En‘âm Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 165 âyetten oluşan, adını 136, 138, 139, 142. âyetlerde altı kez geçen ve “deve, sığır, koyun, keçi” gibi hayvanlar demek olan الْاَنْعَام el-en‘âm kelimesinden alan En‘âm sûresi, inişe göre 73, resmî sıralamada ise 6. sûredir. Bir defada toptan indiril-diği söylendiği gibi 6 veya 10 âyetinin Medine’de indirildiği de ifade edilmektedir.

En‘âm sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Mâide sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. En‘âm sûresi Mekkî bir sûre ol-masına rağmen, Medenî bir sûre olan Mâide sûresiyle “haram yiye-cekler” (Mâide 3; En‘âm 145), “peygamber kıssaları” (Mâide 12-26, 44-86; En‘âm 74-90), “çeşitli helaller veya haramlar” (Mâide 87-93; En‘âm 136-146, 151-153), “verilen sözün gereğinin yerine getiril-mesi” (Mâide 1, 7; En‘âm 152), “adaletten ayrılmamak gerektiği” (Mâide 8; En‘âm 152), “vahyin insanlara yol göstericliği” (Mâide 16; En‘âm 155) gibi konular her iki sûre arasındaki konu birlikteliği örnekleri arasında yer almaktadır.

En‘âm sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, onun mut-lak kudretine dair bilgiler ve müşriklerin mucize istekleri bağla-mında melek beklentisine verilen esaslı cevaplarla devam etmekte, önceki nesillerin peygamberlerle alay edişleri kınanmakta, akıbetle-rinin nasıl olduğu ibrete konu edinilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rahmeti, mahlûkatı yoktan yarattığı, hiçbir şeye muhtaç olmadığı beyan edilerek, vahyin gön-deriliş gayesinin bütünüyle insanoğlu olduğu vurgulanmakta, ki-tap ehlinden insanların hakikatı bildikleri, ancak bunu itiraf etme-dikleri, Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, mah-şerde korkunç bir akıbet yaşayacakları beyan edilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’i alaycı bir şekilde dinledikleri, inkârları sebebiyle kalplerinin mühürlendiği, dünya hayatına itibar ettikleri için hakikati yalanladıkları, esasında bu halleriyle Hz. Peygamber’i değil de Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri vurgulanmaktadır. Bu bağlamda inkârda ısrarcı olanların Yüce Allah’ın âyetlerine itibar etmedikleri, çeşitli sıkıntılarla karşı-laşsalar da bundan ders çıkarmadıkları bildirilmektedir. Daha son-ra Hz. Peygamber’in müşriklerle iletişimi olarak onlara tevhid tebli-ğinde bulunduğu, bütün gaybı sadece Yüce Allah’ın bildiği, kudre-tinin eşsiz ve erişilmez olduğu, âyetlerle alay eden kişilerin bulun-duğu ortamı terk etmek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

74. âyetten itibaren, Hz. İbrâhim’in kıssasına, bütün pey-gamberlerin hikmet ve kitap sahibi kılındıklarına, vahye iftiranın korkunç sonuçlarına, Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki şaşılır dere-cedeki sanatına, müşriklerin cinlerle Allah arasındaki nesep bağı iftirasına ve Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığına değinilmektedir. Sonrasında küfür ve sövmenin yasaklığına, istekleri karşılansa da müşriklerin inanmayacağına, insan ve cin şeytanlarına, çoğunluğa itaatin felaket olduğuna dair bilgiler verilmektedir.

118. âyetten itibaren, Allah adına kesilen hayvanların yenebi-leceğine, hak-bâtıl, hidayet-dalâlet karşılaştırmasına ve cinlerin de insanların da mahşerde bir araya getirilip yargılanacağına değinil-mektedir.

136. âyetten itibaren, müşriklerin saçma algılarına göre ha-ram belirlemelerinin yanlışlığına, haramların belli olduğuna, put-perestlerin korkunç iftiralarına değinilmektedir.

151-153. âyetlerde 10 temel buyruk gündeme getirilmekte, ardından Kur’ân’a tâbi olmanın gerekliliğine, vaktinde fedakârlık yapmayanlara ölüm andaki imanlarının fayda vermeyeceğine dair uyarılara yer verilmekte, 159. âyette dinde ayrılığa düşenler kı-nanmakta ve sonrasında 161-163’te müslümanın duruşu özetlen-mekte, tevhid vurgusu yapılmakta ve imtihana tâbi tutulan insa-noğlunun değerine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 31-41. âyetlerinde inkârcıların ziyanda olacağını, dünya hayatının geçiciliğini, inkârcıların sözlerinin Hz. Peygamber’i üzdüğünü, onların gerçekte Allah’ın âyetlerini yalanladıklarını, önceki peygamberlerin de yalanlandığını beyan etmekte, vahyin hakikatlerinden istifade edenlerin de çıkacağını, âyetleri yalanlayanların karanlıklarda bocaladığını, hidayeti tercih edenlerin dosdoğru yola eriştirilmiş olduklarını bildirmektedir.

a) İnkârcıların Aldanışları ve Yalanlamaları

Yüce Allah, sûrenin 31-34. âyetlerinde Allah’ın huzuruna çıkmayı yalanlayanların ziyanda olacağını, son saatin aniden gerçekleşeceğini, inkârcıların pişmanlık yaşayacaklarını, dünya hayatının bir oyun ve eğlenceden ibaret olduğunu, kalıcı hayatın ise âhirette yaşanacağını haber vermektedir.

Ardından, inkârcıların sözlerinin Hz. Peygamber’i üzdüğünü Yüce Allah’ın bildiği, aslında müşriklerin onu değil, Allah’ın âyetlerini yalandıkları, nitekim önceki peygamberlerin de yalanlandığı, fakat buna karşılık direnç gösterdikleri ve nihayet ilahi yardımın onlara geldiği bildirilmektedir.

ı. İnkacıların Ziyanları

قَدْ خَسِرَ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِلِقَآءِ اللّٰهِ حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قَالُوا يَا حَسْرَتَنَا عَلٰى مَا فَرَّطْنَا ف۪يهَا وَهُمْ يَحْمِلُونَ اَوْزَارَهُمْ عَلٰى ظُهُورِهِمْ اَلَا سَآءَ مَا يَزِرُونَ “Allah ile karşılaşmayı yalanlayanlar, elbette kaybetmişlerdir. Sonunda o (Son) Saat onlara ansızın gelince, günahlarını sırtlarına yüklenerek ‘(Dünyada iyi davranışları) terk etmemizden dolayı bize yazıklar olsun!’ diyecekler. Dikkat edin! Yüklendikleri şey ne kötüdür!”

Âyetteki قَدْ خَسِرَ kad hasira fiili “elbette ziyana uğramış (olacaklar)dır”; الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا ellezîne kezzebû ifadesi “yalanlamış olanlar”; بِلِقَآءِ اللّٰهِ bilikâillâhi tamlaması “Allah ile karşılaşmayı, Allah’ın huzuruna çıkmayı”;حَتّٰى hattâ edatı “ne zaman ki”; اِذَا جَآءَتْهُمُ izâ câethum ifadesi “onlara geldiğinde”; السَّاعَة es-sâ‘atü kelimesi “o (Son) Saat”; بَغْتَة beğteten sözcüğü “ansızın, aniden”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki”; يَا حَسْرَتَنَا yâ hasratenâ ifadesi “âh, vâh, yazıklar olsun bize”; عَلٰى مَا فَرَّطْنَا ‘alâ mâ ferratnâ ifadesi “terk ettiklerimizle, kaybettiklerimizle ilgili”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada, (dünyada)”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; يَحْمِلُونَ yahmilûne fiili “taşıyorlar, taşıyor olacaklar”; اَوْزَارَهُمْ evzârahum tamlaması “onların yüklerini”; عَلٰى ظُهُورِهِمْ ‘alâ zuhûrihim ifadesi “onların, kendilerinin sırtlarında”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; سَآءَ sâe fiili “ne kötüdür”; مَا يَزِرُونَ mâ yezirûne ifadesi ise “taşıdıkları, taşımakta oldukları şey” demektir.

Burada inkârcıların mahşerde yaşayacakları pişmanlıklar ve sıkıntılardan bir kısmı gündeme getirilmektedir.

1.قَدْ خَسِرَ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِلِقَآءِ اللّٰهِ “Allah ile karşılaşmayı yalanlayanlar, elbette kaybetmişlerdir.” Âyetin bu cümlesi Yûnus 10/45’te de geçmektedir. Yüce mahşerde toplanan insanlar arasından önemli bir grubun ziyana uğramış ve dolayısıyla kaybedenler olacağını haber vermektedir. Bunlar “Allah’la karşılaşmayı yalanlayanlar” şeklinde belirlenmektedir.

Furkân 25/21 ve Yûnus 10/7 gibi çeşitli âyetlerde de zikredildiği üzere, Yüce Allah mahşerdeki diriltilmeyi inkâr edenlerin aslında Rableriyle karşılaşmaya, yani mahşere ve orada hesaba çekilmeye inanmadıklarını beyan etmektedir. “Allah’a kavuşmaya inanmamak”, O’nun huzuruna varmayı ve orada hesaba çekilmeyi inkâr etmek demektir. Nitekim konuyla ilgili âyetlerde “Allah’a kavuşmaya inanmama”nın(1) yanında “mahşerle, âhiretle karşılaşmaya inanmamak”,(2) ayrıca “diriltilmeyi ummamak, ona inanmamak”(3) ve “hesabı kabul etmemek”(4) de vardır.

Mahşere inanmayanların inanmama sebebi, yargılanmaya inanmamaları ve âhiretten korkmamalarıdır.(5) Onlar azaptan da korkmadıkları için istedikleri haksızlıkları da rahatça yapmaktadırlar. Yüce Allah bu insan tipinin hem mahşer gerçeklerini yalanladıklarını, hem de hidayet yolunu tercih etmediklerini beyan ederek ziyana uğrama nedenlerini de ortaya koymuş olmaktadır.

2. حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قَالُوا يَا حَسْرَتَنَا عَلٰى مَا فَرَّطْنَا ف۪يهَا وَهُمْ يَحْمِلُونَ اَوْزَارَهُمْ عَلٰى ظُهُورِهِمْ “Sonunda o (Son) Saat onlara ansızın gelince, günahlarını sırtlarına yüklenerek ‘(Dünyada iyi davranışları) terk etmemizden dolayı bize yazıklar olsun!’ diyecekler.” Yüce Allah âyetin bu kısmında Son Saat’in aniden gelmesi durumunda inkârcıların nasıl bir perişanlık yaşayacağını haber vermektedir.

a) حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً “Nihâyet Son Saat onlara ansızın gelince.” Yüce Allah Son Saat denilen ve bu kâinat sisteminin bitimini ifade eden السَّاعَة es-sâ‘ah yani Son Saat’in insanlara aniden gelip çatacağını haber vermektedir. Aniden gelecek bir olayın önceden belirlenen, tespit edilebilen alametleri olamayacağını hatırlatmak gerekmektedir. Son Saat yani kıyametin kopması konusunu oldukça geniş bir şekilde Nâzi‘ât 79/42-43’te ele alacağımız için, burada benzer şeyleri tekrarlamayacak, konuyla ilgili bir âyetin meali ve kısa bir hatırlatma ile yetineceğiz.



A‘râf 7/187’de kıyâmetle ilgili soruya ve ona verilmesi gereken cevaba şu şekilde yer verilmektedir: “Sana, Son Saat’in demir atma zamanından soruyorlar. De ki: Kıyâmetin bilgisi sadece Rabbimin katındadır. Onun vaktini O’ndan başkası ortaya koyamaz. O, bütün ağırlığını göklerde ve yerde hissettirecektir; size ansızın gelecektir. Sanki sen onu bilebilirmişsin gibi sana soruyorlar. De ki: Onun bilgisi sadece Allah katındadır; fakat insanların çoğu bu gerçeği bilmezler.”

Bu âyete rağmen, Son Saat/kıyâmet hakkında fikir beyan etmek gerçekten büyük cesaret ister. Çünkü kıyâmetin kopma vakti gaybın konusudur. Neml 27/65’te açıkça bildirildiği üzere, gaybı göklerde ve yerde Yüce Allah’tan başka hiçbir varlık bilemez. Dahası, yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de geçtiği üzere Son Saat “aniden” gerçekleşecektir.

Kur’ân’da 48 kez geçen bu kelime “Son Saat” anlamında eliflâmlı olarak السَّاعَة es-sâ‘ah şeklinde 40 kez(6) kullanılmaktadır. Bu kelime sekiz kez(7) eliflâmsız olarak zikredildiği سَاعَة sâ‘ah şeklinde ise “bir saat, bir an” anlamına gelmektedir. السَّاعَة es-sâ‘ah kelimesi bu sistemin sona erdirilmesi ve yeni bir oluşumun meydana getirilme sürecinin başlama anıdır. السَّاعَة es-sâ‘ah, olayın başlama zamanını ifade ederken, el-kıyâmeh kelimesi ise yeni sistemin yaratılış sürecini ortaya koymakta ve Kur’ân’da devamlı olarak yevmu’l-kıyâmeti “kıyâmet günü” tamlaması şeklinde geçmektedir.

Âyetteki بَغْتَة bağteten kelimesi “aniden, ansızın” anlamını içermektedir. Konunun işlendiği pek çok âyette(8) de geçtiği üzere, burada daبَغْتَة beğteh kelimesi geçmekte ve Son Saat’in aniden gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Aniden gelecek veya gerçekleşecek bir olayın bilinmesi de gelecek alametlerinin olması da mümkün değildir. Çünkü alamet varsa anilik ortadan kalkar.

b) قَالُوا يَا حَسْرَتَنَا عَلٰى مَا فَرَّطْنَا ف۪يهَا “(Dünyada iyi davranışları) terk etmemizden dolayı âh bize yazıklar olsun! diyecekler.” Yüce Allah Son Saat’in aniden gerçekleşmesi nedeniyle inkârcıların pişmanlık içerisine gireceklerini ve iyilik yapmamaları nedeniyle hasretlik çekeceklerini haber vermektedir.

