İhlâs Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 4 âyetten oluşan, insanı şirkten arındırmayı ve uzak tutmayı amaçladığı için adına “İhlâs” denen ve daha pek çok isimle anılan bu sûre, inişe göre 25, resmî sıralamada ise 112. sûredir.

İhlâs sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Mesed ve daha önceki Kâfirûn sûresiyle anlam ilişkisine sahiptir. Kâfirûn sûresindeki tevhid ilanı bu sûrede açıklığa kavuşturulmaktadır. Mesed sûresinde ele alınan, dünyaya tapıp hakkın karşısına dikilme anlayışının karşıtı olarak Ihlâs sûresi getirilmektedir. İnkârcılar için yaşanacak azap tehlikesinin zıddına, kurtuluşun iman reçetesi işte bu sûrede verilmekte ve Müslümanlar inşa edilmektedir.

Kayıpta olmak bir kader ve zorunluluk değildir; kurtuluşa kavuşmak esastır. Kurtuluşun yol haritası Ihlâs sûresinde çizilmektedir. Ihlâs sûresi bir tevhid manifestosudur ve şirk içerikli bütün kabulleri geçersiz ilan etmektedir.

Sûrenin İniş Sebebi ve Fazileti

İniş sebebi olarak hakkında oldukça fazla rivayet nakledilen bu sûre, muhtemelen Yüce Allah’ın varlığı hakkında sorulan sorulara cevap olarak indirilmiştir. Bu soruları Müslümanlar sormuş olabileceği gibi, alay etmek amacıyla kâfirler de sormuş olabilir.(1) Ayrıca bu sûre, Yüce Allah’a çocuk isnadında bulunan veya O’nunla nesep bağı kurmaya çalışan herkese açık ve evrensel bir cevaptır.

Bu sûrenin faziletine dair de pek çok rivayet vardır. Besmele ve Fâtiha’da da söylediğimiz gibi, Kur’ân’ın bütün âyetleri ve sûreleri Yüce Allah’ın kelâmıdır. Bu itibarla, hiçbiri diğerinden daha iyi veya daha az iyi değildir, hepsi aynı değerdedir. Sadece, bu sûrenin Kur’ân’ın üçte birine denk sayılması,(2) konu bakımından “tevhid”i ele alması nedeniyledir. Çünkü Kur’ân’ın üç ana konusu vardır: “Tevhîd”, “nübüvvet”, “âhiret”. İşte İhlâs sûresi, tevhid konusunu ele alması itibariyle böyle bir konum arz etmektedir.

a) Bir İsim, İki Sıfat

Yüce Allah sûrenin 1-2. âyetlerinde zatına ve sıfatlarına dair “Allah”, “tek” ve “samed” oluşu şeklinde üç önemli bilgiye yer vermektedir.

Kur’ân’da Yüce Allah hakkında bilgi veren çeşitli âyetler(3) veya âyet grupları(4) olsa da, bütünüyle tek konu çerçevesinde Yüce Allah’ı anlatan tek sûre İhlâs sûresidir. “İhlâs sûresi, bütünüyle Allah’ı tanıtan ilâhî bir tanıtımdır” ifadesi, sûreyi gayet güzel bir şekilde tanımlamaktadır. İhlâs sûresinde Yüce Allah’ın “Allah”, “tek” ve “samed” oluşu şeklinde üç olumlu isim ve sıfat yer almışken, “doğurtmamış ve doğrulmamış olmak” ile “kendisine hiçbir şeyin denk olmaması” noktasında da üç olumsuz nitelik üzerinde durulmaktadır.

ı. Yüce Allah ve Tekliği

قُلْ هُوَ اللّٰهُ اَحَدٌ “De ki: O, Allah’tır; tektir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; هُوَ huve zamiri “O”; اللّٰه allâhu lafzı “Allah(tır)”; اَحَدٌ ehadün kelimesi ise “tek(tir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bir ismi bir de sıfatı zikredilmektedir.

1. قُلْ هُوَ اللّٰهُ “De ki: O, Allah’tır.” Bu âyeti “De ki: O Allah, tektir” şeklinde tercüme edenler de vardır. Bu durumda, âyetin tek cümleden oluştuğu kabul edilmiş olur. Mesaj olarak doğru olsa da gramer açısından bu tercüme sorunludur. Bizim tercih ettiğimiz anlama göre ise, âyet iki cümledir ve anlam da buna uygun olarak “De ki: O, Allah’tır; tektir” şeklindedir. Çünkü هُوَ huve zamiri işaret ismi değil, cümlenin “mübtedası”dır ve müstakil bir kelimedir. Buna göre Allâh lafzı“birinci haber”, ehad kelimesi ise “ikinci haber”dir.

Buna benzer bir kullanım Tâhâ 20/14’te yer almaktadır. Orada Yüce Allah’ın tanıtıldığı cümlede ene zamiri kullanılmış ve “Muhakkak ki Ben, Allah’ım; Benden başka hiçbir ilah yoktur” ifadesine yer verilmektedir. Enbiyâ’ 21/92 ve Mü’minûn 23/52 gibi âyetlerde de ene rabbuküm “Ben sizin Rabbinizim” ifadeleri zikredilmektedir.

Besmeleyi açıklarken de belirttiğimiz üzere, lafza-i celâl, yani اللّٰه Allâh kelimesi Rabbimizin özel ismidir, tercüme edilemez; edilmemelidir. Bu kelime yerine “tanrı” sözcüğünü kullanmaktan kaçınmak gerekir. Çünkü “tanrı” sözcüğü Allah kelimesinin değil, daha çok ilâh kelimesinin karşılığı olabilir.

