Fâtır Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 45 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki “yoktan var eden” anlamında فَاطِر fâtır kelimesinden alan ve bir adı da melâikeh olan Fâtır sûresi, inişe göre 42, resmî sıralamada ise 35. sûredir.

Fâtır sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Sebe’ sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrenin Yüce Allah’a hamd ile başlaması, risalet öğretilerinin amacının belirlenmesi, Yüce Allah’ın eşsiz bilgisinin vurgulanması gibi konular iki sûrenin konu ve anlam ilişkisini ortaya koyan konulardan sadece bir bölümüdür.

Fâtır sûresi, 1-8. âyetlerinde Yüce Allah’ın mutlak yaratıcı olduğu, meleklerin yaratılış özellikleri, rahmeti, merhameti ve rızık vericiliği noktasında yegâne iradenin sahibi olduğu hatırlatmalarıyla başlamaktadır. Daha sonra yalanlandığı için morali bozulan Hz. Peygamber teselli edilmekte, şeytanın insanoğluna düşman olduğu beyan edilmekte, hidayetin insan iradesine bağlı olarak tecelli edeceği bildirilmektedir.

Sûrenin 9-10. âyetlerinde çok önemli bir başka husus gündeme getirilmekte, yağmurun nasıl ve niçin yağdırıldığı, bunun öldükten sonra diriltilmeyle ilişkisi ifade edilmekte, ayrıca izzet, şeref ve onurun bütünüyle Yüce Allah’ın katında olduğu beyan edilerek, sâlih amellerin güzel sözleri Allah’a yükselteceği ve hakikate karşı tuzak kuranların bu çabalarının yok edileceği hatırlatılmaktadır. 11. âyetten itibaren, insanın yaratılış aşamalarının bir kısmı, ömrün kısalabilmesinin bir kurala bağlandığı, iki denizin muhteşem yapısı, gece ve gündüz dengesinin kanunu, bu arada putperestliğin nasıl bir aldanış olduğu beyan edilmektedir.

15. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın insanlara değil, bütün insanların Allah’a muhtaç olduğu, insanoğlunun Allah için vazgeçilmez olmadığı, sorumlulukların şahsîliği, arınmak için Allah’a saygı duyup namaza devamın önemli olduğu beyan edilmektedir. Daha sonra çeşitli mukayeseler yapılmakta, hakikati duymak isteyenlerin bundan yararlanabileceği, kabirlerdekilere hiçbir şey duyurmanın mümkün olmadığı ve Hz. Peygamber’in risalet görevinin amacı hatırlatılmaktadır.

27. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli âyetler, vahyi takip etmenin ve bu doğrultuda ibadetlere devamın gerekliliği üzerinde durulmakta, insanlar içerisinde vahye karşı tutum noktasında çeşitliliklerin yaşandığı beyan edilmektedir.

33. âyetten itibaren, ‘adn cennetlerine gidenlerin sözlerine yer verilmekte, ardından cehennemliklerin orada yaşayacağı korkunç akıbet hatırlatılmaktadır. 39. âyetten itibaren, insanoğlunun halife olarak yükümlü tutulduğu, putların güçsüzlüğü, kâinatın Yüce Allah’ın kontrolünde oluşu, inkârcıların kibirliliği ve geçmişte yaşananlardan ders çıkarmamaları eleştirilmektedir.

Sûrenin son âyetinde ise Yüce Allah’ın insanları yaptıkları nedeniyle hemen cezalandırmadığı, böyle olsaydı hiç kimsenin bundan kurtulamayacağı hatırlatılarak, bu tür insanların ecellerine tehir edildikleri, vakti gelince sorumluluk sahiplerinin yargılanacağı haber verilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 38-45. âyetlerinde Allah’ın sınırsız bilgisini, insanın halife kılınışını, inkarın gazabı ve azabı gerektirdiğini, putperestliğin perişanlık olduğunu, aldanmadan başka bir şey vaadetmediğini, Allah’ın göklere ve yere her an müdahil olduğunu hatırlatmaktadır.

Buna karşın, müşriklerin yalancılıkları, kibirli davranışları, tuzak kurmaları gündeme getirilmekte ve Yüce Allah’ın böylelerine karşı sünnetinin değişmeyeceği bildirilmektedir. Önceki nesillerin akıbetlerinden ders alınması için yeryüzünde seyahat edilmesi, Yüce Allah’ın mutlak kudreti, suçlarından dolayı insanları hemen cezalandırmaması, onları belli bir süreye ertelediği, sonuçta kullarını görmekte olduğu beyan edilmektedir.

a) Yüce Allah’ın İlmi ve Bazı İnsanların Nankörlüğü

Yüce Allah sûrenin 38-39. âyetlerinde öncelikle Allah’ın göklerin ve yerin gaybını, dahası kalplerin özünü dahi hakkıyla bildiğini belirtmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın insanları yeryüzünde halife kıldığı, buna rağmen inkarı tercih edenlerin durumunun şu şekilde olduğu dile getirilmektedir: “Her kim kâfir olursa, küfrü kendi aleyhinedir. Kâfirlerin küfrü, Rableri katında sadece kahır ve gazabı arttırır. Kâfirlerin küfrü sadece ziyanı arttırır.”

ı. Yüce Allah’ın Her Şeyi Bilmesi

اِنَّ اللّٰهَ عَالِمُ غَيْبِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ اِنَّهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Şüphesiz ki Allah göklerin ve yerin gaybını (bilinemeyenlerini) bilendir. Şüphesiz ki O, göğüslerin (kalplerin) içinde olanı da bilendir.”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَالِمُ ‘âlimu kelimesi “bilen(dir)”; غَيْب ğaybi sözcüğü “gaybını, bilinemeyenini”; السَّمٰوَات es-semâvâti kelimesi “göklerin”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı sözcüğü “ve yeryüzünün”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki “O”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; بِذَاتِ الصُّدُورِ bi zâti’s-sudûri ifadesi ise “gönüllerde olanı, kalplerin özünü” demektir.