ı. Yâsîn 36/30’da da zikredildiği üzere, Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen حَسْرَة hasrah kelimesi,(9) bilinen anlamda “hasret” demektir. Bakara 2/167 ve Fâtır 35/8’de geçen haserâtin sözcüğü ise bunun çoğuludur ve “hasretler” manasına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen يَا حَسْرَتَنَا yâ hasratenâ ifadesi “Âh, bize hasret olsun!”, “ey hasretimiz, gel”, “hayretler olsun bize”, “eyvahlar olsun bize” şeklinde de yorumlanabilir. Bu durumda âyetin mesajı mahşerle ilişkili kabul edilir ve adeta hasretlik ortam davet edilmiş olur.(10)

ıı. Burada zikredilen حَسْرَة hasrah kelimesi, başında يَا yâ edatı bulunmadan “kalplerdeki hasret, hüzün, hasret, hayıflanma” manalarında kullanıldığı gibi,(11) vahye itibar etmeyen kâfirler için de kullanılmaktadır.(12) Ayrıca söz konusu kelime yevmu’l-hasrati şeklinde kâfirler için “mahşerin bir ismi”(13) ve haserâtin kalıbında çoğul olarak mahşerdeki “hayıflanmalar” manasında yer almaktadır.(14) Ayrıca bu kelime yâ edatıyla birlikte yâ hasretâ şeklinde bir pişmanlık ifadesi olarak da kullanılmaktadır.(15)

ııı. Hasrete konu olacak şeye gelince, bağlam gereği bunun âhirete ve orada Yüce Allah’a hesap vereceğine inanmamak, dolayısıyla dünya hayatında iyilikler yapmamak şeklinde belirlenebilir. Âyette geçen فَرَّطْنَا ferratnâ fiili “tefrît”te bulunmak, yani “önemli şeyleri dikkate ve ciddiye almamak, onlara gereken hassasiyeti göstermemek, meseleleri hafife almak, terk etmek, zayi etmek” gibi manalar içermekte,(16) bu haliyle bir şeyi hak ettiğinden çok abartmak anlamında “ifrat”ın zıddı bir mana vermektedir. Kelimenin bu anlamından hareketle, âyette kast edilen mananın inkârcı insanların dünya hayatında ilahi prensiplere gereken hassasiyeti göstermemesi olduğu anlaşılmaktadır. İşte hasret, yapılması gerektiği halde ihmal edilip ciddiye alınmayan her bir iyilik veya yapılmaması gereken fiilleri umursamadan yapmak anlamındaki duyarsızlık şeklinde yorumlanabilir.

c) وَهُمْ يَحْمِلُونَ اَوْزَارَهُمْ عَلٰى ظُهُورِهِمْ “Onlar, günahlarını sırtlarına yüklenmiş olarak.” Yüce Allah, mahşer şartlarında derin hasret çekecek olan inkârcıların dünyadaki günah yüklerini âhirette sırtlarında yüklenmiş olacaklarını da haber vermektedir. Bu ifade elbette bir mecazdır(17) ve sorumluluklardan kaçılamayacağını ortaya koymaktadır. Zira İsrâ’ 17/13’te her insanın yapıp ettiği şeylerin insanların boyunlarına asılı olacağı beyan edilmektedir. Bu ifade, dünyada işelenen suçların ve günahların hiç kimsenin yanına kâr kalmayacağını, herkesin işlediği günahlarının kendi sırtlarında olacağını ve bütün bunların hesabını vereceklerini mesaj olarak içermektedir.

3. اَلَا سَآءَ مَا يَزِرُونَ “Dikkat edin! Yüklendikleri şey ne kötüdür!” Âyetteki اَلَا elâ edatı dikkat çekmek için uyarı manası vermektedir. Kur’ân’da 23 kez(18) geçen سَآءَ/ سَآءَت sâe/sâet fiilleri “kötü”, “ne kötü”, “çok kötü” manasına gelmektedir. Yüce Allah inkârcıların sırtlarına yüklenecekleri günah ve suçların ne de kötü bir yük olduğunu beyan etmekte, böylesi bir akıbeti yaşamamaları için bütün muhatapları uyarmaktadır.

ıı. Âhirete Göre Dünya Hayatının Geçiciliği

وَمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَآ اِلَّا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَلَلدَّارُ الْاٰخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذ۪ينَ يَتَّقُونَ اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Dünya hayatı bir oyun ve eğlenceden başka bir şey değildir. Ahiret yurdu, takvâlı (duyarlı) olanlar için şüphesiz ki hayırlı olandır. Akıl etmiyor musunuz?”

Âyetteki وَمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا ve me’l-hayâtü’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatı, yakın hayat (şundan başka bir şey) değildir”; اِلَّا لَعِبٌ illâ le‘ıbun istisnası “oyundan başka (bir şey)”;وَلَهْوٌ ve lehvun sözcüğü “ve eğlenceden (başka)”;وَلَلدَّارُ الْاٰخِرَةُ ve le’d-dâru’l-âhıratü tamlaması “ve muhakkak ki âhiret yurdu, son yurt”; خَيْر hayrun kelimesi “mutlak manada hayırlı(dır)”; لِلَّذ۪ينَ يَتَّقُونَ lillezîne yettekûne ifadesi “takvalı, duyarlı olanlar için”; اَفَلَا تَعْقِلُونَ efelâ ta‘kılûne sorusu ise “aklınızı kullanmıyor musunuz, akıl etmiyor musunuz” demektir.

Burada dünya hayatı ile âhiret hayatının kısa bir mukayesesi gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَآ اِلَّا لَعِبٌ وَلَهْوٌ “Dünya hayatı bir oyun ve eğlenceden başka bir şey değildir.” Bu ifadenin benzeri ‘Ankebût 29/64’te de geçmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(19) de zikredilen لَعِب le‘ıb kelimesi “oyun”, aynı şekilde başka âyetlerde(20) de yer alan لَهْو lehv kelimesi ise “eğlence” manasına gelmektedir.

Burada مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları kullanılarak cümleye bir vurgu manası katılmaktadır ki böylece dünya hayatının bundan başka bir şey olmadığı ortaya konulmaktadır. Bu ifadenin innemâ edatı kullanılarak aynı şekilde vurgulu olarak Muhammed 47/36’da ve ayrıca Hadîd 57/20’de de geçtiğini belirtmek gerekir.

Yüce Allah ilgili âyetlerde bu yakın hayatın yani dünya hayatının bir oyun ve eğlenceden ibaret olduğunu bildirmektedir. Bu bağlamda özellikle Hadîd 57/20. âyetin mealini hatırlatmak istemekteyiz: “Bilin ki dünya hayatı ancak bir oyun, eğlence, bir süs, aranızda bir övünme ve daha çok mal ve evlât sahibi olma isteğinden ibarettir. Tıpkı bir yağmur gibidir ki, bitirdiği ziraatçilerin hoşuna gider. Sonra kurur da sen onun sapsarı olduğunu görürsün; sonra da çer çöp olur. Ahirette ise çetin bir azap vardır. Yine orada Allah’ın mağfireti ve rızası vardır. Dünya hayatı aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey değildir.”

Konuyla ilgili olarak Kehf 18/45’te de şöyle buyrulmaktadır: “Onlara şunu da misal göster: Dünya hayatı, gökten indirdiğimiz bir su gibidir ki, bu su sayesinde yeryüzünün bitkisi (önce gelişip) birbirine karışmış; arkasından rüzgârın savurduğu çerçöp haline gelmiştir.” Dünya hayatının kısa bir geçimlik olduğu, âhiret yurdunun ise ebedi kalınacak yer olduğu Mü’min 40/39’da dile getirilmektedir.

Bu konuda Yûnus 10/24’te şöyle buyrulmaktadır: “Dünya hayatının durumu, gökten indirdiğimiz bir su gibidir ki, insanların ve hayvanların yiyeceklerinden olan yeryüzü bitkileri o su sayesinde gürleşip birbirine girer. Nihâyet yeryüzü ziynetini takınıp, (rengârenk) süslendiği ve sahipleri de onun üzerinde kudret sahibi olduklarını sandıkları bir sırada, bir gece veya gündüz ona emrimiz (âfetimiz) gelir de onu sanki dün yerinde yokmuş gibi kökünden koparılarak biçilmiş bir hale getiririz. İşte iyi düşünecek kavimler için âyetlerimizi böyle açıklıyoruz.”

İşte bütün bu ve benzer âyetler dünya hayatının ebedi olmadığını, abartılmaması gerektiğini, bir oyun ve eğlence mesabesindeki yapısını göstermektedir. İnsanlar dünyaya orada ne kadar kalacaklarsa o kadar önem vermeli, âhirete de orada ne kadar kalacaklarsa o kadar önem ve değer vermelidirler.

2. وَلَلدَّارُ الْاٰخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذ۪ينَ يَتَّقُونَ اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Ahiret yurdu, takvâlı (duyarlı) olanlar için şüphesiz ki hayırlı olandır. Akıl etmiyor musunuz?” Bu ifadenin mesaj açısından benzerleri A‘râf 7/169, Yûsuf 12/109 ve Mü’min 40/39’da da geçmekte, kalıcı yurdun âhiret olduğu ve bu yurdun muttakiler için yaratılacağı, bu nedenle de aklın çalıştırılması gerektiği ortaya konulmaktadır.

a) وَلَلدَّارُ الْاٰخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذ۪ينَ يَتَّقُونَ “Ahiret yurdu, takvâlı (duyarlı) olanlar için şüphesiz ki hayırlı olandır.” Âyette geçen لَلدَّارُ الْاٰخِرَةُ le’d-dâru’l-âhıratü ifadesindeki lâm/le harfi bir te’kid yani “pekiştirme” edatıdır ve verilen mesajın kesin olarak gerçekleşeceğini beyan etmektedir. Yüce Allah bu cümlede olumsuz insan tipi başta olmak üzere, bütün insanlığa seslenmekte, hayatı dünyadan ve zevklerinden ibaret sayanların derin ve korkunç bir hata içerisinde olduklarını bildirmektedir.

Yüce Allah’a karşı muttaki olanlar öncelikle Allah’ın kendilerinden aldığı söze riayet edenler ve ilahi mesajlar üzerinde çalışıp kafa yoranlardır. Muttakîlik bir “duyarlılık” kurumudur. Öncelikle Rabbimizin buyrukları olmak üzere, hayat için doğru olan her şeyi yapmak ve Yüce Allah’ın yasakları başta olmak üzere insanlık zararına şeylerden kaçınmak gerekmektedir. İşte bu şekilde duyarlılık gösterenler için âhiret yurdu dünyaya göre mutlak manada hayırlıdır. Âyette geçen خَيْر hayr kelimesine “daha hayırlı” manası verilmemelidir; çünkü âhiretteki ödül yurdu her halü kârda dünya hayatından hayırlıdır; bu yüzden biz de tercümeyi “mutlak hayırlı” şeklinde vermeyi tercih ettik.

b) اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Akıl etmiyor musunuz?” Yüce Allah bunca bilgilendirmenin ardından, muhatapların aklını kullanmasını istemekte, ancak ifadeyi soru kalıbında getirmektedir. Bu konuda Kur’ân’da çeşitli örnek kullanımların(21) bulunduğunu belirtmekle yetinelim.

Âyetin sonunda yer alan اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Akletmez misiniz?” ifadesi “Neden aklınızı çalıştırmıyorsunuz?” “Aklınızı çalıştırsanıza” gibi bir anlam vermektedir. Aklını çalıştırmayanlara Yüce Allah’ın pislik yağdıracağının yer aldığı Yûnus 10/100’la birlikte düşünüldüğünde, insanların neden bu kadar duyarsız davrandığı anlaşılmaktadır. Aklını kullanmayanların yapmayacağı hata, düşmeyeceği tuzak ve çukur olmaz. Bu nedenle, vahyin çağrısı akıllı olmaktır; aklını doğru kullanmaktır; yoksa akılcı olmak değildir.

ııı. İnkârcıların Allah’ın Âyetlerini Yalanlaması

قَدْ نَعْلَمُ اِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذ۪ي يَقُولُونَ فَاِنَّهُمْ لَا يُكَذِّبُونَكَ وَلٰكِنَّ الظَّالِم۪ينَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ يَجْحَدُونَ “Onların söylediklerinin seni üzmekte olduğunu elbette biliyoruz. Şüphesiz ki onlar, seni yalanlamıyorlar ancak o zalimler Allah’ın ayetlerini inkâr ediyorlar.”

Âyetteki قَدْ نَعْلَمُ kad na‘lemu fiili “biz elbette biliyoruz”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”;لَيَحْزُنُكَ leyahzünüke ifadesi “elbette seni üzüyor”; الَّذ۪ي يَقُولُونَ ellezî yekûlûne ifadesi “onların dedikleri şeyler”; فَاِنَّهُمْ fe innehum ifadesi “ve muhakkak ki onlar”;لَا يُكَذِّبُونَكَ lâ yükezzibûneke fiili “seni yalanlamıyorlar”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve lakin, ancak”; الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne kelimesi “o zalimler, inkârcılar, haksızlık edenler”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ biâyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”; يَجْحَدُونَ yechadûne fiili ise “inkâr ediyorlar” demektir.

Burada Hz. Peygamber teselli edilmekte ve müşriklerin asıl inkârlarının kaynağı gündeme getirilmektedir.

1.قَدْ نَعْلَمُ اِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذ۪ي يَقُولُونَ “Onların söylediklerinin seni üzmekte olduğunu elbette biliyoruz.” Yüce Allah Mekkeli inkârcıların “Hz. Peygamber”, “vahiy” ve bağlam gereği “âhiret hayatı”yla ilgili sözlerinin onu üzdüğünü bildiğini beyan etmektedir. Rivayetlere göre, Ebû Cehil “Biz seni yalanlamıyoruz; sen aslında doğrusun. Biz ancak senin getirdiklerini yalanlıyoruz” demişti. Hâris b. Âmir’in de şöyle dediği nakledilmektedir: “Ey Muhammed, Allah’a yemin olsun ki sen bize hiç yalan söylemedin; fakat biz sana uyarsak yerimizden olacağız; bundan dolayı iman etmiyoruz.” İşte bu âyetin söz konusu ifadeler veya daha bunlara benzer konuşmalar nedeniyle indirildiği beyan edilmektedir.(22)

Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/65 ve Yâsîn 36/76’da şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) O halde, onların sözleri seni sakın üzmesin!” Yüce Allah bu iki âyette Hz. Peygamber’i teselli etmekte, ona moral desteği sağlamakta ve Mekkeli müşriklerin söylediklerinden dolayı üzülmemesi gerektiğini kendisine emretmektedir.

Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’i nasıl suçladıkları ve vahiy hakkında hangi tür yakıştırmalar yaptıkları pek çok âyette zikredilmektedir. Kısaca hatırlatacak olursak, Mekke müşrikleri Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(23) “şâ‘ır (şâir)”,(24) “sâhır (büyücü)”,(25) “meshûr (büyülenmiş)”,(26) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(27) “müfterî (iftiracı)”,(28) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(29) “kezzâb (çok yalancı)”,(30) “dâllûn (sapkın(lar)”(31) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mânı‘)”(32) diyorlardı. Kur’ân’ın ise “Hz. Peygamber’in uydurması”,(33) “öncekilerin masalları”,(34) “geçmişten gelen büyü”(35) veya “bir beşer sözü”(36) olduğunu iddia ediyorlardı.(37) Buna karşılık, Yüce Allah, Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(38) “onu şeytanların indirmediği”ni,(39) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(40) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı beyan etmektedir.(41)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette o sözlere gönderme yapılmakta ve müşriklerin bu tür suçlamaları nedeniyle Hz. Peygamber’in üzüldüğünü Yüce Allah’ın gayet iyi bildiği haber verilmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’i teselli ederken müşriklerin aslında onu yalanmadığını beyan etmek üzere âyetin devamında şöyle buyurmaktadır:

2. فَاِنَّهُمْ لَا يُكَذِّبُونَكَ وَلٰكِنَّ الظَّالِم۪ينَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ يَجْحَدُونَ “Şüphesiz ki onlar, seni yalanlamıyorlar ancak o zalimler Allah’ın ayetlerini inkâr ediyorlar.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin aslında Hz. Peygamber’i yalanlamadıklarını, aksine bu zalimlerin Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettiklerini, dolayısıyla karşılarına Yüce Allah’ı aldıklarını da fark edemediklerini hatırlatmaktadır. Müşriklerin inkârcılıkları bağlamında Enbiyâ’ 21/36’da da benzer ifadeler yer almaktadır.

a) Âyette الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne kelimesi “inkârcılar” manasına gelmektedir. Çünkü inançta adalet “bir şeyi yeri yerli yerince yapmak” manasında tevhide inanmaktır; zulüm ise “bir şeyi yerinden etmek” manasına geldiği için, tevhidi ortadan kadıran şirk ise inançtaki zulümdür. Bu nedenle, bu ve benzer âyetlerde geçen “zalimler” ifadesini “müşrikler” manasında yorumlamak gerekmektedir; zaten bağlam da bunu zorunlu kılmaktadır.

Kur’ân’da 12 kez(42) geçen ve âyetin sonunda “inkâr etmek” manasındaki يَجْحَدُونَ yechadûne/yechadü fiilleri ise “bir şeyin doğru olduğunu bilmesine rağmen onu inkâr etmek” demektir; zira Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e ve vahye karşı tutumu tam da bu kelimeyle karşılanabilir.(43) Bu kelimenin söz konusu anlamda kullanıldığının delili Neml 27/14’tedir: “Kendileri bu delillere kesin olarak inandıkları halde, zulüm ve kibirlerinden ötürü onları inkâr etmişlerdi.”

b) Hz. Peygamber’i teselli bağlamında konuyla ilgili olarak Yüce Allah Yâsîn 36/76’da şöyle buyurmaktadır: “Biz, onların gizlemekte olduklarını da açığa vurduklarını da biliyoruz.” Bu cümle, Mekkeli müşriklerin sözlerinin Hz. Peygamber’in duyup bildiklerinden ibaret olmadığını, gizli ve aşikâr olarak “ciddiye almama, yalanlama, alay etme, suçlama, tehdit ve hakaret içerikli” daha pek çok sözlerinin bulunduğunu göstermektedir. Ancak ilgili sözleri veya kalplerinden geçirdikleri fitne fucur duyguları Yüce Allah’ın bildiğinin beyan edilmesi, onların kayıt altına alındığını gösterdiği gibi, zamanı geldiğinde hesaplarının mutlaka sorulacağını da zımnen içermektedir.

Kalem 68/44, Müzzemmil 73/11, Müddessir 74/11, Murselât 77/16-18 gibi âyetlerde yer aldığı üzere, Yüce Allah kâfirlerin hakkından geleceğini beyan ederek, başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün zamanların Müslümanlarına moral vermekte ve onları rahatlatmaktadır.

c) Mekkeli müşrikler vahiy ile karşılaşana kadar Hz. Peygamber’i bilge, akıllı ve toplumun en güvenilir ferdi olarak kabul ediyorlardı. Onlara göre, Hz. Peygamber ihtilafları çözen, dürüstlüğü tartışmasız ve her konuda güvenilen birisiydi. O kadar ki kendisine el-emîn sıfatını özellikle takmışlar, sahip oldukları zenginliklerin saklanabilecek olanlarını ona teslim etmişlerdi. Hatta hicret esnasında yerine bıraktığı Hz. Ali’ye tenbihlediği eşyanın hemen hemen tamamı ona karşı olan ve onu çok sevdiği Mekke’den göç etmek zorunda bırakan müşriklere aitti. Kendisi Mekke’den ayrılınca emanetleri sahiplerine vermesi için Hz. Ali’ye görev vermişti.

O çok güvenilen Muhammed (as) “pasif iyi” olduğu dönemlerde Mekke’nin en gözde kişilerinden birisiydi. Ficâr Savaşlarına katıldığı, hatta en büyüğü olan dördüncüsünde ok toplayıcılık yaptığı tarihen sabittir. “İyi olmaya, iyi davranmaya yemin edenler teşkilatı” anlamında Hılfu’l-Fudûl denilen ve günümüzde “erdemliler hareketi” veya “sivil toplum kuruluşu” diyebileceğimiz bir teşkilatın üyesi idi. Hacer-i Esved’i yerine koyacakları sırada tartışan ve kavganın eşiğine gelen Mekkelileri o ikna etmişti. Bunun için bir bez parçasının içerisine koydurduğu “Siyah Taş”ı her kabilenin bir kenarından tutabileceği şekilde yerine koydurarak bir anlamda muhtemel büyük bir kavgayı önlemişti.

Keskin zekâsı, feraseti ve dürüstlüğü sayesinde sıradışı bir fert olan Hz. Muhammed, ne zaman ki peygamberlikle buluşturuldu, müşriklerin düşmanlığı da o zaman başlamış oldu. “Pasif iyi”den “aktif iyi”ye dönüş gerçekleşince, işin rengi de değişmiş oldu. Artık ona türlü türlü iftiralar atmaktan ve yakıştırmalarda bulunmaktan geri durmuyorlardı. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, Yüce Allah müşriklerin düşmanlık dolu suçlamalarının Kur’ân’a ve Hz. Peygamber’in şahsına yönelik olmadığını, bu zalimlerin Yüce Allah’ın âyetlerini yalanladıklarını ortaya koyarak, başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün müminlere moral vermeyi amaçlamaktadır.

d) Hz. Peygamber sadece onların kendisine ve vahye karşı sözlerine değil, risalete karşı takındıkları olumsuz tutuma da çok üzülüyordu. Kehf 18/6’da “Kur’ân’a inanmamaları”, Şu‘arâ 26/3’te ise “iman etmemeleri” nedeniyle nerdeyse kendisini zihnen harap edeceği bildirilmekte, Fâtır 35/8’de ise onların bu durumundan dolayı kendisini üzmemesi emredilmektedir. Yûnus 10/65 ve Yâsîn 36/76’da da benzer uyarılar, Hz. Peygamber’e moral verici beyanlar yer almaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, ayrıca Kalem 68/2-16’da ve daha pek çok âyette de bu tür nankörlere aldırış etmemesi, moralini bozmaması gerektiği beyan edilmektedir.

ıv. Önceki Peygamberlerin Yalanlanması

وَلَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلٰى مَا كُذِّبُوا وَاُو۫ذُوا حَتّٰىٓ اَتٰيهُمْ نَصْرُنَا وَلَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِ اللّٰهِ وَلَقَدْ جَآءَكَ مِنْ نَبَا۬ئِ الْمُرْسَل۪ينَ “Yemin olsun ki senden önceki elçiler de yalanlanmıştı. Onlar, yalanlanmalarına ve eziyet edilmelerine rağmen sabretmişler, sonunda yardımımız onlara yetişmişti. Allah’ın sözlerini (prensiplerini) değiştirebilecek kimse yoktur. Yemin olsun ki elçilerin haberlerinden bir kısmı sana da gelmiştir.”

Âyetteki وَلَقَدْ كُذِّبَتْ ve lekad küzzibet edilgen fiili “yemin olsun ki yalanlanmıştı”; رُسُل rusülün kelimesi “elçiler, resüller”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”; فَصَبَرُوا fe saberû fiili “ve sabretmişlerdi”; عَلٰى مَا كُذِّبُوا ‘alâ mâ küzzibû ifadesi “yalanlanmalarına karşılık”; وَاُو۫ذُوا ve ûzû edilgen fiili “ve eziyete maruz bırakılmışlardı”;حَتّٰىٓ اَتٰيهُمْ hattâ etâhum ifadesi “sonunda onlara gelmişti”; نَصْرُنَا nasrunâ tamlaması “bizim yardımımız”;وَلَا مُبَدِّلَ ve lâ mibeddile ifadesi “ve değiştirici yoktur”; لِكَلِمَاتِ اللّٰهِ li kelimâtillâhi tamlaması “Allah’ın kelimelerini, prensiplerini, kanunlarını”; وَلَقَدْ جَآءَكَ ve lekad câeke fiili “yemin olsun ki sana gelmişti”;مِنْ نَبَا۬ئِ min nebei kelimesi “haber(ler)inden”; الْمُرْسَل۪ين el-murselîne kelimesi ise “elçilerin, resüllerin” demektir.

Burada peygamberler tarihi adeta özetlenmekte ve ümmetlerin peygamberlere tavırları ile Yüce Allah’ın müdahalesi gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ “Yemin olsun ki senden önceki elçiler de yalanlanmıştı.” Bu ifadede Mekkelilerin Hz. Peygamber’i yalanlamakta oldukları, Hz. Peygamber’in buna hazırlıklı olması istenmekte, çünkü önceki peygamberlerin de yalanlanmış olduğu haber verilmektedir. Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/4’te şöyle buyrulmaktadır: “Eğer seni yalanlıyorlarsa (üzülme); senden önceki peygamberler de yalanlanmıştı.”

Yâsîn 36/14’te de açıkladığımız üzere, bütün peygamberler muhatapları tarafından yalanlanmıştı. Kur’ân’da bu anlamda peygamberler tarihinden çeşitli hatırlatmalar yer almaktadır. Bu bağlamda özellikle İblis’in Hz. Âdem’in hilafetini kabul etmemesi, onu yalanlaması ilk örnektir. Bunun dışındaki bütün örneklerde İblis’in izinden gidildiği anlaşılmaktadır. Pek çok âyette geçtiği üzere, bütün peygamberler gibi Hz. Peygamber de muhatapları tarafından yalanlanmıştı.(44)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu konu ele alınmakta, Hz. Peygamber’in moral bakımından olumsuz bir şekilde etkilenmemesi sağlanmak istenmekte ve kendisi teselli edilmektedir.(45) Kur’ân’da peygamberlerin kıssası anlatılırken, onlara verilen çeşitli sıkıntıların hatırlatılma sebebi de zaten budur. Hem peygamber hem de ümmet olarak bu tür kıssalarda anlatılanlar, en acı yönleriyle sunulduğu için, kıssalardaki ibretler ve dersler son ümmete öğütlenmektedir.

Bu arada eskilere uygulananların çok daha yoğun ve şiddetli olduğu öğretilerek, evrensel anlamda daha dayanıklı, sabırlı ve ısrarcı olmaları kendilerinden istenmektedir. Bakara 2/286’da yer alan “Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yükleme!” duamızda dile getirdiğimiz isteğimiz bundan ibarettir.

2. فَصَبَرُوا عَلٰى مَا كُذِّبُوا وَاُو۫ذُوا حَتّٰىٓ اَتٰيهُمْ نَصْرُنَا “Onlar, yalanlanmalarına ve eziyet edilmelerine rağmen sabretmişler, sonunda yardımımız onlara yetişmişti.” Yüce Allah önceki peygamberlerin başlarına gelen çeşitli sıkıntılara göğüs gerdiklerini, yalanlanmış olmalarına ve çeşitli eziyetlere maruz bırakılmalarına rağmen, hakikati sahiplenmek üzere direnç gösterdiklerini beyan etmekte, sonunda ilâhî yardımın kendilerine ulaştığını haber vermektedir. Esasında verilmek istenen mesaj açıktır:

Öncekiler nasıl bir tavır ortaya koymuşlar idiyse, aynısı Hz. Peygamber’den de beklenmektedir. Ona da öncekiler gibi olumsuz tutumlar sergilenecek, o ve beraberindekiler de çeşitli sıkıntılara maruz bırakılacaklardı. İşte yaşanacak olaylara karşı vahye ve değerlere sadakat göstermesi gerektiği kendisine hatırlatılmakta, ancak elden gelen her şey yapıldıktan sonra, Yüce Allah’ın yardımının kendisine ulaşacağı dolaylı olarak müjdelenmektedir. Bu durum dün öyle olduğu gibi bugün de aynıdır; yarın da aynı şekilde tecelli edecektir.

Yûsuf 12/110’da konuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Nihâyet peygamberler ümitlerini yitirip de kendilerinin yalana çıkarıldıklarını kesin olarak anladıkları sırada onlara yardımımız gelmiş ve dilediğimiz kimse(ler) kurtuluşa erdirilmiştir. Azabımız suçlular topluluğundan geri çevrilmez.” Demek ki Yüce Allah peygamberlerin “bittim” noktasına gelinceye kadar çaba sarf etmeleri gerektiğini ve onların da bunu başardıklarını beyan edercesine kendi yardımının onlara geleceğini, sonuçta kuratılmayı hak edenlerin de kurtarıldığını haber vermektedir.

Yüce Allah benzer bir içerikte Bakara 2/214’te şu bilgiyi vermektedir: “(Ey müminler!) Yoksa siz, sizden önce gelip geçenlerin başına gelenlerin benzerleri size de gelmeden cennete gireceğinizi mi sandınız? Yoksulluk ve sıkıntı onlara öylesine dokunmuş ve öyle sarsılmışlardı ki, nihâyet Peygamber ve beraberindeki müminler ‘Allah’ın yardımı ne zaman!’ demişlerdi. Bilesiniz ki Allah’ın yardımı yakındır.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/34’te, ayrıca Bakara 2/214, Hacc 22/40, Mü’min 40/51 ve Muhammed 47/7 gibi âyetlerde zikredildiği üzere, Yüce Allah’ın uygulaması kulların ellerinden geleni yaptıktan sonra ilâhî yardımın geleceği şeklindedir. Kur’ân’da kıssası anlatılan peygamberlerin ve ümmetlerinin hayatı çeşitli sıkıntı örnekleriyle doludur. Yüce Allah’ın kurtarılmasını dilediği kişiler elbette ellerinden gelen fedakârlığı fazlasıyla yapanlardır. Çünkü sebepleri yerine getirmeyenler olumlu anlamda sonuçlardan yararlanamazlar.

Demek ki kullara düşen görev Yüce Allah’ın yardımı gelinceye kadar ellerinden gelen her fedakârlığı yapmaları, her türlü yalanlanma ve eziyete rağmen hak ve hakikat yolundaki dirençlerini ortaya koymalarıdır.

