Secde Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 30 âyetten oluşan, adını 15. âyette geçen “secdeler halinde” anlamındaki سُجَّد sücced kelimesinden alan Secde sûresi, inişe göre 57, resmî sıralamada ise 32. sûredir.

Secde sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Lokmân sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûre de mukatta‘a harfleriyle başlamaktadır. Her iki sûrenin temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. Her iki sûrede de kâinat kitabının âyetlerine gönderme yapılmaktadır.

Secde sûresi, vahyin ilâhî kaynaklı oluşu, Hz. Peygamber’in vahyi kendiliğinden uydurmadığı, Nebî (as)’ın Mekkelileri uyarmak için görevlendirildiği, kâinatın yaratılışı hakkındaki temel sistemi, Yüce Allah’ın her şeyi hakkıyla bildiğini, insanoğlunun yaratılışının çamurdan başladığını ve bir süreç halinde gerçekleşmesinin devam ettiği, çeşitli donanımlara sahip kılındığı beyanına yer verilmektedir.

10. âyetten itibaren, ölüm meleği gelince herkesin Yüce Allah’a döndürüleceği, korkuları ve mahcubiyetleri nedeniyle cehennemliklerin mahşerde başlarının öne eğik olacağı, özür dileyecekleri, azgın insan ve cinlerin cehennemi dolduracağı beyan edilmektedir.

15. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın âyetlerine gerçek iman edenlerin derin bir boyun büküş içerisinde, secde ve tesbihler halinde bulundukları, geceleri yataklarından ayrıldıkları, korku ve ümit içerisinde dua ettikleri, infak ahlakını kuşandıkları ele alınmaktadır. Ayrıca hiçbir canın mahşerde kendisi için ne tür göz aydınlıklarının gizlendiğini bilemeyeceği, müminlerin kâfirlerle bir tutulamayacağı, müminlerin cennete, yoldan çıkanların ise cehenneme gireceği, inkarcıların gerçeğe geri dönmeleri için dünyada çeşitli şekillerde azaba uğratılacağı bildirilmektedir. 23. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’ya kitap verildiği, çeşitli önderlerin hidayete davet ettikleri, mahşerde insanlar arasında kesin hükmün verileceği, azgınların helak edildiği, yerlerinde yeller estiği beyan edilmektedir.

27. âyetten itibaren, yağmurun toprakta oluşturduğu değişim ve tarım ürünleri meydana getirmesi gibi konular ele alınmakta, sûrenin sonunda ise alaycılık edenlere mahşerdeki imanlarının fayda vermeyeceği, böylelerinden yüz çevirmenin gerekliliği ve akıbetlerinin beklenmesi mesajı ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 10-14. âyetlerinde müşriklerin diriltilmeyi inkârlarını, ölünce Allah’a döndürüleceklerini, suçluların boynu bükük kalacaklarını, dünyaya geri döndürülmek isteyeceklerini, ancak bunun reddedileceğini, sonuçta azabı hakettiklerini kendilerine söyleyeceğini haber vermektedir.

a) İnkâr ve Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 10-11. âyetlerinde âhirette yeni bir yaratılışla diriltilmeyi inkâr edenlerin şu ifadelerini nakletmektedir: “(Onlar) ‘Toprağın içinde kaybolduğumuz zaman, gerçekten (o vakit) biz mi yeni bir yaratılışta olacakmışız (biz mi yeniden yaratılacakmışız)?’ derler.” Buna karşılık aslında onların Rableriyle kavuşmayı inkar ettiklerini bildirmektedir.

Ardından, görevli ölüm meleğinin onları vefat ettirince Rablerine döndürülecekleri şu şekilde beyan edilmektedir: “De ki: Size vekil kılınan (bu konuda görevlendirilen) ölüm meleği sizi vefat ettirecek, sonra Rabbinize döndürüleceksiniz.”

ı. Diriltilmeyle Alay

وَقَالُوٓا ءَاِذَا ضَلَلْنَا فِي الْاَرْضِ ءَاِنَّا لَف۪ي خَلْقٍ جَد۪يدٍ بَلْ هُمْ بِلِقَآءِ رَبِّهِمْ كَافِرُونَ “(İnkârcılar) ‘Toprağın içinde kaybolduğumuz zaman biz mi yeni bir yaratılışta olacakmışız?’ derler. Doğrusu onlar Rablerine kavuşmayı inkâr edenlerdir.”

Âyetteki وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve (şöyle) demişlerdi”; ءَاِذَا ضَلَلْنَا eizâ dalelnâ sorusu “biz kaybolduğumuz zaman mı”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı kelimesi “arzda, toprakta”; ءَاِنَّا لَف۪ي خَلْقٍ جَد۪يدٍ einnâ lefî halkın cedîdin sorusu “yeni bir yaratılışta biz mi (tekrar yaratılacağız)”; بَلْ bel edatı “bilakis, doğrusu”; هُمْ hum zamiri “onlar”; بِلِقَآءِ bilikâi sözcüğü “karşılaşmayı”; رَبِّهِمْ rabbihim tamlaması “Rablerine”; كَافِرُون kâfirûne kelimesi ise “inkâr edenler(dir)” demektir.