Âyetin başındaki هُوَ hüve zamirinin konumu hakkında şunu belirtmek gerekir: Aslında cümlede isim kullanılmadan zamir kullanmak kurala aykırıdır. Ancak eğer zamirin kime ait olduğu herkes tarafından biliniyorsa, gündem çok meşhur ve malum ise, bu durumda isim zikredilmeden zamir kullanmak daha etkili bir söylemdir ve sahibinin yüceliğini ifade eder. İşte tıpkı Kadr sûresinin ilk âyetinde ve Haşr sûresinin son üç âyetinde olduğu gibi burada da هُوَ hüve zamiri herkes tarafından bilinen bir ismi, yani Yüce Allah’ı göstermektedir.

2. Âyetteki اَحَد ehad kelimesi, “teklik sadece kendisine ait olan” anlamında, sadece Yüce Allah’ı nitelendirir. “Bölünüp parçalara ayrılmayan” veya “parçalardan meydana gelmeyen” anlamında Yüce Allah için kullanılan ehad kelimesi, vâhıd’den farklıdır. Bu durumda اَحَد ehad, maddî ve manevî, aklî ve hissî tüm açılardan biricikliği, eşsizliği ve benzersizliği ifade eder.(5)

Bu nedenle de başına el “belirteç takısı” almamıştır. Çünkü bu takı, bir şeyi benzerlerinden ayırt etmek için kullanılır. Oysa Yüce Allah, eşsiz ve benzersiz tek kudrettir. اَحَد ehad sıfatının burada gelmesinin nedeni, müşriklerin şirk inancını reddetmeye yönelik olsa gerektir.

أحد ehad kelimesi Kur’ân’da 74 yerde(6) geçmektedir. Bu kelime, olumsuz olarak “hiç kimse” demektir. “Sizden hiç kimse buna engel olamazdı”(7) âyeti bunun örneklerindendir.

Olumlu anlamda ise Kur’ân’daki kullanımları itibariyle konunun işlenişi ve nüzul sebebi dikkate alınarak yapılan yorumlar nedeniyle,أحد ehad kelimesinin pek çok anlama geldiği ifade edilebilir. Yorumunu yapmakta olduğumuz İhlâs sûresinde de olduğu gibi ilk âyettekiأحد ehad kelimesi cümle olumlu olduğu için “tek”, 4. âyettekiأحد ehad sözcüğü ise cümle olumsuz olduğu için “hiç, hiç kimse” demektir.

Ehad ile aynı kökten gelen ve Kur’ân’da 11 kez(8) geçenاِحْدٰي ıhdâ kelimeleri “bir, biri” anlamına gelmektedir.(9)

Yüce Allah’ın tekliğiyle alakalı kelimelerden birisi de الْوَاحِد el-vâhıd “tek” sözcüğüdür. Kur’ân’da Yüce Allah’la ilgili olarak bu kelime الْوَاحِد el-vâhıd şeklinde eliflâmlı olarak 6 kez(10), وَاحِد vâhıd şeklinde eliflâmsız olarak 16 defa(11) geçmektedir. Söz konusu sıfat الْوَاحِد el-vâhıd kalıbında geçtiği yerlerde “her şeyden güçlü, mutlak otorite sahibi” anlamında الْقَهَّار el-kahhâr sıfatıyla birlikte kullanılmaktadır. Aynı şekilde yine Rabbimizin tekliği manasında وَحْدَه vahdeh ifadesi de 6 kez(12) zikredilmektedir.

الْوَاحِد el-vâhıd kelimesi Rabbimizin “tek” oluşunu, bu bağlamda ortağının, eşinin ve benzerinin bulunmayışını, yarattığı şeylere muhtaç olmayıp her şeyin kendisine muhtaç olduğunu ortaya koymaktadır. Tıpkı yorumunu yapmakta olduğumuz İhlâs sûresinin ilk âyetinde geçen اَحَد ehad kelimesi gibi الْوَاحِد el-vâhıd sözcüğü de “bir” manasından öte “tek” anlamını vermekte, böylece hem ikili veya üçlü ilâh şirkini reddetmeyi sağladığı gibi, hem de eksik, yetersiz, yardıma muhtaç vs türden algıları dışlamaktadır.

Yüce Allah belirlediği ilkelerin başında bütün peygamberlerin tebliğ ettiği ortak ilke olarak tevhide dikkat çekmekte ve tekliğini zedeleyecek şekilde hiçbir şeyi kendisine ortak koşmamak gerektiğini beyan etmektedir. Tevhide sarılmak ve şirke bulaşmamakla ilgili Kur’ân’da pek çok âyetin yer alma sebebi de budur.(13)

ıı. Yüce Allah’ın Samed Oluşu

اَللّٰهُ الصَّمَدُ “Allah muhtaç değildir.”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الصَّمَدُ es-samedü kelimesi “ihtiyaçsızdır, kendine yetendir” demektir.

Burada Yüce Allah’ın ikinci sıfatı olan “hiçbir şeye muhtaç olmayışı” gündeme getirilmektedir.

Bu ifade, “Yüce Allah yaratıklara muhtaç değildir” demektir; müstağnî olandır.(14) Âyetteki الصَّمَد es-samed kelimesi “ihtiyaçlar konusunda kendisine yönelinen, başvurulan efendi, büyük” anlamına gelmektedir. Bu anlam, “Allah zengindir; sizler O’na muhtaçsınız”(15) ve “Ey insanlar, hepiniz Allah’a muhtaçsınız”(16) âyetleriyle de desteklenmektedir. Konuyla ilişkilendirilebilecek âyetlerden birisi En‘âm 6/14’tür: “De ki: Gökleri ve yeri yoktan var eden, yedirdiği halde yedirilmeyen Allah’tan başkasını mı dost edineceğim!”