Kanaatimizce burada dikkatten kaçırılmaması gereken çok önemli bir nokta vardır ki o da âyette sözü edilen “sabır”la ilgilidir. Buna göre, “sabır” hak yolda başa gelen sıkıntılara ve eziyetlere katlanmaktan ibadet değildir. Asıl “sabır” her türlü eziyete rağmen sahip olunan değerlere ciddiyetle, sadakatle ve samimiyetle sarılmak, onları sahiplenmektir. Lokmân 31/17’de de geçtiği üzere, “namazı kılmak, iyiliği emredip kötülüklerden vazgeçirmeye çalışmak” insanların başlarına birtakım sıkıntıların geleceğini de haber vermektedir. İşte bu fedakârlıkları daha anlamlı kılan şey ise değerlere sahip çıkarken başa gelen eziyetlere aldırış etmeyip hak ve hakikata sadakatle sahip çıkmaktır.

3. وَلَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِ اللّٰهِ “Allah’ın sözlerini (prensiplerini) değiştirebilecek kimse yoktur.” Bu ifadenin benzerleri En‘âm 6/115 ve Kehf 18/27’de de geçmektedir. Yüce Allah peygamberler tarihini özetlerken, onlar ellerinden geleni yaptıktan sonra, Yüce Allah’ın yardımının kendilerine geldiğini haber vermektedir. Anlaşılıyor ki bu durumlarda Allah’ın yardımının gelişi ilahi kelimelerden yani kanunlardan birisidir ve onları değiştirebilecek hiçbir güç de yoktur. Yüce Allah bu beyanıyla Hz. Peygamber’e ve bütün mümlere moral vermeyi amaçlamaktadır.

Âyette geçen كَلِمَاتِ اللّٰهِ kelimâtillâh tamlaması “Allah’ın kelimeleri”, “Allah’ın yardım vaatleri”, “Allah’ın sağlam sözleri”, “Allah’ın zafer vaadi” gibi anlamlar içermektedir.(46) Anlaşılıyor ki burada sözü edilen “kelimeler” kullara ait sıradan herhangi sözler değil, aksine “içi dolu, etkili, iz bırakan, mutlak sûrette gerçek olan, gerçekleşmesi kesin ve keskin sözler” manasına gelmekte, bir anlamda ilâhî yasaları ve prensipleri oluşturmaktadır. Bu ifade, Bakara 2/37’de yer aldığı üzere Hz. Âdem’e öğretilen prensipleri, ayrıca Bakara 2/124’te Hz. İbrâhim’in tamamladığı görevleri ve ilkeleri de hatırlatmaktadır. Yüce Allah hayatı ve prensipleri belirlemede tek yetkin güç olduğu için âyette O’nun yasalarını değiştirebilecek hiçbir gücün bulunmadığını özellikle ilan ve beyan etmektedir.

Yüce Allah’ın peygamberlerine yönelik vaadleri bağlamında şu âyetleri de mutlaka hatırlamak gerekmektedir: Sâffât 37/171-173: “Andolsun ki, gönderilmiş elçi kullarımıza (şu) sözü vermişizdir: Onlar mutlaka zafere ulaşacaklardır. Bizim ordumuz şüphesiz üstün gelecektir.” Benzer bir vaad de Mücâdele 58/21’de de şöyle buyrulmaktadır: “Allah ‘Elbette ben ve elçilerim galip geleceğiz’ diye yazmıştır. Şüphesiz Allah güçlüdür; galiptir.” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu ilâhî yasaya dikkat çekilmektedir.

4. وَلَقَدْ جَآءَكَ مِنْ نَبَا۬ئِ الْمُرْسَل۪ينَ “Şüphesiz ki elçilerin haberlerinden bazısı sana da gelmiştir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve kendisine önceki peygamberlerin haberlerinden bir kısmının geldiğini bildirmektedir.(47) Bu haberlerin ağırlıklı tarafı inkârcıların yaşadığı korkunç akıbet ile müminlerin kurtarılmasına dair verilen bilgilerden oluşmaktadır.(48)

Yûsuf 12/3’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, Nisâ’ 4/163-164 ve Mü’min 40/78’de belirtildiği gibi, Hz. Peygamber’e anlatılan kıssalar bütün peygamberlerin kıssaları değil, bir kısmıdır. Hûd 11/120 ve Tâhâ 20/99’da da buna benzer bir beyan yer almaktadır. Esasında âyette geçen مِنْ min edatı “bir kısmı” manasına gelmekte ve Hz. Peygamber’e ulaşan haberlerin yaşananların tamamı değil de sadece bir bölümü olduğunu ortaya koymaktadır. Zira bu âyetlerde de söz konusu bilgilerin bir parçası zikredilmektedir. Ayrıca âyetin başındaki وَلَقَدْ ve lekad ifadesinde de hem “yemin” manası vardır; hem de manayı “pekiştirici” bir yön vardır. Dolayısıyla Hz. Peygamber’e ulaşan bilgilerin kesin ve gerçek olduğu bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır.

b) İnkârcıların Delil İstekleri ve Aldıkları Cevaplar

Yüce Allah, sûrenin 35-38. âyetlerinde inkârcıların bu durumuna üzülmesi nedeniyle Hz. Peygamber’i teselli etmekte, her ne yaparsa yapsın, nasıl bir delil getirmiş olursa olsun, onların yine de inanmayacaklarını bildirmekte, dilemesi halinde herkesi hidayet üzere toplayabileceğini, dolayısıyla Hz. Peygamber’in de cahillerden olmamasını kendisine emretmektedir.

Ardından, hakikati dinleyenlerin bulunacağı, ancak kalbinin öldürmüş kişilerin mahşerde diriltilecekleri ve Allah’a döndürülecekleri haber verilmekte, Hz. Peygamber’in risaletine dair delil isteyenlere cevap verilmekte ve “Muhakkak ki delil (mucize) indirmeye kadir olan Allah’tır. Fakat onların çoğu bilmezler” buyrulmaktadır. Daha sonra bütün canlıların aslında birer ümmet olduğu ve ilahi yasada hiçbir şeyin eksik bırakılmadığı bildirilmektedir.

ı. Âyetlere Karşı Olumsuz Tutumları

وَاِنْ كَانَ كَبُرَ عَلَيْكَ اِعْرَاضُهُمْ فَاِنِ اسْتَطَعْتَ اَنْ تَبْتَغِيَ نَفَقًا فِي الْاَرْضِ اَوْ سُلَّمًا فِي السَّمَآءِ فَتَاْتِيَهُمْ بِاٰيَةٍ وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدٰى فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلينَ “Onların yüz çevirmesi sana ağır geldi ise yerde (inebileceğin) bir tünel veya göğe (çıkabileceğin) bir merdiven edinmeye gücün yetseydi ve onlara bir delil getirseydin (yine de inanmazlardı). Allah dileseydi, elbette onları hidayet üzerinde toplardı; sakın cahillerden olma!”

Âyettekوَاِنْ كَانَ ve in kâne fiili “eğer (şöyle) olursa”; كَبُرَ kebura fiili “zor, ağır gelirse”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; اِعْرَاضُهُمْ ı‘râduhum tamlaması “onların yüz çevirmeleri”;فَاِنِ اسْتَطَعْتَ fe inisteta‘te fiili “eğer güç yetirebilirsen”; اَنْ تَبْتَغِيَ en tebteğiye fiili “edinmeye”;نَفَقًا nefakan kelimesi “herhangi bir tünel”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; اَوْ ev edatı “veya”; سُلَّمًا süllemen sözcüğü “herhangi bir merdiven”; فِي السَّمَآءِ fi’s-semâi ifadesi “gökte, göğe”; فَتَاْتِيَهُمْ fe te’tiyehum ifadesi “onlara getirsen”; بِاٰيَةٍ bi âyetin kelimesi “herhangi bir âyet, delil”;وَلَوْ شَآءَ ve lev şâe fiili “eğer dilemiş olsaydı”;اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”;لَجَمَعَهُمْ leceme‘ahum fiili “elbette onları toplardı”; عَلَى الْهُدٰى ‘ale’l-hüdâ ifadesi “hidayet üzere”; فَلَا تَكُونَنَّ fe lâ tekûnenne emri “sakın olmayasın, sakın olma”; مِنَ الْجَاهِلينَ mine’l-câhilîne ifadesi ise “cahillerden” demektir.

Burada inkârcıların inanmamasına üzülen Hz. Peygamber’in çabalarının hiçbir şekilde sonucu değiştirmeyeceği gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنْ كَانَ كَبُرَ عَلَيْكَ اِعْرَاضُهُمْ فَاِنِ اسْتَطَعْتَ اَنْ تَبْتَغِيَ نَفَقًا فِي الْاَرْضِ اَوْ سُلَّمًا فِي السَّمَآءِ فَتَاْتِيَهُمْ بِاٰيَةٍ “Onların yüz çevirmesi sana ağır geldi ise yerde (inebileceğin) bir tünel veya göğe (çıkabileceğin) bir merdiven edinmeye gücün yetseydi ve onlara bir delil getirseydin (yine de inanmazlardı).” Yüce Allah müşriklerin inkârcılıklarından dolayı Hz. Peygamber’in canının sıkıldığını, ancak en uç noktalarda bile deliller getirse onların yine de inanmayacağını haber vemektedir.

a) وَاِنْ كَانَ كَبُرَ عَلَيْكَ اِعْرَاضُهُمْ “Eğer onların yüz çevirmesi sana ağır geldi ise.” Âyette geçen كَبُرَ عَلَيْكَ kebura ‘aleyke ifadesi “zoruna gitmek, ağır gelmek, gözünde büyümek, tahammül edilemez bir hale gelmek” gibi anlamlar içermektedir. Benzer kullanımlar Yûnus 10/71 ve Kehf 18/5 gibi âyetlerde de zikredilmektedir. Zalim müşriklerin hak ve hakikatten yüz çevirmeleri eğer Hz. Peygamber’in ağırına gidiyorsa, bu durumda Yüce Allah ona yerin derinliklerine inecek bir tünel açsa da göğe yükselebileceği bir merdiven yapıp onlara sıra dışı bir âyet, delil, işaret, mucize getirse de sonucun değişmeyeceğini bildirmektedir.

Müşriklerin inanmamasıyla ilgili olarak Kehf 18/6’da şöyle buyurmaktadır: “Bu yeni söze (Kitâb’a) inanmazlarsa arkalarından neredeyse üzüntüyle kendini harap edeceksin.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in kendisini ne kadar büyük bir özveriyle görevine adadığını işte bu ifadeyle bir kez daha ortaya koymaktadır. Şu‘arâ’ 26/3 ve Fâtır 35/8’de de yer aldığı üzere, Hz. Peygamber, çevresindeki Mekkeli müşriklerin Kur’ân’a ve dolayısıyla onun risaletine inanmamalarına çok üzülüyor, adeta kendini perişan ediyordu. Yüce Allah işte bu âyetlerde Hz. Peygamber’i teselli etmeyi amaçlamakta, muhataplarının inanma veya inanmamalarının onun elinde olmadığını kendisine bildirmekte, arkalarından üzülmemesi gerektiğini ifade etmektedir.

b) فَاِنِ اسْتَطَعْتَ اَنْ تَبْتَغِيَ نَفَقًا فِي الْاَرْضِ اَوْ سُلَّمًا فِي السَّمَآءِ “Eğer yerde (içine inebileceğin) bir tünel ya da göğe (çıkabileceğin) bir merdiven edinmeye gücün yeterse.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in gücünün yetmesi durumunda yerin derinliklerine doğru bir tünel kazmasını veya göğe doğru uzanabileceği bir merdiven yapmasını dile getirmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen نَفَق nefak kelimesi “tünel”, bir kez de Tûr 52/38’de yer alan سُلَّم süllem sözcüğü ise “merdiven” anlamına gelmektedir. Burada verilmek istenen mesaj, inkârcıların inkârlarındaki kararlılıklarını ortaya koymak ve inanmamalarını problem edinen Hz. Peygamber’e moral vermektir. Müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletine dair çeşitli sıra dışı şeyler istediği İsrâ’ 17/90-93’te zikredilmektedir. Bu âyet de onların isteklerine dolaylı olarak bir gönderme içermektedir.

c) فَتَاْتِيَهُمْ بِاٰيَةٍ “Onlara bir âyet getirsen de (yine de inanmazlar).” Yüce Allah Hz. Peygamber’in müşriklerin inanması için istedikleri türden bir şeylerin yanında, yere tünel kazıp göğe merdiven yapması ve sonuçta onlara sıra dışı bir âyet, delil, işaret getirmesi durumunda da sonucun değişmeyeceğini, inkârcıların yine de inanmayacaklarını beyan etmek istemektedir. Benzer kullanımlar En‘âm 6/109, 111’de de yer almaktadır. Onların her halükarda “inanmayacak olmalarıyla” ilgili ifade âyette metin olarak yer almasa bile mesaj olarak var kabul edilmelidir.(49)

Buradaki gizli cevabın “bunları yapmaya gücün yeterse hemen yap” şeklinde de olabileceği belirtilmektedir.(50) Bu ihtimalden ayrı olarak, âyette böyle gizli bir ifadenin bulunmadığını da kabul edebiliriz. Bu durumda âyetin tercümesi şöyle olur: “Eğer onların yüz çevirmesi sana ağır geldi ise, yapabilirsen yerin içine inebileceğin bir tünel ya da göğe çıkabileceğin bir merdiven ara ki onlara bir herhangi bir âyet (delil, mucize) getiresin!” Her iki ihtimale de âyetin metni müsaittir.

2. وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدٰى فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلينَ “Allah dileseydi, elbette onları hidayet üzerinde toplardı; sakın cahillerden olma!” Yüce Allah inkârcıların inanmamasını kendisine dert edinen Hz. Peygamber’e hitap etmekte, onu bu konuda inşa etmektedir.

a) وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدٰى “Allah dileseydi, elbette onları hidâyet üzerinde toplardı.” Yüce Allah dilemesi halinde bütün ikarcıları hidayet üzere bir araya toplayabileceğini ifade etmekte, sonunda “cahillerden olmaması” gerektiğini ona öğütlemektedir. Yüce Allah dilemesi halinde herkesi aynı inançta toplayabileceğini beyan ederken, bunu dilemediğini, dolayısıyla Hz. Peygamber’in de bu noktada sıra dışı işlere tevessül edip, istenenleri başarsa bile yine de onların inanmayacağını bildirmektedir.

Konuyla ilgili olarak Yüce Allah’ın insan iradesine verdiği önemi görmezlikten gelmemek durumundayız. İnsanlar kendi iradeleriyle hak ve hakikata gönül vermemişlerse, onları zorlamanın herhangi bir anlamı da faydası da yoktur. İşte tam da bu noktada Yûnus 10/99’da şöyle buyrulmaktadır: “Eğer Rabbin dileseydi yeryüzündekilerin hepsi elbette iman ederlerdi. O halde sen, inanmaları için insanları zorlayacak mısın?” Benzer içerikte olmak üzere En‘âm 6/149’da şu ifadeler yer almaktadır: “De ki: Kesin delil, ancak Allah’ındır. Allah dileseydi elbette hepinizi doğru yola iletirdi.” Benzer bir mesaj Nahl 16/9 ve 93’te de yer almaktadır.(51)

Konuyla ilgili olarak Hûd 11/118-119’da şu bilgiler vardır: “Rabbin dileseydi bütün insanları bir tek millet yapardı. (Fakat) onlar ihtilafa düşmeye devam edecekler. Ancak Rabbinin merhamet ettikleri müstesnadır.” Bakara 2/271 ve Kasas 28/56’da dile getirilen husus da bundan başka bir şey değildir. Konunun diğer açıdan ele alındığı En‘âm 6/107’de ise şöyle buyrulmaktadır: “Allah dileseydi, onlar ortak koşmazlardı. Biz seni onların üzerine bir bekçi kılmadık. Sen onların vekili de değilsin.” Bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj aynıdır ve dilemesi halinde Yüce Allah’ın herkesi hidayete erdirebileceği, hiç kimsenin şirk koşmayacağı, ancak inançta insan iradesinin önemi ve belirleyici olması nedeniyle buna müdahil olmadığı beyan edilmek istenmektedir.