Burada inkârcı müşriklerin mahşerde yeniden diriltilmeyle ilgili alaycı ifadeleri gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالُوٓا ءَاِذَا ضَلَلْنَا فِي الْاَرْضِ ءَاِنَّا لَف۪ي خَلْقٍ جَد۪يدٍ “(İnkârcılar) ‘Toprağın içinde kaybolduğumuz zaman biz mi yeni bir yaratılışta olacakmışız?’ derler.” Önceki âyetin sonundaki “Ne kadar da azınız şükrediyorsunuz” ifadesinin devamı olarak burada sözü edilenler de işte şükretmeyen inkârcı çoğunluktur.

Yüce Allah müşriklerin bir kısmının mahşerdeki diriltilmeyi inkâr ettiklerinden söz etmektedir. Âyette geçen ضَلَلْنَا dalelnâ fiili burada bilinen ve yaygın olarak kullanılan “sapmak” değil, konu toprağa gömülen ve toz toprak haline gelen bedenle ilgili olduğu için maksat “kaybolmak”, “silinmek”, “silinip gitmek” şeklinde anlaşılmalıdır.(1)

Onlara göre toprak olan bir bedenin yeniden diriltilmesi akla uzak bir durumdur. Halbuki Kâf 50/4’te de yer aldığı gibi, arz insan bedeninin tamamını değil, bir bölümünü eksiltmekte, yeniden yaratılmaya kaynak olacak bölümünü ise muhafaza etmektedir.

Kâf 50/3 ve 15’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, müşrikler mahşerde yaşanacak yeniden diriltilmeyi inkâr etmişler, bununla da kalmayıp bu inancı alay konusu edinmişlerdir. Yâsîn 36/77-78’de bunların alaycılıkları ve getirdikleri örneklere 79-83. âyetlerde çok esaslı üç örnek zikredilerek bu noktada tereddüdü bulunan bütün zamanların inkârcılarına susturucu cevaplar şu şekilde verilmektedir:

“De ki: ‘Onları ilk defa yoktan var eden diriltecektir. O, her türlü yaratmayı çok iyi bilendir.’ ‘Yeşil ağaçtan sizin için ateş çıkaran (yapan) da O’dur. İşte ondan tutuşturuyorsunuz.’ ‘Gökleri ve yeri yaratan (Allah), insanların benzerlerini (yeniden) yaratmaya kâdir değil midir? Elbette (kâdirdir). O, her türlü yaratabilendir; her şeyi hakkıyla bilendir.’ Bir şey istediği zaman O’nun durumu o şeye sadece ‘Ol’ demekten ibarettir. O da hemen olmaya başlar. Her şeyin hükümranlığı (yetkisi) elinde olan (Allah) ne kadar yücedir! Hepiniz sadece O’na döndürüleceksiniz.”

2. بَلْ هُمْ بِلِقَآءِ رَبِّهِمْ كَافِرُونَ “Doğrusu onlar Rablerine kavuşmayı inkâr edenlerdir.” Bu cümlenin başındaki بَلْ bel edatına “belli ki, aslında, aksine, doğrusu” gibi anlamlar verilebilir. Yüce Allah mahşerdeki diriltilmeyi inkâr edenlerin aslında Rableriyle karşılaşmaya, yani mahşere ve orada hesaba çekilmeye inanmadıklarını beyan etmektedir. “Yüce Allah’a kavuşmaya inanmamak”, O’nun huzuruna varmayı, orada hesaba çekilmeyi inkâr etmek demektir.

Yûnus 10/7 ve Furkân 25/21’de açıkladığımız gibi, Yüce Allah mahşerdeki diriltilmeyi inkâr edenlerin aslında Rableriyle karşılaşmaya, yani mahşere ve orada hesaba çekilmeye inanmadıklarını beyan etmektedir. “Allah’a kavuşmaya inanmamak”, O’nun huzuruna varmayı, orada hesaba çekilmeyi inkâr etmek demektir.

Nitekim konuyla ilgili âyetlerde “Allah’a kavuşmaya inanmama”nın(2) yanında, “mahşerle, âhiretle karşılaşmaya inanmamak”,(3) ayrıca “diriltilmeyi ummamak, ona inanmamak”(4) ve “hesabı kabul etmemek”(5) de vardır.

Mahşere inanmayanların inanmama sebebi, yargılanmaya inanmamaları ve âhiretten korkmamalarıdır.(6) Onlar azaptan da korkmadıkları için istedikleri haksızlıkları da rahatça yapmaktadırlar. Yüce Allah bu insan tipinin hem mahşer gerçeklerini yalanladıklarını, hem de hidayet yolunu tercih etmediklerini beyan ederek ziyana uğrama nedenlerini de ortaya koymuş olmaktadır.