Bu âyette Yüce Allah’ın her şeyi, hatta gönüllerin sakladığı en mahrem şeyleri bildiği gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin kâfirlerden söz eden önceki âyetlerle bağlantısı, kâfirlerin mahşerde hiçbir şeyi Allah’a gizleyemeyeceklerini, O’nun bilmediği hiçbir şeyin olamayacağını herkese bildirmek şeklindedir.

1. اِنَّ اللّٰهَ عَالِمُ غَيْبِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ ِ“Şüphesiz ki Allah göklerin ve yerin gaybını (bilinemeyenlerini) bilendir.” Bu cümlenin benzerleri çeşitli âyetlerde yer almaktadır.(1) Bu cümlede Yüce Allah’ın her şeyi bildiği söylenmek istenmektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın “gayb ve şahadeti bilen” olduğu beyan edilmektedir.(2) Ayrıca iki âyette “gaybı bilen”(3) olduğu ifadesi yer almakta, böylece bilgiye konu olan her şeyi Rabbimizin bildiği ortaya konulmaktadır. Bu anlamda olmak üzere, Yüce Allah’ın göklerde ve yerde ne varsa hepsini bildiğini içeren çeşitli âyetler vardır.(4)

“Gayb” konusunda geniş bilgilendirmeleri Bakara 2/3’te yaptığımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Ayrıca Bakara 2/33’te geniş bir şekilde açıkladığımız üzere, Rabbimizin bilmediği hiçbir şey yoktur. Âyette sözü edilen “göklerin ve yerin gaybı” ifadesi esasında bilgiye konu olan, ancak insanlar tarafından bilinemeyen her türlü gizemi içermektedir.

Bakara 2/225 ve Mâide 5/89’da beyan edildiği üzere, kalplerin kazandığı şeylerden de sorumlu tutulacağımız gerçeğinden hareketle, Yüce Allah’ın her şeyi bildiği ve hesabı buna göre soracağı da Kur’ân’da verilen bilgiler arasındadır. Konuyla ilgili çarpıcı başka bir ayrıntı ise Bakara 2/284’tedir: “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ındır (ve O’nun bilgi alanındadır). Siz içinizdeki bilgi veya düşünceleri açıklasanız da onları gizlide saklasanız da Allah onunla sizi hesaba çekecektir. Dilediğini bağışlayacak, dilediğine ise azap edecektir. Allah’ın gücü her şeye yeter.”

Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajlardan anlaşılıyor ki, Yüce Allah için açık-gizli davranışlarla ilgili olarak bilgi sahibi olmada herhangi bir sınır ve fark söz konusu değildir. Demek ki kalplerde bulunan her şey mahşerde ortaya dökülecektir.(5)

2. اِنَّهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُور“Şüphesiz ki O, göğüslerin (kalplerin) içinde olanı da bilendir.” Bu ifade Kur’ân’da sıklıkla kullanılmakta(6) ve Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezliği ortaya koymaktadır.

Kalplerdekinin bilinmesine özellikle dikkat çekilmesinin muhtemel sebebi Âl-i İmrân 3/118’deki şu bilgidir: “… Kinleri ağızlarından taşmaktadır; ancak kalplerinde sakladıkları ise çok daha büyüktür…” Demek ki, olumsuz anlamda insanların davranışları bazen sahip olduklarının tamamını göstermez; çünkü içlerinde çok daha fazlasını barındırmaktadırlar.

Mü’min 40/19’da geçen “Gözlerin gizlediği (ihanetleri) de yüreklerin sakladıklarını da bilir” ifadesi, meselenin ortaya konulmasında ve doğru anlaşılmasında çok önemli bilgi vermektedir. “Yüreklerde saklanan şey” esasında belirleyici olandır. Çünkü gözler yüreklerdeki duygunun bakışa yansıtılmasının aracıdır.

İster olumlu, isterse olumsuz anlamda olsun, davranışların değer kazanmasında veya isimlendirilmesinde kalbin onay durumu son derece önemli ve belirleyicidir. İşte Yüce Allah kendisine kalpten yönelenleri de karşı gelenleri de gayet iyi bilmekte ve değerlendirmesini ona göre yapmaktadır. Bilgisini hatırlatmasının başta gelen amacı bu olsa gerektir. Hiç kimse hiçbir şeyi Allah’tan gizleyemez,(7) bir anlamda O’na sürpriz yapamaz. Hiç kimse de yaptığının kaybolup gittiği, kayıt altına alınmadığı ve böylece zarara uğratılacağı gibi bir vehme kapılmamalıdır.(8)

Özellikle bir önceki âyetle bu âyetin anlam ilişkisinde “dünyaya geri dönüp salih amel işleme” arzusunda cehennemliklerin aslında samimi olmadıkları, geri döndürülseler bile iyi işler yapmayıp, yasaklananları işleyecekleri, çünkü yalan söyledikleri haber verilmektedir.(9) İşte onların bu durumu Yüce Allah’ın göklerin ve yerin gaybını bilmesinin bir sonucu olarak zikredilmektedir.(10)

ıı. Küfrün Sebep Olduğu Yıkım

هُوَ الَّذ۪ي جَعَلَكُمْ خَلَآئِفَ فِي الْاَرْضِ فَمَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ وَلَا يَز۪يدُ الْكَافِر۪ينَ كُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ اِلَّا مَقْتًا وَلَا يَز۪يدُ الْكَافِر۪ينَ كُفْرُهُمْ اِلَّا خَسَارًا “O (Allah) sizi yeryüzünde halifeler (sorumlular) olarak görevlendirmiştir. Kim kâfir olursa küfrü kendi aleyhinedir. Kâfirlerin küfrü Rableri katında öfkeden başka bir şey artırmaz. Kâfirlerin küfrü kayıptan başka bir şey(lerini) artırmaz.”

