8/27, Mü’minûn 23/8 ve Me‘âric 70/32’de zikredilmektedir. Bütün bu âyetlerde söz konusu kelimenin verdiği anlam, bilinen manada “emanet, emanetler”dir.

Yüce Allah yaşamakta olduğumuz bu hayatın en önemli ilkelerinden birisi olan “emaneti ehline verme”nin ilahi bir emir olduğunu beyan etmektedir. “Adama iş” değil, “işe adam” prensibi gözetilerek, bir işi veya görevi kim daha iyi yapıyorsa o işi ve görevi ona vermek gerekmektedir. İnsan kayırmacılığı yapmak, “bizdendir” diyerek birilerini tercih edip diğerlerinin hakkına girmek Kur’ân’ın buyruğuna ters davranmaktır. Bir işi veya görevi layık olana değil de kendinden olana vermek, işe de göreve de görev haksız yere kendisine verilen kişiye de o görevin asıl sahibi olana da haksızlıktır. Bu arada insanlara güvenilerek kendilerine teslim edilen her bir şeyi gerçek sahibine, yani ehline vermek gerektiği de bu âyetin mesaj alanında yer almaktadır.

Emanetler, sorumluluklar, görevler, yetkiler “kayırmacılık”la değil, “ehliyet” esasıyla yapılırsa toplumda düzen sağlanır, muhtemel bozulmaların önüne geçilmiş olur. Yüce Allah bu çok önemli ilkesinde emanetleri sizden olana, dindar olana, erkeğe, kadına, şuna, buna vs. şeklinde değil de “işin ve görevin ehline verilmesini emrederek”, yaşanacak her türlü sorunu daha baştan ortadan kaldırmayı hedeflemekte, daha insanca bir düzende yaşamanın yollarını göstermektedir.

Öte yandan “emanetler ehil olana verileceği”ne göre, kendisine herhangi bir şey emanet edilen kişinin da ona sadakat göstermesi bir zorunluluktur. Nitekim Hz. Peygamber لا ايمان لمن لا أمانة له “Emanete riayet etmeyenin imanı yoktur” buyurmaktadır.(151) Konuya ve hayata bu çizgiden bakıldığında sosyal hayatta nasıl bir düzenin hedeflendiği kolayca anlaşılacaktır.

b) وَاِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ اَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ “İnsanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi (emretmektedir).” Yüce Allah toplumsal hayata dair zikrettiği esaslardan birisini de “adalet” olarak belirlemektedir ki Nahl 16/90’da emre konu ilk husus “adalet” diye ifade edilmektedir. Nisâ’ 4/135’te de ele alacağımız üzere, adaletin tesis edilmesi, toplumsal hayatın vazgeçilmez prensibidir. Nisâ’ 4/135, Mâide 5/8, En‘âm 6/152, Hucürât 49/9-10, Mumtehıne 60/8 gibi âyetlerde de adaletin hayat için ne kadar önemli olduğuna dikkat çekilmektedir. Onun içindir ki “devletin dini adalettir” diyecek bir sonucu elde etmekteyiz. Fertlere uygulanacak ilkelerde din, dil, cinsiyet, ırk, yöre, mezhep, parti, grup, kılik vs. ayırımı yapmadan, ortalama adaletin uyugulanması hayatın düzenli yürütülemesinin en önemli ilkesidir.

Yüce Allah Sâd 38/26’da Hz. Dâvûd’a yönelttiği hitabında insanlar arasında adaletle hükmetmesini ve hevâsına yani arzularına uymamasını emretmiş, aksi takdirde yani hevasına uymanın sonuçta kendisini Allah yolundan saptıracağı uyarısında bulunmuştur. Mâide 5/44’te İsrailoğullarının nebilerinin de Yüce Allah’ın kitabından muhafaza ettikleriyle hükmettikleri bildirilmektedir.

Bu arada daha sonra yorumlayacağımız Nisâ’ 4/65’te Hz. Peygamber’in hakem tayin edilmesi gerektiği, Nisâ’ 4/105’te ise el-kitâb’ın yani Kur’ân’ın Hz. Peygamber’e indirilmesinin gerekçesi de onun Yüce Allah’ın kendisine gösterdiği şekilde yani Kur’ân ile hükmetmesi olarak belirlenmektedir. Esasında bu noktada Hz. Peygamber de “Her kim Kur’ân ile hükmederse adaleti hükmetmiş olur” buyurmaktadır.(152) Bütün bunların varıp geldiği nokta, insanlar arasında hüküm verirken Yüce Allah’ın vahyinin esas alınması gerektiği vurgusudur. Zaten En‘âm 6/114’te bu konuda şöyle buyrulmaktadır: “(De ki): Size (gerçekleri) apaçık ortaya koymuş olarak el-Kitab’ı indiren Allah’tan başka bir hakem mi arayacakmışım! Kendilerine kitap verdiğimiz kimseler, onun (Kur’an’ın) gerçekten Rabbin tarafından indirilmiş olduğunu bilirler. Sakın şüpheye düşenlerden olma!”

2. اِنَّ اللّٰهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِه۪ “Şüphesiz ki Allah size ne kadar güzel öğütler veriyor! Şüphesiz ki Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); basîr’dir (her şeyi görendir).” Yüce Allah bu iki prensibi emrettikten sonra, insanlara yönelik bu türden öğütlerinin, emirlerinin, buyruklarının çok güzel, çok faydalı ve çok yerinde olduğunu bu şeklilde dile getirmektedir. Bakara 2/271’de de geçenفَنِعِمَّا ni‘ımmâ ifadesi nı‘me mâ açılımının kısaltılmış şeklidir ve “ne güzel”, “gayet hoş”, “ne iyi” gibi anlamlar vermektedir. Böylece ilahi hükümlerin tabiatının çok güzel, çok iyi, çok faydalı ve çok hoş olduğu ortaya konulmaktadır.