Sanıldığı veya iddia edildiği gibi “Allah’a kavuşmayı dilemek” dünya ile değil, âhiretle ilgili bir kavramdır. Konuyu dünyevileştirenler buradan birtakım menfaat devşirmeye ve nemalanmaya çalışanlardır. Kişinin mahşerde Allah’a kavuşması için burada O’nun kitabına iman edip onu hayatına taşıması gerekmektedir. Dikkate alınması ve uygulanması gereken budur.

İşte bütün bunların sonucu olarak, yeniden diriltilmeyi inkâr edenlerin âhirete dair herhangi bir inançlarının ve korkularının bulunmadığını söylemek durumundayız;(7) mesele budur. Ayrıca bir ihtimal daha zikredebiliriz.

Buna göre müşriklerin bir bölümü âhirete inanmasına rağmen inkârcı görüntü vermektedirler. Bunun muhtemel sebebi ise mahşerde hesap vermeye yüzü olmadığı için mahşeri yok sayma gayretkeşliğidir. Bilinmelidir ki böyle bir durumun hiç kimseye hiçbir şekilde faydası olmayacaktır.

ıı. Vefat Ve Sonrası

قُلْ يَتَوَفّٰيكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذ۪ي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ اِلٰى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ “De ki: Size vekil kılınan (görevlendirilen) ölüm meleği sizi vefat ettirecek, sonra Rabbinize döndürüleceksiniz.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; يَتَوَفّٰيكُمْ yeteveffâküm fiili “sizi vefat ettirmektedir, öldürmektedir, öldürecektir”; مَلَكُ الْمَوْت melekü’l-mevti tamlaması “ölüm meleği”; الَّذ۪ي وُكِّلَ ellezî vükkile edilgen fiili “görevlendirilmiş olan”; بِكُمْ biküm ifadesi “size”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِلٰى رَبِّكُمْ ilâ rabbiküm tamlaması “sadece sizin Rabbinize”; تُرْجَعُونَ turce‘ûne edilgen fiili “döndürüleceksiniz” demektir.

Burada herkesin öleceği ve Yüce Allah’ın huzuruna çıkartılacağı gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ يَتَوَفّٰيكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذ۪ي وُكِّلَ بِكُمْ “De ki: Size vekil kılınan (görevlendirilen) ölüm meleği sizi vefat ettirecektir.” Bu ifade esasında “mutlaka öleceksiniz ve sonrasında da diriltileceksiniz” demektir. Yüce Allah yeniden diriltme işine, “sonra da Rabbinize döndürüleceksiniz” beyanıyla işaret etmektedir.

Âyetteki مَلَكُ الْمَوْت melekü’l-mevti tamlaması “ölüm meleği” demektir ve herkesle ilgili görevlendirilmiş bir meleğin bulunduğu anlaşılmaktadır. Buradaki الَّذ۪ي وُكِّلَ بِكُمْ “Size vazifeli kılınan” ifadesi, ölüm meleğinin bu işten gafil olmayacağına, ecel geldiğinde hiç kimsenin yakasını bırakmayacağına, çünkü bundan başka herhangi bir meşguliyetinin olmadığına, işinin sadece bu olduğuna işaret etmektedir.

Genelde ölüm meleğinin ismi Azrâîl olarak bilinmekte, ancak böyle bir isim Kur’ân’da yer almamaktadır. Bazı âyetlerde “ölüm meleği” değil de el-melâikeh “melekler”(8) veya rusül “elçiler”(9) kelimeleri geçmektedir. Bu durumda âyetler arasında herhangi bir anlam zıtlığından söz edilmemelidir. Belli ki bazı insanların canını özel bir melek alacakken, bir kısmınınkini ise bir grup melek alacaktır.

Melekler sistemin işleticileridir; gerçekte öldüren de dirilten de Yüce Allah’tır; zira Kur’ân’daki ahyâ/yuhyî, emâte/yumîtü fiilleri “öldürmek ve diriltmek” anlamında Yüce Allah’a nispet edilmektedir. Ayrıca yeteveffâ(10) ve netefeyenne(11) fiillerinin gerçek faili Yüce Allah’tır. Ayrıca Mâide 5/117’deki teveffeyte fiili de Yüce Allah’a nispet edilmektedir. Anlaşılıyor ki ya herkes için özel görevlendirilmiş bir ölüm meleği vardır ya da kişinin azgınlık durumuna göre onun canını bir grup özel görevli melek alacaktır.(12)

2. ثُمَّ اِلٰى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ “Sonra da sadece Rabbinize döndürüleceksiniz..” İnsanlar vefat ettirilince mahşer yolculuğu başlamış olacağı için bu işin sonu Yüce Allah’a döndürülmek olacaktır. Bir önceki âyette dile getirilen “Doğrusu onlar Rablerine kavuşmayı inkâr etmektedirler” ifadesi gereği, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin son cümlesinde işte bu inkârcılara seslenilmektedir. Yüce Allah’a kavuşmayı inkâr edenler elbette O’na döndürüleceklerdir.

Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, mahşer için yedi aşama yaşanacaktır. Bunlar “Diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve “cennete veya cehenneme sevk edilme” şeklinde yaşanacaktır.(13) Yorumuu yapmakta olduğumuz âyetin son cümlesinde de bu aşamaların üçüncüsü gündeme getirilmektedir.

b) Pişmanlıklar ve Bunlara Verilecek Cevaplar

Yüce Allah, sûrenin 12-14. âyetlerinde suçluların mahşerde Rablerinin huzurunda boynu bükük olacağını ve “Ey Rabbimiz! Gördük, işittik; bizi (dünyaya) geri gönder de iyi işler yapalım; artık kesin olarak inandık” diyeceklerini ve bu sıkıntılı durumun korkunç bir manzara oluşturacağını “keşke görseydin” ifadesiyle beyan etmektedir.

Ardından, dilemesi halinde dünyada onlara hidayet verebileceğini, ancak iradelerini kötülükten yana belirledikleri için cehennemi cinlerden ve insanlardan bir kısmıyla dolduracağını bildirmektedir.

Daha sonra, dünyada mahşerdeki buluşmayı unutmalarının ve işledikleri kötülüklerin karşılığında kendilerinin de azapta unutulacağı şu şekilde ifade edilmektedir: “(O gün onlara şöyle diyeceğiz:) Bu güne kavuşmayı unutmanızın karşılığını tadın! Doğrusu biz de sizi unuttuk; yaptıklarınızdan ötürü ebedî azabı tadın!”

ı. Mahcubiyet ve İtiraflar

وَلَوْ تَرٰىٓ اِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُوا رُؤُ۫سِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنَآ اَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا اِنَّا مُوقِنُونَ “O suçluların Rableri huzurunda başlarını öne eğecekleri ve ‘Rabbimiz! Gördük, duyduk; bizi (dünyaya) geri gönder de iyi işler yapalım; artık kesin olarak inananlarız!’ diyecekleri zamanı bir görsen!”

Âyetteki وَلَوْ تَرٰى ve lev terâ fiili “ve eğer görseydin”; اِذِ iz edatı “hani”; الْمُجْرِمُون el-mücrimûne kelimesi “suçlular”; نَاكِسُوا nâkisû fiili “eğenler(dir)”; رُؤُ۫سِهِمْ ru’ûsihim tamlaması “başlarını”;عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim ifadesi “onların kendilerinin Rabbinin katında”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اَبْصَرْنَا ebsarnâ fiili “gördük”; وَسَمِعْنَا ve semi‘nâ fiili “ve işittik”; فَارْجِعْنَا farci‘nâ duası “bizi geri gönder, geri döndür de”; نَعْمَلْ na‘mel fiili “yapalım”; صَالِحًا sâlihan kelimesi “salih amel, iyi iş(ler)”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; مُوقِنُون mûkınûne sözcüğü ise “kesin inananlar(ız)” demektir.

Burada suçluların mahşerdeki mahcubiyetleri ve özür beyanları gündeme getirilmektedir.

1.وَلَوْ تَرٰىٓ اِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُوا رُؤُ۫سِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ “O suçluların Rableri huzurunda başlarını öne eğecekleri zamanı bir görsen!” Sûrenin onuncu âyetinde dile getirildiği üzere, müşrikler öldükten sonra toprağın içerisinde kaybolunca mahşerde tekrar diriltileceklerini inkâr edip bununla alay etmişlerdi.

Yüce Allah işte bu alaycılara “suçlular” anlamında الْمُجْرِمُون el-mücrimûne adını vermekte ve o suçluların mahcup durumunu bu âyette hatırlatmaktadır. Bağlam gereği âyetteki suçluları “âhirette diriltilmeyi inkâr edenler” diye yorumladıysak da bu kavramın benzer şekilde inkâr içerisindeki bütün kafirleri içerdiğini söylemeliyiz.

Müslüman, günah işlememek ve günahtan kaçınmak için Yüce Allah’a teslim olan insandır; mücrim ise “günah işlemek için Allah’a teslim olmaktan kaçan kişi”dir. Müslüman Yüce Allah’a teslim olan, mücrim ise Allah’ın buyruklarına karşı bayrak açan kişidir. Öyleyse Müslüman olmak, Müslüman kalmak ve Müslüman olarak ölmeye çalışmak, yaratılışın gayesini gerçekleştirmektir. İşte bu hassas durumu aşıp kendini sınırsız gören kişiler mücrimler olarak anılmakta ve bu tip insanların Yüce Allah’ın huzurunda boyun büküp başlarını eğecekleri haber verilmektedir.

Mahcubiyet ifade eden bir durumu ortaya koyan نَاكِسُوا nâkisû kelimesinin bir benzeri de nükisû edilgen kalıbında Enbiyâ’ 21/65’te geçmekte ve orada da “başın öne eğilmesi” manasını vermektedir. Yâsîn 36/68’deki nünekkis fiili ise “baş aşağı çevirmek” manasında kullanılmaktadır. Kur’ân’da üç kez geçen bu kökten kelimelerin ikisinde bir mahcubiyet, birinde ise tersine dönmek manası söz konusudur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette mahşeri inkâr eden kişilerin utançlarından ve dünyadaki inkârlarından dolayı Yüce Allah’ın huzurunda başlarının öne eğik olacağı beyan edilmektedir. Bu durum İbrâhim 14/42-43, Kalem 68/43 ve Me‘âric 70/44’de haber verilen perişanlığın bir benzerini oluşturmaktadır.

