Lokmân Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 34 âyetten oluşan, adını 12 ve 13. âyette geçen ve لُقْمٰن lukmân “Hz. Lokmân”dan alan Lokmân sûresi, inişe göre 75, resmî sıralamada ise 31. sûredir. Bazı âyetlerinin Medine’de indirildiği rivayet edilese de bunun güçlü delilleri yoktur.

Lokmân sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Rûm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûre de “mukatta‘a harfleri”yle başlamakta, “içeriklerinde kâinat kitabından âyetlere yer verilmekte” (Rûm 8, 20-27; Lokmân 10-11, 29-30); “namaz ibadeti “(Rûm 17-18; Lokmân 4); “kişilerin tüm benliklerini Allah’a yönlendirmeleri” (Rûm 30-32, 43; Lokmân 22); “nankörlüğün kişilerin aleyhine olacağı” (Rûm 44; Lokmân 12, 23) gibi konular iki surenin ortak konuları olarak sayılabilir.

Lokmân sûresi, hikmetler dolu Kur’ân’ın muhsinler için bir hidayet ve rahmet vesilesi olduğu, bunların namazlarını kıldıkları ve kendilerine verilen rızıklardan infak ettikleri, böylece Rablerinden bir hidayet üzere oldukları ve sonuçta kurtulacakları bildirilerek başlamaktadır.

6. âyetten itibaren, bazı insanların Allah yolundan saptırmak için boş sözler satın aldıkları, âyetlere karşı kibirli davrandıkları, nihayet iman edip salih ameller işleyenlerin cennette ebedi kalacakları ifade edilmektedir. 10. âyette göklerin görülebilir direkler olmadan yaratıldığı, yerin altına ağırlıklar yerleştirildiği, gökten yağmur yağdırıldığı ve her güzel bitkinin yaratıldığı gibi konulara yer verilmektedir.

12. âyetten itibaren, Hz. Lokmân’a söz getirilmekte, ona hikmet verildiği, şükür ve küfür sahiplerinin bu durumlarının kendileriyle ilişkili olduğu, Yüce Allah’ın buna ihtiyacının bulunmadığı bildirilmekte, adından Hz. Lokmân’ın oğluna yönelik çeşitli nasihatlerine yer verilmektedir. Bu arada ana-babaya iyilikle bunun sınırları noktasında da 14-15. âyetlerde bilgi verilmektedir. 20. âyetten itibaren, insanoğluna verilen sayısız nimetler hatırlatılmakta, taklidin felaket oluşu gündeme getirilmekte, tüm benliğiyle Yüce Allah’a yönelmenin gerekliliğine dikkat çekilmekte, nankörlüğün sadece sahibine geri döneceği ifade edilmekte, dünyada biraz yaşasalar da sonuçta ağır bir azaba çarptırılacakları bildirilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Allah inancına dikkat çekilmekte, bu arada Yüce Allah’ın bilgisinin sınırsızlığı bütün ağaçların kalem olup sekiz denizin de mürekkep olması durumunda bile onun kelimelerinin bitmeyeceği mesajına yer verilmektedir. Bu arada Yüce Allah’ın kudreti bağlamında geceyi gündüze, gündüzü geceye koyduğu, her bir varlığın belli bir süresinin bulunduğu, Yüce Allah kaynaklı her şeyin hak, diğerlerinin ise bâtıl olduğu beyan edilmektedir.

31. âyetten itibaren, gemilerin denizlerdeki hareket sistemine ve fırtına hallerinde insanların sahte itiraflarına yer verilmekte, sıkıntıda Yüce Allah’ı hatırlayanların fırtına sonrasında eski sapkın durumlarına geri döndükleri bildirilmektedir.