Bütün bu nedenlerle âyette لَوْ lev edatı kullanılmış ve akıl ve iradelerini iptal ettirecek şekilde Yüce Allah’ın bütün insanların hidayete erdirilmelerini murad etmediği manası söz konusu edilmiştir. Burada “Allah demek ki herkesin hidayete erdilmesini istemiyor” gibi bir mana da akla gelmemelidir. Çünkü Zümer 39/7’de Yüce Allah’ın insanların şükür ve iman ehli olmalarından razı ve memnun olacağı beyan edilmektedir.

“Hidâyet” meselesi hakkında oldukça geniş değerlendirmelerimizi Fâtiha 1/6’da yaptığımız için burada benzer bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

b) فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلينَ “O halde sakın cahillerden olma!” Burada sözü edilen uyarı Hz. Peygamber’in “cahillerden yani bu gerçeklerden habersiz davrananlardan olmaması” gerektiğiyle ilişkilendirilmektedir. En‘âm 6/14’te de geniş bir şekilde ve çeşitli örnekler üzerinden açıkladığımız üzere, âyette yer alan uyarı, Hz. Peygamber’in söz konusu kişlerden olduğunu kesinlikle göstermez. Nitekim Ahzâb 33/48’de de geçtiği gibi, Yüce Allah Hz. Peygamber’e “kâfirlere ve münafıklara itaat etmemesini emretmektedir. Bu emir onun söz konusu kişlerden olduğu manasını içermez; aksine diğer muhatapların bu noktadaki duruşlarını sağlam şekillendirmeleri emredilmiş ve konuyla ilgili Yüce Allah’ın yasası hatırlatılmış demektir.

ıı. Vahye İcabet Edenler ve Etmeyenler

اِنَّمَا يَسْتَج۪يبُ الَّذ۪ينَ يَسْمَعُونَ وَالْمَوْتٰى يَبْعَثُهُمُ اللّٰهُ ثُمَّ اِلَيْهِ يُرْجَعُونَ “Ancak (samimiyetle) dinleyenler (çağrıya) cevap verirler. Ölülere gelince, Allah onları diriltecek; sonra da O’na döndürüleceklerdir.”

Âyetteki اِنَّمَا يَسْتَج۪يبُ innemâ yestecîbü fiili “elbette ve elbette icabet edecektir”; الَّذ۪ينَ يَسْمَعُونَ ellezîne yesme‘ûne ifadesi “(gerçekleri) dinleyenler”;وَالْمَوْتٰى ve’l-mevtâ kelimesi “(kalpleri) ölü (olanlar)a gelince”; يَبْعَثُهُمُ yeb‘asühüm ifadesi “onları diriltecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “sadece ve sadece O’na”; يُرْجَعُونَ yurce‘ûne edilgen fiili ise “döndürülecekler(dir)” demektir.

Burada ilâhi davete kimlerin olumlu cevap vereceği, kimlerin kayıtsız davranacağı gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّمَا يَسْتَج۪يبُ الَّذ۪ينَ يَسْمَعُونَ “Ancak (samimiyetle) dinleyenler (çağrıya) cevap verirler.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in davetine inanmayanlar olduğu gibi, elbette inananların ve davetine icabet edenlerin de olacağını haber vermektedir.

Fâtır 35/18 ve Yâsîn 36/11. âyette dile getirildiği üzere, Hz. Peygamber’in tebliğinden etkilenmeyenler olsa da “zikre tâbi olan ve gaybdaki Rahmân’a derin saygı duyanların uyarıdan yararlanacağı” bildirilmektedir. İşte bunların kalben diri insanlar olduğu beyan edilerek, bir anlamda Yâsîn 36/11. âyette sözü edilenlerin bir başka özelliği dile getirilmiş olmaktadır ki buna göre âyette geçen “Hayatta olanlar” ifadesi “düşünen, dikkat eden ve akıllı olanlar” manasına gelmektedir;(52) gafil olanlar ölü gibidir. Bu doğrultuda söz konusu ifade “inanacağı bilinen ve böylece iman ile dirilenler” manasına da alınabilir.(53)

Aslında Yüce Allah Şûrâ 42/52’de Kur’ân’a rûh adını verirken dolaylı olarak onun “canlılığına ve canlandırıcılığına” gönderme yapmakta, Enfâl 8/24’te vahyin insanlara “hayat vericiliği”ne değinmektedir. Haşr 59/21’de ise Kur’ân’ın bir dağa indirilmesi durumunda dağın Allah’a duyduğu derin saygı nedeniyle boyun eğeceği ve paramparça olacağı beyan edilmektedir. Hiç şüphe yok ki boyun eğmek için canlanmış ve bilinçlenmiş olmak gerekmektedir. İşte bütün bu âyetlerde vahyin canlılığı ve canlandırıcılığı gündeme getirildiği için Yâsîn 36/70’te de vahyin can ve hayat verici boyutunun gündeme getirildiğini belirtmek durumundayız.

Kalben diri olmak Kâf 50/37'de dile getirildiği gibi, hayatta olanların uyarılması da “akleden kalbin sahibi olmak” şeklinde bir durumla özdeşleşmektedir. Kur’ân hiçbir şekilde ölü kitabı değildir; onun indiriliş amacı, hayatı düzene koymak, temel değerlere çekidüzen vermek, hayatı Yüce Allah’ın istediği gibi yaşamak ve bu noktada ihtiyaç duyulan her ne varsa onlara cevaplar sunmaktır. Nitekim Nahl 16/97’de vahyin dünya hayatını güzelleştiriciliğinden söz edilmektedir.

2. وَالْمَوْتٰى يَبْعَثُهُمُ اللّٰهُ ثُمَّ اِلَيْهِ يُرْجَعُونَ “Ölülere gelince, Allah onları diriltecek; sonra da O’na döndürüleceklerdir.” Âyetin bu cümlesini iki türlü yorumlayabiliriz.

a) Âyetteki “ölü(ler)” ve “diriltilme işlemi”ni bilinen anlamda cesedi ölenler ve mahşerde onların diriltilmesi olarak anlayabiliriz. Yüce Allah dünya hayatında iman etmeden ölenlerin bu durumlarının yanlarına kâr kalmayacağını, mahşerde onları dirilteceğini ve nihayet O’nun huzurunda hesap için makamına döndürüleceklerini ifade etmiş olmaktadır.(54)

b) Âyette yer alan الْمَوْتٰى el-mevtâ kelimesinden maksat, âyetin ilk cümlesiyle de uyumlu olacak şekilde “ruhunu, kalbini öldürüp manen ölü durumuna gelen”lerdir. Yâsîn 36/70’te yer alan “Hayatta olanları uyarman için” ifadesindeki kasıt da budur. İşte kalbini öldürmüş olanları ancak ve ancak Yüce Allah diriltebilir. Eğer her şeye rağmen inanmazlarsa, nihayet hesap vermek üzere sadece ve sadece Yüce Allah’a döndürülecekleri beyan edilmektedir.

Burada geçen الْمَوْتٰى el-mevtâ “ölü” kelimesinin benzerleri de çeşitli âyetlerde ruhunu öldürmüş kişiler, kâfirler, manen ölüler manasında kullanılmaktadır. Bu bağlamda En‘âm 6/122, Nahl 16/21, Neml 27/80, Rûm 30/52, Fâtır 35/19, 22 ve Yâsîn 36/70 gibi âyetleri örnek olarak sayabiliriz.(55)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen الْمَوْتٰى el-mevtâ yani “ölü”lerden maksat, önce de belirttiğimiz gibi kalbini öldürenlerdir ve onlar kulların müdahalesiyle değil de kendi iradeleri ve Yüce Allah’ın manen diriltmesiyle ancak diriltilebileceklerdir. Nihayet Bakara 2/271 ve Kasas 28/56’da verilmek istenen mesaj da budur. Âyetin sonunda yer alan ثُمَّ اِلَيْهِ يُرْجَعُونَ “Sonra sadece O’na döndürüleceklerdir” ifadesi de muhataplara bir âhiret bilinci vermeyi amaçlamaktadır ki vahyin indirildiği dönemdeki en büyük sorun da buradaydı. Kur’ân’da mahşerdeki diriltilme ve Yüce Allah’ın huzurunda toplanılması konusu çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(56)

ııı. Delillerin Allah’ın Kontrolünde Oluşu

وَقَالُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ اٰيَةٌ مِنْ رَبِّه۪ قُلْ اِنَّ اللّٰهَ قَادِرٌ عَلٰىٓ اَنْ يُنَزِّلَ اٰيَةً وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “(İnkârcılar) ‘O’na Rabbinden bir ayet (mucize) indirilseydi ya!’ demişlerdi. De ki: Şüphesiz ki ayet (mucize) indirmeye gücü yeten Allah’tır. Fakat onların çoğu bilmezler.”

Âyetteki وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve (şöyle) demişlerdi”; لَوْلَا نُزِّلَ levlâ ünzile edilgen fiili “indirilseydi ya”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; اٰيَة âyetün kelimesi “herhangi bir âyet, delil, mucize”; مِنْ رَبِّه۪ min rabbihî ifadesi “onun Rabbinden”; قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; قَادِر kâdirun kelimesi “gücü yeten(dir)”; عَلٰىٓ اَنْ يُنَزِّلَ ‘alâ en yünezzile ifadesi “indirmeye”; اٰيَة âyeten kelimesi “herhangi bir âyet, delil, mucize”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve ancak, lakin”; اَكْثَرَهُمْ ekserahum tamlaması “onların çoğunluğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “(gerçeği) bilmezler” demektir.

Burada inkârcıların Hz. Peygamber’den mucize istekleri ve Yüce Allah’ın verdirdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ اٰيَةٌ مِنْ رَبِّه۪ “(İnkârcılar) ‘O’na Rabbinden bir ayet (mucize) indirilseydi ya!’ demişlerdi.” Yüce Allah bu âyette sözü yeniden iman etmeyenlere getirmekte ve Hz. Peygamber’e sıra dışı bir delil, mucize indirilmesi gerektiğini söylediklerini beyan etmektedir.

En‘âm 6/7, Ra‘d 13/7, İsrâ’ 17/90, Furkân 25/7-8 ve Müddessir 74/52 gibi âyetlerde de “müşriklerin Hz. Peygamber’den mucize istekleri” konusunda çeşitli bilgiler zikredilmektedir. Önemine binaen şu kadarını söylemekle yetinelim: Kâfirler Hz. Peygamber’e hitap ederek ona sıra dışı bir delil indirilmesi gerektiğini söyleyip duruyorlardı. Bu noktada Kur’ân’da çeşitli âyetlerde bilgiler zikredilmektedir.(57) Onların amacı Hz. Peygamber’i kendilerince zor duruma düşürmekti. Bu bağlamda istekleri arasında daha önce yorumunu yaptığımız En‘âm 6/8, ayrıca Furkân 25/7 ve 21’de geçtiği gibi “melek”, Hûd 11/12’de ise “bir hazine indirilmesi” yer almaktaydı. Yûnus 10/15-16, Ra‘d 13/31 ve İsrâ’ 17/90-93 gibi âyetlerde de onların çok daha farklı ve imkânsız istekleri dile getirilmektedir.

A‘râf 7/203’te de zikredildiği üzere, mucize isteğinin cevabını bizzat Yüce Allah vermekte veya verdirmektedir. Âyet şöyledir: “Onlara (istedikleri) bir delil (mucize) getirmediğin zaman ‘(Ötekiler gibi) onu da derleyip getirseydin ya/onu da getirseydin ya!’ derler. De ki: Ben, sadece Rabbimden bana vahyedilene uyuyorum. Bu (Kur’an da), Rabbinizden gelen (ve kendileriyle gerçekler görünen) basîretlerdir (gözlerdir); ayrıca inanan bir toplum için yol gösterme ve merhamet tecellisidir.” Hz. Peygamber vahyi kendiliğinden üretmiyordu ki bu isteği de o yerine getirsin.

İnkârcıların delil, yani mucize isteklerinin karşısında cevabı bizzat Yüce Allah vermekte ve şöyle buyurmaktadır:

2. قُلْ اِنَّ اللّٰهَ قَادِرٌ عَلٰىٓ اَنْ يُنَزِّلَ اٰيَةً وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “De ki: Şüphesiz ki ayet (mucize) indirmeye gücü yeten Allah’tır. Fakat onların çoğu bilmezler.” Yüce Allah Hz. Peygamer’den mucize isteyenlere cevabı kendisi verdirmekte, bu noktada sıra dışı âyet indirmeye sadece kendisinin gücünün yeteceğini, fakat insanların çoğunun bunu bilmediğini haber vermektedir. Âyette insanların bilmediği ifade edilen şey, delillere inanmamaları durumunda dünyada helak edilecekleri gerçeği de olabilir. Mucize istenmesine rağmen eğer inanmazlarsa helak edilecekleri de İsrâ’ 17/59’da beyan edilmektedir.

Yüce Allah kâfirlerin Hz. Peygamber’in risaletiyle ilgili delil isteğinde bulunduklarını beyan etmektedir. Yeni delil aramanın bir anlamının bulunmadığı, ‘Ankebût 29/50-51’de belirtildiği gibi Kur’ân’ın bu konuda yeterli olduğu ve istedikleri türden deliller (mucizeler) getirmenin sadece Yüce Allah’a ait olduğu şu şekilde ifade edilmektedir: “Ona Rabbinden (başkaca) deliller (mucizeler) indirilmeli değil miydi? derler. De ki: Deliller (mucizeler) ancak Allah’ın katındadır. Ben ise sadece apaçık bir uyarıcıyım. Kendilerine okunup aktarılmakta olan Kitab’ı sana indirmemiz onlara yetmemiş mi? Elbette iman eden bir kavim için onda rahmet ve ibret vardır.” Bu âyette sıra dışı delil olarak Kur’ân’ın yeterli, başka arayışların anlamsız olduğu bildirilmektedir.