2. رَبَّنَآ اَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا اِنَّا مُوقِنُونَ “Ey Rabbimiz! Gördük ve işittik; bizi (dünyaya) geri gönder de iyi işler yapalım; biz kesin olarak inandık (diyecekler).” Yüce Allah bu mücrimlerin artık gerçeği görmüş olacaklarını ve o haldeyken çeşitli itiraflarda bulunacaklarını haber vermektedir.

Bu noktada Nisâ’ 4/42, A‘râf 7/53, Furkân 25/27-28, Mü’min 40/11, Mülk 67/9-11, Hâkka 69/25-29, Nebe’ 78/40 ve Fecr 89/24 gibi âyetleri hatırlamalıyız. Bu ve benzer bazı âyetlere(14) göre, cehennemlikler, âhiretteki sorgulanmalarının ardından çeşitli itiraflarda bulunacaklar, ancak bu itiraflar onların akıbetini değiştirmeyecektir.

Fecr 89/24’te detaylı bir şekilde ele alacağımız üzere, mahşerde çeşitli pişmanlıklar yaşanacağı gibi birtakım özlemler de dile getirilecektir. Mülk 67/10-11’de suçluların mahşerdeki pişmanlık ve itiraflarıyla ilgili olarak mealen şöyle buyrulmaktadır: “Eğer (peygamberlere kulak verip onları) dinleseydik, yani aklımızı kullansaydık, şu çılgın ateş halkı arasında bulunmazdık, (diyecekler), böylece günahlarını itiraf etmiş (olacaklar). Artık (rahmetten) uzak olsun o alevli cehennemin mahkûmları!” Mahşerdeki bu pişmanlıkların bir benzeri de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer almaktadır.

Konuyla ilgili olmak üzere Yâsîn 36/52’de beyan edildiğine göre suçlular diriltildiklerinde “İşte bu, Rahmân’ın vaadettiği (mahşer)dir ve demek ki peygamberler gerçeği söylemişlerdi” diyerek gerçeği itiraf etmiş olacaklardır. “İman görmeden inanmaktır. Görünceye kadar inanmamak, zımnen Allah’ın bilgisinin doğruluğuna güvenmemektir.”(15)

Suçlular, artık gerçeği gördüklerini ve hakikati işittiklerini ifade ettikten sonra, bir de istekte bulunacaklardır. Bu istek dünyaya geri döndürülme arzusudur. Konuyla ilgili olarak Mü’minûn 23/99-100. âyetlerde şu bilgiler yer almaktadır: “Nihâyet onlardan (müşriklerden) birine ölüm gelip çattığında ‘Rabbim! Beni geri gönder; ta ki boşa geçirdiğim dünyada iyi iş (ve hareketler) yapayım’ der. Hayır! Onun söylediği bu söz (boş) laftan ibarettir. Onların gerisinde ise, yeniden dirilecekleri güne kadar (süren) bir berzah vardır.” Benzer bir talep Bakara 2/167, En‘âm 6/27 ve A‘râf 7/53’te de yer almaktadır.

Hem bu âyetlerde, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette cehennemliklerin ölümlerinden sonra çeşitli pişmanlıklar yaşayacakları, birtakım itiraflarda bulunacakları, bu arada dünyaya geri döndürülme talebinde bulunacakları, artık gerçeğe bütün hakikatiyle iman ettikleri beyan edilmektedir. Ancak söz konusu itiraflar, pişmanlıklar ve istekler hiçbir şekilde sonuç vermeyecek ve suçlular cehennemde kalacaklardır. Nitekim bu konudaki bilgiler de devam eden âyetlerde yer almaktadır.

Âyette geçen مُوقِنُونَ mûkınûne kelimesinden hareketle, îkân, “Yüce Allah’ın inanılmasını emrettiği her şeye şeksiz, şüphesiz, tam bir kesinlik içerisinde, gönülden, hiçbir tereddüt içermeyecek şekilde inanmak” demektir. Secde 32/24’te de geçtiği üzere hakikat önderlerinin ve Kur’ân’da muttakîlerin özellikleri sayılırken en önemli hususlardan birisi de onların îkân denen bu tür sağlam bir inanca sahip olmaları gerektiğidir.(16)

ıı. İlâhî Sünnet Ve Karar

وَلَوْ شِئْنَا لَاٰتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدٰيهَا وَلٰكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنّ۪ي لَاَمْلَـَٔنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ اَجْمَع۪ينَ “Biz dileseydik elbette herkese hidayetini verirdik. Fakat ‘Cehennemi hem cinlerden hem insanlardan bir kısmıyla dolduracağım!’ diye benden kesin söz çıkmıştır.”