3. اِنَّ اللّٰهَ كَانَ سَم۪يعًا بَصِيرًا “Şüphesiz ki Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); basîr’dir (her şeyi görendir).” Yüce Allah herkesin neler yapıp ettiğini hem işittiğini hem de yaptıklarını hakkıyla gördüğünü beyan etmekte, böylece yapıp edilen ne varsa mahşerde hepsinin hesabını soracağını dolaylı olarak haber vermiş olmaktadır. Hz. Peygamber’in “ihsân” kavramını açıklarken buyurduğu gibi, kişiler Yüce Allah’ı görüyormuş gibi ibadet etmelidirler; zira insanlar Allah’ı görmüyor olsalar da Allah herkesi görmektedir.(153)

Bu âyetle ilgili yapılan bir yorumu burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Emaneh, ‘bir şeyin sorumluluğunu geçici olarak birine tevdi etmek’ anlamına gelir. Bu âyetin üç tür muhatabı vardır. Biri doğrudan muhataptır, diğer ikisi dolaylı muhataplardır. Bunlar:

a) Seçme ve tayin etme makamında olan kimseler.

b) Ehliyet ve liyakate sahip olmadığı halde emanete talip olan kimseler.

c) Ehliyet ve liyakat sahibi olduğu halde emaneti üstlenmekten kaçınan kimseler. İbn Ömer, üreme organlarına varana dek, tüm organları ‘emanetler’ arasında saymıştır. Bu husus, âyette en geniş anlamıyla kullanılmıştır. Maddî, mânevi, siyasal, sosyal ve ekonomik tüm sorumluluklar buna dâhildir. İkinci cümleden, âyette özellikle kastedilen emanetin yönetim ve otoriteyle ilgili tüm makam ve mevkiler olduğu anlaşılmaktadır. Ehliyet ve liyakatin olmazsa olmaz şartı dörttür:

ı. Kişinin Allah’a nisbetle liyakat ve ehliyet şartı: Allah’a karşı sorumluluk bilincidir.

ıı. Kişinin kendisine nisbetle liyakat ve ehliyet şartı: Yetenek ve yeterliliktir.

ııı. Kişinin emanete nisbetle liyakat ve ehliyet şartı: Meşruluktur.

ıv. Kişinin insanlara nisbetle liyakat ve ehliyet şartı: İnsanlara yararlı olmaktır.

Emaneti ehline vermemek üç kat zulümdür:

- Emanetin kendisine.

- Emanetin verildiği liyakatsiz kişiye.

- Emanet kendisine verilmesi gerekirken verilmeyen liyakatli kişiye.

Kur’an’ın inşa ettiği akıl kendisine bahşedilen tüm nimetlere birer emanet gözüyle bakar. Emanet eden emanet edilene ya güvenmiştir veya güvenilir olup olmadığını sınamaktadır. Emanet edilen kimse emanete ya sadakat gösterir ya da ihanet eder. Allah’ın insana emanet ettiği her değer için her iki kategori- deki her iki şık da ihtimal dâhilindedir. Emanetin Allah-insan ilişkisine ve insan-insan ilişkisine taalluk eden boyutları vardır. İnsan her günahı Allah’ın kendisine emanet ettiği bir imkân, organ ve güçle işler. Bu yüzden her günah ilâhî emanete ihanet anlamı taşır. Günahtan dolayı, hiçbir günahın kendisine hiçbir zarar veremediği Allah’a tevbe etme şartının gerekçesi budur. Âyette kastedilenler Hz. Muhammed’in peygamberliğini sindiremeyen Yahudiler, emanet ise ‘Tevrat vahyini taşıma sorumluluğu’dur. Önceki vahye mensup olduğunu iddia edenlerin son vahyi inkâr etmeleri, ilâhî emanete ihanet olarak değerlendirilmektedir.”(154)

ııı. İtaat Edilmesi Gerekenler

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَط۪يعُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُوا الرَّسُولَ وَاُو۬لِي الْاَمْرِ مِنْكُمْ فَاِنْ تَنَازَعْتُمْ ف۪ي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ اِلَى اللّٰهِ وَالرَّسُولِ اِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ذٰلِكَ خَيْرٌ وَاَحْسَنُ تَاْو۪يلًا “Ey iman edenler! Allah’a itaat edin; Elçiye ve sizden olan emir sahiplerine de itaat edin! Bir konuda anlaşmazlığa düşerseniz Allah’a ve ahirete inanıyorsanız onu Allah’a ve Elçiye götürün! Bu (tutum) hem hayırlı olandır hem de sonuç itibarıyla daha güzeldir.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اَط۪يعُوا etî‘û emri “itaat edin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَاَط۪يعُوا ve etî‘û emri “ve yine itaat edin”; الرَّسُولَ er-rasûle kelimesi “Elçi’ye”; وَاُو۬لِي الْاَمْرِ ve uli’l-emri ifadesi “ve buyruk sahiplerine de”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden olan”; فَاِنْ تَنَازَعْتُمْ fe in tenâza‘tim fiili “eğer anlaşmazlığa düşerseniz”; ف۪ي شَيْءٍ fî şey’in ifadesi “herhangi bir şeyde, konuda, işte”; فَرُدُّوهُ fe ruddûhu emir “onu, o işi götürün, sunun, arz edin”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; وَالرَّسُولِ ve’r-rasûli kelimesi “ve Elçi’ye”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; تُؤْمِنُونَ tü’minûne fiili “iman ediyorsanız”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ve’l-yevmi’l-âhıri ifadesi “ve âhiret gününe”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; خَيْر hayrun kelimesi “mutlak hayırlı(dır)”; وَاَحْسَنُ ve ahsenu kelimesi “en güzel olandır”; تَاْو۪يلًا te’vîlen ifadesi ise “sonuç bakımından” demektir.

Burada kime itaat ve anlaşmazlık durumunda kime müracaat edileceğiyle ilgili buyruklar gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَط۪يعُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُوا الرَّسُولَ وَاُو۬لِي الْاَمْرِ مِنْكُمْ “Ey iman edenler! Allah’a itaat edin; Elçiye ve sizden olan emir sahiplerine de itaat edin!” Yüce Allah âyette üç makama itaatin gerekliliğine değinmektedir.

a) يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَط۪يعُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُوا الرَّسُولَ “Ey iman edenler! Allah’a itaat edin; Elçiye de itaat edin!” Burada iki makama itaat yer almaktadır ki “Allah’a ve Elçisi’ne itaat” bağlamında bu ifadenin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(155) zikredilmekte, maksat putlara vs. varlıklara değil, sadece ve sadece Yüce Allah’a ve O’nun emir ve yasaklarını yaşayıp ümmete tebliğ etmekle görevli Hz. Peygamber’e gönülden bağlanılması gerektiğini müminlere öğretmektir. Bu çerçevede tevhidden ayrılmayıp istikamet üzere yaşayabilmenin yolunun bu olduğu muhataplara bildirilmektedir.