33. âyette mahşerde herkesin kendi derdiyle ilgileneceği, hiçbir babanın oğuna veya hiçbir oğulun babasına yardımının olamayacağı bildirilmekte, Allah’ın vaadinin gerçek olduğu ve dünya hayatıyla şeytanın insanları aldatmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Son âyette ise üç bilinmeyen zikredilerek Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez gücü ile bilgisi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, surenin 28-34. ayetlerinde insanları yeniden diriltmenin kolaylığını, gece-gündüz ilişkisini, Allah’ın hakikat, diğer varlıkların ise bâtıl oluşu, kâinat kitabından bazı detayları, insanların sorumluluklarının şahsiliğini, Son Saat, kişinin yarın ne kazanacağı ve nerede öleceğinin bilinemezliği gibi bazı olayları beyan etmektedir.

ıı. (34. Ayet): Üç Bilinmeyen ve Yüce Allah’ın Eşsiz Bilgi ve Kudreti

اِنَّ اللّٰهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْاَرْحَامِ وَمَا تَدْر۪ي نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْر۪ي نَفْسٌ بِاَيِّ اَرْضٍ تَمُوتُ اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ خَب۪يرٌ “Şüphesiz ki o (Son) Saat’in bilgisi yalnızca Allah’ın katındadır. Yağmuru O yağdırır. Rahimlerde olanı O bilir. Kimse yarın ne kazanacağını bilemez. Kimse nerede öleceğini de bilemez. Şüphesiz ki Allah [‘alîm]dir (her şeyi bilendir); [habîr]dir (her şeyden haberdardır).”

Ayetteki اِنَّ اللّٰهَ [innellâhe] ifadeleri “muhakkak ki Allah”; عِنْدَهُ [‘ındehû] ifadesi “sadece O’nun katındadır”; عِلْمُ السَّاعَةِ [‘ılmu’s-sâ‘ati] tamlaması “o (Son) Saat’in bilgisi”; وَيُنَزِّلُ [veyünezzilü] fiili “ve indirmektedir, indirir”; الْغَيْثَ [el-ğayse] kelimesi “yağmuru”; وَيَعْلَمُ [veya‘lemu] fiili “ve bilmektedir, bilir”; مَا فِي الْاَرْحَامِ [mâ fi’l-arhâmi] ifadesi “rahimlerdekileri”; وَمَا تَدْر۪ي [ve mâ tedrî ] fiili “ve bilmez, bilemez, idrak edemez”; نَفْسٌ [nefsün] kelim es i “hiçbir can”; مَاذَا تَكْسِبُ [mâ zâ teksibu] ifadesi “neyi kazanacağını, kazanacağı şeyi”; غَدًا [ğaden] kelimesi “yarın”; وَمَا تَدْر۪ي [ve mâ tedrî ] fiili “ve yine bilmez, bilemez, idrak edemez”; نَفْسٌ [nefsün] kelimesi “hiçbir can”; بِاَيِّ اَرْضٍ [bi eyyi ardın] ifadesi “hangi yer de, hangi toprakta”; تَمُوتُ [temûtü] fiili “ölecek, öleceğini”; اِنَّ اللّٰهَ [innellâhe] ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَل۪يمٌ [‘alîmun] kelimesi “bilen(dir)”; خَب۪يرٌ [habîrun] kelimesi ise “haberdar olan(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hayata tamamen hâkim oluşuyla ilgili beş konu başlığı gündeme getirilmektedir.

Bu ayette [muğayyebât-ı hamse] denilen “beş bilinmeyen”in ele alındığı üzerinde büyük oranda fikir birliği vardır. Rivayetlere göre birileri gelip ayette dile getirilen şeyleri Hz. Peygamber’e sorunca bu ayetindirilmiş, bu nedenle de ayet “beş bilinemeyen” şeklinde anılır olmuştur.

Eğer bu konuda Hz. Peygamber’den nakledilen rivayetler sahih ise, üç konuya ilave olarak yağmur ve rahimlerle ilgili hususlarda da kâmil manada tastamam bilginin sadece Yüce Allah’ta olabileceği söylenmelidir.(199) Ancak unutulmamalıdır ki burada sözü edilen hususlar içinde [hasr/kasr] denen “vurgu” sadece “Son Saat’in bilgisi”yle “kişinin yarın ne kazanacağı” ve “kişinin nerede öleceği”yle ilişkilendirilmektedir.