Âyetteki هُوَ hüve zamiri “O”; الَّذ۪ي جَعَلَكُمْ ellezî ce‘aleküm ifadesi “sizi kılmıştır, yapmıştır, yapmış, yaratmış olandır”; خَلَائِف halâife kelimesi “halifeler, sakinler”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı sözcüğü “yeryüzünde”; فَمَنْ كَفَرَ fe men kefera ifadesi “her kim inkar ederse”; فَعَلَيْهِ fe ‘aleyhi ifadesi “onun aleyhindedir”; كُفْرُهُ küfruhû tamlaması “onun inkarı”; وَلَا يَز۪يدُ ve lâ yezîdü fiili “ve arttırmaz”; الْكَافِر۪ينَ el-kâfirîne kelimesi “inkarcıları”; كُفْرُهُمْ küfruhum ifadesi “onların inkarları”; عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim ifadesi “onların Rabbi katında”; اِلَّا مَقْتًا illâ makten istisnası “nefret, gazap, çirkinlik, alçalış, nefretten başka”; وَلَا يَز۪يدُ ve lâ yezîdü fiili “arttırmaz”; الْكَافِر۪ينَ el-kâfirîne kelimesi “inkarcıları, kafirleri”; كُفْرُهُمْ küfruhum ifadesi “onların inkarları”; اِلَّا خَسَارًا illâ hasâran sözcüğü ise “zarar, ziyan, aldanış, helakten başka” demektir.

Bu âyette insanların yeryüzünde halife kılındığı, kâfirliği tercihin, sonunda sahibinin aleyhine olacağı, küfrün artışının da Yüce Allah’ın gazabını ve kaybı gerektireceği gündeme getirilmektedir.

1.هُوَ الَّذ۪ي جَعَلَكُمْ خَلَآئِفَ فِي الْاَرْضِ “O (Allah) sizi yeryüzünde halifeler (sorumlular) olarak görevlendirmiştir.” Bu cümlede, insanoğlunun yeryüzünde sakin oluşları yani yaşamakta oluşları dile getirilmektedir. Helak edilen veya normal haliyle ömrü bittiği için ölenlerin ardından kendilerine hayat verilmesi, yeryüzünün, yani yaşadıkları mekân ve ortamın halifeleri kılınmaları bir nimet olarak hatırlatılmakta, yeni bir hayat beklentisi veya isteğinin anlamsızlığı ortaya konulmaktadır.

İnsanın Halife Kılınması

a) H-l-f kökünden kelimeler “sonradan olan, sonraki, halef” gibi anlamlara gelmektedir. Kur’ân’da dört kez(11) geçen ve halîfe kelimesinin çoğulu olan خَلَائِف halâif kelimesinin çoğul getirilmesi, maksadın bir insan grubundan sonra diğerlerinin onların yerine getirilmesi olduğunu göstermektedir.

En‘âm 6/165 ve Yûnus 10/14’te de “önceki nesillerden sonra bu son ümmetin yeryüzüne halife veya yeryüzünün halifesi kılındığı” beyan edilmektedir. Bu arada Yûnus 10/73’te kavminin inkârı sonucunda Hz. Nûh’un ve onunla birlikte inananların gemide kurtarıldığı, böylece halifeler kılındığı bildirilmektedir.

Halîf kelimesinin çoğulu olan ve Kur’ân’da üç kez(12) geçen hulefâ’ kelimesinde de aynı mana vardır. Nitekim A‘râf 7/69’da Hz. Nûh’un kavminden sonra yeryüzüne ‘Âd kavminin, A‘râf 7/74’te ise ‘Âd kavminden sonra Semûd kavminin getirildiği Yüce Allah’ın bir nimeti olarak kendilerine hatırlatılmaktadır. Bu arada Neml 27/62’de yine hulefâ’ kalıbında bu son ümmetin yeryüzünün halifeleri olduğu bildirilmektedir.

En‘âm 6/133, A‘râf 7/129, Hûd 11/57 ve Nûr 24/55’te geçen h-l-f kökünden gelen istıhlâf kelimeleriyle ortaya konulan mesaj da bütünüyle aynıdır. Bütün bu kullanımlardan anlaşılan şudur: Bu âyetlerde “halife kılınmak”tan maksat, önceki nesillerden sonra bir başka insan topluluğunun onların yerine getirilmesidir.

Bakara 2/30’da “Hz. Âdem”, Sâd 38/26’da “Hz. Dâvûd” için zikri geçen “halife kılınma” ifadesinde kelime halîfe şeklinde tekildir. Elbette bu iki insan hem sorumluluk sahibiydiler; hem de peygamber olarak görevlendirilmişlerdi. Bu nedenle, söz konusu iki âyette konu “yaratılmış olan bu iki insanın peygamber olarak görevlendirilmesi”dir.

b) Konuyla ilgili âyetlerde geçen الْاَرْض el-ard kelimesi ise bütünüyle “yeryüzü” değil, yeni gelen insanların yaşadığı “bölge” veya “şehir”dir. Buna zikr-i küll, irâde-i cüz’, yani “bütünü anarak parçayı kast etmek” denmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de durum aynıdır. Zira Yüce Allah ilk muhataplar Mekkeliler olduğu için onları yaşadıkları toprakların sakinleri kılması “nimeti”ni kendilerine hatırlatmaktadır. Bu arada bütünüyle insanoğlunun da yeryüzünde yaşayabilecekleri şekilde imkânların kendilerine hazırlanıp sunulmasını da kast ediyor olabilir.

c) Buradaki جَعَلَ ce‘ale fiiline “gelecek zaman”, خَلَائِف halâif kelimesine de “yöneticiler, idareciler” gibi bir anlam verilirse, bu defa çok daha farklı bir mesaj devreye girer. Nûr 24/55’te de beyan edildiği gibi, eğer Müslümanlar ideal anlamda “iman edip salih ameller işlerlerse, bulundukları yerde veya yeryüzünde hükümran olacakları, iktidarı ellerine alacakları”, böylece yaşadıkları sıkıntılardan büyük oranda kurtulup huzur bulacakları müjdeleniyor demektir.