Enfâl 8/24’te dile getirildiği gibi, Yüce Allah’a ve Hz. Rasûl’e itaat esasında Rasûl’ün aktardıklarının Yüce Allah’tan kendisine gelen esaslardan ibaret olduğu için sonuçta Yüce Allah’ın davetine icabet demektir. Bir anlamda “Yüce Allah başka, Rasûlüllah başka şeyler söyler” demek değildir. Esasında bu tür âyetlerde nebî kelimesinin değil de hep rasûl kelimesinin kullanılmasının manası da bu olsa gerektir. “Elçiye itaat O’nu gönderene itaattir.” Eğer elçi kendisini gönderenin bildirimlerinde tasarrufa gider, ilave veya eksiltme yaparsa bu defa onun konumu değişir; hâşâ o da din koyucu konumuna gelir ki bu durum risalet ve nübüvvetin anlamıyla bağdaşmaz.

b) وَاُو۬لِي الْاَمْرِ مِنْكُمْ “Sizden olan emir (buyruk, yetki) sahiplerine de (itaat edin)!” Yüce Allah, idarecilere ve yöneticilere, idare ettikleri kimseler hakkında âdil olmalarını emredince, idare edilenlere de idare eden kimselere itaat etmelerini emrederek, “Ey iman edenler! Allah’a itaat edin; Rasûl’e ve sizden olan emir sahiplerine de itaat edin” buyurmuştur. İşte bundan dolayı Hz. Ali, “İmamın yani yöneticinin, Yüce Allah’ın indirdiği ile hükmetmesi ve emanetleri yerine getirmesi vaciptir. O, bunu yaptı mı halkın da onu dinleyip kendisine itaat etmesi vacip olur” demiştir.(156)

Yüce Allah kimlere itaat edileceğiyle ilgili açıklamasına “sizden olan emir sahipleri” ifadesi ile devam etmektedir. Burada kast edilenlerin kimler olduğu konusunda pek çok tartışma yapılmıştır. Bu çerçevede bunların “müslümanlardan olan yetki ve otorite sahipleri manasında idareciler ve âlimler” olduğu kabul edilebilir. Âyetteki اُو۬لِي الْاَمْرِ ulu’l-emri ifadesi “emir, buyruk, iş, otorite, yetki sahipleri, yöneticilik vs.” manasına gelmektedir. Bu arada cümlede yer alan مِنْكُمْ minküm “sizden” ifadesi müslümanlar içerisindeki yetki sahiplerini vurgulamaktadır ki maksat onların hüküm verirken Yüce Allah’ın emirlerine ve onları uygulayarak gösteren Hz. Peygamber’in sünnetine göre hareket etmeleri gerektiğine dikkat çekmektir.

Önceki âyette de beyan edildiği gibi, insanlar arasında hüküm verirken ölçü, “adalet” olarak belirlenmektedir ki adalet Yüce Allah’ın en önemli buyruklarından birisidir. Neyin adalet olup olmadığını en iyi Yüce Allah bildiği için, O’nun belirlediği esasların uygulanması adalet manasına gelmektedir. Eğer konuyu böyle anlarsak, insanların dediği her bir şeye itaat edilmesinin zorunlu olmadığını, belirleyici olanın Yüce Allah’a ve Rasûl’e itaat olduğunu ifade etmiş oluruz. Zaten âyetin devam eden kısmında da beyan edildiği üzere, eğer bir anlaşmazlık olursa müracaat edilmesi gereken makam da Yüce Allah ve Rasûlü olarak gösterilmektedir. Bu arada unutulmaması gereken bir başka husus da Yüce Allah’ın Şu‘arâ’ 26/151-152’deki şu buyruğudur: “Yoldan çıkanların emrine itaat etmeyin ki onlar yeryüzünde fesatlık yaparlar, işlerin islahına çalışmazlar.” Bu konuda daha sonra yorumlayacağımız Nisâ’ 4/83’te de çok önemli bilgiler zikredilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’e nispet edilen rivayetlerde şöyle buyrulmaktadır:

ı. “Sadece marufta yani iyi ve faydalı işlerde itaat söz konusudur.”(157) Bu hadis meseleyi açıkça ortaya koymaktadır.

ıı. “Bana itaat eden Allah’a itaat etmiş olur. Emîrime (yöneticime, komutanıma) itaat eden bana itaat etmiş olur. Bana isyan eden Allah’a isyan etmiş olur. Emîrime (yöneticime, komutanıma) isyan eden de bana isyan etmiş olur.”(158)

ııı. “Allah’a isyan edene itaat edilmez.”(159)

ıv. Kimlere itaat edilmeyeceğiyle ilişkili olarak her kime bir masıyet yani Yüce Allah’a isyan emri verilirse onu dinlememesi ve ona itaat etmemesi gerektiği Hz. Peygamber tarafından beyan edilmektedir.(160)

2. فَاِنْ تَنَازَعْتُمْ ف۪ي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ اِلَى اللّٰهِ وَالرَّسُولِ اِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ “Bir konuda anlaşmazlığa düşerseniz Allah’a ve ahirete inanıyorsanız onu Allah’a ve Elçiye götürün!” Yüce Allah müslüman topluma hitap etmekte ve itaat edilmesi gerekenleri beyan ettikten sonra, toplumsal hayatta veya herhangi bir konuda anlaşmazlığa düşülmesi durumunda da ne yapılması gerektiğini öğretmektedir. Buna göre ف۪ي شَيْءٍ fî şey’in ifadesi gereği “herhangi bir şeyde” munâza‘a edilirse yani “karşılıklı olarak anlaşmazlığa düşülürse” gerçek müminlere yol gösterilmekte ve “Allah’a ve âhiret gününe gerçekten inanıyorlarsa” söz konusu anlaşmazlık konusunu Yüce Allah’a yani Kur’ân’a ve onun uygulayıcısı olan Hz. Rasûl’e götürmek gerektiği hükme bağlanmaktadır.

