Mümtehine Suresi

Medine’de hicrî 7. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 12 âyetten oluşan, adını 10. âyette geçen ve “imtihan edilen kadın” anlamına gelebilecek şekilde فَامْتَحِنُوهُنَّ femtehınûhunne ifadesinden alan Mümtehıne sûresi, inişe göre 109, resmî sıralamada ise 60. sûredir.

Bu sûre, hicret sonrasında imtihan edilen kadınlar veya mektup olayı nedeniyle sorgulanan kadın ya da imtihan edilen topluluk manasında el-Mümtehıne, içinde imtihan edilmeyle ilgili âyet olduğu için el-imtihân adıyla da anılmıştır. Dahası, birinci ve yedinci âyette geçen el-meveddeh/meveddeh kelimesi nedeniyle bu sûreye “sevgi” sûresi de denilmiştir.

Mümtehıne sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Haşr sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Müslümanların Müslüman olmayan insanlarla savaşta ve barış şartlarında nasıl bir ilişki ve iletişimde bulunulacağı” (Haşr 2-6; Mümtehıne 1-9), “sevginin nasıl kontrol altına alınacağı, kimlerin sevilip kimlerin sevilmeyeceği” (Haşr 9; Mümtehıne 1, 9), “çeşitli dua ifadelerinin öğretilmesi” (Haşr 10; Mümtehıne 4-5), “müslümanlara karşı başkalarıyla işbirliğinde bulunulması” (Haşr 11; Mümtehıne 9) gibi konular iki sûre arasındaki ortak mesajlar olarak belirlenebilir.

Mümtehıne sûresinin ilk âyetlerinde, Yüce Allah’ın ve müslümanların düşmanlarının dost edinilmemesi gerektiği, inkârcıların müslümanlara karşı öfke ve düşmanlıklarının sürdüğü, kan bağının mahşerde insanlara hiçbir yarar sağlamayacağı ve herkesin yapıp ettiği ne varsa Yüce Allah’ın onlardan haberdar olduğu beyan edilmektedir.

4. âyetten itibaren, Hz. İbrâhim’in ve beraberindeki müminlerin bu son ümmet için örneklik teşkil ettiği, yaptıkları duaların örnek alınması gerektiği, hayatın asıl amacının savaşta bile insanlar arasında onları kazanmaya dayalı kalıcı bir sevgi tesis edilmesi olduğu, düşmanlık ve fiziki bir saldırıda bulunulmadığı sürece diğer insanlara adaletli davranmanın yasaklanmadığı, diğer davranışların yanlış olduğu bildirilmekte, yasağın saldırganlık yapanlarla dostluk kurulmamasıyla ilgili olduğu beyan edilmektedir.

10. âyetten itibaren, hicret sonrasında Medine’ye gelmek isteyen kadınların imtihan edilmesi gerektiği, onların kâfirlerin nikâhlarından kurtarılmasının zorunlu olduğu, ödenen mehirlerin sahiplerine geri verilmesi, kimsenin zarara uğratılmamasına dikkat edilmesi gerektiği dile getirilmekte, hicret sonrasında müslümanların arasında katılmak isteyen kadınların özellikle belli şartlar altında biat etmelerinin sağlanması ifade edilmekte, Yüce Allah’ın gazap ettiği insanları dost edinmenin sakıncalı olduğu uyarısı ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-9. âyetlerinde kimlerin dost edinilmemesi gerektiğini, sebeplerini, inkârcıların müslümanlara karşı olumsuz tavrını, duyarlılık manasında Hz. İbrâhim ve beraberindekilerin örnek alınması gerektiğini, düşmanlığı hak edenlerin ve hak etmeyenlerin kimler olduğunu ele almaktadır.

a) Kimler Dost Edinilmemeli?

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde müminlere hitap ederek Allah’ın ve kendilerinin düşmanı olanları dost edinmemelerini, onlara sevgi beslememelerini, çünkü Allah yolunda cihad etmek ve O’nun rızasını kazanmak için yurtlarından çıktıklarında onlara sevgi gizlenmemesini emretmekte, gizli ve aşikâr her şeyi bildiğini ve söz konusu yasağı işleyenlerin doğru yoldan sapmış olacağını haber vermektedir.

Ardından, inkârcıların müminleri ellerine geçirseler onlara düşmanlık edecekleri ve kötülükten geri durmayacakları bildirilmekte, kıyamet günü yakınların birbirlerine fayda vermeyeceği ve gerekçesi şöyle beyan edilmektedir: “Kıyamet günü yakınlarınız ve çocuklarınız size asla ve asla fayda veremezler. (Çünkü Allah) aranızı ayıracaktır. Allah yapmakta olduğunuz her şeyi (hakkıyla) görendir.”

ı. İnkarcılara Kalben Sevgi Beslenmemesi

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوّ۪ي وَعَدُوَّكُمْ اَوْلِيَآءَ تُلْقُونَ اِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَآءَكُمْ مِنَ الْحَقّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَاِيَّاكُمْ اَنْ تُؤْمِنُوا بِاللّٰهِ رَبِّكُمْ اِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا ف۪ي سَب۪يل۪ي وَابْتِغَآءَ مَرْضَات۪ي تُسِرُّونَ اِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَاَنَا۬ اَعْلَمُ بِمَآ اَخْفَيْتُمْ وَمَآ اَعْلَنْتُمْ وَمَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَآءَ السَّب۪يلِ “Ey iman edenler! Onlar size gelen gerçeği inkâr etmişlerken, Rabbiniz Allah’a imanınızdan dolayı Elçiyi de sizi de (yurdunuzdan) çıkarıyorken, benim de düşmanım, sizin de düşmanınız olanlara (o kâfirlere) içten sevgi besleyerek onları (sakın) dostlar edinmeyin! Benim yolumda cihad etmek (fedakârlık yapmak) ve rızamı kazanmak için (yurdunuzdan) çıktığınız hâlde, (hâlâ) onlara içten sevgi (mi) gizliyorsunuz (besliyorsunuz)! Ben sizin gizlediğinizi de açığa vurduğunuzu da çok iyi bilenim. Sizden kim bunu yaparsa (onları dost edinirse), elbette doğru yoldan sapmış olur.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تَتَّخِذُوا lâ tettehızû emri “sakın edinmeyin; عَدُوّ۪ي ‘adüvvî tamlaması “benim düşmanımı”; وَعَدُوَّكُمْ ve ‘adüvveküm ifadesi “ve sizin de düşmanınız olanları”; اَوْلِيَآءَ evliyâe emri “dostlar”; تُلْقُونَ tulkûne fiili “atıyorsunuz, besliyorsunuz”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara karşı”; بِالْمَوَدَّةِ bi’l-meveddeti ifadesi “sevgi”; وَقَدْ كَفَرُوا ve kad keferû ifadesi “(halbuki) onlar elbette inkar etmişlerdi”; بِمَا جَآءَكُمْ bimâ câeküm ifadesi “size gelen şeyi (vahyi, Kur’ân’ı)”; مِنَ الْحَقّ mine’l-hakkı ifadesi “Hakk’tan (gelen gerçeği)”; يُخْرِجُونَ yuhricûne fiili “çıkarıyorlar(dı); الرَّسُولَ er-rasûle kelimesi “hem Elçiyi, Rasül’ü”; وَاِيَّاكُمْ ve iyyâküm ifadesi “hem de sizi”; اَنْ تُؤْمِنُوا en tü’minû ifadesi “iman ediyorsunuz diye”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; رَبِّكُمْ rabbiküm ifadesi “sizin Rabbiniz (olan)”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) olursanız”; خَرَجْتُمْ haractüm fiili “çıktınız, eğer çıkarsanız”; جِهَادًا cihâden kelimesi “cihad etmek için”; ف۪ي سَب۪يل۪ي fî sebîlî tamlaması “benim yolumda, benim uğrumda”; وَابْتِغَآءَ مَرْضَات۪ي mardâtî tamlaması “ve benim rızamı kazanmada, rızamı kazanmak için”;تُسِرُّونَ tüsirrûne fiili “gizliyorsunuz, gizli gizli besliyorsunuz”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara karşı”; بِالْمَوَدَّةِ bi’l-meveddeti ifadesi “sevgi”; وَاَنَا۬ ve ene zamiri “ve ben”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “gayet iyi bilen(im)”; بِمَآ اَخْفَيْتُمْ bimâ ahfeytüm ifadesi “sizin gizlediğiniz şeyleri de”; وَمَآ اَعْلَنْتُمْ ve mâ a‘lentüm ifadesi “ve açığa vurduklarınızı da”; وَمَنْ يَفْعَلْهُ ve men tef‘alhu ifadesi “her kim bunu yaparsa, onları dost edinirse”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; فَقَدْ ضَلَّ fe kad dalle ifadesi “elbette sapmıştır, elbette sapmış olur”; سَوَآءَ السَّب۪يلِ sevâe’s-sebîli ifadesi ise “doğru yoldan” demektir.

Burada Müslümanların inkârcılara kalben sevgi beslememeleri gerektiği, bunun gerekçeleri ve sevgi beslemeleri durumunda başlarına nelerin geleceği gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوّ۪ي وَعَدُوَّكُمْ اَوْلِيَآءَ تُلْقُونَ اِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ “Ey iman edenler! Benim de düşmanım, sizin de düşmanınız olanlara (o kâfirlere) içten sevgi besleyerek onları (sakın) dostlar edinmeyin!” Yüce Allah müminlere hitap ederek, kendisine ve müminlere düşmanlık yapmakta olan kişileri kesinlikle dost edinmemeleri gerektiğini beyan etmektedir.

a) Bu âyet grubunun iniş sebebi olarak nakledilen rivayetler bağlamında bazı bilgileri aktarmak istiyoruz:

“Bu ayet, Hâtıb b. Ebî Belte‘a hakkında nazil olmuştur. Çünkü o, Mekkeli müşriklere, Hz. Peygamber’in Mekke’nin fethi amacıyla(1) savaş için hazırlandığını ve onlarla savaşmayı planladığını haber vermek istemiş ve onlara ‘Önleminizi alın’ diye mektup göndermeye teşebbüs etmiştir. Sonra yazdığı bu mektubu, Hâşimoğullarının bir cariyesi olan Sâriye adındaki bir kadınla göndermiştir.”

“Bu kadın Mekke’den Medine’ye yani Hz. Peygamber’in yanına gelmişti. O zaman Hz. Peygamber ona, ‘Müslüman olarak mı geldin?’ dediğinde, ‘Hayır’ demişti. ‘Muhacir olarak mı geldin?’ dediğinde de ‘Hayır’ demişti. Bunun üzerine, ‘Seni buraya getiren sebep nedir?’ diye sorduğunda, o ‘Şüphesiz ki efendilerim Bedir günü gittiler, yani hep öldürüldüler. Böylece ben şiddetli bir ihtiyaç içinde kaldım’ demişti. Hz. Peygamber bunun üzerine, onunla ilgilenmeleri için Muttaliboğullarını görevlendirmiş, onlar da onu giydirip kuşandırmışlar, binitini-azığını temin etmişlerdi.”

“Hâtıb, o kadının yanına gelip ona on dinar vermiş, bir de elbise giydirerek, ondan yazdığı bir mektubu Mekkelilere götürmesini istemişti. Böylece o kadın yola koyulmuştu. Yüce Allah, peygamberini (vahiy ile) bu olaydan haberdar etmişti. Hz. Peygamber, bunun üzerine, Hz. Ali, Hz. Ömer, Ammâr b. Yâsir, Hz. Talha ve Hz. Zübeyr’i, atlı olarak o kadının peşinden göndermişti. Ravda-ı Hâh denilen yerde(2) kadına yetiştiklerinde bu mektubu sormuşlar. O, yemin ederek inkâr etmişti. Bunun üzerine Hz. Ali, ‘Vallahi ne biz yalan söylüyoruz, ne de Allah’ın Rasûlü’ demiş ve kılıcını çekmişti. Bunun üzerine kadın, saçlarının örgüsü arasından o mektubu çıkarmıştı.”

“Sonra onlar, mektubu Hz. Peygamber’e getirmiş, o da durumu Hâtib’e sormuştu. Hâtib bunu itiraf etmiş ve şöyle demiştir: ‘Benim Mekke’de ailem ve malım-mülküm var. İstedim ki o müşriklere yakın görüneyim. Ama şunu da kesin olarak biliyorum ki Allah belasını onların başına indirecektir.’ Hz. Peygamber onu doğrulamış ve özrünü kabul etmişti.”

“Hz. Ömer de ‘Ey Allah’ın Rasûlü, müsâade et de bu münafığın boynunu vurayım’ deyince, Hz. Peygamber, ‘Nerden biliyorsun ki ey Ömer, belki de Yüce Allah, Bedir’e katılanların hâline muttali oldu da onlara, ‘Dilediğiniz gibi yapın. Şüphesiz ben sizin günahlarınızı bağışladım’ dedi’ buyurmuştu. Bunun üzerine Hz. Ömer’in iki gözünden yaşlar boşanmış ve ‘Allah ve Rasûlü daha iyi bilir’ demişti. İşte bunun üzerine bu ayet nazil olmuştu.”(3)

Tefsirlerimizde birbirine yakın bu türden rivayetler nakledilmekte, “Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i Kur’ân dışı olarak vahiy ile bilgilendirdiği” gibi bazı noktalarda anlaşılması zor ve çok sıkıntılı noktalar bulunsa da genel itibariyle âyetin içeriği ve devam eden kısımla ilgili bilgi bağlantısı bulunduğu için genel anlamda bu rivayetlerin doğru olduğu söylenebilir. Ancak Yüce Allah’a, O’nun dinine düşmanlık eden, hukukunu tanımayan, Hz. Peygamber ile adeta savaşan bütün kâfirlerin, müşriklerin ve zalimlerin bu âyette kast edildiğini özellikle belirtmekte yarar vardır; nitekim Yazır da bu kanaattedir.(4)

b) Yüce Allah âyette hem kendisine hem de Müslümanlara düşmanlık eden kişilerin dost edinilmesini yasaklamaktadır. Bu konuda başka âyetlerde de bilgiler verilmektedir.