Tabii ki bu durumda âyetteki muhataplar Müslümanlar olmakta, hatırlatılan şey de bir “müjde” olarak belirlenmektedir. Âyetlerin indirildiği ortam düşünüldüğünde bunun ne kadar büyük bir moral kaynağı olduğu ve geleceğe dönük nasıl mucizevî bir mesaj içerdiği kolayca kavranabilecektir.

2. فَمَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ “Kim kâfir olursa küfrü kendi aleyhinedir.” Rûm 30/44’te de geçen bu cümlenin anlam ve mesaj benzerleri “Kim bir kötülük yaparsa aleyhine yapmış olur”(13) veya “kötülük yapan kişi aleyhine kazanmış olur”(14) ya da “Her nefis kazandığının karşılığında rehinedir”(15) şeklindedir.

Şükrün sonu nasıl ki şükreden lehine ve ödül ise, küfrün sonu da sahibini ilgilendirir ve akıbetine katlanmak zorunda kalır.(16) Küfrü tercih edenler, yani bu ve benzer pek çok büyük nimeti görmezlikten gelerek üzerini örtmeye çalışanlar bilmelidirler ki, küfrü tercihin sonu “yoldan çıkmaktır”,(17) “Allah’ın gazabına duçar olmaktır”(18) ve “ateş azabıdır.”(19) Devam eden iki cümlede de yer aldığı üzere küfrün sonu tam bir felaket ve ziyandır.

3. وَلَا يَز۪يدُ الْكَافِر۪ينَ كُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ اِلَّا مَقْتًا وَلَا يَز۪يدُ الْكَافِر۪ينَ كُفْرُهُمْ اِلَّا خَسَارًا “Kâfirlerin küfrü Rableri katında öfkeden başka bir şey artırmaz. Kâfirlerin küfrü kayıptan başka bir şey(lerini) artırmaz.” Nefyü istisnâ denilen hasr/kasr, yani “vurgulu ifade teknikleri”nden birisinin kullanıldığı bu iki cümle de, son kelimeleri hariç aynı sözcüklerden oluşmakta ve küfrün insana nasıl olumsuz şeyler sunacağı hakkında bilgi içermektedir.

Âyetteki الْكَافِر۪ين el-kâfirîne kelimelerinin eliflâmlı oluşu, maksadı “bütün zamanların kâfirleri” şeklinde anlayabileceğimiz gibi, özellikle ve öncelikle bu sûrenin indirildiği dönemdeki İslam düşmanı “müşrikler” şeklinde de anlayabiliriz. Her iki durumda da, bu tür insanların gerçeği bilmelerine rağmen, ona karşı mesafeli durdukları ve hakikatin üzerini örttükleri bildirilmiş olmaktadır. Bu arada Yüce Allah’ı ifade bağlamında رَبّ rabb sıfatının kullanılması, inkâr etseler de Rablerinin Yüce Allah olduğunu göstermekte, bu vesileyle de şefkatini, sahipleniciliğini ve kullarının zarar ve ziyandan vazgeçmelerini istediğini göstermektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(20) geçn مَقْت makt kelimesi “nefret”, “ilâhî rahmetten uzaklaşmak”, “buğz”, “gazap”, “çirkinlik”, “alçalış”, “sevilmeyen, tiksinti veren şey”, nahoş davranış” gibi anlamlara gelmektedir. İsrâ’ 17/82 ve Nûh 71/21’de de geçen خَسَار hasâr kelimesi ise “zarar”, “ziyan”, “aldanış”, “helak” gibi manalar vermektedir. Âyetteki bu iki cümlede de küfrün kişinin kötülüğünü ve zararını arttırmaktan başka bir işe yaramayacağı haber verilmektedir. Belki de مَقْت makt kelimesi küfrün dünyadaki sonucu, خَسَار hasâr ise mahşerdeki felâketi ortaya koymaktadır.

Cümlelerin hasr/kasr şeklinde getirilmesi, küfrün bunun dışında başka hiçbir sonucunun olamayacağını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Demek ki kâfirler her ne kadar başka bahaneler üretse de bunlar sadece birer aldanıştır; nefret ve öfke sebebidir ve sonu da elbette zarar ve ziyandır.

b) Yüce Allah’ın Kudreti ve Putların Durumu

Yüce Allah sûrenin 40-41. âyetlerinde putperestlerin kendi durumlarını sorgulamalarını istemekte, putların yerde herhangi bir şey yaratamadıklarını veya gökteki yaratılışta ortaklılarının bulunmadığını, yani kainatın yaratılış ve işleyişinde hiçbir katkılarının olmadığını belirtmekte, iddialarında hiçbir kitâbî delile sahip olamadıklarını ve birbirlerine aldanmadan başka bir şey vaadetmediklerini bildirmektedir.

Ardından, gökleri ve yeri yok olmaktan Yüce Allah’ın koruduğu belirtilmekte ve aksi durumda ne olacağı hakkında şu bilgiye yer verilmektedir: “Eğer yok olurlarsa, Allah’tan başka hiç kimse onları (düzenlerinde) tutamaz. Muhakkak ki O, halîm’dir (azapta aceleci değildir); ğafûr’dur (çok bağışlayandır).”