Daha önce de ifade ettiğimiz üzere, hakkında tartışma yapılsın veya yapılmasın, herhangi bir konuyu Yüce Allah’a götürmek demek onu Kur’ân’a arz etmek demektir. Rasûl’e götürmek de aynı şeydir; çünkü Nisâ’ 4/105’te Kur’ân’ın Hz. Peygamber’e indiriliş amacı, Allah’ın kitabında kendisine gösterdiği şekilde insanlar arasında hüküm vermesi olarak belirlenmiştir. Bu arada konu Hz. Peygamber’in hakem tayin edilmesinden söz edilen Nisâ’ 4/65. âyetle de ilişkilendirilmelidir. Hem Nisâ’ 4/65’te hem de yorumunu yapmakta âyette Hz. Peygamber’in hakemliğine dikkat çekilmekte, Nisâ’ 4/105’te ise bunun ne anlama geldiği açıklanmaktadır. Bu arada En‘âm 6/114’te ise bütün bu bilgiler toparlanmakta ve asıl hakemin Yüce Allah olduğu, O’nun dışında hakem aranmaması gerektiğini ifade etmektedir.

Konuyu Hz. Peygamber’in şu uyarısıyla toparlamak istiyoruz: “Benden bir hadis rivayet edildiği zaman, onu Allah’ın kitabına arz edin! Eğer ona uygun olursa kabul edin! Aksi takdirde onu atın (terk edin)!”(161)

Bu konuda Râzî şu değerlendirmede bulunmuştur: “Şüphe yok ki hadis kıyastan daha kuvvetlidir. Bu nedenle, Kur’ân’a uymayan hadis kabul edilmediğine göre Kur’ân’a uymayan kıyas haydi haydi kabul edilmez.”(162)

3. ذٰلِكَ خَيْرٌ وَاَحْسَنُ تَاْو۪يلًا “Bu (tutum) hem hayırlı olandır hem de sonuç itibarıyla daha güzeldir.” Bu ifade bir kez de İsrâ’ 17/35’te de geçmektedir. Yüce Allah toplumsal hayatta ilahi iradeye uygun hareket etme anlamında emanetleri ehline vermenin, insanlar arasında hüküm verirken adaletle hükmetmenin, ayrıca Allah’a, Rasûl’e ve müslümanlardan olan buyruk sahiplerine itaat etmenin gerçek ve mutlak manada hayırlı olduğunu ve sonuç itibariyle de çok daha güzel sonuçlar vereceğini beyan etmektedir.

Âyette geçen تَاْو۪يل te’vîl kelimesi “işin kendisine varıp dayandığı şey” manasına gelmekte, bu sonucun sonuçların en güzeli olduğu beyan edilmek istenmektedir. Çünkü böyle davrananların akıbeti Yüce Allah’ın izniyle sevap ve cennet olacaktır.(163) Mesele sadece âhiretle değil, dünya ile de ilişkilendirilebilir.