Mü’minûn 23/88-89’da şu bilgiler verilmektedir: “Eğer biliyorsanız (söyleyin), her şeyin melekûtu (mülkiyeti, hükümranlığı ve yönetimi) kendisinin elinde olan, kendisi her şeyi koruyup kollayan, fakat kendisi korunmayan (buna muhtaç olmayan) kimdir? diye sorsan ‘(Bunların hepsi) Allah’ındır’ derler. Öyle ise nasıl olup da büyüye kapılıyorsunuz?’ de.” Zâriyât 51/57-58’de de şöyle buyrulmaktadır: “Ben onlardan rızık istemiyorum. Beni doyurmalarını da istemiyorum. Şüphesiz rızık veren, güç ve kuvvet sahibi olan ancak Allah’tır.”

Ayrıca Yüce Allah’ın tekliği ve Samed oluşu bağlamında Enbiyâ’ 21/22-23’te de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer o ikisinde (yerde ve gökte) Allah’tan başka ilahlar bulunsaydı, (ikisi de yani bunların düzeni) kesinlikle bozul(up gitmiş)ti. Arş’ın Rabbi olan Allah, onların nitelendirdikleri (şeyler)den münezzehtir. (Allah), yaptığından sorumlu tutulamaz; onlar ise sorguya çekileceklerdir.” Bu ve benzer âyette Yüce Allah’ın mahlukata muhtaç olmadığı, bir anlamda Samed oluşuyla ilgili bilgiler verilmektedir.

Kur’ân’da sadece burada kullanılan الصَّمَد es-samed kelimesi için şu anlamlar zikredilmektedir: “Öncesiz, sonrasız, bütün kâinatın sahibi, evrenin yaratıcısı, her şeyi bilen, kerem sahibi, şan ve şerefi zirvede olan, kendisine yalvarılan, kendisinden yardım istenen, dilediğini yapan, istediği hükmü veren, kararından sorguya çekilemeyen, hükmüne karşı konulamayan, büyük, yüce, efendi, zengin, en yukarıda olan, doyuran, doyurulmayan, koruyan, korunmaya muhtaç olmayan, evvel olan, bâkî kalan, sonsuz, ölümsüz olduğu için kendisine vâris olunmayan, uyumayan, uyandırılmayan, başkalarıyla mukayese edilemeyen, ayıbı, kusuru bulunmayan, mutlak galip olup mağlup edilemeyen, hiç kimseye ihtiyacı olmayan, gözlerin idrak edemediği, doğurtmamış ve doğurulmamış, değişmeyen ve farklılaşmayan.”(17)

Bütün bu ifadeler, الصَّمَد es-samed kelimesinin Yüce Allah’ın mükemmelliğini ifade eden en önemli kelimelerden biri olduğunu göstermektedir. Belli ki, الصَّمَد es-samed kelimesini birkaç kelimeyle izah etmek mümkün değildir. Mükemmellikler, akla gelebilecek ve gelmeyecek unsurları içerdiği için, Yüce Allah’ı herhangi bir şekilde sınırlayıcı ifadelerden kaçınmak durumundayız.

b) Yüce Allah İçin “Üç” İmkânsız

Yüce Allah sûrenin 3-4. âyetlerinde, O’na nispet edilemeyecek olan üç hususa yer vermekte, hiç kimsenin babası olmadığını yani hiç kimseyi biyolojik olarak doğurtmadığını, hiç kimsenin çocuğu olmadığını ve hiçbir şekilde denginin de bulunmadığını beyan ve ilan etmektedir.

ı. Doğurtmamışlık ve Doğmamışlık

لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ “Doğurtmamıştır (kimsenin babası değildir) ve doğurulmamıştır (kimsenin çocuğu da değildir).”

Âyetteki لَمْ يَلِدْ lem yelid fiili “doğurtmamıştır (baba olmamıştır)”; وَلَمْ يُولَدْ ve lem yûled edilgen fiili ise “ve doğurulmamıştır, (kimsenin) çocuğu olmamıştır” demektir.

Burada Yüce Allah’ın “baba” ve “çocuk” olmadığıyla ilgili iki özelliği dile getirilmektedir. İlk âyette nasılki olumlu içerikte Yüce Allah’a dair “Allah” ve “Tek oluş” zikredildiyse, bu âyette de buna uygun olarak bu ifadenin karşıtı yani O’nun için imkansız olan iki özellik zikredilmektedir.

1. لَمْ يَلِدْ “(Allah, hiç kimseyi) doğurtmamıştır.” Bu cümle, Yüce Allah’ın “baba” olmadığı, dolayısıyla hiç kimsenin doğumuna fiziksel anlamda etken olmadığı için kendisine çocuk isnadının çok büyük bir hata oluşturacağını ortaya koymaktadır. Aslında önce “doğmamak”, daha sonra “doğurmamak”tan söz edilmesi gerekirken, burada ilk sırada Yüce Allah’ın hiç kimseyi “doğurtmaması” ifade edilmektedir. Bunun muhtemel nedeni, Yüce Allah’a çocuk isnad edenleri susturmaktır.

a) Âyetin ilk cümlesi olan لَمْ يَلِدْ lem yelid ifadesine “doğurmadı” anlamını değil de, “doğurtmadı” anlamını vermekteyiz. Çünkü doğurmak “dişi” varlığın sıfatıdır. Âyette لَمْ تلِدْ lem telid kalıbı kullanılmadığı için, burada kast edilen anlam Yüce Allah’ın -hâşâ- anne olmadığını değil, hiç kimseyi doğurtmayan varlık anlamında “baba” olmadığını ortaya koymaktır.