ı. Putların Güçsüzlüğü ve Putperestliğin Zulüm Oluşu

قُلْ اَرَاَيْتُمْ شُرَكَآءَكُمُ الَّذ۪ينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اَرُون۪ي مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْاَرْضِ اَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمٰوَاتِ اَمْ اٰتَيْنَاهُمْ كِتَابًا فَهُمْ عَلٰى بَيِّنَتٍ مِنْهُ بَلْ اِنْ يَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا اِلَّا غُرُورًا “De ki: ‘Allah’ın peşi sıra yalvardığınız ortaklarınızı bir düşünsenize! Yerden neyi yaratmışlar bana gösterin veya göklerle ilgili (onların yaratılışında) onların ortaklığı mı varmış! Yoksa biz onlara (farklı) bir kitap vermişiz de o (kitap)tan bir delile mi dayanıyorlarmış!’ Aksine o zalimler birbirlerine aldanmadan başka bir şey vadetmiyorlar.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَرَاَيْتُمْ eraeytüm fiili “gördünüz mü, düşündünüz mü, bir düşünün”; شُرَكَآءَكُمُ şurakâeküm tamlaması “sizin (var olduğunu sandığınız) ortaklarınızı”; الَّذ۪ينَ تَدْعُونَ ellezîne ted‘ûne ifadesi “yalvardığınız şeyleri, kişileri”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”;اَرُون۪ي erûnî emri “bana gösterin”; مَاذَا خَلَقُوا mâ zâ halekû ifadesi “neyi yaratmışlar, yarattıkları (!) şey(ler)i”; مِنَ الْاَرْض mine’l-ardı ifadesi “yerden, yeryüzünden”; اَمْ لَهُمْ em lehum sorusu “yoksa onlar için var mı”; شِرْكٌ şirkün kelimesi “ortaklık, katkı”; فِي السَّمٰوَاتِ fi‘s-semâvâti kelimesi “göklerde, göklerle ilgili”; اَمْ اٰتَيْنَاهُمْ em âteynâhum sorusu “yoksa onlara mı vermişiz de”; كِتَابًا kitâben kelimesi “herhangi bir kitap”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; عَلٰى بَيِّنَتٍ ‘alâ beyyinetin ifadesi “bir delil üzerinde(ler mi)”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; بَلْ bel edatı “bilakis”;اِنْ يَعِدُ in ya‘ıdü fiili “vaadetmez”; الظَّالِمُون ez-zâlimûne kelimesi “zalimler, haksızlık edenler”; بَعْضُهُمْ ba‘duhüm tamlaması “onların bir kısmı”; بَعْضًا ba‘dan kelimesi “bir kısmına”; اِلَّا غُرُورًا illâ ğurûran kelimesi ise “aldanmadan başka bir şey” demektir.

Burada şirkin bâtıl oluşu, putların acizliği ve müşriklerin aldanma vaatleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, bir benzeri de Ahkâf 46/6’da geçen bu âyette müşriklerin ve dolayısıyla kâfirlerin tapındığı putlarla ilgili olarak putperestlerin kendi durumlarını düşünmesi gerektiğini beyan etmekte, bu bağlamda putperestliğin nasıl mantıksızlıklar içerdiğini, yaratamayan, yaratmada katkısı bulunmayanların ve hiçbir delile sahip olamayanların zalimler olduğunu ve birbirlerini aldattıklarını muhataplara hatırlatılmaktadır.

1.قُلْ اَرَاَيْتُمْ شُرَكَآءَكُمُ الَّذ۪ينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “De ki: Allah’ın peşi sıra yalvardığınız ortaklarınızı bir düşünsenize!” Buradaki اَرَاَيْتُمْ eraeytüm ifadesine “Şunu hiç düşündünüz mü?”, “Düşünsenize”, “Gördünüz mü”, “Bilesiniz”, “Anladınız mı”, “Ne dersiniz”, “Söyleyin bakalım”, “Baksanıza” gibi dikkat çekici ve uyarıcı bir anlam verilmesi gerekir.

Necm 53/19-20’de de zikredildiği üzere, bu tür ifadelerde maksat, cevabı beklenen bir soru sormak yerine, kendi tutarsız durumlarına dikkat çekmektir. Hz. Peygamber’in vahiy adına söylediklerini dillerine dolayan, onu ciddiye almayıp kendisiyle alay eden Mekkeli müşriklerin, muhatapları suçlamak yerine, asıl kendi azgın ve şaşkın hallerini sorgulamaları gerektiği vurgulanmaktadır. Müşriklerin düşünüp sorgulamaları istenen konu, onların putperestliği ile ilgilidir. Orada üç put üzerinden gündeme getirilmiş olan konu, burada شُرَكَاء şürakâ’ kelimesiyle “ortaklar” şeklinde beyan edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Fâtır sûresinin 13. âyetinde de açıkladığımız üzere, müşrikler Yüce Allah’ın peşi sıra başka varlıkları ilah edinip, onlara aracılık payesi vererek şirk koşuyorlar, onlara yalvarıyorlardı. Hem bu cümlede, hem de devam eden bölümde putperestliğin ne kadar büyük bir yanılgı olduğu çeşitli soru ifadeleriyle ortaya konulmaktadır.

Şirk, dinde ortaklık, şirketleşme manasına geldiği için müşrikleri “Allah’a inanmayanlar” şeklinde tanımlamak doğru değildir. Âyetteki دُونِ اللّٰه dûnillâhi tamlaması Allah’ı hesaba katmamayı ve O’na inanmamayı değil, “O’nun peşi sıra”, “O’nun aşağısında”, bir anlamda “artçı ilahçıklar edinme”yi ifade etmektedir. Zaten burada شُرَكَاء şurakâ’ kelimesinin kullanım amacı da budur.