Dipnotlar

• 1 - Nisâ’ 4/6, 45, 70, 79, 81, 132, 166, 171; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; ‘Ankebût 29/52; Ahzâb 33/3, 39, 48; Feth 48/28. 2 - Nisâ’ 4/50; Furkân 24/58; Ahkâf 46/8. 3 - Nisâ’ 4/55. 4 - İsrâ’ 17/14. 5 - Enbiyâ’ 21/47. 6 - Fussılet 41/53. 7 - İsrâ’ 17/17, 65; Furkân 24/31.
  • Nisâ 4/6 Nisâ 4/45 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/166 Nisâ 4/171 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/39 Ahzâb 33/48 Fetih 48/28 Nisâ 4/50 Nûr 24/58 Ahkâf 46/8 Nisâ 4/55 İsrâ 17/14 Enbiyâ 21/47 Fussilet 41/53 İsrâ 17/17 İsrâ 17/65 Nûr 24/31
• 8 - Müslim, Birr, 38; Tirmizî, Zühd, 53; Dârimî, Rikâk, 44; İmâm Mâlik, Muvatta’, Şi‘r, 13; Ahmed b. Hanbel, II, 237, 328, 370, 533, 535; III, 87; IV, 128, 386. 9 - Ahmed b. Hanbel, V, 343. 10 - İbn Mâce, Zühd, 4. Ayrıca bk. Semerkandî, age., II, 126; Taberî, age., XI, 131-132; Zemahşerî, age., II, 342. 11 - Feth 48/29. 12 - Râzî, age., XVII, 125-126.
  • Fetih 48/29
• 13 - Bakara 2/214; Âl-i İmrân 3/13, 126; Nisâ’ 4/45; En‘âm 6/34; Enfâl 8/10, 40; Yûsuf 12/110; Hacc 22/39; Furkân 25/31; Rûm 30/5, 47; Sâffât 37/172; Muhammed 47/13; Feth 48/3; Saff 61/13; Târık 86/10; Nasr 110/1. 14 - Bakara 2/48, 86, 107, 120, 123, 270; Âl-i İmrân 3/22, 56, 91, 192; Nisâ’ 4/52, 89, 123, 145, 173; A‘râf 7/192, 197; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/113; Nahl 16/37; Kehf 18/43; İsrâ’ 17/75; Enbiyâ’ 21/39, 43; Hacc 22/78; Mü’minûn 23/65; Kasas 28/41, 81; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Zümer 39/54; Fussılet 41/16; Şûrâ 42/8, 31, 46; Dühân 44/41; Câsiye 45/34; Feth 48/22; Zâriyât 51/45; Tûr 52/46; Haşr 59/12; Nûh 71/25. 15 - Enfâl 8/64. 16 - Enfâl 8/62. 17 - Ahzâb 33/56. 18 - Âl-i İmrân 3/139. 19 - Mücâdele 58/21. 20 - Mâide 5/56.
  • Bakara 2/214 Âl-i İmrân 3/13 Âl-i İmrân 3/126 Nisâ 4/45 En‘âm 6/34 Enfâl 8/10 Enfâl 8/40 Yûsuf 12/110 Hacc 22/39 Furkân 25/31 Rûm 30/5 Rûm 30/47 Sâffât 37/172 Muhammed 47/13 Fetih 48/3 Saff 61/13 Târık 86/10 Nasr 110/1 Bakara 2/48 Bakara 2/86 Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/123 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/89 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 A‘râf 7/192 A‘râf 7/197 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/113 Nahl 16/37 Kehf 18/43 İsrâ 17/75 Enbiyâ 21/39 Enbiyâ 21/43 Hacc 22/78 Mü'minûn 23/65 Kasas 28/41 Kasas 28/81 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Zümer 39/54 Fussilet 41/16 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/46 Duhân 44/41 Câsiye 45/34 Fetih 48/22 Zâriyât 51/45 Tûr 52/46 Haşr 59/12 Nûh 71/25 Enfâl 8/64 Enfâl 8/62 Ahzâb 33/56 Âl-i İmrân 3/139 Mücâdele 58/21 Mâide 5/56
• 21 - En‘âm 6/34. 22 - Yûsuf 12/110. 23 - Bakara 2/214. 24 - Nisa’ 4/6; Enbiyâ’ 21/47; Ahzâb 33/39. 25 - Nisa’ 4/45. 26 - Nisa’ 4/45; Furkân 25/31. 27 - Nisa’ 4/70. 28 - Nisa’ 4/79, 166; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; ‘Ankebût 29/52; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28. 29 - Nisa’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 65; Ahzâb 33/3, 48. 30 - İsrâ’ 17/17, 96; Furkân 25/58. 31 - Furkân 25/31. 32 - Ahzâb 33/25.
  • En‘âm 6/34 Yûsuf 12/110 Bakara 2/214 Nisâ 4/6 Enbiyâ 21/47 Ahzâb 33/39 Nisâ 4/45 Nisâ 4/45 Furkân 25/31 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 ‘Ankebût 29/52 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 İsrâ 17/17 İsrâ 17/96 Furkân 25/58 Furkân 25/31 Ahzâb 33/25
• 33 - Semerkandî, age., I, 307.
• 34 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 119.
• 35 - Konuyla ilgili çeşitli rivayetler için bk. Semerkandî, age., I, 81; Taberî, age., I, 469-473; Zemahşerî, age., I, 174.
• 36 - Zemahşerî, age., I, 164.
• 37 - Semerkandî, age., I, 72; Taberî, age., I, 408.
• 38 - Bakara 2/41, 89, 97, 101; Âl-i İmrân 3/3; Nisâ’ 4/47; Mâide 5/48; En’âm 6/92; Fâtır 35/31; Ahkâf 46/12, 30. 39 - Yûnus 10/37; Yûsuf 12/111.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/89 Bakara 2/97 Bakara 2/101 Âl-i İmrân 3/3 Nisâ 4/47 Mâide 5/48 En‘âm 6/92 Fâtır 35/31 Ahkâf 46/12 Ahkâf 46/30 Yûnus 10/37 Yûsuf 12/111
• 40 - Nisâ’ 4/47; Yûnus 10/88; Yâsîn 36/66; Kamer 54/37; Nisâ’ 4/47; Murselât 77/8. 41 - Zemahşerî, age., I, 508; Süleyman Ateş, Meâl, s. 85’te 2. not.
  • Nisâ 4/47 Yûnus 10/88 Yâsîn 36/66 Kamer 54/37 Nisâ 4/47 Mürselât 77/8
• 42 - Bakara 2/88; Nisâ’ 4/13, 46, 52; Mâide 5/60, 64. 43 - Nisa 4/118; Hıcr 15/35; Sâd 38/78. 44 - Bakara 2/89; Ahzâb 33/64. 45 - Mâide 5/78. 46 - Nisâ’ 4/47. 47 - Âl-i İmrân 3/61. 48 - Âl-i İmrân 3/87. 49 - A‘râf 7/44; Mü’min 40/52. 50 - Tevbe 9/68; Ahzâb 33/61. 51 - Hûd 11/60. 52 - Hûd 11/99; Kasas 28/42. 53 - Feth 48/6. 54 - Hûd 11/18. 55 - Ahzâb 33/57. 56 - Nisâ’ 4/93. 57 - Ra‘d 13/25; Muhammed 47/23. 58 - Bakara 2/159, 161. 59 - Nûr 24/7, 23.