Yüce Allah anne de değildir, baba da değildir. Kur’ân’ın indirildiği dönemde Allah’a çocuk isnadında bulunanların maksadı O’nu “baba” motifiyle buluşturmaktı. İşte âyet bu algıyı kökünden reddetmektedir. Eşi de yoktur, çocuğu da yoktur.

Dolayısıyla hiç kimsenin doğmasına fiziksel olarak neden olmadığı için “baba” da değildir. O sadece yaratandır; bütün babaları, anneleri ve çocukları O yaratmıştır; dolayısıyla annelik, babalık ve çocukluk sıfatlarından münezzehtir. Yüce Allah bu konuda cinlerin de aynı sözü söylediklerini Cinn 72/3’te şöyle bildirmektedir: “Eşi de çocuğu da olmayan Rabbimizin şanı çok yücedir.”

b) Necm 53/21. âyetinde genişçe ele aldığımız üzere, Mekkeliler, “Yüce Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları sayıyor ve O’na kız çocuklar isnat ediyorlardı. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet(18) yer almaktadır. Bu âyetin öncelikle hedef aldığı kişiler, bu tür şirk içerisinde bulunanlardır. Öte yandan, cinlerle Yüce Allah arasında bir nesep ilişkisinin olduğunu sanarak, Yüce Allah’ın kız ve erkek çocukları olduğunu iddia edenler de vardı.

En‘âm 6/100 ve Sâffât 37/158 gibi âyetlerde bunlar hakkında bilgiler yer almaktadır. Dahası bazı Hıristiyanlar Hz. İsa’nın,(19) bazı Yahudiler Hz. Üzeyir’in,(20) hatta Yahudî ve Hıristiyanlar bizzat kendilerinin “Yüce Allah’ın oğlu” olduklarını iddia ediyorlardı.(21) Bazı Mecusilerin “Hürmüz ve Ehremen Allah’ın oğullarıdır” şeklinde bir kabulü olduğu iddia edilmektedir.(22) İşte, İhlâs sûresinin üçüncü âyetinin ilk cümlesinde bütün bu iddiaların asılsız olduğu açıkça ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah’ın çocukları yoktur. Bu konuda pek çok âyette(23) açık ifadeler yer almaktadır. Yüce Allah’ın çocuğu olamaz; çünkü O’nun benzeri gibi bir şey yoktur.(24) Dahası En‘âm 6/101 ve Cinn 72/3’te de belirtildiği üzere, eşi yani hanımı olmaması da baba olmadığının bir başka delilidir. Bu gerçeğe rağmen konuyu ısrarla gündemde tutanları acıklı bir azap beklemektedir.

Yüce Allah kesinlikle ve hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Eğer çocuk edinmek isteseydi yarattığı şeylerden dilediğini çocuk edinirdi.(25) Bir âyette Hz. Peygamber’e şöyle demesi emredilmiştir: “Eğer -hâşâ- Rahmân’ın herhangi bir çocuğu olsaydı ona ilk kul olan ben olurdum.”(26) Bu iki âyet, Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediğini, yani hiç kimsenin babası olmadığını ilan etmektedir.

2. وَلَمْ يُولَدْ “(Allah hiç kimse tarafından) doğurulmamıştır.” Bu ifade Yüce Allah için iddia ve isnad edilmesi mümkün olmayan ikinci husustur. Yüce Allah, hiç kimseyi doğurtmadığı gibi, hiç kimse tarafından da doğurulmamıştır. Hiç kimseyi doğurmamış, yani ana veya baba olmamıştır; hiç kimse tarafından doğurulmadığı için de başkasının çocuğu olmamıştır.

Ehad ve Samed olmak zaten bunu gerektirir. Başka bir varlığa aynısıyla ait olabilen sıfatlar, tek olan zâta ait olamazlar. Çünkü başka varlıklarda bulunan sıfatlar bir başkası tarafından verilmiş demektir.

Doğurulan fani olduğu gibi, doğuran veya doğurtan da fanidir. Doğurulan varlık, sonradan var edilmiş demektir. Sonradan var edilmek veya fani olmak, Yüce Allah’ın hiçbir şekilde sıfatı olamaz. İhlâs sûresinin bu âyeti, Yüce Allah’ın zatına aykırı kabulleri reddetmeyi bize öğretmektedir.

ıı. Dengi Bulunmaması

وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا اَحَدٌ “O’nun dengi de yoktur.”

Âyetteki وَلَمْ يَكُنْ ve lem yekün ifadesi “ve olmadı, olamaz, yoktur”; لَهُ lehû ifadesi “O’nun için”; كُفُوًا küfüven kelimesi “denk”; اَحَدٌ ehadün kelimesi ise “hiç kimse” demektir.

Burada Yüce Allah’a denk veya benzer hiçbir şeyin olamayacağı gerçeği vurgulanmaktadır.