ı. Âl-i İmrân 3/28’de şöyle buyrulmaktadır: “Müminler, müminleri bırakıp da kâfirleri dost edinmesin! Kim bunu yaparsa, artık onun Allah nezdinde hiçbir değeri yoktur. Ancak onlardan (kâfirlerden gelecek bir tehlikeden) korunma gayesiyle korunmanız başkadır. Allah, kendisine karşı (gelmekten) sizi sakındırıyor. Dönüş sadece Allah’adır.”

Mümtehıne 60/13’te Yüce Allah’ın kendilerine gazap ettiğini bildirdiği azgın insanların da dost edinilmemesi gerektiği hükme bağlanmaktadır. Burada yasağa konu olan durum, ilgili âyetlerde kullanılan اَوْلِيَآء evliyâ’ kelimesi gereği “dostluk”tur; yoksa Müslüman olmayanlarla her türlü iletişimi kesmek değildir. Nitekim daha sonra yorumlayacağımız Mümtehıne 60/8-9’da bu konuda açıklayıcı ifadeler yer almaktadır.

ıı. Yüce Allah Nisâ’ 4/138-139’da bu konuyu ele almakta ve imanla küfür arasında zikzak çizenleri münafıklar olarak tanıttıktan sonra, bunların müminleri bırakıp kâfirleri dost edindiklerini, izzet, şeref, onur ve itibarı onların yanında aradıklarını, oysa izzet ve şerefin bütünüyle ve sadece kendi katında olduğunu bildirmektedir.

Aynı şekilde yine Nisâ’ 4/144’te şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Müminleri bırakıp da kâfirleri dost edinmeyin; (bunu yaparak) Allah’a, aleyhinizde apaçık bir delil mi vermek istiyorsunuz?” Bu âyetle yorumunu yapmakta olduğumuz âyet dolaylı da olsa aynı mesajı içermektedir, diyebiliriz.

ııı. Yahudi ve Hıristiyanların dost edinilmemesi gerektiği noktasında Mâide 5/51 ve 57. âyetlerde verilen bilgiler mutlak sûrette bilinmeli ve konu onların ışığında aydınlığa kavuşturulmalıdır. Onların kendi aralarında yani Yahudilerin Yahudilerle, Hıristiyanların da Hıristiyanlarla dost olduğu, onları dost edinlerin kendileri gibi olacağı ve Yüce Allah’ın da zalimler topluluğuna hidayet etmeyeceği beyan edilmekte, bu arada Mâide 5/57. âyette ise hem onların hem de diğer kâfirlerin İslam’la oyun oynayıp alay ettikleri özellikle dile getirilmekte, bu gibilerle kesinlikle dost olunmaması gerektiği bildirilmektedir.

ıv. Âl-i İmrân 3/118’de verilmek istenen mesaj konuyu tamamlar mahiyettedir. İlgili âyet meâlen şöyledir: “Ey iman edenler! Kendi dışınızdakileri sırdaş edinmeyin! Çünkü onlar size fenalık etmekten asla geri durmazlar, hep sıkıntıya düşmenizi isterler. Gerçekten, kin ve düşmanlıkları ağızlarından (dökülen sözlerinden) belli olmaktadır. Kalplerinde sakladıkları (düşmanlıkları) ise daha büyüktür. Eğer düşünüp anlıyorsanız, âyetlerimizi size açıklamış bulunuyoruz.”

v. Bu konuda Mücâdele 58/22’de en yakınları bile olsalar duyarlı müminlerin Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne savaş açanları sevmedikleri bildirilmektedir.

c) Yüce Allah bazılarının Mekkeli müşriklere sevgi ve şefkat beslediğini beyan ederkenتُلْقُونَ اِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ ifadesini kullanmaktadır. Yüce Allah’ın ve müslümanların düşmanı olan kişilere meveddet beslenmesi yasaklanmaktadır. Ancak dikkat edilirse, yasaklanan şey meveddettir; yani sonradan ve içini değerlerin dolduğu sevgi yasaklanmaktadır. Belli ölçülerde de olsa mahabbet için herhangi bir yasak yoktur. Nitekim Kasas 28/56’da böyle bir muhabbetin olabileceği anlaşılmaktadır.

Âyette geçenتُلْقُونَ اِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ ifadesi “kâfirlere sevgi beslemek” şeklinde değil de “onlara besledikleri sevgi nedeniyle kâfirlere bilgi götürüp vermeleri” şeklinde de yorumlanmaktadır(5) ki nüzul sebebi rivayetinde de geçtiği üzere âyetlerin iniş nedeninde bu nokta zaten beyan edilmektedir.

2. وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَآءَكُمْ مِنَ الْحَقّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَاِيَّاكُمْ اَنْ تُؤْمِنُوا بِاللّٰهِ رَبِّكُمْ “Onlar size gelen gerçeği inkâr etmişlerdi. Rabbiniz Allah’a imanınızdan dolayı Elçiyi de sizi de (yurdunuzdan) çıkarıyorlar(dı).” Yüce Allah önceki cümlede dile getirdiği yasağın gerekçesini bir anlamda bu cümlelerde vermektedir. Bu çerçevede inkârcı düşmanların müslümanlara gelen hak ve hakikat ölçüsü olan vahyi inkâr ettikleri, dahası Rableri olan Yüce Allah’a iman ettikleri için bu kâfirlerin müslümanları yurtlarından çıkarmış veya çıkarmakta oldukları bildirilmektedir.

Bu cümleler müstakil bir ifadenin başlangıcı olabilir ki bu durumda maksat hakikat düşmanlarının durumunu ortaya koymaktır. Bizim de tercih ettiğimiz diğer bir ihtimale göre ise bu cümlelerin ilkinin başındaki vâv harfi “hâliyye”, devam eden cümleler ise “hâl cümlesi” olarak da kabul edilmektedir.(6)

Bu durumda inkârcıların müslümanları yurtlarından çıkarmaları yani onları hicrete mecbur bırakıp Mekke’den Medine’ye gitmelerine neden olmaları sebebiyle Yüce Allah’a yani O’nun dinine ve hakikata inanan müslümanlara düşmanlık beslediklerine dikkat çekilmekte, bu düşmanların dost edinilmemesi gerektiğine dair gerekçeler dile getirilmiş olmaktadır.

3. اِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا ف۪ي سَب۪يل۪ي وَابْتِغَآءَ مَرْضَات۪ي تُسِرُّونَ اِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ “Benim yolumda cihad etmek (fedakârlık yapmak) ve rızamı kazanmak için (yurdunuzdan) çıktığınız hâlde, (hâlâ) onlara içten sevgi (mi) gizliyorsunuz (besliyorsunuz)!” Yüce Allah önceki cümlede Hz. Peygamber’in ve müminlerin sırf Allah’a iman ettikleri için yurtlarından hicret ettirildiklerini beyan ettikten sonra, müslümanların Allah yolunda ve O’nun rızasını kazanmak için çıktıkları bu yolculuktan sonra onlara gizliden gizliye sevgi beslemelerini kınamaktadır.

Burada yer alan تُسِرُّونَ اِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ “onlara sevgi gizliyorsunuz” cümlesi hem Müslümanları hicrete mecbur bırakan inkârcılara gizlice sevgi beslenmesini ifade etmektedir; hem de kendilerine besledikleri sevgi nedeniyle devlete dair sırları, yani Mekke’nin fethiyle ilgili bilgileri mektupla sızdırmaları manasını vermektedir.(7)

4. وَاَنَا۬ اَعْلَمُ بِمَآ اَخْفَيْتُمْ وَمَآ اَعْلَنْتُمْ “Ben sizin gizlediğinizi de açığa vurduğunuzu da çok iyi bilenim.” Yüce Allah müslümanların kendilerine düşman olan inkârcı müşriklere içten içe besledikleri sevgi nedeniyle onları uyardığını ortaya koymakta, bu arada içlerinde bu sevgiye dair daha neleri gizlediklerini ve neleri açık ve aleni bir şekilde ortaya koyduklarını bildiğini haber vermektedir.

Âyette Yüce Allah’a nispet edilen اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi hem ism-i tafdîl kalıbında “en iyi bilen” veya “gayet iyi bilen” manasına gelebilir; hem de mudari fiilin mütekellim kalıbında kabul edilerek “ben bilirim” manasını verebilir.

Bu cümleye benzer mesajlar başka âyetlerde de vardır. Özellikle Bakara 2/33, Âl-i İmrân 3/29, 167, Mâide 5/61, 99, Enbiyâ’ 21/110, Nûr 24/29, Ahzâb 33/54 ve Mümtehıne 60/1’de verilen bilgilerin doğrudan bu manada olduğunu hatırlatmalıyız. Yüce Allah açık ve gizli her şeyi bilmektedir. Âl-i İmrân 3/5, Ra‘d 13/8-10, Tâhâ 20/7 ve Mülk 67/13-14 gibi âyetlerdeki temel öğreti Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli olmayacağının bildirilmesidir.

Bakara 2/225 ve Mâide 5/89’da beyan edildiği üzere, kalplerin kazandığı şeylerden de sorumlu tutulacağımız gerçeğinden hareketle, Yüce Allah’ın her şeyi bildiği ve hesabı buna göre soracağı da Kur’ân’da verilen bilgiler arasındadır.

Konuyla ilgili çarpıcı başka bir ayrıntı ise Bakara 2/284’te şu şekildedir: “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ındır (ve O’nun bilgi alanındadır). Siz içinizdeki bilgi veya düşünceleri açıklasanız da onları saklasanız da Allah onunla sizi hesaba çekecektir. Dilediğini/layık olanı bağışlayacak, dilediğine/layık olana ise azap edecektir. Allah’ın gücü her şeye yeter.”

Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajlardan anlaşılıyor ki, Yüce Allah için açık-gizli davranışlarla ilgili olarak bilgi sahibi olmada herhangi bir sınır ve fark söz konusu değildir.(8) Esasında Târık 86/9 ve ‘Âdiyât 100/10’da da belirtildiği gibi, kalplerde bulunan her şey mahşerde ortaya dökülecektir.

5. وَمَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَآءَ السَّب۪يلِ “Sizden kim bunu yaparsa (onları dost edinirse), elbette doğru yoldan sapmış olur.” Yüce Allah bu kesin ve keskin uyarısından sonra inkârcılara kalpten sevgi besledikleri için onlara müslümanların devlet sırlarını vermek isteyenlerin ve bunu yapanların doğru yoldan tamamen sapmış olacağını haber vermektedir.

Âyette geçen سَوَآءَ السَّب۪يلِ sevâe’s-sebîli ifadesi çeşitli âyetlerde(9) zikredilmekte ve “düz yol”, “dosdoğru yol”, “hidayet yolu” gibi anlamlar vermekte, sözü edilen hatayı işleyenlerin hakikat yolundan büsbütün sapmış olacaklarını göstermektedir.

ıı. İnkârcıların Müslüman Düşmanlığı

اِنْ يَثْقَفُوكُمْ يَكُونُوا لَكُمْ اَعْدَآءً وَيَبْسُطُوٓا اِلَيْكُمْ اَيْدِيَهُمْ وَاَلْسِنَتَهُمْ بِالسُّوٓءِ وَوَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ “Onlar sizi ele geçirirlerse, size düşman kesilir, ellerini ve dillerini size kötülük için uzatır, inkâr etmenizi isterler.”

Âyetteki اِنْ يَثْقَفُوكُمْ in yeskafûküm ifadesi “eğer ele geçirip size galip gelirlerse”; يَكُونُوا yekûnû fiili “(şöyle) olurlar”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, size karşı”; اَعْدَآءً a‘dâen kelimesi “düşman”;وَيَبْسُطُوٓا ve yebsütû fiili “ve uzatırlar”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size”; اَيْدِيَهُمْ eydiyehum tamlaması “onların ellerini”; وَاَلْسِنَتَهُمْ ve elsinetehum tamlaması “ve onların dillerini”; بِالسُّوٓءِ bi’s-sûi ifadesi “kötülükle”; وَوَدُّوا ve veddû fiili “ve çok isterler”; لَوْ تَكْفُرُونَ lev tekfürûne ifadesi ise “inkar etmenizi” demektir.

Burada inkârcıların müminlere karşı neler düşündükleriyle ilgili üç konu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Müslümanlara karşı neler hissettiklerini beyan ederek, onların neden sevilmemesi, kendilerine meveddet denilen sevginin beslenmemesi gerektiğini hatırlatmaktadır.

1. اِنْ يَثْقَفُوكُمْ يَكُونُوا لَكُمْ اَعْدَآءً “Onlar sizi ele geçirirlerse, size düşman kesilirler.” Müslümanları ellerine geçirseler, yani onlara karşı imkân, güç, kuvvet elde etseler zaman kaybetmeden ve tereddüt etmeden dost sandıkları, dostluk ve sevgi besledikleri Mekkeli müşriklerin hemen kendilerine düşman olacaklarını, yani ileri derecede düşmanlıklarını devam ettireceklerini haber vermektedir.