  • Bakara 2/88 Nisâ 4/13 Nisâ 4/46 Nisâ 4/52 Mâide 5/60 Mâide 5/64 Nisâ 4/118 Hicr 15/35 Sâd 38/78 Bakara 2/89 Ahzâb 33/64 Mâide 5/78 Nisâ 4/47 Âl-i İmrân 3/61 Âl-i İmrân 3/87 A‘râf 7/44 Mü'min 40/52 Tevbe 9/68 Ahzâb 33/61 Hûd 11/60 Hûd 11/99 Kasas 28/42 Fetih 48/6 Hûd 11/18 Ahzâb 33/57 Nisâ 4/93 Ra‘d 13/25 Muhammed 47/23 Bakara 2/159 Bakara 2/161 Nûr 24/7 Nûr 24/23
• 60 - Bakara 2/159. 61 - Bakara 2/89; Âl-i İmrân 3/86-87; A‘râf 7/44. 62 - Tevbe 9/68. 63 - Hûd 11/60, 99; Kasas 28/42. 64 - Hıcr 15/35; Sâd 38/78. 65 - Nisâ’ 4/93. 66 - Âl-i İmrân 3/61; Nûr 24/7. 67 - Ra‘d 13/25. 68 - Hûd 11/17-18. 69 - Nisâ’ 4/47; Enfâl 8/42, 44; İsrâ’ 17/5, 108; Ahzâb 33/37; Müzzemmil 73/18.
  • Bakara 2/159 Bakara 2/89 Âl-i İmrân 3/87 A‘râf 7/44 Tevbe 9/68 Hûd 11/60 Hûd 11/99 Kasas 28/42 Hicr 15/35 Sâd 38/78 Nisâ 4/93 Âl-i İmrân 3/61 Nûr 24/7 Ra‘d 13/25 Hûd 11/18 Nisâ 4/47 Enfâl 8/42 Enfâl 8/44 İsrâ 17/5 İsrâ 17/108 Ahzâb 33/37 Müzzemmil 73/18
• 70 - Tâhâ 20/32. 71 - Ebû Dâvûd, Vitr, 6; Tirmizî, De‘âvât, 109.
  • Tâhâ 20/32
• 72 - Nisâ’ 4/48, 116. 73 - Râğıb el-Isfehânî, Müfredât, s. 452. 74 - Tirmizî, Nüzûr, 9; İbn Mâce, Fiten, 16.
  • Nisâ 4/48 Nisâ 4/116
• 75 - İbn Mâce, Zühd, 21. 76 - Isfehânî, age., s. 452. 77 - Tevbe 9/30. 78 - Mâide 5/17, 72, 73. 79 - Tevbe 9/30. 80 - Nahl 16/57; Zuhruf 43/19. 81 - Zümer 39/3. 82 - En‘âm 6/100-101; Sâffât 37/158.
  • Tevbe 9/30 Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Nahl 16/57 Zuhruf 43/19 Zümer 39/3 En‘âm 6/101 Sâffât 37/158
• 83 - Mâide 5/5. 84 - Bakara 2/221. 85 - Nisâ’ 4/36. 86 - Semerkandî, age., I, 301. 87 - Örnekler için bk. Bakara 2/96; Âl-i İmrân 3/151, 186; Mâide 5/82; A‘râf 7/33, 173; En‘âm 6/22, 81, 88, 107, 148; Yûnus 10/28; Nahl 16/35, 86; Hacc 22/17, 26; Ra‘d 13/36; Kehf 18/38; 42; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/13, 15; Zümer 39/65; Mü’min 40/42; Cinn 72/20.
  • Mâide 5/5 Bakara 2/221 Nisâ 4/36 Bakara 2/96 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/82 A‘râf 7/33 A‘râf 7/173 En‘âm 6/22 En‘âm 6/81 En‘âm 6/88 En‘âm 6/107 En‘âm 6/148 Yûnus 10/28 Nahl 16/35 Nahl 16/86 Hacc 22/17 Hacc 22/26 Ra‘d 13/36 Kehf 18/38 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Zümer 39/65 Mü'min 40/42 Cinn 72/20
• 88 - A‘râf 7/190. 89 - Mukâtil, Vucûh, s. 19.
  • A‘râf 7/190
• 90 - İbrâhim 14/22. 91 - Kehf 18/110. 92 - Mukâtil, age., s. 20. 93 - Semerkandî, age, II, 384.
  • İbrâhîm 14/22 Kehf 18/110
• 94 - Cinn 72/18. 95 - Cinn 72/20. 96 - Nesâî, Tahrîm, 4. 97 - İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, II, 306 98 - Bakara 2/6. 99 - Bakara 2/85; Nisâ’ 4/150-151. 100 - Şirk kelimesinin anlamları hakkında geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 368-369.
  • Cinn 72/18 Cinn 72/20 Bakara 2/6 Bakara 2/85 Nisâ 4/151
• 101 - Nisâ’ 4/48, 116. 102 - Yûnus 10/31; Mü’minûn 23/84-89; ‘Ankebût 29/61-63; Lokmân 31/25; Zümer 39/38; Zuhruf 43/9, 87. 103 - Yûsuf 12/106. 104 - Nisâ’ 4/116. 105 - Mâide 5/72. 106 - Mümtehıne 60/12.
  • Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Yûnus 10/31 Mü'minûn 23/89 ‘Ankebût 29/63 Lokmân 31/25 Zümer 39/38 Zuhruf 43/9 Zuhruf 43/87 Yûsuf 12/106 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mümtehine 60/12
• 107 - Bakara 2/21, 83, 172; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36, 48, 116; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/19, 56, 102, 151; A‘râf 7/33, 59, 65, 70, 73, 85; Tevbe 9/31; Yûnus 10/3, 104; Hûd 11/2, 26, 50, 54, 61, 62, 84, 87, 123; Yûsuf 12/38, 40; Ra‘d 13/36; İbrâhim 14/10; Hıcr 15/99; Nahl 16/36, 114; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/26, 110; Meryem 19/36, 65; Tâhâ 20/14; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/26, 31, 77; Mü’minûn 23/23, 32; Nûr 24/55; Neml 27/45, 91; ‘Ankebût 29/8, 16, 17, 36, 56; Lokmân 31/13, 15; Yâsîn 36/22, 61; Zümer 39/2, 11, 14, 17, 64, 66; Mü’min 40/66; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Zâriyât 51/56; Necm 53/62; Nûh 71/3; Cinn 72/2; Beyyine 98/5; Kureyş 106/3; Kâfirûn 109/2, 5; İhlâs 112/1.
  • Bakara 2/21 Bakara 2/83 Bakara 2/172 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 En‘âm 6/56 En‘âm 6/102 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/70 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Tevbe 9/31 Yûnus 10/3 Yûnus 10/104 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/54 Hûd 11/61 Hûd 11/62 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/123 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Ra‘d 13/36 İbrâhîm 14/10 Hicr 15/99 Nahl 16/36 Nahl 16/114 İsrâ 17/23 Kehf 18/26 Kehf 18/110 Meryem 19/36 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/26 Hacc 22/31 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Nûr 24/55 Neml 27/45 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/61 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Zümer 39/17 Zümer 39/64 Zümer 39/66 Mü'min 40/66 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Zâriyât 51/56 Necm 53/62 Nûh 71/3 Cinn 72/2 Beyyine 98/5 Kureyş 106/3 Kâfirûn 109/2 Kâfirûn 109/5 İhlâs 112/1