2. اَرُون۪ي مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْاَرْضِ اَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمٰوَاتِ “Yerden neyi yaratmışlar bana gösterin veya göklerle ilgili (onların yaratılışında) onların ortaklığı mı varmış!” Bu âyetin mesaj açısından bir benzeri Sebe’ 34/27’de şu şekilde geçmektedir: “De ki: O’na (Allah’a) kattığınız ortaklarınızı bana gösterin! Hayır! Bilakis, yegâne galip ve her şeyi hikmetle idare eden ancak Allah’tır.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan مِنَ الْاَرْض mine’l-ardı ifadesindeki مِن min edatı فِي fî anlamına alınabilir. Buna göre “yeryüzünden” değil de “yeryüzünde” manası kast edilmiş olur.(21) Yüce Allah tamamen aynısı Ahkâf 46/4’te de geçen bu cümlede, kendisi dışındaki varlıkların yeryüzünde hiçbir şey yaratamadıklarını, göklerin yaratılışında da hiçbir katkılarının veya ortaklıklarının bulunmadığını meydan okuma cümlesi ile ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/111’de şu bilgiler yer almaktadır: “De ki: Övgü, çocuk edinmemiş olan, egemenliğinde ortağı bulunmayan, âcizlikten kurtaracak bir yardımcıya ihtiyacı olmayan Allah’a aittir.” Demek ki Yüce Allah’ın kâinatın idaresinde hiçbir ortağı yoktur.

Furkân 25/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız “putların hiçbir şeyi yaratamayacak oldukları” gerçeğini ortaya koyan âyetin tercümesi şöyledir: “(Müşrikler) Allah’ı bırakıp, (O’nun aşağısında, peşi sıra) kendileri yaratılmakta olup hiçbir şey yaratamayan, ayrıca kendilerine zarar da fayda da veremeyen, ölüme, hayata ve ölüleri yeniden diriltmeye hiçbir şekilde güçleri yetmeyen çeşitli tanrılar edindiler.”

Bu konuda son derece önemli ve meseleyi tartışma dışına itecek olan Ra‘d 13/16. âyeti özellikle hatırlatmak istiyoruz. “De ki: ‘Göklerin ve yerin Rabbi kimdir?’ De ki: ‘Allah’tır.’ O halde, de ki: ‘O’nu bırakıp da kendilerine fayda ya da zarar verme gücüne sahip olmayan dostlar mı edindiniz?’ De ki: ‘Körle gören bir olur mu hiç? Ya da karanlıklarla aydınlık eşit olur mu? Yoksa O’nun yarattığı gibi yaratan ortaklar buldular da bu yaratma kendilerine ayırt edilemeyecek kadar benzer mi göründü?’ De ki: Allah her şeyi yaratandır. O, tektir; karşı durulamaz güç sahibidir.”

Sebe’ 34/22’de de şu bilgiler yer almaktadır: “(Müşriklere) de ki: Allah’ın peşi sıra ilah saydığınız şeylere yalvarın! Onlar ne göklerde ne de yerde zerre ağırlığınca bir şeye sahiptirler. Onların buralarda hiçbir ortaklığı yoktur; Allah’ın onlardan bir yardımcısı da yoktur.”

Konuyla ilgili meallerini naklettiğimiz bu âyetlerin mesajlarının üzerine başka söz söylemeye bile gerek görmüyoruz. Sadece konuyla ilgili biraz daha farklı açıklamaların yer aldığı A‘râf 7/191-198, Nahl 16/17, 20, İsrâ’ 17/111, Hacc 22/73 ve Furkân 25/2. âyetlerin de bu noktada hatırlanması gerektiğini söylemekle yetinelim.

Kalem 68/41’de geçtiği gibi, bu istek, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde(22) örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.

3. اَمْ اٰتَيْنَاهُمْ كِتَابًا فَهُمْ عَلٰى بَيِّنَتٍ مِنْهُ “Yoksa biz onlara (farklı) bir kitap vermişiz de o (kitap)tan bir delile mi dayanıyorlarmış!” Yüce Allah hem mikro, hem de makro âlemde tek yaratıcı olduğunu, hiçbir şekilde ortağının bulunmadığını beyan ettikten sonra, bu defa putperestlerin iddialarının da delilsiz olduğunu belirtmektedir.

Bu ifade, Ahkâf 46/4’te soru şeklinde değil de, Yüce Allah’tan bir istek veya bir meydan okuma olarak şöyle yer almaktadır: “Eğer iddianızda doğru iseniz, bana bundan önce (indirilmiş) bir kitap veya (ilâhî kaynaklı) bir bilgi kalıntısı (kırıntısı) getirin (bakalım).”

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de olduğu gibi, bazı sorular cevap almak için değil, cevap dikte etmek için sorulur. Dolayısıyla burada da müşriklerin hiçbir kitaplarının olmadığı ve meydan okumaya cevap veremeyecekleri vurgulanmaktadır. Zaten bir sonraki cümlenin başındaki bel edatı bunun bir delilidir.

Rûm 30/35, Sâffât 37/156-157, Zuhruf 43/21 ve Kalem 68/37’de zikredildiği üzere, kâfirlerin ve müşriklerin ortaya attıkları hiçbir iddialarının delile dayanmadığı, kitabi bir bilgiden desteklenmediği, dolayısıyla ciddiye alınabilir bir taraflarının olmadığı anlaşılmaktadır.

Bu cümlenin mesajından şöyle bir sonuç çıkartılabilir: Herhangi bir meselede delilsiz konuşmamak gerekir. Konu eğer din ile ilgili ise onu ilâhî kitaba dayandırmak zorunludur. Hacc 22/3, 8 ve Lokmân 31/20’de de beyan edildiği gibi, “bilgisiz, rehbersiz ve aydınlatıcı ilâhî bir kitap olmadan” Allah hakkında konuşmak veya tartışmak tam bir felakettir. Ayrıca Enfâl 8/42’de de beyan edildiği gibi helak olacak olanın da hayatta kalacak olanın da bir delili olmalıdır. Delilsizlik, çaresizliktir. Çare ise Yüce Allah’ın kitabıdır.