Âyetin “Allah’ın eşi olmadığı” anlamına da gelebileceği ifade edilmektedir.(27) Bu son anlam bir önceki âyetle ilişkilidir. Çünkü doğurtmak da doğurulmak da, sonuçta bir eşe ihtiyaç gösterir. Oysa hiçbir varlık, hiçbir şekilde Yüce Allah’ın eşi olmamıştır; olamaz da.(28) Aynı şekilde hiçbir şey de Yüce Allah’ın benzeri (!) gibi de değildir.(29) İşte Yüce Allah, kendisinin eşi olmadığı gerçeğini hatırlatarak, çocuk sahibi olmak ya da başkası tarafından doğurulmak işleminden münezzeh olduğunu bu şekilde beyan etmektedir.

Yüce Allah’ın varlığında, kâinatı idare edişinde, varlıkları yok edişinde, yeniden diriltişinde, hâsılı O’na ait sıfatlarında hiçbir dengi ve benzeri olmadığı gibi, yardımcısı da yoktur. Çünkü bir dengi, benzeri veya yardımcısı olmak, şu veya bu şekilde bir eksiklik ifadesidir. Oysa Cenâb-ı Hakk sübhândır, yani bütün eksikliklerden uzaktır.

Sübhânlık, Yüce Allah’a nispeti caiz olmayan bütün sıfatları reddeder ki, bu sûrenin son iki âyeti O’nun sübhânlığının bir ifadesidir. Sûrenin ilk iki âyeti ise O’nun takdîsinin, yani mukaddesliğinin veya bütün kemal sıfatlarla donanımlı oluşunun bir ifadesidir.

- Yüce Allah Tasavvuru

1. Öncelikle şu hususu belirtmeliyiz: Yüce Allah’ın “zâtî-subûtî, selbî ve fiilî-haber” sıfatlarından bir bölümünü oluşturan âyetlerdeki bilgiler O’nu tanıtmada önemli mesajlar içerse de, bu durum Allah’ın zatını herhangi bir varlığa benzetmenin kapısını aralamaz. Çünkü Şûrâ 42/11’e göre “Hiçbir şey O’nun benzeri(!) gibi bile olamaz.” Benzeri olmayan Rabbimize herhangi bir şeyi benzetmek de akıl kârı değildir.

Yüce Allah’ın çeşitli sıfatlarından hareketle akla gelebilecek hiçbir şey O’nun zatını kavratmaya asla yetmez. Biz Rabbimizin zatını değil, sıfatlarını anlayarak O’nu tanımaya gayret ederiz. Çünkü ما خطر ببالك فالله غير ذلك “Aklına her ne gelirse, (bil ki) Allah onun dışındadır.”

2. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu sûrede Yüce Allah’ın zâtına dair çeşitli sıfatlar gündeme getirilmekte, bir anlamda “Allah tasavvuru” bağlamında açıklamalar yapılmaktadır. Bu çerçevede biz de Rabbimizin kendisi için söylediği “ispat” ve “nefy” sıfatları hakkında bilgi vermek istiyoruz.

a) İspat (Olumlu, O’nda Nelerin Bulunduğunu) Gösteren Âyetler

ı. Âlemlerin Rabbidir; Rahmân’dır; Rahîm’dir; hesap gününün yegane sahibidir.(30)

ıı. Yüce Allah Tek’tir. Hiçbir şeye muhtaç değildir; her şey O’na muhtaçtır.(31)

ııı. Mutlak diridir; varlığın kaynağıdır. Göklerde ve yerde ne varsa hepsi O’nun yaratmasıdır ve O’nundur. Her şeyi bilendir. Kudreti gökleri ve yeri kaplamıştır. Yücedir; azamet sahibidir.(32)

ıv. Mülkün yegâne sahibidir; dilediğini mülk sahibi yapar, dilediğinden de alır; dilediğini yüceltir, dilediğini de alçaltır; hayır sadece O’nun kontrolündedir; her şeye kadirdir. Geceyi gündüze, gündüzü geceye koyar. Ölüden diri, diriden ölü çıkartır; dilediğine hesapsız rızık verir.(33)

v. Âlemlerin Rabbidir; yaratandır; yol gösterendir; yedirendir; içirendir; hastalananlara şifa verendir; öldürendir, diriltendir; bağışlaması umulan O’dur.(34)

vı. Güldüren, ağlatan; öldüren, dirilten; çiftleri yaratan, mahşerin sahibi olan, zenginleştiren, ikna ettiren O’dur.(35)

vıı. Dünyada ve âhirette hakimiyet sadece O’nun elindedir.(36)

vııı. Bütün mahlûkatın sahibi O’dur.(37)

ıx. Her şeyin yaratıcısıdır.(38)

x. Zıtlardan zıtları yaratandır.(39)

xı. Varlıklara ölçü koyandır.(40)

xıı. En güzel isimler sadece O’na aittir.(41)

xııı. Koruyup kollayandır.(42)

xıv. Gözleri idrak edip kuşatandır.(43)

xv. Her şeyi bilendir;(44) her bilenin üzerinde gerçek bilendir.(45)

xvı. İnananların dostu, karanlıklardan ışığa çıkarandır.(46)

xvıı. Dilediğini yapabilen yegâne varlıktır.(47)

xvııı. Dilediğine azap edebilen, dilediğini de bağışlayandır.(48)

xıx. Yaratması devam etmektedir; her gün yeni bir iştedir.(49)

xx. Zengindir; insanlar O’na muhtaçtır.(50)

Burada sıraladığımız âyetler elbette konuyla ilgili âyetlerin tamamı değildir. Amacımız Rabbimizin verdiği bilgilerden bir kısmını aktararak konunun anlaşılmasına katkı sağlamaktır.