Burada geçen يَثْقَفُوكُمْ yeskafûküm ifadesi “size galip gelirlerse”, “sizi mağlup ederlerse”, “sizi ellerine geçirir, hâkimiyetlerine alırlarsa”(10) manalarını içermekte ve onların hiçbir şekilde dostluk göstermeyecekleri, düşmanlıklarını sürdürüp ileri düzeye taşıyacakları beyan edilmiş olmaktadır.

2.وَيَبْسُطُوٓا اِلَيْكُمْ اَيْدِيَهُمْ وَاَلْسِنَتَهُمْ بِالسُّوٓءِ “Ellerini ve dillerini size kötülük için uzatırlar.” Mekkeli müşriklerin böyle bir durumda sadece düşmanlıklarını sürdürmekle yetinmeyecekleri, ilave olarak ellerini ve dillerini kötülük yapmak gayesiyle Müslümanlara uzatacaklarını ifade etmektedir.

Âyette geçen يَبْسُطُوٓا اِلَيْكُمْ اَيْدِيَهُمْ yebsutû ileyküm eydiyehum ifadesi “ellerini sizlere uzatmak” manasında kötülük yapmaktan kinaye bir beyandır. Benzer birer kullanım Mâide 5/11 ve 28’de de söz konusu edilmektedir. Anlatılmak istenen şey, onlara “elleri”yle “öldürme”, “yaralama”, “esir etme”, “işkence uygulama” gibi, “diller”iyle de “sövme”, “hakaret etme”, “alaya alma” şeklinde çeşitli biçimlerde zarar vermek istemeleridir.

3. وَوَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ “İnkâr etmenizi isterler.” Yüce Allah müslümanların Mekke’deki müşrikleri neden sevmemeleri gerektiğini beyan bağlamında bir başka gerekçenin de inkarcıların müslümanları da kafir olarak görmek istemeleri, eski sapkın inanışlara dönmelerini sağlamaları olduğunu ifade etmektedir. Bu beyanı genele aldığmızda, bütün inkarcıların aslında yeryüzünde hiç mümin kalmamasını istedikleri şeklinde bir sonuç da çıkarabiliriz. Bu açıdan bakıldığında, kafirlerin huyunun bu olması nedeniyle âyetteki وَدُّوا veddû fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirildiği de ifade edilebilir.(11)

Nisâ’ 4/89’da şu bilgilere yer verilmektedir: “Sizin de kendileri gibi inkâr etmenizi istediler ki onlarla eşit olasınız.” Yüce Allah Medine’deki müslümanların, haklarında iki gruba ayrıldığı ve Mekkeli müşriklerle işbirliği yapan münafıkların gerçek yüzünü ortaya sermekte ve onların aslında müslümanların dinden dönmelerini, kendileri gibi kâfir olmalarını, böylece aynı seviyeye gelmelerini yani aynı inancı paylaşmalarını istediklerini beyan etmektedir.

Bazı müfessirlerimiz buradaki maksadı Müslümanların hicretten vazgeçmeleri şeklinde yorumlamış olsa(12) da maksat küfre geri dönmelerini istemeleridir.(13) Gerçi hicretten vazgeçmek zımnen küfre girmeyi de içerdiği için bu yorum da doğru kabul edilebilir.

Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/44’te şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine Kitap’tan nasip verilenleri görmedin(iz) mi!? Sapıklığı satın alıyorlar ve sizin de yoldan sapmanızı istiyorlar.” Yüce Allah münafıklar gibi kitap ehlinin de müslümanlara karşı tutumunu belirlemek maksadıyla Bakara 2/109’da şöyle buyurmaktadır:

“Ehl-i kitaptan çoğu, hakikat kendilerine apaçık belli olduktan sonra, sırf içlerindeki kıskançlıktan ötürü, sizi imanınızdan vazgeçirip küfre döndürmek istediler. (Yine de) siz, Allah onlar hakkındaki emrini getirinceye kadar (onları) affedip bağışlayın! Muhakkak ki Allah her şeye kadirdir.” Konuyla ilgili olarak Tevbe 9/8’de şöyle buyrulmaktadır: “Nasıl olabilir ki! Onlar size galip gelselerdi, sizin hakkınızda ne ahit, ne de antlaşma gözetirlerdi.”

Kitap ehlinden inkârcıların müslümanların aleyhine ve zararına olan şeyleri istedikleriyle ve bu türden sıkıntılara uğramalarının onları memnun ettiğiyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/119 ve 120’de de çeşitli beyanlar zikredilmektedir. Aynı şekilde dolaylı da olsa Ahzâb 33/13 ve 18’de münafıkların müslümanların eskiye geri dönmelerini istedikleri, cümlelerin “ikinci anlamı” olarak zikredilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Nisâ’ 4/89’da onların istekleriyle ilgili olarak وَدُّوا veddû fiili kullanıldığı gibi Bakara 2/109’da da وَدَّ vedde fiili geçmekte ve “bir şeyi canı gönülden istemek” manasına gelmektedir.

ııı. Yakınlıkların Kıyamette İş Görmemesi

لَنْ تَنْفَعَكُمْ اَرْحَامُكُمْ وَلَآ اَوْلَادُكُمْۛ يَوْمَ الْقِيٰمَةِۛ يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Kıyamet günü, yakınlarınız ve çocuklarınız size asla yarar sağlayamaz. (Çünkü Allah) aranızı ayıracaktır. Allah yapmakta olduğunuz her şeyi görendir.”

Âyetteki لَنْ تَنْفَعَكُمْ len tenfe‘aküm fiili “size asla ve asla yarar sağlamayacak”; اَرْحَامُكُمْ erhâmuküm tamlaması “ne sizin yakınlarınız”; وَلَآ اَوْلَادُكُمْۛ ve lâ evlâdüküm ifadesi “ne de sizin çocuklarınız”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِۛ yevme’l-kıyâmeti ifadesi “kıyamet günü”; يَفْصِلُ yafsılü fiili “açacaktır, ayıracaktır”; بَيْنَكُمْ beyneküm ifadesi “aranızı”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yapmakta olduğunuz her şeyi”; بَص۪يرٌ basîrun kelimesi ise “gören(dir)” demektir.

Burada yakınların ve çocukların kıyamet günü fayda veremeyeceği, aralarının açılacağı konusundaki bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. لَنْ تَنْفَعَكُمْ اَرْحَامُكُمْ وَلَآ اَوْلَادُكُمْۛ يَوْمَ الْقِيٰمَةِۛ يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ “Kıyamet günü, yakınlarınız ve çocuklarınız size asla yarar sağlayamaz. (Çünkü Allah) aranızı ayıracaktır.” Sûrenin ilk âyetinde nüzul sebebi rivayeti vesilesiyle de belirttiğimiz üzere, Hâtib el-Belte‘a adlı şahıs Mekke’deki yakınlarına zarar verilmemesi gayesiyle Hz. Peygamber’in Mekke’nin fethi için hazırlık yaptığı bilgisini bir kadın aracılığıyla Mekke’ye bildirmek istediğinde, gerekçesini orada kimsesiz kalan yakınlarının gözetilmesi ve kendilerine zarar verilmemesini sağlamak şeklinde dile getirmişti.

İşte Yüce Allah onun şahsında evrensel anlamda bir hakikata işaret etmekte ve kıyamet gününde yakınların ve çocukların kişilere hiçbir şekilde yararlarının dokunamayacağını bildirmektedir.

a) Mahşerde yardımlaşmanın olamayacağıyla ilgili olarak Fâtır 35/18’de şu bilgilere yer verilmektedir: “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. (Günah) yükü ağır kişi, yakını bile olsa yükünü taşımaya (başkasını) yardıma çağırsa, yükünden hiçbir zerresi taşınamaz.”

Bu ifade, mahşerdeki durumun ciddiliğini, adaletin hakkaniyet üzere tecelli ettirileceğini ve günahlara dair sorumlulukların şahsiliğini açıkça ortaya koymaktadır. Esasında Lokmân 31/33’te de benzer bir beyan yer almaktadır. Bu konuda Fâtır 35/18’de detaylı bilgiler vermiştik. Ancak konunun önemi nedeniyle burada da bazı açıklamaları hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

Mahşerdeki yargılama esnasında ve sonrasında, günah yüklü kişi en yakınları bile olsa başkasından yardım alamayacaktır. Hiç kimse hiç kimsenin yükünü hiçbir şekilde taşıyamayacaktır. Nitekim ‘Ankebût 29/12’deki “Oysa onlar berikilerin hiçbir günahını yüklenemezler; yalan konuşuyorlar” ifadesi, bu noktadaki farklı kanaatlerin ne kadar hatalı olduğunu ortaya koymaktadır.

Bunun gerekçesi bu tür günaha dalmış ve tevbe etmeden ölmüş kişilerin mahşerde birbirlerinden kaçacak oluşları ‘Abese 80/34-37’de şöyle ifade edilmektedir: “Kişi işte o gün, kardeşinden, annesinden, babasından, eşinden ve çocuklarından kaçar. (Çünkü) o gün, herkesin kendine yetip artacak bir işi, meşguliyeti olacaktır.”

Mahşerde başkasına yardım etmek bir tarafa, kişinin kendi yakınlarıyla bile ilgilenemeyecek oluşu, yargılamada insanların birbirleriyle kesinlikle yardımlaşamayacağını göstermektedir. Bu durum, pek çok âyette dile getirilmektedir. Hiç kimse bir başkasının sorumluluğunu taşıyamayacaktır; hiç kimse başkasının günah yükünü çekemeyecek,(14) hiç kimse başkasından,(15) hiçbir baba oğlundan, oğul da babasından bir şey gideremeyecektir.(16)

Kişi en yakınından yardım istese de, günah yükünden hiçbir şey başkasına devredilemeyecektir.(17) Yardım isteyenin imdadına yetişmek mümkün olmayacağı gibi,(18) kendisinden yardım istenenler de buna güç yetiremeyeceklerdir.(19) Çünkü orada alış veriş de kayırmacılık da olmayacaktır.(20) Azabı gördüklerinde, kendilerine tâbi olunanlar, tâbi olanlara sırtlarını dönecekler; aralarındaki bütün ilişkiler kökten kesilecek;(21) hiçbir dost başka bir dostundan yardım alamayacaktır.(22)

Örneklerini çoğaltabileceğimiz bu âyetlerde de görüldüğü üzere, mahşerde yargılanma öncesinde ve o esnada herhangi bir yardımlaşma mümkün olmayacak, kişiler kendi yaptıklarını karşılarında bulacaklardır.(23) Mahşerde Sûr borusuna üflendiğinde insanlar arasında nesep bağının kalmayacağı ve hiç kimsenin diğerinden bir şey sorup isteyemeyeceği de haber verilmektedir.(24)

Cehennemlik bir kişinin yardım alması bir tarafa, en yakınındakiler dâhil bütünüyle yeryüzündeki insanları fidye vermeyi dahi teklif edebilecektir. İşte konuyla ilgili âyet mealleri: “Birbirlerine gösterileceklerdir (fakat herkes kendi derdindedir). O (inkârcı) suçlu kişi, o günün azabından (kurtulmak için) oğlunu, eşini (hanımını), kardeşini, kendisini koruyup barındıran yakınlarını ve yeryüzünde kim varsa hepsini fidye vermek isteyecektir ki böylece kendisini kurtarsın.”(25)

Suçlu, inkârcı veya sürekli günah işleyen kişi mahşerdeki ateş azabından kurtulmak için fidye vermek isteyecektir. Bu girişim bir gerçeklik olarak Kur’ân’da dile getirilmekte,(26) ancak fidye verilmek istense de bu isteğin sonucu değiştirmeyeceği, çünkü kabul edilmeyeceği beyan edilmektedir.(27)

Hz. Peygamber, “En yakın akrabanı uyar”(28) âyeti gelince, Muttalib oğullarına ve diğer kabilelere yönelik dile getirdiği gibi kızına da şunları söylemiştir: يا فاطمة أنقذي نفسك من النار فإني لا أملك لكم من الله “Ey Fatıma, nefsini ateşten koru; çünkü Allah’tan gelecek bir (ceza) konusunda sizin için (cezayı gidermede) herhangi bir gücüm yoktur.”(29)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette mahşer şartlarında yardımlaşmanın olamayacağı, kişinin en yakınlarının bile ona yardım edemeyeceği, hiçbir şekilde yükünü hafifletemeyeceği beyan edilmektedir.

b) لَنْ تَنْفَعَكُمْ اَرْحَامُكُمْ وَلَآ اَوْلَادُكُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “Kıyamet günü yakınlarınız ve çocuklarınız size asla ve asla fayda veremezler.” Bu ifadede üç noktalı bir secavend uygulaması tercih edilmiştir ki bunun nedeni şöyle açıklanabilir: Eğer وَلَآ اَوْلَادُكُمْۛ ifadesinde durulmayıp يَوْمَ الْقِيٰمَةِ ifadesinde durulursa, bu durumda âyetin meali şu şekli alır: “Kıyamet günü yakınlarınız ve çocuklarınız size asla ve asla fayda veremezler. (Çünkü Allah) aranızı açacaktır.” Eğer وَلَآ اَوْلَادُكُمْۛ ifadesinde durulursa o zaman يَوْمَ الْقِيٰمَةِ ifadesinde durulmamalıdır. Buna göre ise âyetin anlamı şöyledir: “Yakınlarınız ve çocuklarınız size asla ve asla fayda veremezler. Kıyâmet günü (Allah) aranızı açacaktır.” Her iki ihtimal de doğrudur; bizim tercihimiz ise ilkinden yanadır.

c) يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ “(Allah) aranızı açacaktır.” Yüce Allah inkârcı yakınlarına meveddet anlamında sevgi besleyenleri uyarmakta, hiç kimsenin hiç kimseye yardımcı olamayacağını beyan etmekte, gerekçesini ise “aralarını açacağı” şeklinde belirlemektedir.