4. بَلْ اِنْ يَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا اِلَّا غُرُورًا “Aksine o zalimler birbirlerine aldanmadan başka bir şey vadetmiyorlar.” Cümlenin başındaki بَلْ bel edatı önceki cümlelerdeki soruların tersinin doğru olduğunu gösteren bir mana vermektedir. Yine buradakiاِنْ in ve اِلَّا illâ edatları cümlede “vurgulu” bir mananın bulunduğunu göstermektedir.

Konu müşriklerin putperestliği olmasına rağmen, bu cümlede doğrudan “müşrikler” manasına gelen bir kelimenin değil de, الظَّالِمُون ez-zâlimûne, yani “zalimler” sözcüğünün tercih edilmesi manidardır. Lokmân 31/13’te “şirkin zulüm olduğu” belirtildiği için maksadın “müşrikler” olduğunu söyleyebiliriz.

Konuya başka bir açıdan da bakabiliriz: İnançta tevhidi kabul etmek, “bir şeyi yerli yerinde yapmak” anlamında adalettir. Nitekim Râzî’nin de beyan ettiği gibi, A‘râf 7/29’da geçen ve adalet manasına gelen el-kıst kelimesinin “tevhid” olduğu kabul edilmektedir. İnançta şirk ise, “bir şeyi yerinden etmek” manasında zulümdür. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette böyle bir mesajın da verildiği kanaatindeyiz.

Yüce Allah şirke batmış zalimlerin birbirlerine sadece aldanma vaadettiklerini söylemektedir. Yûnus 10/32’de beyan edildiği gibi “haktan geriye sapkınlık kalacaktır.” Yüce Allah’ın sözü hak olduğuna göre, geriye kalanların sözü ve vaadi aldanmadan başka bir şey değildir.

Nisâ’ 4/120, En‘âm 6/112, İsrâ’ 17/64, Lokmân 31/33, Fâtır 35/5 ve Hadid 57/14’te de yer aldığı üzere, birbirlerini aldatan ve birbirlerine sadece aldanma vaadeden bu zalimler, şeytanın ve şeytanlaşmışların izini sürmekte, Fâtır 35/5’te de ele aldığımız gibi muhataplarını Allah ile aldatmaktadırlar.

Âyette yer alan بَعْضُهُمْ بَعْضًا “Birbirlerine” ifadesi bize bir başka mesaj daha vermelidir. Buna göre zâlimler yine sadece kendileri gibi zâlim olanları aldatabilmelidir; onların bu tür yaklaşımlarından Müslümanların etkilenmemesi gerekmektedir. Bunun için hakikat adına bilgili ve donanımlı olarak, kimin zâlim olduğunu anlamak, nereden konuştuğuna bakarak belli olur.

İlahi mesajdan konuşan elbette doğruyu söyleyecektir. Bakara 2/101 ve Âl-i İmrân 3/187’de beyan edildiği gibi Yüce Allah’ın kitabını arkalarına atanlar zâlim olarak nitelendirilmeyi hak edenlerdir. İnançta şirk nasıl zulüm ise din adına Yüce Allah’ın kitabından konuşmamak da bir başka zulümdür.

ıı. Yüce Allah’ın Kâinata Müdahil Oluşu

اِنَّ اللّٰهَ يُمْسِكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ اَنْ تَزُولَا وَلَئِنْ زَالَتَآ اِنْ اَمْسَكَهُمَا مِنْ اَحَدٍ مِنْ بَعْدِه۪ اِنَّهُ كَانَ حَل۪يمًا غَفُورًا “Şüphesiz ki göklerin ve yerin yok olmasını engelleyen Allah’tır. Yok olurlarsa, O’ndan sonra (Allah’tan başka) kimse onları (sistemlerinde) tutamaz. Şüphesiz ki O, halîm’dir (azapta aceleci değildir); ğafûr’dur (çok bağışlayandır).”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُمْسِكُ yümsikü fiili “tutmaktadır”; السَّمٰوَات es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda sözcüğü “ve yeryüzünü”; اَنْ تَزُولَا en tezulâ ifadesi “yok olma(ma)larıyla ilgili olarak”;وَلَئِنْ زَالَتَا ve lein zâletâ fiili “ve eğer onlar yok olurlarsa”; اِنْ اَمْسَكَهُمَا in emsekehumâ fiili “onları tutamaz”; مِنْ اَحَدٍ min ehadin kelimesi “hiç kimse”;مِنْ بَعْدِه۪ min ba‘dihî ifadesi “O’ndan sonra, O’na rağmen”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır”; حَل۪يمًا halîmen sözcüğü “halîm, yumuşak davranan, aceleci olmayan(dır)”; غَفُورًا ğafûran kelimesi ise “çok bağışlayan(dır)” demektir.

Burada göklerin ve yerin varlığını devam ettirmesinde Yüce Allah’ın kanunlarının geçerli olduğu, bu alana başkasının kesinlikle müdahil olamayacağı gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ اللّٰهَ يُمْسِكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ اَنْ تَزُولَا “Şüphesiz ki göklerin ve yerin yok olmasını engelleyen Allah’tır.” Bu cümle Yüce Allah’ın kâinata doğrudan müdahil olduğunun delilidir. Demek ki Yüce Allah sistemi yaratmış, sanıldığı gibi sonra da bir kenara çekilmiş değildir. Müfessirlerimiz buradaki اَنْ تَزُولَا en tezûlâ ifadesinin تَزُولَا لئلا liellâ tezûlâ “yok olmamaları için” şeklinde mana verdiğini beyan etmişlerdir.(23) Biz mesaj bu olsa da tercümede böyle bir olumsuz mana vermenin metne sadakatsizlik olduğu kanaatindeyiz.