b) Nefy (O’nda Nelerin Olmadığını Gösteren) Âyetler

Yüce Allah, “ispat”la ilgili bir kısmını sıraladığımız sıfatlarının yanı sıra, başka bazı âyetlerde de kendisi hakkında nelerin imkansız olduğunu şu şekilde beyan etmektedir:

ı. Kendisinden başka hiçbir şekilde ilâh yoktur.(51)

ıı. Yüce Allah hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir.(52)

ııı. Baba da oğul da değildir.(53)

ıv. Mülkte, hakimiyetinde ve idaresinde ortağı yoktur.(54)

v. Hiçbir şekilde dengi yoktur.(55)

vı. Hiçbir şekilde benzeri yoktur.(56)

vıı. Kendisini gaflet tutmaz ve uyuklamaz.(57)

vııı. Hiçbir şekilde yorulmaz.(58)

ıx. Bilgisi kuşatılamaz.(59)

x. Gözler O’nu idrak edemez.(60)

xı. Yaptığından sorgulanamaz.(61)

xıı. Korunmaya muhtaç değildir.(62)

xııı. Eşi olmadığı için kızları ve oğulları yoktur; çünkü her şeyi O yaratmıştır.(63)

“Allah tasavvuru” bağlamında bu âyetler elbette konuyla ilgili bütün âyetler değillerdir; sadece ana hatlarıyla ilgili bilgi vermek için bu kadarını zikretmekle yetindik. Son bir hatırlatmada bulunmak gerekirse Bakara 2/163, 255, Âl-i İmrân 3/1-3, 26-27, En‘âm 6/14, 101-103, Hûd 11/107, Enbiyâ’ 21/22-23, Mü’minûn 23/84-89, Nûr 24/35, Şûrâ 42/11, Zâriyât 51/57-58, Necm 53/42-52, Hadîd 57/1-3, Haşr 59/22-24, Burûc 85/12-16, İhlâs 112/1-4 gibi pek çok âyette Yüce Allah zatı ve sıfatları hakkında bilgi vermektedir.