Âyetteki وَلَوْ شِئْنَا ve lev şi’nâ fiili “ve eğer dileseydik”;لَاٰتَيْنَا leâteynâ fiili “muhakkak ki vermiş olurduk”; كُلَّ نَفْسٍ külle nefsin tamlaması “herkese”; هُدٰيهَا hüdâhâ sözcüğü “onun hidâyetini”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve lakin, ancak”; حَقَّ hakka fiili “gerçekleşti, gerçekleşmiş olacaktır”; الْقَوْل el-kavlü kelimesi “(şu) söz, o söz, o (azap) sözü”; لَاَمْلَـَٔنَّ leemle’enne fiili “muhakkak ki dolduracağım”; جَهَنَّم cehenneme sözcüğü “cehennemi”; مِنَ الْجِنَّةِ mine’l-cinneti kelimesi “cinlerden, cinlerle”; وَالنَّاسِ ve’n-nâsi sözcüğü “ve insanlarla”; اَجْمَع۪ين ecma‘îne kelimesi ise “hepsini” demektir.

Burada suçluların taleplerine cevap verilmekte ve cehennemin kimlerle doldurulacağı gündeme getirilmektedir.

1.وَلَوْ شِئْنَا لَاٰتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدٰيهَا “Biz dileseydik elbette herkese hidayetini verirdik” Yüce Allah önceki âyette suçlularla ilgili olarak dile getirdiği “Ey Rabbimiz! Gördük ve işittik; bizi (dünyaya) geri gönder de iyi işler yapalım; biz kesin olarak inandık” sözlerini bu âyette cevaplamaktadır.

Yüce Allah’ın söylemek istediği şudur: “Eğer sizi imana erdirecek olsaydık bunu dünyadayken yapar, her cana hidayetini verirdik. Ancak bunu hak etmeyenler için yapmadık. Dolayısıyla dünyaya geri döndürülmeyeceksiniz.”

Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah “hidayet ve dalâlet” konusunda öncelikle kullarının irade ortaya koymasını, hidayeti kendilerinin istemesi gerektiğini beyan etmektedir. Aksi durumda, hayatın, aklın, iradenin, peygamber görevlendirmenin ve kitap göndermenin hiçbir anlamı kalmazdı.

Bu ifade Mâide 5/48, En‘âm 6/35, 107, 149, Yûnus 10/19, 99, Hûd 11/118-119, Ra‘d 13/31, Nahl 16/9, 93, Enbiyâ’ 21/92, Mü’minûn 23/52, Secde 32/13 ve Şûrâ 42/8’deki bilgilerle benzer mesaj içermekte, aynı zamanda Bakara 2/256’daki bildirime uygun olarak “dinde zorlama olamayacağı” gerçeğiyle de uyum oluşturmaktadır.(17)

Yüce Allah elbette dilemesi halinde herkese hidayet edebilirdi; bu O’nun için son derece basit bir olaydır. Ancak Yüce Allah bunu dilememiştir. Çünkü bu durumda hayatın imtihan alanı olmasının ve insan iradesinin ve tercihlerinin hiçbir anlamı kalmazdı.

2. وَلٰكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنّ۪ي لَاَمْلَـَٔنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ اَجْمَع۪ينَ “. Fakat ‘Cehennemi hem cinlerden hem insanlardan bir kısmıyla dolduracağım!’ diye benden kesin söz çıkmıştır.” Mesaj olarak bir benzeri de Hûd 11/119’da geçen bu âyette Yüce Allah hayata dair koyduğu kuralı bir kez daha gündeme getirmekte, hak edenlerle cehennemi dolduracağı kararını yinelemektedir.

Âyette “Yüce Allah karar verdiği için cehennem insanlarla ve cinlerle doldurulacaktır” mesajı verilmemektedir. Âyetlerin birbirini tefsir ettiği usulü gereği, hangi insanların ve cinlerin cehennemi dolduracağı konusu başka âyetlerde ortaya konulmaktadır. A‘râf 7/18’de de geniş bir şekilde açıklamaya çalıştığımız gibi, Yüce Allah “cinlerden ve insanlardan her kim İblis’in yolunu takip ederse” onlarla cehennemi dolduracağını beyan etmektedir.

Yüce Allah’tan kesinleşen söz “Cehennemin bazı insanlar ve cinlerle doldurulacağı”dır. Âyette yer alan مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ ifadesindeki مِن min edatı “bir kısmı” manası vermektedir. İşte bu akıbeti hak edenlerin hangi insanlar ve cinler olduğu da A‘râf 7/18 ve Sâd 38/85’te açıklanmaktadır. Yüce Allah A‘râf 7/18’de İblis’e hitap ederek “Cehennemi seninle ve insanlardan sana uyanlarla hepinizle dolduracağım” buyurmaktadır. İsrâ’ 17/63 ve Sâd 38/85’te de benzer mesajlar vardır.