Konuyla ilgili olarak Hacc 22/17’de şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki Allah, bunlar arasında kıyamet gününde (ayrı ayrı) hükmünü verecektir.” Yüce Allah insanlar arasında mahşerde hüküm vereceğini, haklıyı ve haksızı ortaya çıkaracağını haber vermekte, bütün inanç iddialarını kıyamet günü yargılayacağını ve aralarında hüküm vereceğini bildirmekte, böylece insanların bu hayatı mahşerde hesap verecekleri gerçeğini unutmadan yaşamaları gerektiğini beyan etmek istemektedir.

Bu cümlenin mesajına benzer ifadelerler yahkümü, yakdî ve yefsılü fiilleri kullanılarak Kur’ân’da pek çok âyette yer almaktadır.(30) Buna göre, hak ehlinin cennete, bâtıl ehlinin de ateşe gireceği şekilde aralarında ayırıcı bir şekilde hüküm verilecektir. İnsanlar mahşerde yedi aşama yaşayacaktır.

Bunlar “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve “cennete veya cehenneme sevk edilme” aşamalarıdır. İşte bunların arasında yer alan “yargılanma”nın içerisinde Yüce Allah’ın “hüküm vermesi”, “kadası”, “fethi” ve “emri”nden ayrı olarak bir de “faslı” vardır.

Âhirette gerçekleştirilecek değerlendirilme/hüküm verme işlemi hakkında Yüce Allah’ın Kur’ân’da kullandığı kelimelerden biri de يَفْصِلُ yefsılü fiilidir. Fasl, “iki şeyden birini diğerinden ayırmak, hakkı bâtıldan ayırmak ve bu işin yapıldığı günün adı” anlamlarına gelmektedir.(31)

İşte bu anlamlardan da esinlenerek, âhiretteki faslın, insanlar hakkındaki hükmün verilmesiyle değerlendirme aşamasında insanların birbirlerinden ayrılacağı veya hükmün ayrıntılı olarak fasledileceği ifade edilmiş olmaktadır. Bu konuda Secde 32/25’te geniş değerlendirmeler yaptığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

2. وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Allah yapmakta olduğunuz her şeyi (hakkıyla) görendir.” Yüce Allah’ın, yapılan her bir şeyi hakkıyla gördüğüne dair Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(32) Yüce Allah âyetin sonunda bütün muhatapların neler yapıp ettiğini gayet iyi bir şekilde gördüğünü, bu anlamda kendisine hiçbir şeyin gizli ve saklı kalmayacağını haber vermektedir.

Bu beyanı gereği, hiçbir fedakârlığın karşılıksız kalmayacağı, hiçbir boş vermişliğin de yapanın yanında kâr bırakılmayacağı ifade edilmiş olmaktadır.

b) Hz. İbrâhim ve Beraberindekilerin Örnekliği

Yüce Allah, sûrenin 4-6. âyetlerinde Hz. İbrahim’de ve onunla beraber olanlarda müslümanlar için gerçekten güzel bir örnek olduğunu, onların kavimlerine “Biz sizden ve Allah’ın peşi sıra taptıklarınızdan uzağız. Sizi tanımıyoruz. Siz bir tek Allah’a inanıncaya kadar, sizinle bizim aramızda sürekli bir düşmanlık ve öfke belirmiştir” dediklerini ifade etmekte, sadece Hz. İbrâhim’in babasına söylediği “Andolsun senin için mağfiret dileyeceğim. (Fakat) Allah’tan (gelecek) herhangi bir şeye senin için (onu önlemeye) gücüm yetmez” sözünün bu örneklikten müstesna olduğunu bildirmektedir.

Ardından, Hz. İbrâhim’in yanındaki müminlerin şu dualarına yer verilmektedir: “(O müminler şöyle dua etmişlerdi:) Ey Rabbimiz! Sadece sana güvendik, sadece sana yöneldik. Dönüş de sadece sanadır. Ey Rabbimiz! Bizi, inkâr edenler için fitne kılma; bizi bağışla ey Rabbimiz! Muhakkak ki azîz ve hakîm olan sadece sensin!” Bununla birlikte Yüce Allah’a ve âhirete iman edenler için yine Hz. İbrâhim ve beraberindekilerde bu ümmet için örneklik olduğu bildirilmektedir.

ı. Kafire Karşı Mümince Bir Duruş

قَدْ كَانَتْ لَكُمْ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ ف۪يٓ اِبْرٰه۪يمَ وَالَّذ۪ينَ مَعَهُ اِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ اِنَّا بُرَءٰٓؤُ۬ا مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِۘ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَآءُ اَبَدًا حَتّٰى تُؤْمِنُوا بِاللّٰهِ وَحْدَهُٓ اِلَّا قَوْلَ اِبْرٰه۪يمَ لِاَب۪يهِ لَاَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَمَآ اَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ “İbrahim’de ve onunla birlikte olanlarda sizin için elbette güzel bir örnek vardır. Onlar toplumlarına demişlerdi ki: ‘Biz sizden ve Allah’ın peşi sıra taptıklarınızdan uzağız. Sizi tanımıyoruz. Siz tek bir Allah’a inanıncaya kadar, sizinle bizim aramızda sürekli bir düşmanlık ve öfke belirmiştir.’ İbrahim’in, babasına ‘Şüphesiz ki senin için bağışlanma dileyeceğim. (Fakat) senin için Allah’tan (gelecek) herhangi bir şeyi (önlemeye) gücüm yetmez.’ sözü hariç.”

Âyetteki قَدْ كَانَتْ kad kânet fiili “elbette olmuştur, vardır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ üsvetün hasenetün tamlaması “güzel bir örnek”; ف۪يٓ اِبْرٰه۪يمَ fî ibrâhîme ifadesi “İbrâhim’de”;وَالَّذ۪ينَ مَعَهُ vellezîne me‘ahû ifadesi “ve onun beraberindekilerde”; اِذْ قَالُوا iz kâlû ifadesi “hani (şöyle) demişlerdi”; لِقَوْمِهِمْ li kavmihim ifadesi “onların kavimlerine”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; بُرَءٰٓؤُ۬ا büraâu kelimesi “uzağız”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden de”; وَمِمَّا تَعْبُدُونَ ve mimmâ ta‘büdûne ifadesi “ve taptığınız şeylerden de”; مِنْ دُونِ اللّٰهِۘ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; كَفَرْنَا kefernâ fiili “tanımıyoruz, inkar ediyoruz”; بِكُمْ biküm ifadesi “sizi”; وَبَدَا ve bedâ fiili “ve ortaya çıktı, meydana geldi, belirdi”; بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ beynenâ ve beyneküm ifadesi “bizimle sizin aranızda”; الْعَدَاوَةُ el-‘adâvetü kelimesi “düşmanlık”; وَالْبَغْضَآءُ ve’l-bağdâu kelimesi “ve öfke”; اَبَدًا ebeden kelimesi “ebedi olarak”; حَتّٰى تُؤْمِنُوا hattâ tü’minû ifadesi “sizler iman edinceye kadar”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَحْدَهُٓ vahdehû ifadesi “tek olan”; اِلَّا قَوْلَ اِبْرٰه۪يمَ illâ kavle ibrâhîme istisnası “İbrahim’in (şu) sözü hariç”; لِاَب۪يهِ li ebîhi ifadesi “onun babasına”; لَاَسْتَغْفِرَنَّ le estağfiranne ifadesi “elbette istiğfar edeceğim, bağışlanma dileğinde bulacağım”; لَكَ leke ifadesi “senin için”; وَمَآ اَمْلِكُ ve mâ emlikü fiili “ve sahip değilim, sahip olamam”; لَكَ leke ifadesi “senin için”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (gelecek olan)”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi ise “herhangi bir şeye” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in ve beraberindeki müminlerin son ümmet için güzel bir örnek oluşu gündeme getirilmektedir.

1.قَدْ كَانَتْ لَكُمْ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ ف۪يٓ اِبْرٰه۪يمَ وَالَّذ۪ينَ مَعَهُ “İbrahim’de ve onunla birlikte olanlarda sizin için elbette güzel bir örnek vardır.” Yüce Allah Hatib el-Belte‘a özelinden genele mesaj vermekte ve inkarcı yakınlarına kalben sevgi besleyenlerin Hz. İbrâhim’i ve beraberindeki müminleri örnek alması gerektiğini bildirmektedir. Hz. İbrâhim Nahl 16/120’de de belirtildiği gibi önce yalnızdır, sonrasında ise yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de ifade edildiği gibi beraberinde müminler toplanmıştı.

Hz. İbrâhim, inancı uğrunda babasından uzaklaşmış, müminler de diğer kafir yakınlarından uzak durmuşlardı. Bu yüzden sevginin de öfkenin de sadece ve sadece Yüce Allah rızasına bağlı olması gerektiğine dikkat çekilmekte, bu noktada Hz. İbrâhim ve “biz sizden uzağız” diyen beraberindekiler hatırlatılmakta, müminlerin Mekkeli müşrik yakınlarına nasıl davranmaları gerektiği işte bu âyette dile getirilmekte, örnek alınmaları istenmektedir.

Tarihte geçmiş nice devletler, milletler, topluluklar ve kavimler varsa da insanlık değişimi içinde Allah’a iman, ahlak temizliği, doğruluk ve kahramanlıkla cihad, hakkı ve adaleti yerine getirme özelliği açısından en güzel örneğin, peygamberlerin atası olan ve kelime-i tevhîd ile hanifliği nesline miras bırakarak bu sayede aslen Arap olmayıp sonradan Araplaşan Hz. İsmail evladına gelecek seçkin bir çıkışın başlangıcını ortaya koyan Hz. İbrâhim ve onun izinden gidenlerde meydana geldiği anlatılmıştır.(33)

Hz. İbrâhim’in örnek seçilmesinin bir başka nedeni de Nahl 16/120’de beyan edildiği gibi onun “tek başına bir ümmet oluşu”, yani sayı kalabalıklığına itibar etmemesi olarak belirlenmektedir. İnsanlar genellikle kalabalıkları hakikatın ölçüsü olarak görürler ve birtakım yanlış anlamalara sahip olduklarını farkedemezler. Bu nedenle, hakikate itibar kalabalığa göre değil de bilginin kanyağına yönelik olmalıdır. Zaten bütün peygamberler de kalabalıklara karşı mücadele etmişlerdir.

Ahzâb 33/21 ve Mümtehıne 60/4 ve 6. âyetlerde geçen اُسْوَة üsveh kelimesi “kendisine uyulan şeyin ismi” olması gibi, “kendisi örnek alınıp uyulan her bir şey” anlamına da gelmektedir. İmâm Ferrâ, ayetin anlamının şöyle olduğunu söylemiştir: ‘Ey Hatîb b. Ebî Belte‘a, İbrahim’in ailesinden (babasından) uzaklaşması hususunda, sen onu örnek almaz mısın? Çünkü Yüce Allah, Hz. İbrahim ve beraberindeki müminler hakkında, ‘Onlar kavimlerine ‘Biz, sizden kesin olarak uzağız’ demişlerdi.”(34) Bu konudaki beyanlar devam eden cümlelerde yer almaktadır.

Burada Hz. İbrahim’in “babası için bağışlanma dileğinde bulunma sözü” elbette örnek alınmayla ilgili noktalar arasında yer almamaktadır; çünkü devam eden bölümde de zikredileceği gibi zaten bu mesele âyette de istisna edilmekte, örnekliğin kapsamında bunun bulunmadığı gösterilmek istenmektedir.

2. اِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ اِنَّا بُرَءٰٓؤُ۬ا مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِۘ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَآءُ اَبَدًا حَتّٰى تُؤْمِنُوا بِاللّٰهِ وَحْدَهُٓ “Onlar toplumlarına demişlerdi ki: Biz sizden ve Allah’ın peşi sıra taptıklarınızdan uzağız. Sizi tanımıyoruz. Siz tek bir Allah’a inanıncaya kadar, sizinle bizim aramızda sürekli bir düşmanlık ve öfke belirmiştir.” Yüce Allah Hz. İbrahim ve beraberindeki müminlerin neden örnek alınması gerektiğini işte bu bölümde zikretmektedir.

a)اِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ اِنَّا بُرَءٰٓؤُ۬ا مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِۘ “Onlar toplumlarına demişlerdi ki: Biz sizden ve Allah’ın peşi sıra taptıklarınızdan uzağız.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in ve müminlerin kendi kavimlerine hitaplarında onlardan yani onların tapınmalarından, inançlarından ve uygulamalarından uzak olduklarını, Allah’ın dûnunda yani “O’nun peşi sıra”, “aşağısında” kabul ettikleri varlıklar her ne ise onlardan uzak durduklarını, onlara itibar etmediklerini söylediklerini hatırlatmaktadır.