Dipnotlar

• 1 - Nüzül sebepleri için bk. Taberî, age., XXX, 342-343. 2 - Buhârî, Fedâilu’l-Kur’ân, 13; Tevhîd, 1; Müslim, Müsâfirûn, 259.
• 3 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2; En‘âm 6/1, 14, 19; Yûnus 10/22, 25, 31, 107; Hûd 11/1, 7, 119, 123; Nûr 24/35; Rûm 30/30; Lokmân 31/10; Zümer 39/36, 67; … 4 - Fâtiha 1/1-4; Âl-i İmrân 3/26-27; En‘âm 6/100-103, 124-125; Yûnus 10/34-35, 66-68; Ra‘d 13/2-3, 8-10; Tâhâ 20/4-8; Mü’minûn 23/84-89; Neml 27/60-65; ‘Ankebût 29/60-63; Lokmân 31/27-30; Haşr 59/22-24; ...
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 En‘âm 6/1 En‘âm 6/14 En‘âm 6/19 Yûnus 10/22 Yûnus 10/25 Yûnus 10/31 Yûnus 10/107 Hûd 11/1 Hûd 11/7 Hûd 11/119 Hûd 11/123 Nûr 24/35 Rûm 30/30 Lokmân 31/10 Zümer 39/36 Zümer 39/67 Fâtiha 1/4 Âl-i İmrân 3/27 En‘âm 6/103 En‘âm 6/125 Yûnus 10/35 Yûnus 10/68 Ra‘d 13/3 Ra‘d 13/10 Tâhâ 20/8 Mü'minûn 23/89 Neml 27/65 ‘Ankebût 29/63 Lokmân 31/30 Haşr 59/24
• 5 - İslâmoğlu, age., s. 1323’te 2. not. 6 - Bakara 2/96, 102, 136, 180, 266, 285; Âl-i ‘Imrân 3/73, 84, 91, 153; Nisâ’ 4/18, 43, 152; Mâide 5/6, 20, 27, 106, 115; En‘âm 6/61; A‘râf 7/80; Tevbe 9/4, 6, 84, 127; Hûd 11/87; Yûsuf 12/4, 36, 41, 78; Hıcr 15/65; Nahl 16/58, 76; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/19, 22, 26, 32, 38, 42, 47, 49, 110; Meryem 19/26, 98; Mü’minûn 23/99; Nûr 24/6, 21, 28; ‘Ankebût 29/28; Ahzâb 33/32, 39, 40; Fâtır 35/40; Sâd 38/35; Zuhruf 43/17; Hucürât 49/12; Haşr 59/11; Münâfikûn 63/10; Hâkka 69/47; Cinn 72/2, 7, 18, 20, 22, 26; Fecr 89/25, 26; Beled 90/5, 7; Leyl 92/19; Ihlâs 112/1, 4. 7 - Hâkka 69/47.
  • Bakara 2/96 Bakara 2/102 Bakara 2/136 Bakara 2/180 Bakara 2/266 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/73 Âl-i İmrân 3/84 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/153 Nisâ 4/18 Nisâ 4/43 Nisâ 4/152 Mâide 5/6 Mâide 5/20 Mâide 5/27 Mâide 5/106 Mâide 5/115 En‘âm 6/61 A‘râf 7/80 Tevbe 9/4 Tevbe 9/6 Tevbe 9/84 Tevbe 9/127 Hûd 11/87 Yûsuf 12/4 Yûsuf 12/36 Yûsuf 12/41 Yûsuf 12/78 Hicr 15/65 Nahl 16/58 Nahl 16/76 İsrâ 17/23 Kehf 18/19 Kehf 18/22 Kehf 18/26 Kehf 18/32 Kehf 18/38 Kehf 18/42 Kehf 18/47 Kehf 18/49 Kehf 18/110 Meryem 19/26 Meryem 19/98 Mü'minûn 23/99 Nûr 24/6 Nûr 24/21 Nûr 24/28 ‘Ankebût 29/28 Ahzâb 33/32 Ahzâb 33/39 Ahzâb 33/40 Fâtır 35/40 Sâd 38/35 Zuhruf 43/17 Hucurât 49/12 Haşr 59/11 Münâfikûn 63/10 Hâkka 69/47 Cinn 72/2 Cinn 72/7 Cinn 72/18 Cinn 72/20 Cinn 72/22 Cinn 72/26 Fecr 89/25 Fecr 89/26 Beled 90/5 Beled 90/7 Leyl 92/19 İhlâs 112/1 İhlâs 112/4 Hâkka 69/47
• 8 - Bakara 2/282; Nisâ’ 4/20; Enfâl 8/7; Tevbe 9/52; Kasas 28/25, 26, 27; Fâtır 35/42; Hucürât 49/9; Müddessir 74/35. 9 - Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, e-h-d maddesi. 10 - Yûsuf 12/39; Ra‘d 13/16; İbrâhim 14/48; Sâd 38/65; Zümer 39/4; Mü’min 40/16. 11 - Bakara 2/133, 163; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19; Tevbe 9/31; İbrâhim 14/52; Nahl 16/22, 51; Kehf 18/110; Enbiyâ’ 21/108; Hacc 22/34; ‘Ankebût 29/46; Sâffât 37/4; Sâd 38/5; Fussılet 41/6. 12 - A‘râf 7/70; İsrâ’ 17/46; Zümer 39/45; Mü’min 40/12, 84; Mümtehıne 60/4.
  • Bakara 2/282 Nisâ 4/20 Enfâl 8/7 Tevbe 9/52 Kasas 28/25 Kasas 28/26 Kasas 28/27 Fâtır 35/42 Hucurât 49/9 Müddessir 74/35 Yûsuf 12/39 Ra‘d 13/16 İbrâhîm 14/48 Sâd 38/65 Zümer 39/4 Mü'min 40/16 Bakara 2/133 Bakara 2/163 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 Tevbe 9/31 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/22 Nahl 16/51 Kehf 18/110 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 ‘Ankebût 29/46 Sâffât 37/4 Sâd 38/5 Fussilet 41/6 A‘râf 7/70 İsrâ 17/46 Zümer 39/45 Mü'min 40/12 Mü'min 40/84 Mümtehine 60/4
• 13 - Bakara 2/21, 83, 172; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36, 48, 116; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/19, 56, 102, 151; A‘râf 7/33, 59, 65, 70, 73, 85; Tevbe 9/31; Yûnus 10/3, 104; Hûd 11/2, 26, 50, 54, 61, 62, 84, 87, 123; Yûsuf 12/38, 40; Ra‘d 13/36; İbrâhim 14/10; Hıcr 15/99; Nahl 16/36, 114; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/26, 110; Meryem 19/36, 65; Tâhâ 20/14; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/26, 31, 77; Mü’minûn 23/23, 32; Nûr 24/55; Neml 27/45, 91; ‘Ankebût 29/8, 16, 17, 36, 56; Lokmân 31/13, 15; Yâsîn 36/22, 61; Zümer 39/2, 11, 14, 17, 64, 66; Mü’min 40/66; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Zâriyât 51/56; Necm 53/62; Nûh 71/3; Cinn 72/2; Beyyine 98/5; Kureyş 106/3; Kâfirûn 109/2, 5; İhlâs 112/1.