Bu noktada verilen bir başka cevap ise İsrâ’ 17/59’da şöyledir: “Bizi, deliller (mucizeler) göndermekten alıkoyan tek şey, öncekilerin onları yalanlamış olmasıdır. Nitekim Semûd kavmine de aydınlatıcı ve ibretlerle dolu bir delil (mucize) olmak üzere bir dişi deve vermiştik. Onlar ise, (bu deveyi boğazladıkları için) zalim oldular. Oysa biz, âyetleri ancak korkutmak için göndeririz.” Âyette de belirtildiği gibi, öncekilerin yalanlamış olması yeni deliller ve mucizeler gönderilmemesinin bir başka nedeni olarak beyan edilmektedir.

Yûnus 10/15-16’da Hz. Peygamber’den vahyi değiştirmesi veya başka bir Kur’ân getirmesi istediğinde bunu yapmasının mümkün olmadığı şu şekilde beyan edilmektedir: “De ki: Eğer Allah dileseydi onu size okuyamazdım, Allah da onu size bildirmezdi. Ben bundan önce bir ömür boyu içinizde durmuştum. Hâla akıl erdiremiyor musunuz?” İşte gerek mucize istekleri, gerekse vahiy ile ilgili ortaya konulan talepler bu âyette ele alınmakta ve Hz. Peygamber’in böyle bir şeyi yapmasının imkânsız olduğu beyan edilmektedir. Ra‘d 13/7’de ise bu cevap “Sen sadece bir uyarıcısın; nitekim her kavmin bir hidayet çağrıcısı vardır” şeklinde verilmektedir. Hûd 11/12 ve ‘Ankebût 29/50’de de aynı doğrultuda bilgiler zikredilmektedir.

ıv. Canlıların Birer Ümmet Oluşu

وَمَا مِنْ دَآبَّةٍ فِي الْاَرْضِ وَلَا طَآئِرٍ يَط۪يرُ بِجَنَاحَيْهِ اِلَّآ اُمَمٌ اَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ اِلٰى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ “Yerde yürüyen canlılar ve (gökte) iki kanadıyla uçan kuşlardan ne varsa hepsi ancak sizin gibi topluluklardır. Biz o kitapta hiçbir şeyi eksik bırakmadık. Sonra sadece Rablerinin huzurunda toplanacaklardır.”

Âyetteki وَمَا مِنْ دَآبَّةٍ ve mâ min dâbbetin ifadesi “hiçbir canlı yoktur ki”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; وَلَا طَآئِرٍ ve lâ tâirin ifadesi “ve hiçbir kuş yoktur ki”; يَط۪يرُ yetîru fiili “uçar, uçmaktadır”;بِجَنَاحَيْهِ bicenahayhi ifadesi “onun kendi iki kanadıyla”; اِلَّآ اُمَمٌ illâ ümemun istisnası “ümmetler, topluluklar olmasınlar”; اَمْثَالُكُمْ emsâlüküm ifadesi “sizin misalleriniz şeklinde, (onlar da sizin gibi birer ümmettir, topluluktur)”; مَا فَرَّطْنَا mâ ferratnâ ifadesi “terk etmedik, eksik bırakmadık”; فِي الْكِتَابِ fi’l-kitâbi ifadesi “kitapta”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “hiçbir şeyi”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِلٰى رَبِّهِمْ ilâ rabbihim ifadesi “onların Rabbine, onların Rablerinin huzurunda”; يُحْشَرُونَ yuhşerûne edilgen fiili ise “toplanacaklar(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın canlılar âlemiyle ilgili eşsiz ve erişilmez gücü ile mahşerdeki toplanma gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا مِنْ دَآبَّةٍ فِي الْاَرْضِ وَلَا طَآئِرٍ يَط۪يرُ بِجَنَاحَيْهِ اِلَّآ اُمَمٌ اَمْثَالُكُمْ “Yerde yürüyen canlılar ve (gökte) iki kanadıyla uçan kuşlardan ne varsa hepsi ancak sizin gibi topluluklardır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’den delil (mucize) isteyenlere, bunun sadece kendisinin kontrolünde olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa esasında yeryüzünde debelenen bütün calıların da gökyüzünde uçuşan kuş türü kanatlıların da insanlar gibi birer ümmet yani topluluk olduğunu belirtmektedir. Kâinatta Yüce Allah’ın yarattığı ne varsa hepsinin birer mucize olduğu, dahası çevrede ve evrende mucize kapsamı dışında kalan hiçbir şey olmadığı da bu vesileyle ve dolaylı olarak ifade edilmiş olmaktadır.

a) Âyette geçen دَآبَّة dâbbeh kelimesi bu kalıpta yani tekil olarak 14, devâbb kalıbında çoğul olarak da 4 kez(58) geçmektedir. Genel manası ve kullanımı bu olsa da dâbbeh/devâbb kelimeleri bazen “insanlar”,(59) bazen insanlar dâhil “bütün canlılar”(60) manasına gelmekte, bazen de daha ayrıntılı veya özel bir mana vermektedir. Meselâ yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/38’de insanlar ve iki kanadıyla uçuşan kuşlar veya canlılar hariç “diğer canlılar”; Hacc 22/18’de insanlar hariç “diğer canlılar”; Neml 27/82’de mahşer şartlarında yaratılacak “yerin canlısı” veya “bizzat yeryüzünün canlandırılması”; Sebe’ 34/14’te ise “böcek” manasına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen دَآبَّة dâbbeh kelimesi, insanlar ve uçuşan canlılar hariç dört bacaklı evcil hayvanları da sürüngenleri de içermektedir.

b) Âyette geçen طَآئِرٍ يَط۪يرُ بِجَنَاحَيْهِ ifadesi “İki kanadıyla uçan kuş türü” manasına gelmekte, özelde elbette kuşları, ancak genel anlamda bütün uçuşan canlıları içermektedir. Zikri cüz’, irâde-i küll yani “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, burada kuşlar zikredilerek bütün uçuşan varlıkların kast edildiğini söylemekte herhangi bir hata olmasa gerektir.

c) Âyetteki اُمَمٌ اَمْثَالُكُمْ ümemun emsâlüküm ifadesi “sizin gibi ümmetler” demektir ki buradaki ümmetlerden kasıt topluluklar olmalıdır. Ümmet sözcüğü bilinen anlamda “toplum”, “millet”, “nesil” gibi anlamlara gelirken, burada sözü edilenler hayvanlar olduğu için onlara yönelik geçen اُمَم ümem kelimesini en iyi karşılık olarak “topluluk, mahlûk” kelimeleriyle ifade edebiliriz.(61) Yüce Allah âyette kullandığı مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarıyla birlikte cümleye vurgu manası katmakta ve bütün canlıların birer topluluk olduğunu vurgulamaktadır. Zaten Yüce Allah’ın “âlemlerin Rabbi oluşu”yla ilgili ifadelerde kast edilen kapsama bu varlıklar da dâhildir. Onların da kendilerine göre dünyaları, ayrı özellikleri vardır.

Yüce Allah bu ifadesiyle insanların bu dünyada tek başına yaşamadıklarını, hayatı başka varlıklarla paylaştıklarını unutmamaları gerektiğini öğretmeyi de amaçlamaktadır. Âyette sözü edilen canlıların da insanlar gibi birer ümmet oluşu, her canlının topraktan yaratılması, birer hayat sürmeleri, ömürlerinin bulunuşu, zamanı gelince tek tek ölmeleri veya süreleri dolunca nesillerinin tükenmesi vs. noktalarda insanlara benzetilmiş olabilirler.(62) Canlı hayata sahip olma noktasında her canlı türünün diğeriyle pek çok ortak yönü vardır ve âyette bu hususa dikkat çekilmiş olma ihtimali de etbette söz konusudur.

2. مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ اِلٰى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ “Biz o kitapta hiçbir şeyi eksik bırakmadık. Sonra sadece Rablerinin huzurunda toplanacaklardır.” Yüce Allah el-kitâb’da hiçbir şeyi eksik bırakmadığını, nihayet hepsinin O’nun huzurunda toplanacağını haber vermektedir.

a) مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ “Biz o kitapta hiçbir şeyi eksik bırakmadık.” Âyette geçen الْكِتَاب el-kitâb kelimesi bazı âlimlere göre “Levh-i Mahfûz” anlamına gelmektedir ve bağlam gereği bunun Yüce Allah’ın ezeli ilmini ifade ettiği anlaşılmaktadır.(63) Dahası, söz konusu kelimenin “ilâhî buyruk”, “ilâhî yasalar” gibi anlamları da elbette vardır. Başka bazı âlimler ise bu kelimeden maksadın “Kur’ân” olduğu kanaatindedirler.(64) Bu yorumlara da uygun olarak, âyetteki مَا فَرَّطْنَا mâ ferratnâ ifadesi “terk etmemek”, “eksik bırakmamak”, “ihmal etmemek”, “boşluk bırakmamak”, “geride bırakmamak”, “kusur işlememek”, “kuralsız bırakmamak” gibi anlamlar içermektedir.(65)

Konu eğer Levh-i Mahfûz veya ilâhi yasalar şeklinde yorumlanırsa, kitapta hiçbir şeyi eksik bırakılmamasında anlaşılamayacak herhangi bir şey yoktur. Çünkü her şeyin bilgisi Yüce Allah’tadır ve O yaptığı her şeyi bir yasaya göre şekillendirmektedir. Maksat eğer Kur’ân ise bu defa da Kur’ân’da hayata ve kâinata dair temel prensiplerin bulunduğu, çok önemli şeylerin orada eksik bırakılmadığı söylenebilir. Bu konuyu En‘âm 6/114’te ve A‘râf 7/52’de geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmeyeceğiz.

b) ثُمَّ اِلٰى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ “Sonra sadece Rablerinin huzurunda toplanacaklardır.” Âyetin sonunda yer alan bu ifadede sözü edilenler sûrenin ilk âyetlerinden itibaren konusu edilen “inkârcılar” ve elbette “inanan-inanmayan bütün insanlar”dır. Maksadı diğer bütün canlılar şeklinde anlamamızı gerektirecek herhangi bir zorunluluk söz konusu değildir. Gerçi âlimlerimizin büyük çoğunluğu bunu hayvanların da Yüce Allah’ın huzurunda toplanacakları, hatta “boynuzsuz koyunun boynuzludan hakkını alacağı”(66) şeklindeki rivayetlerden de delil getirerek savunmuşlardır.(67) Ancak bazı âlimlerimiz bunun temsili bir ifade olduğunu da beyan etmişlerdir.(68) Dahası, bu konuda âyetteki haşredilmenin ölüm manasına geldiği de belirtilmektedir.(69)

Hayvanların mahşerde diriltilmesi konusunu “(Kendilerinden korkulan) vahşî hayvanlar bir araya toplandığı zaman” mealindeki Tekvîr 81/5’te geniş bir şekilde ele alacağız. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Biz hayvanların bir araya toplanması konusunu “Âhiretle” değil de “Son Saat’le” ilişkili gördüğümüz için bu âyetin söz konusu yaklaşıma delil olamayacağı kanaatindeyiz. Ayrıca eğer sahih ise naklettiğimiz rivayette de meselenin kul hakkına riayetle ilgili bir sakındırma manasına geldiği açıktır. Çünkü koyunlar iradeli varlıklar olmadıkları için boynuzlu yaratılmaktan dolayı sorumlu tutulamazlar. Bütün bunlardan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette diriltilmesinden ve ilahi huzurda toplanmasından söz edilenlerin insanlar olduğu görüşünü benimsediğimizi belirtmeliyiz.

En‘âm 6/38’in sonundaki ثُمَّ اِلٰى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ “Sonra da Rablerinin huzurunda toplanacaklar” ifadesi, inkârcılara yönelik bir uyarıdır; çünkü kullanılan hüm “onlar” zamiri öncelikle “insanlar”ı ifade etmektedir. Âyetin içerisindeki küm zamirinin hüm şekline gelmesi bir “iltifat sanatı”(70) örneğidir. Hüm zamirinin, âyetteki dâbbeh, tâir ve ümem şeklindeki üç varlığın hepsini kapsaması da mümkündür; ancak, biz âyetin diğer âyetlerle bağlantısını kurarak anlaşılmasının daha doğru olduğunu düşünmekteyiz. Yüce Allah, bu âyetin öncesinde, yani En‘âm 6/36’da kalben ölü olanları dirilteceğini, sonunda Allah’a döndürüleceklerini beyan etmekte, En‘âm 6/37’de ise, inançsızların mucize istediklerini, ancak mucizeyi Yüce Allah’ın gönderebileceğini ve insanların çoğunun bu gerçeği bilmediklerini ifade etmektedir.

İşte bütün bu âyetlerde, konu ve kullanılan zamirler aynıdır ve inkârcılarla ilgilidir. Dolayısıyla En‘âm 6/38’deki “Rablerinin huzurunda toplanacaklar” cümlesinin de nankörlere yönelik olduğunu ifade etmek durumundayız. Mahşer sorgulamasında insanların her şeyden hesaba çekileceği hatırlatılmakta, diğer varlıklara yönelik davranışlarında daha duyarlı olmaları gerektiği kendilerine bildirilmektedir.

c) Sapkınlık ve Korkunç Sonu

Yüce Allah, sûrenin 39-41. âyetlerinde âyetleri yalanlayanların karanlıklarda sağır ve dilsiz olarak bocaladıklarını, bu gibileri Allah’ın sapıklıkta terk edeceğini, hak edip dileyenleri dosdoğru yola eriştireceğini bildirmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın azabı gelse veya o (Son) Saat gelip çatıverse, insanların Allah’tan başkasına yalvarmayacağı şu ifadelerle beyan edilmektedir: “Bilâkis yalnız O’na (Allah’a) yalvarırsınız. O da (kaldırılması için) kendisine yalvardığınız (belâyı) dilerse kaldırır ve siz ortak koştuğunuz şeyleri unutursunuz.”

ı. Dalalet ve Hidayet Kimlere Verilir?

وَالَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا صُمٌّ وَبُكْمٌ فِي الظُّلُمَاتِ مَنْ يَشَاِ اللّٰهُ يُضْلِلْهُ وَمَنْ يَشَاْ يَجْعَلْهُ عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Âyetlerimizi yalanlayanlar karanlıklar içinde kalmış sağır ve dilsizlerdir. Allah dilediğini/layık gördüğünü şaşırtır; dilediğini/layık gördüğünü de doğru yola iletir.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ كَذَّبُوا vellezîne kezzebû ifadesi “yalanlayanlar, yalnlamış olanlar”; بِاٰيَاتِنَا bi âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”; صُمّ summun kelimesi “sağır(dır)”; وَبُكْمٌ ve bükmun sözcüğü “ve dilsiz(dir)”;فِي الظُّلُمَاتِ fi’z-zulümâti kelimesi “karanlıklar içinde”; مَنْ يَشَاِ men yeşe’ ifadesi “kimi dilerse, dilediği kişiyi/layık gördüğü kişiyi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يُضْلِلْهُ yudlilhu fiili “onu saptırır”; وَمَنْ يَشَاْ ve men yeşe’ ifadesi “ve dilediğini/layık gördüğünü de”; يَجْعَلْهُ yec‘alhu fiili “onu yapar, kılar”; عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ ‘alâ sırâtın müstakîmin tamlaması ise “dosdoğru yol üzerinde” demektir.