Bu vesileyle bir anlamda Medine’deki Hâtıb b. Ebî Belte‘a özelinden hareketle bütün Müslümanlara hitap edecek şekilde bir inanç ve davranış modeli takip etmeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Kur’ân’da on kez(35) geçen بَر۪يٓء berî’ kelimesi “uzak olmak” manasına geldiği için kişinin bir şeyden uzak olması o şeyden sorumlu olmadığı manasını da beraberinde getirmektedir. Yûnus 10/41’de geçen berîûne kelimesi aynı manada çoğul mana verirken, Zuhruf 43/26’da berâ’ kalıbında “uzak”, Tevbe 9/1’de berâeh sözcüğü “ilişki kesmek, uzak olmak”, sadece yorumunu yapmakta olduğumuz Mümtehıne 60/4’te geçen بُرَءٰٓؤ۬ا büraâ’ kalıbında ise “uzak olanlar” manasında yer almaktadır.

b)كَفَرْنَا بِكُمْ “Sizi tanımıyoruz.” Yüce Allah Hz. İbrahim ve beraberindeki müminlerin inkârcı ve/veya putperest kavimlerine hitaplarında onları inkâr ettiklerini yani kendilerini artık tanımadıklarını, onları ve yollarını benimsemediklerini ifade ettiklerini bildirmektedir.

Burada geçen كَفَرْنَا بِكُمْ kefernâ biküm ifadesi “sizi tanımıyoruz”, “sizi (inanç ve hayat tarzınızı) reddediyoruz”, “sizin inandıklarınızı inkâr ediyoruz”, “sizden yüz çeviriyoruz”(36) gibi anlamlar vermekte, müminlerin esas duruş ortaya koyduklarını, inkârcı muhataplarının bu durumlarından rahatsız olduklarını, onları benimsemediklerini göstermektedir.

c) وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَآءُ اَبَدًا حَتّٰى تُؤْمِنُوا بِاللّٰهِ وَحْدَهُٓ “Siz tek bir Allah’a inanıncaya kadar, sizinle bizim aramızda sürekli bir düşmanlık ve öfke belirmiştir.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in ve beraberindeki müminlerin inkarcı kavimlerine yönelik olarak onlar tek olan Allah’a inanıncaya kadar aralarında ebediyyen düşmanlık ve öfkenin meydana geldiğini bildirdiklerini hatırlatmakta, bir anlamda bütün müminlere seslenerek sevginin de düşmanlığın da Yüce Allah için olması gerektiğine dikkat çekmektedir.

Kur’ân’da بَدَا bedâ fiili tek başına, takısız olarak sadece bu âyette geçmektedir. Ancak بَدَا لَهُمْ bedâ lehum ifadeleri Kur’ân’da beş kez(37) yer almakta ve “onlar için ortaya çıkmak”, “görünmek”, “göz önüne serilmek”, “karşılarına çıkmak” manalarını içermektedir. Burada da mesaj aynıdır ve Hz. İbrâhim ve beraberindeki müminlerin inkârcı, putperest kavimlerine karşı onlarla kendi aralarında düşmanlık ve öfkenin ortaya çıktığını söyledikleri hatırlatılmakta, müminlerin de böyle davranmaları istenmektedir.

Âyette zikredilen اَبَدًا ebeden kelimesi bilinen anlamda “hiç bitmeyecek şekilde ebedi” manasından ziyade, beraberinde kullanılan حَتّٰى hattâ edatı gereği “belli bir süreye kadar” manası içermektedir. Zaten bu kelime mutlak manada sonsuzluk değil, çok çok uzun süre anlamını içermektedir.

Burada da tek olan Yüce Allah’a iman edinceye kadar inkârcılarla müminler arasında sorun olacağı mesajı verilmektedir. Âyette yer alan حَتّٰى تُؤْمِنُوا بِاللّٰهِ وَحْدَهُ ifadesideki وَحْدَهُ vahdehû “tek” ifadesinin getirilmesinin nedeni, muhataplar şiddetli bir putperest oldukları için tevhide özel vurgu yapılmak istenmesidir.

3. اِلَّا قَوْلَ اِبْرٰه۪يمَ لِاَب۪يهِ لَاَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَمَآ اَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ “İbrahim’in, babasına ‘Şüphesiz ki senin için bağışlanma dileyeceğim. (Fakat) senin için Allah’tan (gelecek) herhangi bir şeyi (önlemeye) gücüm yetmez.’ sözü hariç.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’de ve beraberindeki müminlerde muhataplar için güzel bir örneklik bulunduğunu beyan ettikten sonra, bu örnekliğin bir istisnasının bulunduğunu da haber vermektedir.

a) اِلَّا قَوْلَ اِبْرٰه۪يمَ لِاَب۪يهِ لَاَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ “İbrahim’in, babasına ‘Şüphesiz ki senin için bağışlanma dileyeceğim.’ Sözü hariç.” Hz. İbrâhim’in babasına olan sözü لَاَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ “senin için istiğfarda (bağışlanma dileğinde) bulunacağım” şeklindedir. Bu ifadenin bir benzeri Meryem 19/47’de de geçmektedir. Hz. İbrâhim’in babası sağken ona verdiği sözü tuttuğu İbrâhim 14/41 ve Şu‘arâ’ 26/86’da belirtilmektedir. Ancak Tevbe 9/114’te geçtiği gibi, babasının Yüce Allah’ın düşmanı olduğu kendisine bildirildiğinde, ondan, ona duadan vazgeçmişti.

Konu şirk olduğu için Nisâ’ 4/48 ve 116’da da belirtildiği üzere Yüce Allah şirk üzere ölenlerin bu günahını bağışlamayacağını haber vermektedir. Gerekçe ise şirkin büyük bir zulüm oluşudur ki Lokmân 31/13’te buna değinilmekte, dahası Lokmân 31/15’te ana-baba kişiyi şirke zorlarlarsa onlara bu konuda itaat edilmemesi gerektiği hükme bağlanmaktadır.

İşte bütün bunların bir gereği olarak Hz. İbrâhim de önce verdiği sözü tutmuş, ancak babasının putperest olarak ölmesinden sonra artık onun için duadan vazgeçmişti. Onun duası babası sağken idi ve maksadı da babasının şirkten uzaklaşamasına duyduğu özlemdi.

b) وَمَآ اَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ “(Fakat) Allah’tan (gelecek) herhangi bir şeye senin için (onu önlemeye) gücüm yetmez.” Hz. İbrâhim babası için dua ederken aynı zamanda peygamber olmasının ona bir faydasının dokunmayacağını, Yüce Allah’tan gelecek herhangi bir azap kararını engellemesinin mümkün olmadığını bildirmiştir. Âyette yer alanمَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manası katmakta ve hiç kimsenin hiç kimseye hiçbir şekilde faydasının olamayacağı beyan edilmiş olmaktadır.

Konuyu daha önce yorumladığımız Mümtehıne 60/3’te ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söyleyelim: Hz. İbrahim bu sözüyle babasına hakikati haykırmış, kişiyi kendi imanının ve amellerinin kurtaracağı bilinci kazandırmak istemiş, bizlere de aynı doğrultuda bir ders vermiş olmaktadır. Bu arada insanlara azap edebilecek kudretin Yüce Allah olduğuna da dikkat çekilerek putlardan vs. şeylerden korkulmamasına da dolaylı olarak göndermede bulunulmuştur.

Konuyla ilişkili olabilecek şekilde A‘râf 7/188’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Allah’ın dilemesi hariç, kendime herhangi bir fayda veya zarar verecek güce sahip değilim.” Benzeri Yûnus 10/49’da da geçen bu âyette Yüce Allah Hz. Peygamber’in insanüstü bir mahiyet arz etmediğini beyan etmektedir. Yüce Allah Cinn 72/21’de belirttiği üzere Hz. Peygamber’in ilâhî kudretin müdahalesi dışında kendisine de başkalarına da zarar ve yarar veremeyeceğini, dolayısıyla Hz. İbrâhim’in de babasına hitabında kendisine güvenmemesi gerektiğini, çünkü ona faydasının olamayacağını belirtmiştir.

Bu konuda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Tahrîm 66/10’dadır: “Allah, inkâr edenlere, Nûh’un karısı ile Lût’un karısını misal verdi. Bu ikisi, kullarımızdan iki sâlih kişinin nikâhları altında iken onlara hainlik etmişlerdi. Kocaları, Allah’tan gelen hiçbir şeyi onlardan savamadı. Onlara ‘Haydi, ateşe girenlerle beraber siz de girin!’ denildi.”

İşte bu âyette de belirtildiği gibi, bir insan peygamber bile olsa inkarcı olarak ölen bir kişiye hiçbir şekilde yarar sağlayamaz, başına gelecek felaketlerden kendilerini koruyamaz. Burada Hûd 11/37, 46’da Hz. Nûh’un kâfir oğlunu kurtaramaması da hatırlanmalıdır.

Mâide 5/41’de Hz. Peygamber dâhil Yüce Allah’ın azabından hiç kimsenin hiç kimseyi kurtaramayacağı bildirilmekte, İnfitâr 82/19’da ise hiçbir canın hiçbir candan hiçbir şey gideremeyeceği ifade edilmektedir. Ahkâf 46/8’de Yüce Allah’a herhangi bir şeyi iftira etmesi durumunda Hz. Peygamber’i hiç kimsenin kurtaramayacağı haber verilmektedir. Sebe’ 34/42’de aynı şekilde kimsenin kimseye yarar da zarar da veremeyeceği ifade edilmektedir. Benzer mesajlar Mâide 5/17, 76, Zuhruf 43/82, Feth 4811 gibi âyetlerde de söz konusu edilmektedir.

ıı. Yüce Allah’a Teslimiyet Duası

رَبَّنَا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا وَاِلَيْكَ اَنَبْنَا وَاِلَيْكَ الْمَص۪يرُ رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَاغْفِرْ لَنَا رَبَّنَا اِنَّكَ اَنْتَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “(O müminler şöyle dua etmişlerdi:) Rabbimiz! Yalnızca sana güvendik, yalnızca sana yöneldik. Dönüş de yalnızca sanadır. Rabbimiz! Bizi, kâfir olanlar için fitne kılma! Rabbimiz! Bizi bağışla! Şüphesiz ki el-‘azîz (çok güçlü), el-hakîm (hükmünde hikmet sahibi) olan sadece sensin!”

Buradaki رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sadece sana”; تَوَكَّلْنَا tevekkelnâ fiili “güvendik”; وَاِلَيْكَ ve ileyke ifadesi “ve yine sadece sana”; اَنَبْنَا enebnâ fiili “yöneldik”; وَاِلَيْكَ ve ileyke ifadesi “ve yine sadece sana(dır)”; الْمَص۪يرُ el-masîru kelimesi “dönüş”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; لَا تَجْعَلْنَا lâ tec‘alnâ duası “bizi kılma, bizi yapma”; فِتْنَةً fitneten kelimesi “fitne, fitne sebebi”; لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا lillezîne keferû ifadesi “kafir olanlar için, inkar etmiş kişiler için”; وَاغْفِرْ vağfir duası “ve bağışla”; لَنَا lenâ ifadesi “bizi”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اِنَّكَ اَنْتَ inneke ente ifadesi “muhakkak ki sadece sensin sen”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfat “üstün, güçlü (olan)”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı ise “hikmet sahibi (olan)” demektir.

Burada Hz. İbrahim ve müminlerin yaptığı dualardan örnekler gündeme getirilmektedir.

1. رَبَّنَا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا وَاِلَيْكَ اَنَبْنَا وَاِلَيْكَ الْمَص۪يرُ “(O müminler şöyle dua etmişlerdi:) Rabbimiz! Yalnızca sana güvendik, yalnızca sana yöneldik. Dönüş de yalnızca sanadır.” Yüce Allah Hz. İbrahim ve beraberindekilerin dualarını bize hatırlatmakta, onların sadece ve sadece Allah’a güvendiklerini, O’na yöneldiklerini ve nihayetinde varışın da sadece O’na olacağını bildiklerini, bu yüzden tevhide sarıldıklarını dile getirmektedir. Burada yer alan üç devrik ifade de manaya “vurgu” katmakta, başka “güven kaynağı”, “yöneliş adresi” ve “varış yeri” olmadığını göstermektedir.

Buradaki عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا “sadece sana güvendik” ifadesi “Müminler yalnızca Allah’a güvensinler” şeklinde çeşitli âyetlerde(38) mesaj olarak geçmekte, müminlerin sadece ve sadece Yüce Allah’a tevekkül etmeleri gerektiği mesajını içermektedir. Tevekkülün yani güvenilecek tek makamın Yüce Allah olduğunu bildiren başka âyetlerde(39) de dikkat çekilen husus aynıdır.

Ayrıca وَاِلَيْكَ اَنَبْنَا “sadece sana yöneldik” ifadesi de yönelişin sadece Allah’a olması gerektiği şeklinde çeşitli âyetlerde(40) zikredilmektedir. Âyetteki الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi Kur’ân’da pek çok âyette(41) geçmekte ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir.