Ayette “beş bilinemeyen vardır” demek, diğer her şeyin bilinmesi gibi tuhaf bir ihtimali akla getirir ki bunun böyle olmadığını herkes bilmektedir. İnsanlar sadece bu beş şeyi bilmiyor da kalan her şeyi biliyor mu sanki? Anlaşılıyor ki burada ele alınan bilinemez şeyler Son Saat’tir ve bir de kişinin yarın ne kazandığı ve nerede öleceğidir. Başka daha sayısız bilinemezler de vardır; ancak konu bilenemezlerin sayısını ve neler olduğunu sıralamak olmadığı için, başka nelerin bilinemeyeceğiyle ilgili izah yapmak doğru ve isabetli olmasa gerektir.

1. اِنَّ اللّٰهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ “Şüphesiz ki o (Son) Saat’in bilgisi yalnızca Allah’ın katındadır.” Yüce Allah önceki ayette mahşer gününe ve orada yaşanacak olan şeylere dikkat çektikten sonra, bu ayette çeşitli gerçekliklere değinmekte ve ilk olarak Son Saat’in bilgisinin sadece kendi katında olduğunu vurgulamaktadır. Burada عِنْدَهُ [‘ındehû] ifadesi عِلْمُ السَّاعَةِ [‘ılmu’s-sâ‘ati] tamlamasından önce geldiği için, cümleye “vurgu” manası katmakta ve Son Saat’in bilgisinin sadece ve sadece Yüce Allah’ın katında olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

Son Saat’in melekler ve Hz. Peygamber dâhil hiç kimse tarafından bilinemeyeceği konusunda Kur’an’da yer alan bütün ayetler ve konunun detaylı bir şekilde incelemesini Nâzi‘ât 79:42-44’te yaptığımız için burada detaya girmeyecek, diğer konulara değinmekle yetineceğiz.

2. وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ “Yağmuru O yağdırır.” Yüce Allah bu cümlede yağmuru kendisinin yağdırdığını bildirmektedir ki elbette hakikat budur. Yağmuru yağdırmak O’nun kudretindedir; başka varlıkların bu şekilde bir gücü yoktur; dolayısıyla başka varlıklar yağmur yağdıramazlar.(200) Ancak ayetin mesajı bu olmasına rağmen, konuyu yağmurun ne zaman yağacağıyla ilişkilendirip yağış zamanını sadece Yüce Allah’ın bileceği şeklinde bir manaya ulaşmak doğru değildir.

Elbette Yüce Allah’ın bilmediği hiçbir şey yoktur ve elbette yağmurun da nereye, ne zaman, ne kadar yağacağını kâmil manada sadece O bilebilir. Fakat ayette bu konulara değinilmemekte, mutlak manada yağmuru Yüce Allah’ın yağdırdığı beyan edilmektedir. Üstelik bu cümlede bilinen manada herhangi bir [hasr/kasr] denen “vurgulu” mana tekniği de söz konusu değildir.

Şimdilerde teknolojisi ilerde çeşitli âletlerle yağmurun ne zaman yağacağının bilinmesi, tahmin bile olsa bu ayetin mesajıyla herhangi bir sıkıntı meydana getirmez. Kaldı ki ilerleyen zamanlarda teknolojinin daha da ilerlemesi sayesinde çok daha ileri düzeyde bilgiler de elde edilebilir. Bu durumda ayetlerin bilimle zıt düştüğü gibi bir sonuca varmanın bir anlamı yoktur.

Esasında ayette olmayan bir şeyin varmış gibi sunulması büyük bir sorundur. Üstelik Yüce Allah’ın demediğini demiş gibi sunmak da Allah’a iftira gibi bir sakıncayı da beraberinde getirmektedir. Böyle bir tehlikeye kapı aralamamak için yorumumuzda bir vurgu manası üzerinden açıklamalar yapmaktan özellikle kaçınmaktayız.