Konuyla ilgili bilinmesi gereken âyetlerden birisi de A‘râf 7/179’dur. Bu âyette meâlen şöyle buyrulmaktadır: “Yemin olsun ki (anlayabilecek akılları ve) gönülleri olmasına rağmen (gerçeği) anlamayan, (hakkı görebilecek) gözleri olmasına rağmen (gerçeği) görmeyen, (hakkı işitebilecek) kulakları olmasına rağmen (gerçeği) duymayan, sadece ruhsuz canlılar gibi, hatta daha da şaşkın bir halde bulunan ve sonuçta gaflete dalan pek çok cin ve insan için cehennemi hazırlamışızdır.”

Bazı meallerde “sebep-sonuç ilişkisi” gözetilmeden yapılan tercümeler yanlış anlamalara yol açmakta, sanki bazı insanların ve cinlerin özellikle cehennemlik olmaları için yaratıldığı düşünülmektedir. Oysa cehennemlik olmak bir “sonuç”tur; “sebep” ise aklını çalıştırmamak, gözleriyle gerçeği görmeyip kulaklarıyla hakikati işitmemek şeklinde belirlenmektedir.

ııı. Azapta Unutulmak

فَذُوقُوا بِمَا نَس۪يتُمْ لِقَآءَ يَوْمِكُمْ هٰذَا اِنَّا نَس۪ينَاكُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “(O gün onlara şöyle diyeceğiz:) Bugüne kavuşmayı unutmanızın karşılığını tadın! Doğrusu biz de sizi unuttuk (azapta terk ettik); yaptıklarınız nedeniyle ebedî azabı tadın!”

Âyettekiفَذُوقُوا fe zûkû emri “tadın”; بِمَا نَس۪يتُمْ bimâ nesîtüm ifadesi “unutmanız karşılığında”; لِقَاء likâe kelimesi “kavuşmayı”; يَوْمِكُمْ هٰذَا yevmiküm hâzâ ifadesi “sizin şu gününüzle”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; نَس۪ينَاكُمْ nesînâküm ifadesi “sizi unutanlar(ız), sizi unutacağız”; وَذُوقُوا ve zûkû emri “ve tadın”; عَذَابَ الْخُلْد ‘azâbe’l-huldi ifadesi “ebedî azabı”; بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ bimâ küntüm ta‘melûne ifadesi ise “yapmış olduklarınızın karşılığında” demektir.

Burada nankör insan tipinin mahşeri unutmasının nasıl bir sonuca sebep olacağı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Secde sûresinin 10. âyetinde müşriklerin mahşerle ilgili şöyle bir sözünü aktarmıştı: “(İnkarcılar), ‘Toprağın içinde kaybolduğumuz zaman, gerçekten (o vakit) biz mi yeniden yaratılacağız?’ derler. Doğrusu onlar Rablerine kavuşmayı inkâr etmektedirler.” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet bu kabulün ve alaycılığın karşılığı olarak görülmelidir. Benzer bir mesaj Câsiye 45/34’te de söz konusudur.

A‘râf 7/51 ve Tâhâ 20/126’da da açıkladığımız üzere, Yüce Allah dünyada kendilerine âyetleri gelmesine rağmen onları unutanların mahşerde kör olarak ve azapta unutulacağını bildirmektedir. Ayrıca dünya hayatında Yüce Allah’ı unutanlara Yüce Allah’ın da kendilerini unutturacağı Haşr 59/19’da haber verilmektedir.

Tevbe 9/67’de geçtiği üzere, münafıkların Allah’ı unutması sonucunda Yüce Allah’ın da onları nifakta unuttuğu bildirilmektedir. Bu mesajlarla uyumlu olacak şekilde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de benzer bir mesaj verilmektedir. Mahşerdeki buluşmayı unutup ona inanmayanlar bunun karşılığında azabı tadacaklardır.

İnsanlar nasıl ki dünya hayatlarında âhiretteki karşılaşmayı unutmuşlarsa Yüce Allah da onları azapta unutacaktır. Âyetteki عَذَابَ الْخُلْدِ “ebedilik azabı” ifadesi mahşerdeki azabın kalıcı, yani ebedi olduğunun delilidir.

Âyette geçen ذُوقُوا zûkû emri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(18) geçmekte ve muhataplar inkarcılar olduğu için de alay içerikli olarak azabın tadılması manasını vermektedir. Ayrıca âyetin sonundaki بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُون “Yaptıklarınızın karşılığı olarak” ifadesi gereği, mahşerdeki karşılıklar dünyadaki tercihlerin sonucudur. İnsanların azapta unutulması “sonuç”tur; bunun “sebeb”i ise onların dünyada hakikati unutmuş ve dikkate almamış olmalarıdır.

Bu vesileyle belirtelim ki Yûsuf 12/93’te de çeşitli örneklerini hatırlattığımız üzere işaret isimleri eğer tamlama şeklindeki ifadeleri nitlendirirlerse işaret isimleri tamlamanın sonunda getirilir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz ayette geçen يَوْمِكُمْ هٰذَا yevmiküm hâzâ ifadesi de “sizin şu gününüzle” anlamını içermekte ve söz konusu kuralın bir başka örneğini oluşturmaktadır.