İbn Abbâs’ın da belirttiği gibi, bu dua da Hz. İbrahim ve beraberindeki müminlerin duasıdır. Onlar dualarında şunu söylemek istemişlerdi: “Ey Rabbimiz, bütün işlerimiz hususunda sana güvendik. Günahlardan tevbe etmek suretiyle sana yöneldik; sana geldik. Çünkü nihaî varış, ancak ve ancak senin huzuruna olacaktır.”(42)

2. رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَاغْفِرْ لَنَا رَبَّنَا اِنَّكَ اَنْتَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Rabbimiz! Bizi, kâfir olanlar için fitne kılma! Rabbimiz! Bizi bağışla! Şüphesiz ki el-‘azîz (çok güçlü), el-hakîm (hükmünde hikmet sahibi) olan sadece sensin!” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in ve beraberindeki müminlerin duasının ikinci kısmını bu cümlede zikretmekte ve esasında müminlere çok önemli bir dua öğretmektedir.

a) رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَاغْفِرْ لَنَا رَبَّنَا “Rabbimiz! Bizi, kâfir olanlar için fitne kılma! Rabbimiz! Bizi bağışla!” Bu duanın bir benzeri Yûnus 10/85’te Hz. Mûsâ’nın yanındaki gençlerin dilinden şu şekilde döküldüğü ifade edilmektedir: “Ey Rabbimiz! Bizi o zalimler topluluğu için deneme konusu kılma!” Bakara 2/256’daki “Dinde ikrâh yoktur” ifadesindeki ikrâh sözcüğü zorlama manasına geldiği gibi “ikrah, kerih gösterme, çirkin görüntü ortaya koymak” boyutu da elbette vardır.

Bizim kâfirler için fitne olmamamız, onların yola gelmelerine engel teşkil etmememiz demektir. Buna göre söylenmek istenen şudur: “Ey Rabbimiz, bizim yaptığımız yanlışlıklar, ortaya koyduğumuz çelişkili ve tutarsız davranışlar nedeniyle bize bakarak başkalarının kâfir olmasına neden olmayalım. Biz onların küfürde kalmasına sebep olmayalım. Yanlışlık yaparsak bağışlanmayı gerektirecek bir durumumuz olacağı için de yaptığımız hatalar nedeniyle bizleri bağışla.”

Âyette muhtemel başka manalar ise şöyledir: “Ey Rabbimiz, Düşmanlarımızı bize musallat etme, ellerine düşürme, hâkim kılma. Eğer onları bize hükümrân yaparsan, kendilerinin hak üzere olduklarını zannederler.” “Ey Rabbimiz, bizi kâfirler için bir oyun ve eğlence aracı yapma ve günahlarımızı bağışla.”(43)

“Ey Rabbimiz, bize onların elleriyle de katındakilerin azabıyla da azap etme. Eğer böyle yaparsan, onlar “şayet bunlar hak üzere olsalardı, başlarına bu gelmezdi’ derler.” Bunun manasının “Rızkı, onlara bol verme. Çünkü bu, onlar için bir fitne, yoldan çıkma sebebi olur”(44) veya “sayesinde kâfirlerin azap gördüğü bir fitne kılma bizi” şeklinde olduğu da söylenmiştir.

“Bizleri mağlup etme, ellerine düşürüp sıkıntı ve azaba sokma, el ve dil uzatmalarına fırsat verme ki bizim sıkıntımız yüzünden onlar imanı hakir görerek küfre bağımlılıklarını arttırmasın. Zira müminlerin eziyet ve sıkıntı içinde gösterecekleri temizlik ve yükseklikten de imanın yüceliği anlaşılabilirse de bu zor bir durumdur. Onlar ister istemez şöyle derler: “İman iyi olsaydı bunlar mağlup edilmez, esir olmazlardı.”(45)

b) اِنَّكَ اَنْتَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Şüphesiz ki el-‘azîz (çok güçlü), el-hakîm (hükmünde hikmet sahibi) olan sadece sensin!” Hz. İbrahim ve beraberindekiler dualarının sonunu işte bu cümle ile bitirerek bizlere de bir dua ahlakı ve metodu öğretmişlerdir. Demek ki Yüce Allah’ın kullarından hak edenleri bağışlayıp cennetlere koymasının önünde hiçbir engel olamayacağı, çünkü الْعَز۪يز el-‘azîz yani hükmünde galip olan ve her şeyden güçlü olanın sadece kendisi olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah eğer الْعَز۪يز el-‘azîz yani “en üstün güç” olmasaydı başkalarını bağışlayamaz ve hiç kimseyi de cennetlere koyamazdı. Bu arada verdiği bağışlama ve cennete koyma hükmünde de hikmet sahibi olduğu الْحَك۪يم el-hakîm sıfatıyla ifade edilmek istenmektedir. Cümlede yer alan اَنْتَ ente zamirinin cümleye hasr/kasr denen “vurgulu” bir mana kattığı da gözden kaçırılmamalıdır.

ııı. Örneklik ve İman İlişkisi

لَقَدْ كَانَ لَكُمْ ف۪يهِمْ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُوا اللّٰهَ وَالْيَوْمَ الْاٰخِرَ وَمَنْ يَتَوَلَّ فَاِنَّ اللّٰهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَم۪يدُ۟ “Şüphesiz ki onlarda sizin için, (yani) Allah’a ve ahiret gününe (kavuşmayı) umanlar) için güzel bir örnek vardır. Kim yüz çevirirse şüphesiz ki yalnızca Allah el-ğaniyy’dir (gerçek zengindir); el-hamîd’dir (hamde lâyık olandır).”

Âyetteki لَقَدْ كَانَ لَكُمْ lekad fiili “elbette olmuştur, vardır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; ف۪يهِمْ fîhim ifadesi “onlarda”; اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ üsvetün hasenetün tamlaması “güzel bir örnek”; لِمَنْ كَانَ limen kâne ifadesi “(şöyle) olanlar için”; يَرْجُوا yarcû fiili “ummakta (olanlar için)”; اللّٰهَ allâhe ifadesi “Allah’ı”; وَالْيَوْمَ الْاٰخِرَ ve’l-yevme’l-âhıra ifadesi “ve âhiret gününü”; وَمَنْ يَتَوَلَّ ve men yetevelle ifadesi “ve her kim yüz çevirirse”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; هُوَ huve zamiri “işte sadece O”; الْغَنِيُّ el-ğaniyyu kelimesi “zengin(dir)”; الْحَم۪يدُ el-hamîdü kelimesi ise “övgüye lâyık olan(dır)” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in ve beraberindekilerin ümmet için vazgeçilmez bir örnek olduğu gündeme getirilmektedir.

1. لَقَدْ كَانَ لَكُمْ ف۪يهِمْ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُوا اللّٰهَ وَالْيَوْمَ الْاٰخِرَ “Şüphesiz ki onlarda sizin için, (yani) Allah’a ve ahiret gününe (kavuşmayı) umanlar) için güzel bir örnek vardır.” Bu ifade “Muhakkak ki onlar sizin için, Allah’ı ve ahiret gününü arzu edenler için güzel bir örnektir” şeklinde de tercüme edilebilir ki maksat her ikisinde de aynıdır. Bu ifade Ahzâb 33/21’de Hz. Peygamber için de zikredilmektedir. Dördüncü âyette belirttiğimiz üzere Kur’ân’da üç kez(46) geçen اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ üsve-i haseneh tamlaması “güzelce uyulacak örnek” demektir.(47)

Yüce Allah âyetteki ف۪يهِمْ fîhim “onlarda” ifadesi gereği, Hz. İbrahim’in ve beraberindekilerin kimler için örnek olduğunu beyan bağlamında “Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar için” beyanına yer vermektedir. “Yüce Allah’ı ve âhiret gününü ummak”la, yani “Allah’a ve âhiret gününe kavuşmak”la ilgili olarak Ahzâb 33/21’de “Allah’a kavuşmak”la ilgili olarak da ‘Ankebût 29/5’te bilgiler yer almaktadır.

Konunun olumlu ve olumsuz ifadeleriyle ilişkili olarak Kur’ân’da çeşitli ifadeler zikredilmektedir. Bu bağlamda Kehf 18/110’da şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Ben, yalnızca sizin gibi bir beşerim (insanım). Bana, ‘ilâhınızın tek bir ilâh olduğu’ vahyolunuyor. Artık her kim Rabbine kavuşmayı umuyorsa iyi iş yapsın ve Rabbine ibadette hiç kimseyi (hiçbir şeyi) ortak koşmasın.”

“Allah’a kavuşmaya inanmamak”, O’nun huzuruna varmayı, orada hesaba çekilmeyi inkâr etmek demektir. Nitekim konuyla ilgili âyetlerde “Allah’a kavuşmaya inanmama”nın(48) yanında, “mahşerle, âhiretle karşılaşmaya inanmamak”,(49) ayrıca “diriltilmeyi ummamak, ona inanmamak”(50) ve “hesabı kabul etmemek”(51) de vardır. Mahşere inanmayanların inanmama sebebi, yargılanmaya inanmamaları ve âhiretten korkmamalarıdır.(52) Onlar azaptan da korkmadıkları için istedikleri haksızlıkları da rahatça yapmaktadırlar.

2. وَمَنْ يَتَوَلَّ فَاِنَّ اللّٰهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَم۪يدُ۟ “Kim yüz çevirirse şüphesiz ki yalnızca Allah el-ğaniyy’dir (gerçek zengindir); el-hamîd’dir (hamde lâyık olandır).” Bu cümlenin mana olarak benzerleri başka âyetlerde de yer almaktadır.(53)

Yüce Allah her kim Hz. İbrâhim ve beraberindekilerin örnekliğinden istifade etmez, onlardan yüz çevirirse Allah’a zarar veremeyeceğini, O’na eksiklik getiremeyeceğini, çünkü Allah’ın gerçek zengin olduğunu ve bunu yapmayanlardan ayrı olarak başkalarının O’nu övdüğünü haber vermektedir.

Buradan hareketle, Fâtır 35/15 ve Muhammed 47/38’de belirtildiği gibi bütün insanların O’na muhtaç olduğunu beyan etmektedir. Bu cümle hakkında Hadîd 57/24’te bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

c) Kur’ân’ın “Öteki”ne Bakışı

Yüce Allah, sûrenin 7-9. âyetlerinde Müslümanlarla aralarında düşmanlık bulunanların kalbine bir meveddet (sevgi) koyabileceğini, buna gücünün yettiğini bildirmekte, müminlerle din uğrunda savaşmayan ve onları yurtlarından çıkarmayanlara iyilik yapmayı, onlara âdil davranmayı yasaklamadığını, aksine adaletli davrananları sevdiğini ifade etmektedir.

Ardından, bunun bu arada din uğrunda savaşanların, müminleri yurtlarından çıkaranların ve çıkarılmaları için onlara yardım edenlerin dost edinilmemesi emredilmekte, aksine davrananların zalim olacağı bildirilmektedir.

ı. Yüce Allah’ın Sevgi Yaratması

عَسَى اللّٰهُ اَنْ يَجْعَلَ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَ الَّذ۪ينَ عَادَيْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَاللّٰهُ قَد۪يرٌ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Allah sizinle düşman olduklarınız arasında bir dostluk meydana getirebilir. Allah her şeye gücü yetendir. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki عَسَى ‘asâ edatı “belki de, umulur ki”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَنْ يَجْعَلَ en yec‘ale ifadesi “yapar, yaratır; بَيْنَكُمْ beyneküm ifadesi “sizinle (şunlar) arasına”; وَبَيْنَ الَّذ۪ينَ عَادَيْتُمْ ve beynellezîne ‘âdeytüm ifadesi “ve aranızda düşmanlık bulunan kişiler arasına”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; مَوَدَّةً meveddeten ifadesi “bir sevgi”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi “gücü yeten(dir)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada aralarında düşmanlık bulunanların bile gün gelir dost olabilecekleriyle ilgili uyarı gündeme getirilmektedir.

1. عَسَى اللّٰهُ اَنْ يَجْعَلَ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَ الَّذ۪ينَ عَادَيْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً “Allah sizinle düşman olduklarınız arasında bir dostluk meydana getirebilir.” Yüce Allah müminlerin kendilerinden olmayanlara yönelik meveddet anlamında sevgi beslememeleri gerektiği noktasında bilgi verip Hz İbrâhim’in ve beraberindekilerin örnek alınması gerektiğini beyan ettikten sonra, bu defa ilişkileri tamamen kesmeyi emretmediğini ifade etmek istemektedir.

a) “Mukâtil şöyle demektedir: Yüce Allah, müminlere, kâfirlere düşmanlık beslemelerini emredince, onlar da babalarına, oğullarına ve bütün akrabalarına düşman olma ve onlardan uzaklaşma hususlarında aşırı davranmışlar, bunun üzerine bu âyet indirilmiştir. Bu ifadenin gereği, onların İslâm’a meyletmeleri, müslümanlara karışmaları ve onlarla kız alıp-vermeleri ile hayata geçirilmiştir.”

“Hz. Peygamber’in Ümmü Habîbe ile evlendiği, işte bundan ötürü Ebû Süfyân’ın yumuşadığı ve düşmanlıktaki direncinin kırıldığı söylenmiştir ki Ümmü Habîbe müslüman olmuş, kocası Ubeydullah b. Cahş ise Habeşistan’a hicret etmişti. Kocası orada Hıristiyan olmuş, Ümmü Habîbe’yi de Hıristiyan yapmak istemişti. Ama o, kocasına karşı koyup, müslümanlığını sürdürmüş, derken kocası ölmüştü.”

“Bunun üzerine Hz. Peygamber Necâşî’ye bir elçi gönderip, vekâlet verip evlilik için ona talip olmuş ve ona dörtyüz dinar mehir göndermişti. Bu haber Ümmü Habîbe’nin babası Ebû Süfyan’a ulaşınca, o ‘Böyle erkeğin burnu kanatılmaz’ demiştir.”(54)

b) Âyetin başındaki عَسَى ‘asâ fiili Yüce Allah’a nispet edilince aslında burada dile getirilen konunun muhtevasının gerçekleştirileceği anlaşılmaktadır. Bu çerçevede sûrenin başında yasaklanan meveddet denen “sevgi”nin bir süre sonra aynı insanlar arasında meydana gelebileceği ifade edilmekte, bu haliyle bu ve bundan sonraki iki âyet, sûrenin ilk âyetinin tefsirini oluşturmaktadır.