Burada inkârcıların sapkınlıkları ile hak edenlerin dosdoğru yolda oluşları gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا صُمٌّ وَبُكْمٌ فِي الظُّلُمَاتِ “Âyetlerimizi yalanlayanlar karanlıklar içinde kalmış sağır ve dilsizlerdir.” Yüce Allah inkârcıların durumunu ortaya koymak üzere, onların cehalet karanlıklarında kalmış sağırlar ve dilsizler olduğunu beyan etmektedir. İnkârcıların “sağır olması” ilâhi mesajları duymak istememeleri, onlara kulak vermemeleri nedeniyledir. Hakka karşı “dilsiz oluşları” ise aslında farkına vardıkları gerçekleri söylememeleri, onları itiraf etmemeleridir. ,

İçinde bulundukları “karanlıklar”a gelince, bunlar da küfür, şirk, cehalet, şirk, inat, taklit, nefsi arzular ve ihtiraslar vs. şeklinde yorumlanabilir. Yüce Allah peygamberleri aracılığıyla gönderdiği prensiplerini yalanlayanları hakikatin karşısındaki sağırlar ve dilsizler şeklinde tanıtarak, bunun feci bir akıbetinin olacağını da devam eden cümlede dile getirmektedir.

2. مَنْ يَشَاِ اللّٰهُ يُضْلِلْهُ وَمَنْ يَشَاْ يَجْعَلْهُ عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Allah dilediğini/layık gördüğünü şaşırtır; dilediğini/layık gördüğünü de doğru yola iletir.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde “dalâlet ve hidayet” konusuna değinmekte ve kullarından dilediğini saptıracağını, yani onları sapıklıkta bırakacağını belirtmekte, dilediğini de dosdoğru yola ileteceğini haber vermektedir. “Hidâyet ve dalâlet” konusunu Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde ele aldığmız için burada detaya girmeyecek, önemine binaen sadece bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Kur’ân’da hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun şansa bırakılacak herhangi bir yönünden söz edilmemektedir. Yüce Allah isteyene yani layık gördüğüne hidayet verir, isteyeni, yani layık gördüğünü de sapıklıkta bırakır.(71) Yüce Allah’ın fasıklardan başkasını saptırmayacağı,(72) zalimleri sapkınlıkta bırakacağı,(73) zalimlere, fasıklara, kâfirlere, yalancı müsriflere ve yalancı nankörlere hidayet etmeyeceği açıkça ifade edilmektedir.(74) Sonuçta hidayet bir isteğin sonucudur.(75) İnsanoğlu irade özgürlüğüne sahip kılındığı için, isteği doğrultusunda dilerse istikamet sahibi olmaktan yana tercih koyar; dilerse şeytandan yana tavır koyar ve sonucuna da katlanır.

Bu genel bakışın yanında, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajını da bu âyetler ışığında anlamak durumundayız. Burada “Yüce Allah’ın dilediğini saptırması” ifadesi isteyen ve hak eden, yani layık gördüğü insanların bu durumlarını Yüce Allah’ın onaylaması demektir. Zira Yüce Allah, hak etmediği sürece kimseyi dalalete atmaz ve orada bırakmaz. Zaten âyetin ilk cümlesinde Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayan ve karanlıklar içindeki sağırlar ve dilsizlerden söz edildikten sonra bu cümleye yer verilmektedir. Anlaşılıyor ki Yüce Allah’ın burada sapkınlığına onay verdiği kişiler zaten Allah’ın âyetlerini yalanlayan inkârcılardır.

Yüce Allah’ın dilediğini “dosdoğru yol”a iletmesi de aynı şekilde düşünülmeli ve hak eden, kendileri akıllarını ve iradelerini kullanarak صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yol”u benimseyenler, yani Allah’ın layık gördüğü kişiler bu hak edişlerinin karşılığında o yola eriştirilecek ve orada kalacaklardır. Hem dalalette bırakmada hem de hidayete erdirmede Yüce Allah’ın kararı “sonuç”tur; bunun “sebeb”i ise kulun iradesidir.

Bu izaha göre Yüce Allah’ın dilediğini hidayete erdirmeye gücünün yetmeyeceği gibi bir düşünce kesinlikle akla gelmemelidir. En‘âm 6/35, 149, Yûnus 10/99 ve Hûd 11/118 gibi âyetlerde bu konuda açık bilgiler yer almaktadır. O’nun gücünün ve kudretinin yetmediği bir alan olamaz; ancak insan hayatı akıl ve iradesiyle imtihana bağlandığı için, onun ödüle veya cezaya muhatap kılınması iradesiyle tercih ettiği yola bağlanmıştır.

Kehf 18/29, Teğâbun 64/2, İnsân 76/3 gibi âyetlerde de belirtildiği üzere, insanoğlu dilerse şükredici mümin olur; dilerse küfredici nankör olur. Yüce Allah’ın dilemesiyle her şeyi yapabilmesine karşılık, hidayet ve dalalet konusunu kulun iradesiyle ilişkilendirmesi, kendi gücünün yetmemesinden değil, imtihan gereği kulun iradesine değer vermesindedir. Kul eğer mümin olursa mahşerde ödüle, küfrü tercih eder de nankörce yaşarsa azaba muhatap kılınır, vesselâm.

ıı. İnkârcıların Azaba Karşı Çaresizlikleri

قُلْ اَرَاَيْتَكُمْ اِنْ اَتٰيكُمْ عَذَابُ اللّٰهِ اَوْ اَتَتْكُمُ السَّاعَةُ اَغَيْرَ اللّٰهِ تَدْعُونَ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “De ki: Ne dersiniz; size Allah’ın azabı gelse veya o (Son) Saat size gelip çatıverse, Allah’tan başkasına mı yalvarırsınız? Doğru sözlü iseniz (söyleyin bakalım)!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَرَاَيْتَكُمْ eraeyteküm ifadesi “gördünüz mü, bana haber verin”;اِنْ اَتٰيكُمْ in etâküm fiili “eğer size gelirse”; عَذَابُ اللّٰهِ ‘azâbüllâhi tamlaması “Allah’ın azabı”; اَوْ اَتَتْكُمُ ev etetküm ifadesi “veya size ulaşırsa”; السَّاعَة es-sâ‘atü kelimesi “o (Son) Saat”; اَغَيْرَ اللّٰهِ eğayrallâhi ifadesi “Allah’ın dışında (birine) mi”; تَدْعُونَ ted‘ûne fiili “yalvaracaksınız”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi ise “doğru olanlar (iseniz), iddianızda doğru ve samimi kişiler (iseniz)” demektir.

Burada inkârcıların çaresizliklerini itiraf etmeleri için kendilerine sorulan bir soru gündeme getirilmektedir.

Âyetteki اَرَاَيْتَكُمْ eraeyteküm ifadesi “gördünüz mü”, “kendinizi düşündünüz mü hiç”, “bana haber verin”, “söyleyin bakalım” gibi anlamlar içermekte, muhatapların kendi durumlarını iyiden iyiye düşünüp muhakeme etmeleri gerektiğini ortaya koymaktadır. Bu kelimenin metin yapısı bağlamında kâf harfinin ziyade oluşu veya muhataplık manası verdiğiyle ilgili çeşitli açıklamalar yapıldığını hatırlatmak istiyoruz.(76)

Yüce Allah işte bu ifadeyi kullanarak Hz. Peygamber’in muhataplarına iki şey sormasını emretmektedir. Buna göre, Mekkeli müşriklere hitap ederek kendilerine Yüce Allah’ın azabının dünyada gelmesi veya Son Saat’in kendilerine aniden gelip çatması durumununda Allah’tan başkasına mı yalvarıp yakaracaklarını sormasını istemektedir. Eğer inanç ve iddialarında samimi iseler bu sorulara doğru cevap vermeleri onlardan istenmektedir.

Onlara geleceği beyan edilen Yüce Allah’ın “azabı”ndan kasıt, önceki kavimlerde olduğu gibi inkârcıların çeşitli şekillerde dünyada helak edilmeleridir. Yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm sûresinin 31. âyetinde “Nihâyet Son Saat onlara ansızın gelip çatınca” buyrulduğu için, burada da maksat Son Saat’in “aniden” gelişini hatırlatmaktır.

Yüce Allah sözünü ettiği bu iki durumda da samimiyetle cevap vermelerini istemekte ve gerçekten o esnada azabı kaldırması için kendisinden başkasına mı yalvaracaklarını sordurmaktadır. Vicdanlarına hitap ederek böyle bir durumda Allah’tan başkasına yalvarıp yakarmayacakları sorgulanmak istenmektedir. Âyetin sonundaki اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ in küntüm sâdikîne ifadesi, muhatapların kendilerini tekrar tekrar kontrol etmeleri gerektiğini ortaya koyan pekiştirici bir mesaj vermektedir.

ııı. Allah’a Yalvarış ve O’nun Mukabelesi

بَلْ اِيَّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ مَا تَدْعُونَ اِلَيْهِ اِنْ شَآءَ وَتَنْسَوْنَ مَا تُشْرِكُونَ “(Gizlediğinizin) aksine yalnız O’na (Allah’a) yalvarırsınız. O da (kaldırılması için) kendisine yalvardığınız (belâyı) dilerse kaldırır ve siz ortak koştuğunuz şeyleri unutursunuz.”

Âyetteki بَلْ bel edatı “bilakis, esasında”; اِيَّاهُ iyyâhu ifadesi “sadece ve sadece O’na”; تَدْعُونَ ted‘ûne fiili “yalvaracaksınız, dua edeceksiniz”;فَيَكْشِفُ fe yekşifu fiili “ve kaldıracak, açacak”; مَا تَدْعُونَ mâ ted‘ûne ifadesi “dua ettiğinizi, yalvardığınız şeyi”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona, kendisine”; اِنْ شَآءَ in şâe ifadesi “dilerse”; وَتَنْسَوْنَ ve tensevne fiili “ve unutursunuz”; مَا تُشْرِكُونَ mâ tüşrikûne ifadesi ise “ortak koştuunuz, şirk koştuğunuz şeyleri” demektir.

Burada inkârcıların sıkıntılı durumlarında sadece Yüce Allah’a yalvardıkları, koştukları ortakları unuttukları gündeme getirilmektedir. Böyle yalancı ve dönek bir tutum takınacakları En‘âm 6/63’te de beyan edilmektedir.

Yüce Allah inkârcı insanların sıkıntılı zamanlarında kendisine dua ettiklerini beyan ederek, inkârcıların itiraf etmedikleri gerçeği kendisi hatırlatmakta ve sadece kendisine yalvarıp yakardıklarını âyetteki devrik cümle ile ortaya koymaktadır.

Âyette geçen بَلْ bel edatı durumun onların gizlediklerinin aksine olduğunu ifade etmekte, ayrıca اِيَّاهُ iyyâhu ifadesinin تَدْعُونَ ted‘ûne fiilinden öne alınması da manaya hasr/kasr yani “vurgu” katmaktadır. Zaten bu durumlarda inkârcıların taptıkları diğer putları unuttuklarını söylemesi de bu manayı gerektirmektedir. Yüce Allah dilemesi durumunda inkârcıların sıkıntılı zamanlarda kendisine yalvarmalarını karşılıksız bırakmayabileceğini, sıkıntılarını onlardan açıp giderebileceğini, kendilerini ferahlatabileceğini(77) de âyette hatırlatmaktadır.

Nahl 16/53, ‘Ankebût 29/65, Rûm 30/33, Lokmân 31/32 ve Zümer 39/8 ve 49’da inkârcı nankörlere herhangi bir sıkıntı dokunduğunda “yalnızca Yüce Allah’a yönelenerek yalvarıp O’na dua ettikleri” bildirilmektedir. Bu bağlamda Yûnus 10/12’de de şöyle buyrulmaktadır: “(İnkârcı) insana bir sıkıntı dokunduğu zaman, yan yatarak, oturarak veya ayakta durarak (o zararın giderilmesi için) bize dua eder. Fakat biz ondan sıkıntısını kaldırınca, sanki kendisine dokunan bir sıkıntıdan ötürü bize dua etmemiş gibi geçip gider. İşte böylece haddi aşanlara yapmakta oldukları şeyler güzel gösterilmiştir.”

Benzer bir mesaj içermesi bakımından Yûnus 10/22’yi de burada zikretmek istiyoruz: “Sizi karada ve denizde gezdiren O’dur. Hatta siz gemilerde bulunduğunuz, gemiler de içindekileri tatlı bir rüzgârla alıp götürdükleri ve (yolcular) bu yüzden neşelendikleri zaman, ona (gemiye) şiddetli bir fırtına gelip çatar; her yerden onlara dalgalar hücum eder ve onlar çepeçevre kuşatıldıklarını anlarlar da işte o zaman) dini yalnız Allah’a halis kılarak ‘Andolsun eğer bizi bundan kurtarırsan mutlaka şükredenlerden olacağız’ diye Allah’a yalvarırlar.”

İnkârcı insanlar ne kadar aciz olduklarını fark edemedikleri için Yüce Allah’a karşı gelmekte ve O’nun emir ve yasaklarına itibar etmemektedirler. İnsanların acziyeti başlarına bir sıkıntı geldiğinde görülmekte ve her haliyle Yüce Allah’a yalvarıp yakarmaktan geri durmadıkları bildirilmektedir. Sıkıntı olmadığı zamanlarda kendisine tapındıkları varlıkların etkin olmadığını ve Yaratıcı kudrete karşı son derece çaresiz olduklarını bildikleri için, Yüce Allah’tan başka herhangi bir varlığa yalvarmayı veya onlardan yardım istemeyi akıllarının ucundan dahi geçirmemektedirler.

Bu konuda İsrâ’ 17/67’de şu bilgiler yer almaktadır: “Denizde başınıza bir sıkıntı geldiğinde (bir tehlike ile karşılaştığınızda), O’ndan başka yalvardıklarınız kaybolup gider.” Bu âyette sözü edilen “kaybolup gitme”, tapanların zihninden putların kaybolması yani unutulmaları manasına gelmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan وَتَنْسَوْنَ مَا تُشْرِكُونَ “Ortak koştuklarınızı unutursunuz” ifadesi de aynı manayı içermektedir.