• 108 - Nisâ’ 4/49; Nûr 24/21; Necm 53/32.
  • Nisâ 4/49 Nûr 24/21 Necm 53/32
• 109 - Nisâ’ 4/49, 77; İsrâ’ 17/71. 110 - Semerkandî, age., II, 338; Taberî, age., XV, 127. 111 - Zemahşerî, age., II, 656. 112 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/69; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 113 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 İsrâ 17/71 Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/69 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 114 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7. 115 - Âl-i İmrân 3/94.
  • En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7 Âl-i İmrân 3/94
• 116 - Nisâ’ 4/6, 45, 70,79, 81, 132, 166, 171; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; ‘Ankebût 29/52; Ahzâb 33/3, 39, 48; Feth 48/28.
  • Nisâ 4/6 Nisâ 4/45 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/166 Nisâ 4/171 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/39 Ahzâb 33/48 Fetih 48/28
• 117 - Râzî, age., X, 128.
• 118 - Semerkandî, age., I, 309; Taberî, age., V, 133-134; Zemahşerî, age., I, 510-511.
• 119 - Semerkandî, age., I, 309; Taberî, age., V, 130-132; Zemahşerî, age., I, 510; Râzî, age., X, 128-129. 120 - Isfehânî, age., s. 182.
• 121 - Nisâ’ 4/51; En‘âm 6/157; İsrâ’ 17/84; Kasas 28/49; Fâtır 35/42; Zuhruf 43/24; Mülk 67/22.
  • Nisâ 4/51 En‘âm 6/157 İsrâ 17/84 Kasas 28/49 Fâtır 35/42 Zuhruf 43/24 Mülk 67/22
• 122 - Bakara 2/107, 120; Nisâ’ 4/123, 173; En‘âm 6/51, 70; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/20, 113; Ra‘d 13/37; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/17, 26; ‘Ankebût 29/22; Secde 32/4; Ahzâb 33/17, 65; Şûrâ 42/8, 28, 31, 44, 46; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/32; Feth 48/22. 123 - Bakara 2/257; Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/45; Mâide 5/55; En‘âm 6/127; A‘râf 7/155, 196; Enfâl 8/34; Yûnus 10/62; Yûsuf 12/101; Sebe’ 34/41; Fussılet 41/31; Şûrâ 42/9; Câsiye 45/19.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Nisâ 4/123 Nisâ 4/173 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/20 Hûd 11/113 Ra‘d 13/37 İsrâ 17/97 Kehf 18/17 Kehf 18/26 ‘Ankebût 29/22 Secde 32/4 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/28 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/46 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/32 Fetih 48/22 Bakara 2/257 Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/45 Mâide 5/55 En‘âm 6/127 A‘râf 7/155 A‘râf 7/196 Enfâl 8/34 Yûnus 10/62 Yûsuf 12/101 Sebe' 34/41 Fussilet 41/31 Şûrâ 42/9 Câsiye 45/19
• 124 - Bakara 2/102, 107, 247, 248, 251, 258; Âl-i İmrân 3/26, 189; Nisâ’ 4/53, 54; Mâide 5/17, 18, 40, 120; En‘âm 6/73; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Yûsuf 12/101; İsrâ’ 17/111; Tâhâ 20/120; Hacc 22/56; Nûr 24/42; Furkan 25/2, 26; Fâtır 35/13; Sâd 38/10, 20, 35; Zümer 39/6, 44; Mü’min 40/16, 29; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/51, 85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Teğâbun 64/1; Mülk 67/1; İnsân 76/20; Burûc 85/9. 125 - Semerkandî, age., I, 309; Taberî, age., V, 136-137; Zemahşerî, age., I, 511; Râzî, age., X, 131.
  • Bakara 2/102 Bakara 2/107 Bakara 2/247 Bakara 2/248 Bakara 2/251 Bakara 2/258 Âl-i İmrân 3/26 Âl-i İmrân 3/189 Nisâ 4/53 Nisâ 4/54 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 En‘âm 6/73 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Yûsuf 12/101 İsrâ 17/111 Tâhâ 20/120 Hacc 22/56 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Furkân 25/26 Fâtır 35/13 Sâd 38/10 Sâd 38/20 Sâd 38/35 Zümer 39/6 Zümer 39/44 Mü'min 40/16 Mü'min 40/29 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/51 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Teğâbun 64/1 Mülk 67/1 İnsân 76/20 Burûc 85/9
• 126 - Bu tasnifi ve tanımlamaları Mustafa İslamoğlu’na borçluyum.
• 127 - Semerkandî, age., I, 309; Taberî, age., V, 138-139; Zemahşerî, age., I, 511; Râzî, age., X, 132.
• 128 - Semerkandî, age., I, 310; Taberî, age., V, 141.
• 129 - Nisâ’ 4/10, 55; İsrâ’ 17/97; Hacc 22/4; Furkân 25/11; Lokmân 31/21; Ahzâb 33/64; Sebe’ 34/12; Fâtır 35/6; Şûrâ 42/7; Feth 48/13; Mülk 67/5, 10, 11; İnsân 76/4; İnşikâk 84/12.
  • Nisâ 4/10 Nisâ 4/55 İsrâ 17/97 Hacc 22/4 Furkân 25/11 Lokmân 31/21 Ahzâb 33/64 Sebe' 34/12 Fâtır 35/6 Şûrâ 42/7 Fetih 48/13 Mülk 67/5 Mülk 67/10 Mülk 67/11 İnsân 76/4 İnşikâk 84/12