Nitekim Mekke’nin fethinden sonra pek çok müşrik Müslüman olmuş, bu şekilde başlangıçta kendilerine beslenmesi yasaklanan meveddet anlamındaki “sevgi” bir süre sonra müslümanlarla onların kalplerine Yüce Allah’ın müdahalesiyle gerçekleştmişti.

c) Demek ki cihadın asıl maksadı ebedi düşmanlık değil, kişileri yok etmek, onları eksiltmek değil, savaş ortamında veya düşmanlık halindekileri bile kazanabilme faaliyetidir. Eğer böyle davranılırsa önceleri düşmanlık nedeniyle aralarında öfke bulunanlar bir süre kalpleri kazanılarak ebedi dost halini alabilir.

d) Meveddet sonradan elde edilen ve içini belli ilkelerin dolduğu sevgidir; muhabbet ise hem değerlerden oluşabilir hem de doğuştan getirilebilir.

Sevginin meveddet olabilmesi iman birlikteliğine bağlıdır; ancak muhabbette iki tarafın da imanlı olması şart değildir. İşte Kasas 28/56. âyet bunun açık bir delilidir. Hz. Peygamber amcası Ebû Tâlib’i seviyor, ona muhabbet besliyordu. Ancak müminler kendilerinden olmayan inkârcılara muhabbet beslese de meveddet besleyemeyeceklerini unutmamalıdırlar. Zira Mücâdele 58/22 ve ayrıca Mümtehıne 60/1’de verilen bilgiler bunu gerektirmektedir.

Belki de sırf bu nedenledir ki Hz. Peygamber şu harika uyarısını yapmak durumunda kalmıştır:

أحبب حبيبك هوناما عسي أن يكون بغيضك يوماما

وأبغض بغيضك هونا ما عسي أن يكون حبيبك يوماما

“Sevdiğini ölçülü sev ki, bir gün onu sevmemen gerekebilir; sevmediğini de ölçülü bir şekilde sevme ki, bir gün onu sevmen gerekebilir.”(55)

e) Konuyla ilgili olarak Yüce Allah, Meryem 19/96’da iman edip salih amel işleyenler için bir sevgi yaratacağını beyan etmekte, iman ve salih amelin sonucu olacağı için bu sevgi için de vüdd yani meveddet kelimesini kullanmaktadır. Bu sayede hem Yüce Allah bunları sevecek, hem de insanlara sevdirecektir.(56)

İbn Abbâs’tan rivayet edilen bu görüşe göre, iman ve salih amel birlikteliği bütünüyle değerlerden oluşan bir sevginin yaratılmasının sebebidir. Gerçek mümin olmanın gereği birbirini sevmektir. Nitekim Şûrâ 42/23’te Hz. Peygamber’e tebliğine karşılık muhataplarından sadece Yüce Allah’a yakınlıkta bir meveddet istemesi emredilmiş ve el-meveddeh kelimesi kullanılmıştır.

2. وَاللّٰهُ قَد۪يرٌ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Allah her şeye gücü yetendir. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah’ın her şeye gücü yetmekte, başlangıçta imkânsız gibi görünen pek çok şey zamanı gelince mümkün olabilmektedir. İşte âyette zikredilen وَاللّٰهُ قَد۪يرٌ “Allah’ın gücü yeter” anlamındaki cümle, insanların üzerlerine düşen görevleri yapmaları halinde Yüce Allah’ın da hiç hesapta olmayan şeyleri yaratabileceği mesajını içermektedir.

Âyetin sonundaki غَفُور ğafûr ve رَح۪يم rahîm sıfatları da Yüce Allah’ın daha önce işlenen günahlardan tevbe edilmesi durumunda ilgili kişileri bağışlayabileceğini ve onlara merhametli davranacağını müjdelemiş olmaktadır.

ıı. Adaletin Herkes İçin Vazgeçilmezliği

لَا يَنْهٰيكُمُ اللّٰهُ عَنِ الَّذ۪ينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدّ۪ينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ اَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوٓا اِلَيْهِمْ اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُقْسِط۪ينَ “Allah sizinle din uğrunda savaşmayanlara ve sizi yurtlarınızdan çıkarmayanlara iyilik yapmanızı ve onlara adil davranmanızı yasaklamaz. Şüphesiz ki Allah adil davrananları sever.”

Âyetteki لَا يَنْهٰيكُمُ lâ yenhâküm ifadesi “size yasaklamaz, sizi engellemez”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَنِ الَّذ۪ينَ ‘anillezîne ifadesi “(şu) kimselerden”; لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ lem yukâtilûküm ifadesi “sizinle savaşmamış”; فِي الدّ۪ينِ fi’d-dîni ifadesi “din konusunda”; وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ ve lem yuhricûküm ifadesi “ve sizi çıkarmamış”; مِنْ دِيَارِكُمْ min diyâriküm ifadesi “sizin yurtlarınızdan”; اَنْ تَبَرُّوهُمْ en teberrûhum ifadesi “onlara iyilik yapmanızı”; وَتُقْسِطُوٓا ve tuksitû fiili “ve adaletli davranmazını”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُحِبُّ yuhıbbu fiili “sever, sevmektedir”; الْمُقْسِط۪ينَ el-muksitîne kelimesi ise “adaletli davrananları” demektir.

Burada Müslümanların diğer insanlara yönelik davranışlarının nasıl olması gerektiğine dair bilgi gündeme getirilmektedir.

1. لَا يَنْهٰيكُمُ اللّٰهُ عَنِ الَّذ۪ينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدّ۪ينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ اَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوٓا اِلَيْهِمْ “Allah sizinle din uğrunda savaşmayanlara ve sizi yurtlarınızdan çıkarmayanlara iyilik yapmanızı ve onlara adil davranmanızı yasaklamaz.” Yüce Allah müslümanların “öteki” denen insanlarla ilişkisini düzenlemek için harika iki prensip belirlemiştir.

Bu çerçevede sûrenin ilk âyetinde yasaklanan meveddet anlamındaki “sevgi”nin aslında sınırlarını belirlemekte ve meveddet beslememenin muhataplarla bütün ilişkiyi kesmek manasına gelmediğini öğretmektedir. Önceki âyette Yüce Allah’ın müslümanlarla aralarında düşmanlık bulunan kişilerin kalplerine bir meveddet yaratabileceği beyan edildikten sonra, bu âyette meveddetin nasıl elde edilebileceğine dair bir de ipucu verilmektedir.

Müslümanların hangi durumda ve kimlerle savaşmaları gerektiği ve savaş açan taraf olmamalarının zorunluluğu konusunu Bakara 2/190-193 ve Tevbe 9/5’te oldukça geniş bir içerikte ele aldığımız için burada aynı konuya tekrar değinmeyecek, sadece Müslümanların barış ortamında nasıl davranmaları gerektiğinin ele alındığı bu âyetleri incelemekle yetineceğiz.

a) Yüce Allah müslümanlarla din konusunda savaşmamış ve onları bu sebeple yurtlarından da çıkarmamış olanlara yönelik olarak iyilik yapılmasını ve kendilerine adaletli davranılmasını yasaklamadığını beyan etmektedir. İşte bu sebeple âyetin iniş nedeni hakkında şu bilgiler nakledilmektedir:

“Abdullah b. Zübeyr’e göre bu ayet, Hz. Ebû Bekir’in kızı Esma hakkında nazil olmuştur. Buna göre, Esmâ’nın müşrik olan annesi Kuteyle, birtakım hediyeler getirmiş, ama o, annesini kabul etmemiş ve girmesine müsaade etmemişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber, Esma’ya annesini içeri almasını ve onu kabul edip iyi davranmasını, ona iyilikte bulunmasını emretmişti.”

“İbn Abbas’tan ayette bahsedilenlerin, Haşimoğullarından bir grup olduğu, babası Abbâs’ın bunların içinde bulunduğu ve Bedir günü, diğer müşrikler tarafından zorla savaşa çıkarılmış kimseler olduğu rivayet edilmiştir.”

“Hasan el-Basrî’den de şu rivayet edilmiştir: Müslümanlar, Hz. Peygamber’den, müşrik akrabalarını ziyaret etmek, sıla-i rahimde bulunmak için izin istediler de bunun üzerine, Yüce Allah işte bu ayeti indirmişti. Ayetin bütün müşrikler hakkında nazil olduğu da söylenmiştir.”(57)

b) Bu âyetin açık ifadesinden anlaşılıyor ki Yüce Allah inkarcıların dost edinilmesini yasaklamakta, yoksa onlara iyilikte bulunulmasını engellememektedir. Müslümanlarla savaşmayıp onları yurtlarından çıkarmayan, bu uğurda başkalarına yardım etmeyen insanlara iyilik edilmesine engel bir durum kesinlikle söz konusu değildir. Bu mesajıyla âyet evrensel manada bütün zamanlar için geçerlidir. Taberî bu gerekçe ile âyetin mensûh olduğu görüşünü kabul etmemiştir.(58)

c) Mâide 5/42’de de ele aldığımız üzere, “Devletin dini adalettir” söyleminin delillerinden birisi de işte bu âyettir. Adaletle hükmetme konusu Nisâ’ 4/59’da da ele alınmakta ve âyette şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki Allah size, emanetleri ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emretmektedir. Allah size ne kadar güzel öğütler veriyor! Muhakkak ki Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); basîr’dir (her şeyi görendir).” Bu âyetin tefsirinde dile getirdiğimiz hususları önemine binaen burada da hatırlatmak istiyoruz.

Yüce Allah toplumsal hayata dair belirlediği esaslardan birisini de “adalet” olarak belirlemektedir ki Nahl 16/90’da emre konu ilk husus “adalet” diye belirlenmektedir. Adaletin tesis edilmesi toplumsal hayatın vazgeçilmez prensibidir. Nisâ’ 4/135, Mâide 5/8, 42, En‘âm 6/152, Hucürât 49/9-10, Mumtehıne 60/8 gibi âyetlerde de adaletin hayat için ne kadar önemli olduğu gösterilmektedir.

Onun içindir ki “devletin dini adalettir” diyecek bir sonucu elde etmekteyiz. Fertlere uygulanacak ilkelerde din, dil, cinsiyet, ırk, görev vs. ayırımı yapmadan ortalama adaletin uygulanması hayatın düzenli yürütülemesinin en önemli ilkesidir. Demek ki “düşmanlıkların bitirilmesinin en önemli ilkelerinden birisi de insanlara adaletli davranmaktır.”

2. اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُقْسِط۪ينَ “Şüphesiz ki Allah adil davrananları sever.” Mâide 5/42 ve Hucürât 49/9’da da geçen bu ifade gereği, Yüce Allah’ın adaletli davrananları sevdiği bildirilmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve onun şahsında evrensel manada bütün yargıçlara seslenmekte, insanlar arasında hüküm verecekleri zaman aralarında adaletle hükmetmeleri gerektiğini temel ilke olarak belirlemekte, “adaletli davrananları sevdiği”ni özellikle âyetin bitiş cümlesi olarak belirlemektedir.

ııı. Saldırganların Dost Edinilemezliği

اِنَّمَا يَنْهٰيكُمُ اللّٰهُ عَنِ الَّذ۪ينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدّ۪ينِ وَاَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلٰىٓ اِخْرَاجِكُمْ اَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ “Allah sizinle din uğrunda savaşanları, sizi yurtlarınızdan çıkaranları ve çıkarılmanız için onlara (düşmanlara) yardım edenleri dost edinmenizi yasaklar. Kim onları dost edinirse işte onlar zalimlerin ta kendileridir.”

Âyetteki اِنَّمَا يَنْهٰيكُمُ innemâ yenhâküm ifadesi “sizi sadece ve sadece (şununla ilgili) yasaklar”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَنِ الَّذ۪ينَ ‘anillezîne ifadesi “(şu) kişilerden”; قَاتَلُوكُمْ kâtelûküm ifadesi “sizinle savaşmış(tır)”; فِي الدّ۪ينِ fi’d-dîni ifadesi “din konusunda”; وَاَخْرَجُوكُمْ ve ahracûküm ifadesi “ve sizi çıkarmış (olanlar)”; مِنْ دِيَارِكُمْ min diyâriküm ifadesi “sizin evlerinizden, sizin yurtlarınızdan”; وَظَاهَرُوا ve zâherû fiili “ve yardım etmiş (olanlarla ilgili)”; عَلٰىٓ اِخْرَاجِكُمْ ‘alâ ıhrâciküm ifadesi “sizin çıkarılmanıza”; اَنْ تَوَلَّوْهُمْ en tevellevhum ifadesi “onları dost edinmenizi”; وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ ve men yetevellehum ifadesi “ve her kim onları dost edinirse”; فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ fe ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الظَّالِمُونَ ez-zâlimûne kelimesi ise “zalimler, haksızlık edenler” demektir.

Burada müslümanların kimleri dost edinmemesi gerektiğine dair bir uyarı gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّمَا يَنْهٰيكُمُ اللّٰهُ عَنِ الَّذ۪ينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدّ۪ينِ وَاَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلٰىٓ اِخْرَاجِكُمْ اَنْ تَوَلَّوْهُمْ “Allah sizinle din uğrunda savaşanları, sizi yurtlarınızdan çıkaranları ve çıkarılmanız için onlara (düşmanlara) yardım edenleri dost edinmenizi yasaklar.” Yüce Allah müslümanların diğer insanlarla ilişkisi ve iletişimi noktasında neyi yasaklamadığını beyan ettikten sonra, kimlere karşı nelerin yasaklandığını bu âyette dile getirmektedir.