Yüce Allah hiç kimseye haksızlık etmeyecek, kişiler kendi yaptıklarının karşılığını bulmuş olacaklardır. Sözün özü şudur: “Unutanlar unutulacaktır.” Rabbimiz bizi azapta unuttuklarından eylemesin.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XXI, 96. Kelimenin farklı kullanım ve manaları için bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, d-l-l maddesi, s. 519-523.
• 2 - En‘âm 6/31, 154; Yûnus 10/7, 11, 15, 45; Ra‘d 13/2; Kehf 18/105, 110; Furkân 25/21; ‘Ankebût 29/5, 23; Rûm 30/8; Secde 32/10; Fussılet 41/54. 3 - En‘âm 6/130; A‘râf 7/51, 147; Mü’minûn 23/33; Rûm 30/16; Secde 32/14; Zümer 39/71; Câsiye 45/34. 4 - Furkân 25/40. 5 - Nebe’ 78/27. 6 - Necm 53/24; Müddessir 74/53.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/154 Yûnus 10/7 Yûnus 10/11 Yûnus 10/15 Yûnus 10/45 Ra‘d 13/2 Kehf 18/105 Kehf 18/110 Furkân 25/21 ‘Ankebût 29/5 ‘Ankebût 29/23 Rûm 30/8 Secde 32/10 Fussilet 41/54 En‘âm 6/130 A‘râf 7/51 A‘râf 7/147 Mü'minûn 23/33 Rûm 30/16 Secde 32/14 Zümer 39/71 Câsiye 45/34 Furkân 25/40 Nebe' 78/27 Necm 53/24 Müddessir 74/53
• 7 - Necm 53/27; Müddessir 74/53.
  • Necm 53/27 Müddessir 74/53
• 8 - Nisâ’ 4/97; En‘âm 6/93; Enfâl 16/50; Nahl 16/28, 32; Muhammed 47/27. 9 - En‘âm 6/61; A‘râf 7/37. 10 - En‘âm 6/60; Yûnus 10/104; Nahl 16/70; Zümer 39/42. 11 - Yûnus 10/46; Ra‘d 13/40; Mü’min 40/77. 12 - Taberî, age., XXI, 97.
  • Nisâ 4/97 En‘âm 6/93 Nahl 16/50 Nahl 16/28 Nahl 16/32 Muhammed 47/27 En‘âm 6/61 A‘râf 7/37 En‘âm 6/60 Yûnus 10/104 Nahl 16/70 Zümer 39/42 Yûnus 10/46 Ra‘d 13/40 Mü'min 40/77
• 13 - Bu konuda kaleme aldığımız “Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret” adlı eserimize müracaat edilebilir.
• 14 - Bu konuda benzer âyetler için ayrıca bk. En‘âm 6/27; Enbiyâ’ 21/14, 97; Mü’minûn 23/106; Şu‘arâ 26/97; Ahzâb 33/66; Sâffât 37/20; Zuhruf 43/38; Müddessir 74/45-47.
  • En‘âm 6/27 Enbiyâ 21/14 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/106 Şu‘arâ 26/97 Ahzâb 33/66 Sâffât 37/20 Zuhruf 43/38 Müddessir 74/47
• 15 - İslâmoğlu, age., s. 819’da 2. not.
• 16 - Bakara 2/4, 118; Mâide 5/50; En‘âm 6/75; Ra‘d 13/2; Şu‘arâ’ 26/24; Neml 27/3, 82; Lokmân 31/4; Secde 32/12, 24; Dühân 44/7; Câsiye 45/4, 20; Zâriyât 51/20.
  • Bakara 2/4 Bakara 2/118 Mâide 5/50 En‘âm 6/75 Ra‘d 13/2 Şu‘arâ 26/24 Neml 27/3 Neml 27/82 Lokmân 31/4 Secde 32/12 Secde 32/24 Duhân 44/7 Câsiye 45/4 Câsiye 45/20 Zâriyât 51/20
• 17 - Zemahşerî, age., II, 421.
• 18 - Âl-i İmrân 3/106, 181; En‘âm 6/30; A‘râf 7/39; Enfâl 8/14, 35, 50; Tevbe 9/35; Yûnus 10/52; Hacc 22/22; ‘Ankebût 29/55; Secde 32/14, 20; Sebe’ 34/42; Fâtır 35/37; Zümer 39/24; Ahkâf 46/34; Zâriyât 51/14; Kamer 54/37, 39, 48; Nebe’ 78/30.
  • Âl-i İmrân 3/106 Âl-i İmrân 3/181 En‘âm 6/30 A‘râf 7/39 Enfâl 8/14 Enfâl 8/35 Enfâl 8/50 Tevbe 9/35 Yûnus 10/52 Hacc 22/22 ‘Ankebût 29/55 Secde 32/14 Secde 32/20 Sebe' 34/42 Fâtır 35/37 Zümer 39/24 Ahkâf 46/34 Zâriyât 51/14 Kamer 54/37 Kamer 54/39 Kamer 54/48 Nebe' 78/30