• 130 - Nisâ’ 4/56; Nahl 16/80; Hacc 22/20; Zümer 39/23; Fussılet 41/20, 21, 22. 131 - Semerkandî, age., I, 311; Taberî, age., V, 142. 132 - Nisâ’ 4/169; Ahzâb 33/65; Cinn 72/23. 133 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 56, 93, 169; Mâide 5/37, 80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/8, 107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Ahzâb 33/65; Sâffât 37/9; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Müddessir 74/28; Nebe’ 78/23; İnfitâr 82/16; Beyyine 98/6.
  • Nisâ 4/56 Nahl 16/80 Hacc 22/20 Zümer 39/23 Fussilet 41/20 Fussilet 41/21 Fussilet 41/22 Nisâ 4/169 Ahzâb 33/65 Cinn 72/23 Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/56 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/37 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/8 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Ahzâb 33/65 Sâffât 37/9 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Müddessir 74/28 Nebe' 78/23 İnfitâr 82/16 Beyyine 98/6
• 134 - Mülk 67/7-8. 135 - Kâri‘a 101/11. 136 - A‘lâ 87/13. 137 - Müddessir 74/28. 138 - İnşikâk 84/12. 139 - Nebe’ 78/24-25. 140 - Murselât 77/30-32. 141 - Muhammed 47/15. 142 - Nisâ’ 4/56. 143 - Tevbe 9/35. 144 - Mü’minûn 23/104. 145 - Müddessir 74/29.
  • Mülk 67/8 Kâri‘a 101/11 A‘lâ 87/13 Müddessir 74/28 İnşikâk 84/12 Nebe' 78/25 Mürselât 77/32 Muhammed 47/15 Nisâ 4/56 Tevbe 9/35 Mü'minûn 23/104 Müddessir 74/29
• 146 - Bakara 2/25, 62, 82, 277; Âl-i İmrân 3/57; Nisâ’ 4/57, 122, 124, 173; Mâide 5/9, 69, 93; A‘râf 7/42; Yûnus 10/4, 9; Hûd 11/11, 23; Ra‘d 13/29; İbrâhim 14/23; Nahl 16/97; İsrâ’ 17/9; Kehf 18/2, 30, 46, 88, 107, 110; Meryem 19/60, 76, 96; Tâhâ 20/75, 82, 112; Enbiyâ’ 21/94; Hacc 22/14, 23, 50, 56; Mü’minûn 23/51; Nûr 24/55; Furkân 25/70, 71; Şu‘arâ’ 26/227; Neml 27/19; Kasas 28/80, 97; ‘Ankebût 29/7, 9, 58; Rûm 30/15, 44, 45; Lokmân 31/8; Secde 32/12, 19; Ahzâb 33/31; Sebe’ 34/4, 11, 37; Fâtır 35/7, 37; Sâd 38/24, 28; Mü’min 40/40, 58; Fussılet 41/8, 33, 46; Şûrâ 42/22, 23, 26; Câsiye 45/15, 21, 30; Ahkâf 46/15; Muhammed 47/2, 12; Feth 48/29; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; İnşikâk 84/25; Burûc 85/11; Tîn 95/6; Beyyine 98/7; ‘Asr 103/3.
  • Bakara 2/25 Bakara 2/62 Bakara 2/82 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/57 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Nisâ 4/124 Nisâ 4/173 Mâide 5/9 Mâide 5/69 Mâide 5/93 A‘râf 7/42 Yûnus 10/4 Yûnus 10/9 Hûd 11/11 Hûd 11/23 Ra‘d 13/29 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/97 İsrâ 17/9 Kehf 18/2 Kehf 18/30 Kehf 18/46 Kehf 18/88 Kehf 18/107 Kehf 18/110 Meryem 19/60 Meryem 19/76 Meryem 19/96 Tâhâ 20/75 Tâhâ 20/82 Tâhâ 20/112 Enbiyâ 21/94 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Hacc 22/50 Hacc 22/56 Mü'minûn 23/51 Nûr 24/55 Furkân 25/70 Furkân 25/71 Şu‘arâ 26/227 Neml 27/19 Kasas 28/80 Kasas 28/97 ‘Ankebût 29/7 ‘Ankebût 29/9 ‘Ankebût 29/58 Rûm 30/15 Rûm 30/44 Rûm 30/45 Lokmân 31/8 Secde 32/12 Secde 32/19 Ahzâb 33/31 Sebe' 34/4 Sebe' 34/11 Sebe' 34/37 Fâtır 35/7 Fâtır 35/37 Sâd 38/24 Sâd 38/28 Mü'min 40/40 Mü'min 40/58 Fussilet 41/8 Fussilet 41/33 Fussilet 41/46 Şûrâ 42/22 Şûrâ 42/23 Şûrâ 42/26 Câsiye 45/15 Câsiye 45/21 Câsiye 45/30 Ahkâf 46/15 Muhammed 47/2 Muhammed 47/12 Fetih 48/29 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 İnşikâk 84/25 Burûc 85/11 Tîn 95/6 Beyyine 98/7 ‘Asr 103/3
• 147 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8. 148 - Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdile 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8 Bakara 2/25 Bakara 2/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8
• 149 - Taberî, age., I, 175-176.
• 150 - Semerkandî, age., I, 311-312; Taberî, age., V, 145-146; Zemahşerî, age., I, 512; Râzî, age., X, 138.
• 151 - Buhârî, Cum‘a, 1.
• 152 - Tirmizî, Sevâbu’l-Kur’ân, 14; Dârimî, Fedâilu’l-Kur’ân, 1.
• 153 - Buhârî, İman, 37; Müslim, İman, 1.
• 154 - İslâmoğlu, age., s. 162’de 3. not.
• 155 - Âl-i İmrân 3/32, 132; Nisâ’ 4/59; Mâide 5/92; Enfâl 8/1, 20, 46; Nûr 24/52, 54; Ahzâb 33/71; Muhammed 47/33; Mücâdile 58/13; Teğâbun 64/12.
  • Âl-i İmrân 3/32 Âl-i İmrân 3/132 Nisâ 4/59 Mâide 5/92 Enfâl 8/1 Enfâl 8/20 Enfâl 8/46 Nûr 24/52 Nûr 24/54 Ahzâb 33/71 Muhammed 47/33 Mücâdele 58/13 Teğâbun 64/12
• 156 - Râzî, age., X, 143.
• 157 - Buhârî, Ahkâm, 4; Âhâd, 1; Meğâzî, 59; Müslim, İmâret, 39, 40; Ebû Dâvûd, Cihâd, 87; Nesâî, Bî‘ah, 34; Ahmed b. Hanbel, I, 82, 94, 124. 158 - Buhârî, Ahkâm, 1; Cihâd, 109. 159 - Müslim, İmâret, 39; Ebû Dâvûd, Cihâd, 87; Nesâî, Bî‘ah, 34; İbn Mâce, Cihâd, 40; Ahmed b. Hanbel, I, 129, 131, 400, 409; IV, 426, 427, 432; V, 66, 70, 325, 429. 160 - Buhârî, Ahkâm, 4; Cihâd, 108; Ebû Dâvûd, Cihâd, 87; Tirmizî, Cihâd, 29; Nesâî, Bî‘ah, 34; İbn Mâce, Cihâd, 40; Ahmed b. Hanbel, II, 17, 142.
• 161 - Muhammed b. İdris eş-Şâfi‘î, er-Risâle, s. 224. 162 - Râzî, age., X, 148.
• 163 - Semerkandî, age., II, 327; Taberî, age., XV, 85-86.