Bu çerçevede üç noktaya dikkat çekilerek “Müslümanlarla savaşan, onlara karşı savaş açan”, “onları evlerinden, yurtlarından çıkaran” ve “bu yolda başkalarına da yardım eden kişiler”in dost edinilmesi yasaklanmaktadır ki âyetin başında yer alan اِنَّمَا innemâ edatı yasağın sadece bu husus olduğunu ortaya koymaktadır.

Mümtehıne sûresinin ilk âyetinde de dile getirildiği üzere, Yüce Allah Müslümanların kâfirleri dost edinmelerini yasaklamıştır. İşte bu âyette de 1. âyetin tefsiri olarak bu gibilerin dost edinilmemesi gerektiğine özellikle dikkat çekilmektedir. Benzer bir içerik, kendileriyle antlaşma yapılan müşriklere antlaşmanın süresi bitinceye kadar zaman tanınmasının iki şartından birisi “Müslümanlara hiçbir şekilde eksiklik ve yanlışlık yapmamaları”, diğeri ise “başkalarıyla işbirliği yapmamaları” şeklinde belirlenmektedir; bu konu Tevbe 9/4’te dile getirilmektedir.

2. وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ “Kim onları dost edinirse işte onlar zalimlerin ta kendileridir.” Bu cümlenin bir benzeri Tevbe 9/23’te yer almaktadır. Yüce Allah kâfirleri dost edinenleri “zalim” diye nitelendirmekte ve âyeti fasl zamiri kullanarak “vurgulu” hâle getirmektedir. “Zalimler işte bunlardır” ifadesi “işte bunlar zalimlerin ta kendisidir” anlamını içermektedir.

Bu gibilerin zalim olarak nitelendirilmesinin sebebi şudur: Bu kişiler düşmanlığı hak edenlere karşı beslenmesi gereken düşmanlığın yerine dostluğu koyarak adaletin hakkına tecavüz etmiş oldular. Esasında adalet, bir şeyi yerli yerince yapmaktır; zulüm ise bir şeyi yerinden etmektir. Neticede bu insanlar adaletin zıddını yaptıkları için zulme bulaştılar ve önce kendilerine, sonra da adalete zulmettiler.

Müslümanların kendileri dışındaki insanları dost edinmemeleri gerektiğiyle ilgili konuyu Âl-i İmrân 3/28, Nisâ’ 4/138-139, 144 ve Mâide 5/51 ve 57’de oldukça geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah müminlerin kendilerinden başkasını dost edinmelerini yasaklamaktadır.

Kendilerine savaş, açan, onları yurtlarından çıkaran ve düşmanlarla bu noktada işbirliği yapanlara yönelik meveddet beslemeleri de onları dost edinmeleri de kesinlikle yasaktır. Bu iki âyet İslâm’ın milletlerarası hukukun ve ilişkilerinin esasını oluşturan iki önemli ve vazgeçilmez prensibini ortaya koymakta, Müslümanların “öteki” ile ilişkilerini düzenleyen evrensel bir ilke öğretmektedir.

Bakara 2/29-193, Tevbe 9/5 gibi çeşitli âyetlerde de vurguladığımız üzere, saldırmayana saldırılmaz; saldırganlık yapmayanlara iyilik ve adalette yasak yoktur; aksine adaletli davranmak Yüce Allah’ın sevgisini kazanmaktır. Allah’ın sevgisini kazananlar elbette muhatapların kalbini kazanmada en önemli geçidi başarıyla geçmiş olacaklardır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 434.
• 2 - Semerkandî, age., III, 435; Taberî, age., XXVIII, 58.
• 3 - Buhârî, Meğâzî, 46; Müslim, Fedâilu’s-Sahâbe, 161. Ayrıca bk. Semerkandî, age., III, 434-435; ; Taberî, age., XXVIII, 58; Zemahşerî, age., IV, 498-499; Râzî, age., XXIX, 296-297.
• 4 - Yazır, age., VII, 543.
• 5 - Semerkandî, age., III, 435.
• 6 - Zemahşerî, age., IV, 500.
• 7 - Yazır, age., VII, 544-545.
• 8 - Âl-i İmrân 3/5; En‘âm 6/59; Lokmân 31/34; Mü’min 40/19; Mücâdele 58/7.
  • Âl-i İmrân 3/5 En‘âm 6/59 Lokmân 31/34 Mü'min 40/19 Mücâdele 58/7
• 9 - Bakara 2/108; Mâide 5/12, 60, 77; Kasas 28/22; Mümtehıne 60/1.
  • Bakara 2/108 Mâide 5/12 Mâide 5/60 Mâide 5/77 Kasas 28/22 Mümtehine 60/1
• 10 - Semerkandî, age., III, 435; Zemahşerî, age., IV, 500.
• 11 - Yazır, age., VII, 545.
• 12 - Semerkandî, age., I, 325. 13 - Taberî, age., V, 196; Zemahşerî, age., I, 535.
• 14 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38. 15 - Bakara 2/48, 123. 16 - Lokmân 31/33.
  • En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Necm 53/38 Bakara 2/48 Bakara 2/123 Lokmân 31/33
• 17 - Fâtır 35/18. 18 - İbrâhim 14/22. 19 - Yâsîn 36/75. 20 - İbrâhim 14/31. 21 - Bakara 2/166. 22 - Dühân 44/41; Me‘âric 70/10. 23 - Necm 53/39-41; Zilzâl 99/7-8. 24 - Mü’minûn 23/101.
  • Fâtır 35/18 İbrâhîm 14/22 Yâsîn 36/75 İbrâhîm 14/31 Bakara 2/166 Duhân 44/41 Me‘âric 70/10 Necm 53/41 Zilzâl 99/8 Mü'minûn 23/101
• 25 - Me‘âric 70/11-14. 26 - Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47. 27 - Âl-i İmrân 3/91; Mâide 5/36; Hadîd 57/15.
  • Me‘âric 70/14 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Âl-i İmrân 3/91 Mâide 5/36 Hadîd 57/15
• 28 - Şu‘arâ 26/214. 29 - Buhârî, Vesâyâ, 11; Menâkıb, 14; Tefsîru Sûre-i Şu‘arâ’, 2; Müslim, İmân, 89, 348-355; Müslim, Îmân, 89. Bu başlıkta bazı değişikliklerle 10 rivâyet daha yer almaktadır.
  • Şu‘arâ 26/214
• 30 - Bakara 2/113; Nisâ’ 4/141; A‘râf 7/87; Yûnus 10/93, 109; Ra‘d 13/41; Nahl 16/124; Hacc 22/17, 56, 69; Neml 27/78; Secde 32/25; Mumtehıne 60/3; Câsiye 45/17; Zümer 39/3.
  • Bakara 2/113 Nisâ 4/141 A‘râf 7/87 Yûnus 10/93 Yûnus 10/109 Ra‘d 13/41 Nahl 16/124 Hacc 22/17 Hacc 22/56 Hacc 22/69 Neml 27/78 Secde 32/25 Mümtehine 60/3 Câsiye 45/17 Zümer 39/3
• 31 - Isfehânî, age., s. 638.
• 32 - Bakara 2/96, 110, 233, 237, 265; Âl-i İmrân 3/15, 20, 156, 163; Nisâ’ 4/58, 134; Mâide 5/71; Enfâl 8/39, 72; Hûd 11/112; İsrâ’ 17/1, 17, 30, 96; Tâhâ 20/35; Hacc 22/61, 75; Furkân 25/20; Lokmân 31/28; Ahzâb 33/9; Sebe’ 34/11; Fâtır 35/31, 45; Mü’min 40/20, 44, 56, Fussılet 41/40; Şûrâ 42/11, 27; Feth 48/24; Hucürât 49/18; Hadîd 57/4; Mücâdile 58/1; Mümtehıne 60/3; Teğâbun 64/2; Mülk 67/19; İnşikâk 58/15.
  • Bakara 2/96 Bakara 2/110 Bakara 2/233 Bakara 2/237 Bakara 2/265 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 Mâide 5/71 Enfâl 8/39 Enfâl 8/72 Hûd 11/112 İsrâ 17/1 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Tâhâ 20/35 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Furkân 25/20 Lokmân 31/28 Ahzâb 33/9 Sebe' 34/11 Fâtır 35/31 Fâtır 35/45 Bakara 2/96 Âl-i İmrân 3/15 Nisâ 4/58 Şûrâ 42/11 Şûrâ 42/27 Fetih 48/24 Hucurât 49/18 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/1 Mümtehine 60/3 Teğâbun 64/2 Mülk 67/19 Mücâdele 58/15
• 33 - Yazır, age., VII, 547.
• 34 - Râzî, age., XXVII, 300.
• 35 - Nisâ’ 4/112; En‘âm 6/19, 78; Enfâl 8/48; Tevbe 9/3; Yûnus 10/41; Hûd 11/35, 54; Şu‘arâ’ 26/216; Haşr 59/16.
  • Nisâ 4/112 En‘âm 6/19 En‘âm 6/78 Enfâl 8/48 Tevbe 9/3 Yûnus 10/41 Hûd 11/35 Hûd 11/54 Şu‘arâ 26/216 Haşr 59/16
• 36 - Semerkandî, age., III, 436; Taberî, age., XXVIII, 62; Zemahşerî, age., IV, 501.
• 37 - En‘âm 6/28; Yûsuf 12/35; Zümer 39/47, 48; Câsiye 45/33.
  • En‘âm 6/28 Yûsuf 12/35 Zümer 39/47 Zümer 39/48 Câsiye 45/33
• 38 - Âl-i İmrân 3/122, 160; Mâide 5/11; Tevbe 9/51; Yûsuf 12/67; İbrâhim 14/11, 12; Zümer 39/38; Mücâdele 58/10; Teğâbun 64/13. 39 - Âl-i İmrân 3/122, 160; Mâide 5/11; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 85; Hûd 11/56, 88; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; ‘Ankebût 29/59; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/160 Mâide 5/11 Tevbe 9/51 Yûsuf 12/67 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Zümer 39/38 Mücâdele 58/10 Teğâbun 64/13 Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/160 Mâide 5/11 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 ‘Ankebût 29/59 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29
• 40 - Hûd 11/88; Ra‘d 13/27; Rûm 30/31, 32; Lokmân 31/15; Sâd 38/24, 34; Zümer 39/17, 54; Mü’min 40/13; Şûrâ 42/10, 13. 41 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6. 42 - Râzî, age., XXVII, 301.
  • Hûd 11/88 Ra‘d 13/27 Rûm 30/31 Rûm 30/32 Lokmân 31/15 Sâd 38/24 Sâd 38/34 Zümer 39/17 Zümer 39/54 Mü'min 40/13 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/13 Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 43 - Esed, age., s. 1137. 44 - Semerkandî, age., III, 437; Taberî, age., XXVIII, 64. 45 - Râzî, age., XXVII, 302; Yazır, age., VII, 548.
• 46 - Ahzâb 33/21; Mümtehıne 60/4, 6. 47 - Semerkandî, age., III, 53; Taberî, age., XXI, 143; Zemahşerî, age., IV, 515.
  • Ahzâb 33/21 Mümtehine 60/4 Mümtehine 60/6
• 48 - En‘âm 6/31, 154; Yûnus 10/7, 11, 15, 45; Ra‘d 13/2; Kehf 18/105, 110; Furkân 25/21; ‘Ankebût 29/5, 23; Rûm 30/8; Secde 32/10; Fussılet 41/54. 49 - En‘âm 6/130; A‘râf 7/51, 147; Mü’minûn 23/33; Rûm 30/16; Secde 32/14; Zümer 39/71; Câsiye 45/34. 50 - Furkân 25/40. 51 - Nebe’ 78/27. 52 - Necm 53/24; Müddessir 74/53.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/154 Yûnus 10/7 Yûnus 10/11 Yûnus 10/15 Yûnus 10/45 Ra‘d 13/2 Kehf 18/105 Kehf 18/110 Furkân 25/21 ‘Ankebût 29/5 ‘Ankebût 29/23 Rûm 30/8 Secde 32/10 Fussilet 41/54 En‘âm 6/130 A‘râf 7/51 A‘râf 7/147 Mü'minûn 23/33 Rûm 30/16 Secde 32/14 Zümer 39/71 Câsiye 45/34 Furkân 25/40 Nebe' 78/27 Necm 53/24 Müddessir 74/53
• 53 - Bakara 2/267; Nisâ’ 4/131; İbrâhim 14/8; Hacc 22/64; Lokmân 31/12, 26; Hadîd 57/24; Mümtehıne 60/6; Teğâbun 64/6.
  • Bakara 2/267 Nisâ 4/131 İbrâhîm 14/8 Hacc 22/64 Lokmân 31/12 Lokmân 31/26 Hadîd 57/24 Mümtehine 60/6 Teğâbun 64/6
• 54 - Semerkandî, age., III, 437; Zemahşerî, age., IV, 502; Râzî, age., XXIX, 302.
• 55 - Bu rivayet için bk. Tirmizî, Birr, 59. 56 - Semerkandî, age., II, 405; Taberî, age., XVI, 132-133; Zemahşerî, age., III, 45.
• 57 - Zemahşerî, age., IV, 503; Râzî, age., XXIX, 304. 58 - Taberî, age., XXVIII, 66.