  • Bakara 2/21 Bakara 2/83 Bakara 2/172 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 En‘âm 6/56 En‘âm 6/102 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/70 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Tevbe 9/31 Yûnus 10/3 Yûnus 10/104 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/54 Hûd 11/61 Hûd 11/62 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/123 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Ra‘d 13/36 İbrâhîm 14/10 Hicr 15/99 Nahl 16/36 Nahl 16/114 İsrâ 17/23 Kehf 18/26 Kehf 18/110 Meryem 19/36 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/26 Hacc 22/31 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Nûr 24/55 Neml 27/45 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/61 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Zümer 39/17 Zümer 39/64 Zümer 39/66 Mü'min 40/66 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Zâriyât 51/56 Necm 53/62 Nûh 71/3 Cinn 72/2 Beyyine 98/5 Kureyş 106/3 Kâfirûn 109/2 Kâfirûn 109/5 İhlâs 112/1
• 14 - Teğâbun 64/6. 15 - Muhammed 47/38. 16 - Fâtır 35/15.
  • Teğâbun 64/6 Muhammed 47/38 Fâtır 35/15
• 17 - Râzî, age., XXXII, 181-182.
• 18 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Nahl 16/57-62; İsrâ’ 17/40, 111; Kehf 18/4; Meryem 19/87-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-19; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3. 19 - Mâide 5/17, 72, 73; Tevbe 9/30. 20 - Tevbe 9/30. 21 - Mâide 5/18. 22 - Yazır, age., III, 480-481.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Nahl 16/62 İsrâ 17/40 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3 Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Tevbe 9/30 Mâide 5/18
• 23 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Yûnus 10/68; İsrâ’ 17/111; Meryem 19/39, 92; Mü’minûn 23/91; Furkân 25/2; Zümer 39/4; Zuhruf 43/81; Cinn 72/3. 24 - Şûrâ 42/11; Ihlâs 112/4. 25 - Zümer 39/4. 26 - Zuhruf 43/81.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Yûnus 10/68 İsrâ 17/111 Meryem 19/39 Meryem 19/92 Mü'minûn 23/91 Furkân 25/2 Zümer 39/4 Zuhruf 43/81 Cinn 72/3 Şûrâ 42/11 İhlâs 112/4 Zümer 39/4 Zuhruf 43/81
• 27 - Taberî, age., XXX, 347-348; Râzî, age., XXXII, 184. 28 - En‘âm 6/101; Cinn 72/3. 29 - Şûrâ 42/11.
  • En‘âm 6/101 Cinn 72/3 Şûrâ 42/11
• 30 - Fâtiha 1/1-4. 31 - Bakara 2/163; İhlâs 112/2.
  • Fâtiha 1/4 Bakara 2/163 İhlâs 112/2
• 32 - Bakara 2/255. 33 - Âl-i İmrân 3/26-27; Yûnus 10/31; ‘Ankebût 29/62. 34 - Şu‘arâ 26/77-83. 35 - Necm 53/43-54.
  • Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/27 Yûnus 10/31 ‘Ankebût 29/62 Şu‘arâ 26/83 Necm 53/54
• 36 - En‘âm 6/73; Mülk 67/1. 37 - Ra‘d 13/16; Mü’minûn 23/84, 86, 88; Şu‘arâ 26/24, 26, 28. 38 - En‘âm 6/1, 101, 102; Furkân 25/2; ‘Ankebût 29/61, 63; Lokmân 31/26; Zümer 39/62. 39 - Nûr 24/43; Yâsîn 36/81-83. 40 - Furkân 25/2; Kamer 54/49; Rahmân 55/7; A‘lâ 87/2-3. 41 - A‘râf /180; İsrâ’ 17/110; Tâhâ 20/8; Haşr 59/24. 42 - Mü’minûn 23/88. 43 - En‘âm 6/103. 44 - Bazı örnekler için bk. Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/5; En‘âm 6/59, 73, 101; Ra‘d 13/8-10; Lokmân 31/16; Mü’min 40/19; Mücâdele 58/6-7; Mülk 67/13-14; A‘lâ 87/7. 45 - Yûsuf 12/76. 46 - Bakara 2/257; Yûnus 10/62. 47 - Hûd 11/107; Enbiyâ’ 21/23; Burûc 85/16. 48 - Bakara 2/284; ‘Ankebût 29/21. 49 - Nahl 16/8; Rahmân 55/29. 50 - Fâtır 35/15; Muhammed 47/38.
  • En‘âm 6/73 Mülk 67/1 Ra‘d 13/16 Mü'minûn 23/84 Mü'minûn 23/86 Mü'minûn 23/88 Şu‘arâ 26/24 Şu‘arâ 26/26 Şu‘arâ 26/28 En‘âm 6/1 En‘âm 6/101 En‘âm 6/102 Furkân 25/2 ‘Ankebût 29/61 ‘Ankebût 29/63 Lokmân 31/26 Zümer 39/62 Nûr 24/43 Yâsîn 36/83 Furkân 25/2 Kamer 54/49 Rahmân 55/7 A‘lâ 87/3 İsrâ 17/180 Tâhâ 20/8 Haşr 59/24 Mü'minûn 23/88 En‘âm 6/103 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/5 En‘âm 6/59 En‘âm 6/73 En‘âm 6/101 Ra‘d 13/10 Lokmân 31/16 Mü'min 40/19 Mücâdele 58/7 Mülk 67/14 A‘lâ 87/7 Yûsuf 12/76 Bakara 2/257 Yûnus 10/62 Hûd 11/107 Enbiyâ 21/23 Burûc 85/16 Bakara 2/284 ‘Ankebût 29/21 Nahl 16/8 Rahmân 55/29 Fâtır 35/15 Muhammed 47/38
• 51 - Bakara 2/255; Âl-i İmrân 3/2; Nisâ’ 4/87. 52 - Bakara 2/116; Yûnus 10/68; Meryem 19/35, 88; Mü’minûn 23/91; Furkân 25/2. 53 - İhlâs 112/3. 54 - Furkân 25/2; Fâtır 35/40; Ahkâf 46/4. 55 - İhlâs 112/4. 56 - Şûrâ 42/11. 57 - Bakara 2/255. 58 - Bakara 2/255; Kâf 50/15, 38. 59 - Bakara 2/255. 60 - En‘âm 6/103. 61 - Enbiyâ’ 21/23. 62 - Mü’minûn 23/88.
  • Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Bakara 2/116 Yûnus 10/68 Meryem 19/35 Meryem 19/88 Mü'minûn 23/91 Furkân 25/2 İhlâs 112/3 Furkân 25/2 Fâtır 35/40 Ahkâf 46/4 İhlâs 112/4 Şûrâ 42/11 Bakara 2/255 Bakara 2/255 Kâf 50/15 Kâf 50/38 Bakara 2/255 En‘âm 6/103 Enbiyâ 21/23 Mü'minûn 23/88
• 63 - En‘âm 6/100-101; Tevbe 9/30; Nahl 16/57; İsrâ’ 17/40; Kehf 18/4-5; Enbiyâ’ 21/26-28; Sâffât 37/158; Zuhruf 43/15-20; Necm 53/21.
  • En‘âm 6/101 Tevbe 9/30 Nahl 16/57 İsrâ 17/40 Kehf 18/5 Enbiyâ 21/28 Sâffât 37/158 Zuhruf 43/20 Necm 53/21