Dipnotlar

• 1 - En‘âm 6/31, 154; Yûnus 10/7, 11, 15, 45; Ra‘d 13/2; Kehf 18/105, 110; Furkân 25/21; ‘Ankebût 29/5, 23; Rûm 30/8; Secde 32/10; Fussılet 41/54. 2 - En‘âm 6/130; A‘râf 7/51, 147; Mü’minûn 23/33; Rûm 30/16; Secde 32/14; Zümer 39/71; Câsiye 45/34. 3 - Furkân 25/40. 4 - Nebe’ 78/27.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/154 Yûnus 10/7 Yûnus 10/11 Yûnus 10/15 Yûnus 10/45 Ra‘d 13/2 Kehf 18/105 Kehf 18/110 Furkân 25/21 ‘Ankebût 29/5 ‘Ankebût 29/23 Rûm 30/8 Secde 32/10 Fussilet 41/54 En‘âm 6/130 A‘râf 7/51 A‘râf 7/147 Mü'minûn 23/33 Rûm 30/16 Secde 32/14 Zümer 39/71 Câsiye 45/34 Furkân 25/40 Nebe' 78/27
• 5 - Necm 53/24; Müddessir 74/53.
  • Necm 53/24 Müddessir 74/53
• 6 - En‘âm 6/31, 40; A‘râf 7/187; Yûsuf 12/107; Hıcr 15/85; Nahl 16/77; Kehf 18/21, 36; Meryem 19/75; Tâhâ 20/15; Enbiyâ’ 21/49; Hacc 22/1, 7, 55; Furkân 25/11; Rûm 30/12, 14, 55; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Sebe’ 34/3; Mü’min 40/46, 59; Fussılet 41/47, 50; Şûrâ 42/17, 18; Zuhruf 43/61, 66, 85; Câsiye 45/27, 32; Muhammed 47/18; Kamer 54/1, 46; Nâzi‘ât 79/42. 7 - A‘râf 7/34; Tevbe 9/117; Yûnus 10/45, 49; Nahl 16/61; Rûm 30/55; Sebe’ 34/30; Ahkâf 46/35.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/40 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Hicr 15/85 Nahl 16/77 Kehf 18/21 Kehf 18/36 Meryem 19/75 Tâhâ 20/15 Enbiyâ 21/49 Hacc 22/1 Hacc 22/7 Hacc 22/55 Furkân 25/11 Rûm 30/12 Rûm 30/14 Rûm 30/55 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Sebe' 34/3 Mü'min 40/46 Mü'min 40/59 Fussilet 41/47 Fussilet 41/50 Şûrâ 42/17 Şûrâ 42/18 Zuhruf 43/61 Zuhruf 43/66 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Câsiye 45/32 Muhammed 47/18 Kamer 54/1 Kamer 54/46 Nâzi‘ât 79/42 A‘râf 7/34 Tevbe 9/117 Yûnus 10/45 Yûnus 10/49 Nahl 16/61 Rûm 30/55 Sebe' 34/30 Ahkâf 46/35
• 8 - En‘âm 6/31, 47; A‘râf 7/95, 187; Yûsuf 12/107; Enbiyâ’ 21/40; Hacc 22/55; Şu‘arâ’ 26/202; ‘Ankebût 29/53; Zümer 39/55; Zuhruf 43/66; Muhammed 47/18. 9 - Âl-i İmrân 3/156; En‘âm 6/61; Enfâl 8/36; Meryem 19/39; Yâsîn 36/30; Zümer 39/56; Hâkka 69/50. 10 - Zemahşerî, age., IV, 13.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/47 A‘râf 7/95 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Enbiyâ 21/40 Hacc 22/55 Şu‘arâ 26/202 ‘Ankebût 29/53 Zümer 39/55 Zuhruf 43/66 Muhammed 47/18 Âl-i İmrân 3/156 En‘âm 6/61 Enfâl 8/36 Meryem 19/39 Yâsîn 36/30 Zümer 39/56 Hâkka 69/50
• 11 - Âl-i İmrân 3/156; Enfâl 8/36; 12 - Hâkka 69/50. 13 - Meryem 19/39. 14 - Bakara 2/167; Fâtır 35/8. 15 - En‘âm 6/31; Zümer 39/56. 16 - Semerkandî, age., I, 443; Taberî, age., VII, 179; Zemahşerî, age., II, 16.
  • Âl-i İmrân 3/156 Enfâl 8/36 Hâkka 69/50 Meryem 19/39 Bakara 2/167 Fâtır 35/8 En‘âm 6/31 Zümer 39/56
• 17 - Semerkandî, age., I, 443. 18 - Nisâ’ 4/22, 38, 97, 115; Mâide 5/66; En‘âm 6/31, 136; A‘râf 7/177; Tevbe 9/9; Nahl 16/35, 59; İsrâ’ 17/32; Kehf 18/29; Tâhâ 20/101; Furkân 25/66; Şu‘arâ’ 26/173; Neml 27/58; ‘Anklebût 29/4; Sâffât 37/177; Câsiye 45/21; Feth 48/6; Mücâdile 58/15; Münâfikûn 63/2.
  • Nisâ 4/22 Nisâ 4/38 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/66 En‘âm 6/31 En‘âm 6/136 A‘râf 7/177 Tevbe 9/9 Nahl 16/35 Nahl 16/59 İsrâ 17/32 Kehf 18/29 Tâhâ 20/101 Furkân 25/66 Şu‘arâ 26/173 Neml 27/58 ‘Ankebût 29/4 Sâffât 37/177 Câsiye 45/21 Fetih 48/6 Mücâdele 58/15 Münâfikûn 63/2
• 19 - Mâide 5/57, 58; En‘âm 6/32, 70; A‘râf 7/51; ‘Ankebût 29/64; Muhammed 47/36; Hadîd 57/20. 20 - En‘âm 6/32, 70; A‘râf 7/51; Enbiyâ’ 21/17; ‘Ankebût 29/64; Lokmân 31/6; Muhammed 47/36; Hadîd 57/20; Cum‘a 62/11.
  • Mâide 5/57 Mâide 5/58 En‘âm 6/32 En‘âm 6/70 A‘râf 7/51 ‘Ankebût 29/64 Muhammed 47/36 Hadîd 57/20 En‘âm 6/32 En‘âm 6/70 A‘râf 7/51 Enbiyâ 21/17 ‘Ankebût 29/64 Lokmân 31/6 Muhammed 47/36 Hadîd 57/20 Cum‘a 62/11
• 21 - Bakara 2/44, 76; Âl-i İmrân 3/65; En‘âm 6/32; Arâf 7/163; Yûnus 10/16; Hûd 11/51; Yûsuf 12/109; Enbiyâ’ 21/10, 67; Mü’minûn 23/80; Kasas 28/60; Sâffât 37/138;
  • Bakara 2/44 Bakara 2/76 Âl-i İmrân 3/65 En‘âm 6/32 A‘râf 7/163 Yûnus 10/16 Hûd 11/51 Yûsuf 12/109 Enbiyâ 21/10 Enbiyâ 21/67 Mü'minûn 23/80 Kasas 28/60 Sâffât 37/138
• 22 - Semerkandî, age., I, 444; Taberî, age., VII, 180-182; Zemahşerî, age., II, 18.
• 23 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 24 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 25 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4. 26 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 27 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 28 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 29 - Dühân 44/14. 30 - Sâd 38/4. 31 - Mutaffifûn 83/32. 32 - Sebe’ 34/43. 33 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 34 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 35 - Müddessir 74/24. 36 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 37 - Furkân 25/4-6. 38 - Tekvîr 81/25. 39 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 40 - Hâkka 69/41-42. 41 - Târık 86/14.
  • Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 42 - En‘âm 6/33; A‘râf 7/51; Hûd 11/59; Nahl 16/71; Neml 27/14; ‘Ankebût 29/47, 49; Lokmân 31/32; Mü’min 40/63; Fussılet 41/15, 28; Ahkâf 46/26. 43 - Semerkandî, age., I, 444.
  • En‘âm 6/33 A‘râf 7/51 Hûd 11/59 Nahl 16/71 Neml 27/14 ‘Ankebût 29/47 ‘Ankebût 29/49 Lokmân 31/32 Mü'min 40/63 Fussilet 41/15 Fussilet 41/28 Ahkâf 46/26
• 44 - Âl-i İmrân 3/184; En‘âm 6/33-34, 66, 147-148; A‘râf 7/64, 92, 96, 101; Yûnus 10/39, 41, 73, 74; Hûd 11/27; Yûsuf 12/110; Hıcr 15/80; Nahl 16/113; İsrâ’ 17/59; Hacc 22/42, 44; Mü’minûn 23/24-26, 33-39, 44, 48; Furkân 25/37; Şu‘arâ 26/105, 117, 123, 139, 141, 160, 176, 189; ‘Ankebût 29/18, 37; Sebe’ 34/45; Fâtır 35/4, 25, 45; Yâsîn 36/14; Sâffât 37/127; Sâd 38/4, 12, 14; Zümer 39/25; Mü’min 40/5, 70; Fussılet 41/43; Kâf 50/12, 14; Tûr 52/52; Kamer 54/3, 9, 18, 23, 25, 33; Mülk 67/9, 18; Hâkka 69/4; Şems 91/11, 14.
  • Âl-i İmrân 3/184 En‘âm 6/34 En‘âm 6/66 En‘âm 6/148 A‘râf 7/64 A‘râf 7/92 A‘râf 7/96 A‘râf 7/101 Yûnus 10/39 Yûnus 10/41 Yûnus 10/73 Yûnus 10/74 Hûd 11/27 Yûsuf 12/110 Hicr 15/80 Nahl 16/113 İsrâ 17/59 Hacc 22/42 Hacc 22/44 Mü'minûn 23/26 Mü'minûn 23/39 Mü'minûn 23/44 Mü'minûn 23/48 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/105 Şu‘arâ 26/117 Şu‘arâ 26/123 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/141 Şu‘arâ 26/160 Şu‘arâ 26/176 Şu‘arâ 26/189 ‘Ankebût 29/18 ‘Ankebût 29/37 Sebe' 34/45 Fâtır 35/4 Fâtır 35/25 Fâtır 35/45 Yâsîn 36/14 Sâffât 37/127 Sâd 38/4 Sâd 38/12 Sâd 38/14 Zümer 39/25 Mü'min 40/5 Mü'min 40/70 Fussilet 41/43 Kâf 50/12 Kâf 50/14 Tûr 52/52 Kamer 54/3 Kamer 54/9 Kamer 54/18 Kamer 54/23 Kamer 54/25 Kamer 54/33 Mülk 67/9 Mülk 67/18 Hâkka 69/4 Şems 91/11 Şems 91/14
• 45 - Taberî, age., VII, 183; Zemahşerî, age., II, 18.
• 46 - Semerkandî, age., I, 444; Taberî, age., VII, 183; Zemahşerî, age., II, 18.
• 47 - Zemahşerî, age., II, 18. 48 - Semerkandî, age., I, 444.
• 49 - Semerkandî, age., I, 445. 50 - Taberî, age., VII, 184.
• 51 - Benzer mesajlar için bk. En‘âm 6/35, 107, 149; Yûnus 10/99; Hûd 11/118-119; Ra‘d 13/31; Nahl 16/9, 93; Secde 32/13.
  • En‘âm 6/35 En‘âm 6/107 En‘âm 6/149 Yûnus 10/99 Hûd 11/119 Ra‘d 13/31 Nahl 16/9 Nahl 16/93 Secde 32/13
• 52 - Semerkandî, age., III, 131; Taberî, age., XXIII, 27. 53 - Zemahşerî, age., IV, 26.
• 54 - Semerkandî, age., I, 445; Taberî, age., VII, 186; Zemahşerî, age., II, 19.
• 55 - Râzî, age., XII, 171. 56 - Bakara 2/28, 46, 156, 245, 281; Âl-i İmrân 3/55, 83; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 56, 70; Hûd 11/4, 34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/15, 23; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/77; Fussılet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; ‘Alak 96/8.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/46 Bakara 2/156 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/56 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 ‘Alak 96/8
• 57 - En‘âm 6/37; Yûnus 10/20; Ra‘d 13/27; ‘Ankebût 29/50.
  • En‘âm 6/37 Yûnus 10/20 Ra‘d 13/27 ‘Ankebût 29/50
• 58 - Enfâl 8/22, 55; Hacc 22/18; Fâtır 35/28. 59 - Enfâl 8/22, 55; Hûd 11/56; Nahl 16/61; Fâtır 35/45. 60 - Bakara 2/164; Hûd 11/6; Nahl 16/49; Nûr 24/45; ‘Ankebût 29/60; Lokmân 31/10; Şûrâ 42/29; Câsiye 45/4.
  • Enfâl 8/22 Enfâl 8/55 Hacc 22/18 Fâtır 35/28 Enfâl 8/22 Enfâl 8/55 Hûd 11/56 Nahl 16/61 Fâtır 35/45 Bakara 2/164 Hûd 11/6 Nahl 16/49 Nûr 24/45 ‘Ankebût 29/60 Lokmân 31/10 Şûrâ 42/29 Câsiye 45/4
• 61 - Taberî, age., VII, 188.
• 62 - Semerkandî, age., I, 446; Zemahşerî, age., II, 20.
• 63 - Zemahşerî, age., II, 20. 64 - Semerkandî, age., I, 446. 65 - Semerkandî, age., I, 446; Zemahşerî, age., II, 20.
• 66 - Müslim, Birr, 60; Tirmizî, Kıyâmet, 2; Ahmed b. Hanbel, I, 72; II, 235, 323. 67 - Zemahşerî, age., II, 20. 68 - Semerkandî, age., I, 446. 69 - Taberî, age., VII, 188.
• 70 - “İltifat sanatı”, Arapçada bir amacı gerçekleştirmek, yani muhatabın zihnini dinç tutmak için, bir hitabın başka bir hitaba dönüştürülmesidir. Bunun için zamir geçişi sağlanır. Siz-onlar; Ben-o gibi.
• 71 - İbrâhim 14/4. 72 - Bakara 2/26. 73 - İbrâhim 14/27. 74 - Bakara 2/258, 264; Âl-i İmrân 3/86; Mâide 5/51, 67, 108; En‘âm 6/144; Tevbe 9/19, 24, 37, 80, 109; Nahl 16/37, 107; Kasas 28/50; Rûm 30/29; Zümer 39/3; Mü’min 40/28; Ahkâf 46/10; Saff 61/5, 7; Cum‘a 62/5; Münâfikûn 63/6; Müddessir 74/31. 75 - Hacc 22/16.
  • İbrâhîm 14/4 Bakara 2/26 İbrâhîm 14/27 Bakara 2/258 Bakara 2/264 Âl-i İmrân 3/86 Mâide 5/51 Mâide 5/67 Mâide 5/108 En‘âm 6/144 Tevbe 9/19 Tevbe 9/24 Tevbe 9/37 Tevbe 9/80 Tevbe 9/109 Nahl 16/37 Nahl 16/107 Kasas 28/50 Rûm 30/29 Zümer 39/3 Mü'min 40/28 Ahkâf 46/10 Saff 61/5 Saff 61/7 Cum‘a 62/5 Münâfikûn 63/6 Müddessir 74/31 Hacc 22/16
• 76 - Semerkandî, age., I, 447; Taberî, age., VII, 190-191; Zemahşerî, age., II, 21.
• 77 - Taberî, age., VII, 191.