3. وَيَعْلَمُ مَا فِي الْاَرْحَامِ “Rahimlerde olanı O bilir.” Yüce Allah rahimlerde olanı kendisinin bildiğini beyan ederken önceki cümlede olduğu gibi herhangi bir vurgu kullanmamaktadır. Bu konuda Ra‘d 13:8’de şu bilgiler yer almaktadır: “Allah her dişinin neyi taşımakta olduğunu (neye gebe olduğunu), rahimlerin neyi eksilttiğini ve neyi ar ttırdığını bilir. O’nun katında her şey ölçü iledir.” İşte bu iki ayette de yer aldığı üzere Yüce Allah her bir dişinin neyi taşıdığını bilmektedir.

Dikkat edilirse, cümlede sadece insanların rahimleri denilmediği gibi rahimlerdekileri sadece ve sadece Yüce Allah’ın bildiği, başkalarının bunları hiçbir şekilde bilemeyeceği gibi bir vurgu da kesinlikle yoktur.

Ayette geçen الْاَرْحَام [el-arhâm] kelimesi bütün dişi canlıların rahimleri manasına gelmesine rağmen, bunu sadece insan türünün dişisine indirgemek ayetin mesajını daraltmak olacağı gibi, meseleyi ana rahmindeki çocukların erkek mi dişi mi şeklinde cinsiyetine(201) ve inanç durumuyla yaşayacakları akıbete dönüştürmek de mesajı daraltmaktır. Burada ceninlerin durumu ve cinsiyet belirlemesi konusu yoktur; zira o konular Âl-i İmrân 3:6 ve Şûrâ 42:49-50’de yer almaktadır.

4. وَمَا تَدْر۪ي نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا “Kimse yarın ne kazanacağını bilemez.” Yüce Allah hiçbir canın yarın ne kazanacağını bilemeyeceğini beyan etmektedir. Dolayısıyla hiç kimsenin yarın veya ilerleyen zamanlarda hem ekonomik olarak, hem de amel, hayır, şer, manevi kazanım, günah vs. ile ilgili olarak ne kazanacağıyla ilgili olarak hiçbir şey bilemeyeceği ifade edilmektedir.

Ayetteki مَا تَدْر۪ي [mâ tedrî] fiili “bilememek” manasına gelirken, نَفْس [nefs] kelimesi de nekra olduğu için “hiçbir can, hiçbir insan” gibi umumi bir mana içermektedir. Ayetin mesajı gayet açıktır ve mutlak manada bilinemez diye tanıtılan bir konuyu ifade etmektedir. Birileri kalkıp da sabit gelirlilerin yarın ne kazanacağını bileceği şeklinde bir şey söylerse bu defa devam eden şu cümlenin anlamıyla kendisine cevap verilebilir:

5. وَمَا تَدْر۪ي نَفْسٌ بِاَيِّ اَرْضٍ تَمُوتُ “Kimse nerede öleceğini de bilemez.” Yüce Allah önceki cümlede hiç k imsenin yarın ne kazanacağını bilememesini söylerken asıl gerekçe işte bu cümlede yer almaktadır. Buna göre hiçbir can nerede öleceğini bilememektedir.

Nerede öleceğini bilememek, beraberinde ne zaman öleceğini bilemem eyi de elbette içermektedir. Durum böyle olunca, hiç kimsenin yarın ne kazanacağını bilemeyeceği, çünkü nerede ve ne zaman öleceğini bilemeyeceği ifade edilmekte, böylece ayette sözü edilen bilinemeyenler “beş” değil, “üç” tane olarak bu şekilde sıralanmış olmaktadır.

6. اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ خَب۪يرٌ “Şüphesiz ki Allah [‘alîm]dir (her şeyi bilendir); [habîr]dir (her şeyden haberdardır).” Yüce Allah beyan ettiğ i bu beş konu başta olmak üzere diğer bütün konularda mutlak ilim sahibinin kendisi olduğunu ve her şeyden de haberdar olduğunu ayetin sonunda عَل۪يم [‘alîm] ve خَب۪ير [habîr] sıfatlarını zikrederek ifade etmektedir. Mutlak bilen de O’dur; her şeyden mutlak anlamda haberdar olan da sadece O’dur.

Yüce Allah Son Saat’i bildiğini, yağmuru kendisinin yağdırdığını, rahimlerdekileri O’nun bildiğini ifade ederek, mahlukatın daha yarın ne kazanacağını ve nerede öleceğini bile bilmekten aciz olduğunu, bu nedenle mahlukatın hiçbir ferdine ilahlık yakıştırmamak gerektiğini, aksine her şeyi bilen ve her şeyden haberdar olan kendisinin ilah edinilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

Parçayı bilmekten aciz olan insanın bütünü kavraması elbette düşünülemez. Öyleyse her şey sınırında kabul edilmeli, herkes de haddini bilmelidir. Kâinatı yaratan ve idare eden o eşsiz ve erişilmez kudretin sahibi olan Yüce Allah’a kul olmak yaratılışın gayesidir; mahlukata düşen görev ise Rabbinin huzurundaki kulluğudur.

Ayetin tefsiri bağlamında Râzî’nin yorumunu aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Yüce Allah burada ‘Kıyametin (Son Saat’in) ne zaman olacağını bilmesen de o mutlaka olacaktır. Allah buna kâdirdir. O, rahimlerinde (canlıları) yaratmaya kadir olduğu gibi topraktan da yaratmaya kadirdir’ manasına bir işaret olmak üzere, ‘Rahimlerde olanı O bilir’ buyurmuş, daha sonra da bunu bilmek isteyene şunu öğretme k istemiştir: Ey soran kişi, sen Kıyametin (Son Saat’in) ne zaman (dünya limanına) demir atacağını soruyorsun. Hâlbuki senin için bundan daha mühim olan, ama bilemediğin şeyler var. Çünkü sen, daha geçiminin ne olacağını ve istikbalini bilemiyorsun.”

“Sen yine, kendi işin ve zamanın olmasına rağmen yarın ne kazanacağını bilemiyorsun. Yine kendi işin ve yerin olmasına rağmen nerede öleceğini de bilemiyorsun. Öyle ise Kıyametin (Son Saat’in) ne zaman kopacağını ya daha nasıl bileceksin? Allah sana, günlük işlerini üzerine kurduğun birtakım faydaların bulunmasına rağmen, yani ne kazanacağını bildirmemiş ve kendisinde bilmen halinde birtakım işlerini ayarlayabileceğin, maksad ve gayelerinin bulunmasına rağmen, sana nerede öleceğini bildirmemiştir. Bunu sana rızık sebebiyle, her zaman kendisine başvurasın ve tevekkül edesin diye bildirmemiştir.”

“Sana, başka işte olduğun halde, ölümden hiç emin olmayasın, her zaman ölümü aklında tutasın diye öleceğin yeri bildirmemiştir. O halde, Allah ihtiyacın olan bu şeyleri bile sana bildirmediğine göre, bilmeye ihtiyacın olmayan Kıyamet (Son Saat’in) vaktini nasıl bildirir? Kıyamet (Son Saat) hususundaki ihtiyaç, ancak onun mutlaka olacağını bilmendir. Allah da bu kadarını sana peygamberleri ile bildirmiştir.”(202)

Dipnotlar

• 199-) Semerkandi , age ., III, 31; Taberi , age ., XXII, 87-88; Zemahşeri , age ., III, 589.
• 200-) Taberi , age ., XXI, 87.
• 201-) Semerkandi , age ., III, 31; Taberi , age ., XXI, 88; Zemahşeri , age ., III, 489.
• 202-) Razi, age ., XXV, 165.