“Göklerin ve yerin zâil olması”, onların yıkılıp gitmesi ve yok olmaları demektir. Bunun gerçekleşmemesi için, yani zâil olmamaları için sisteme doğrudan müdahale söz konusudur. İşte Yüce Allah insanların şirkleri, küfürleri ve zulümleri nedeniyle aslında yok olup gitmeyi hak eden bu sistemi devam ettirmekte, yeni inanacak insanlara fırsat vermektedir.

Meryem 19/90’da beyan edildiği üzere, “Allah’a çocuk isnâd edenlerin bu korkunç zalimliklerinin nerdeyse göklerin parçalanmasına, yeryüzünün yarılmasına ve dağların toz duman olmasına neden olacağı” hatırlatılmaktadır. İşte bu ve benzer zulümler nedeniyle, kâinatın düzenini kaybetme ihtimali var olduğu için Yüce Allah buna izin vermemektedir.

Rahmân 55/7’de de açıklayağımız üzere, Yüce Allah göğü yükseltmiş, bir denge ve ölçü koymuştur. Bu durum göğün kaderidir. Aynı şekilde Ra‘d 13/2 ile Lokmân 31/10’da göklerin bizim görebileceğimiz direkler olmadan yaratılıp yükseltildiği beyan edilmektedir. Hacc 22/65’te ise, Yüce Allah’ın izni olmaksızın göğün yeryüzünün üzerine düşmesinin Allah tarafından engellendiği bildirilmektedir.

Bütün bu âyetlerde dile getirilen husus, Yüce Allah’ın kâinata hem bir sistem koyduğunu, hem de o sistemi işletmekte doğrudan müdahil olduğunu göstermektir. Esasında Rahmân 55/29’da belirtilen “O her gün bir iştedir” beyanı bu gerçeğin değişik bir ifadesidir. Konuyla ilgili olarak Rûm 30/25’te de şöyle bir beyan yer almaktadır: “Göğün ve yerin O’nun buyruğu ile durması da O’nun (varlığının ve kudretinin) delillerindendir. Sonra sizi topraktan bir çağırdı mı hemen (kabirlerinizden) çıkıverirsiniz.”

2. وَلَئِنْ زَالَتَآ اِنْ اَمْسَكَهُمَا مِنْ اَحَدٍ مِنْ بَعْدِه۪ “Yok olurlarsa, O’ndan sonra (Allah’tan başka) kimse onları (sistemlerinde) tutamaz.” Bu cümle şöyle de anlaşılabilir: “Eğer yok olurlarsa (yani bu sürece girip düzenleri bozulursa), O’ndan sonra (Allah’tan başka, O’na rağmen) hiç kimse onları (düzenlerinde) tutamaz.” Bu cümlede Rabbimizin müdahale etmemesi durumunda yani sistemin bozulma sürecine girmesiyle O’ndan başka hiç kimsenin, hiçbir şekilde gökleri ve yeri sistemlerinde tutamayacağı bildirilmektedir.

Âyetteki birinci اِنْ in edatı şart, ikincisi ise olumsuzluk manası veren مَا mâ harfi yerindedir. İkincisinden sonra مِنْ min cer harfi ve sonrasında da nekra bir kelime olan اَحَد ehad sözcüğü getirildiği için burada “hiçbir kimse” şeklinde bir mana söz konusu edilmektedir. Bu arada cümlenin başındaki اِنْ in edatının لَوْ lev manasına geldiği de ifade edilmektedir.(24) Bu durumda “gökler ve yer yok olsaydı Allah’tan başka onları hiç kimse tutamaz, yok olmalarını engelleyemezdi” manası elde edilmiş olur.

Fâtır sûresinin ikinci âyetinde de açıkladığımız üzere, buradaki مِنْ بَعْدِه۪ min ba‘dihî ifadesi hem “Allah’tan sonra”, yani “O’na rağmen” manasına gelebilir;(25) hem de “O’ndan başka” anlamını verebilir. Her durumda burada verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’ın mutlak kudretine vurgu yapılması ve O’nun kâinata müdahil olduğunun beyan edilmesidir.

3. اِنَّهُ كَانَ حَل۪يمًا غَفُورًا “Şüphesiz ki O, halîm’dir (azapta aceleci değildir); ğafûr’dur (çok bağışlayandır).” Âyetin bu iki sıfatla bitmesi manidardır. Yüce Allah’ın kâinatı devam ettirmesi O’nun cezalandırmada aceleci olmamasından kaynaklanmaktadır. İşte bu sıfat âyette حَل۪يم halîm kelimesiyle karşılanmaktadır. Aslında insanların azgınlıkları cezalandırılmalarını çoktan hak ettirmiştir.

Ancak sûrenin son âyetinde de beyan edildiği üzere, Yüce Allah onları belirlenmiş bir süreye kadar tehir etmekte, kendilerine mühlet tanımaktadır. Elbette bazılarının hatası nedeniyle kâinatta koyduğu sistemi bozmak istememektedir. غَفُور ğafûr oluşu ise hem bu âyetlerin indirildiği dönemdeki, hem de sonrasında gelecek nesillerin tevbe etmeleri halinde hatalarını bağışlayabileceğini ortaya koymaktadır.

c) İnkârcılığın İnsana Yaptırdığı Şeyler

Yüce Allah sûrenin 42-43. âyetlerinde kendilerine bir uyarıcı (peygamber) gelmesi halinde, herhangi bir milletten daha çok hidayette olacaklarına dair bütün güçleriyle Allah’a yemin ettiklerini, fakat onlara uyarıcı (peygamber) gelince, yeryüzünde haksız yere büyüklenerek ve kötülük tuzakları kurarak bu durumun onların sadece nefretini arttırdığını, oysa kötü tuzakların sadece sahiplerinin başına geçeceğini beyan ettikten sonra şu bilgiye yer vermektedir:

“Onlar öncekilerin sünnetinden (yani onlara uygulanandan) başka ne bekliyorlar ki! Allah’ın sünnetinde (kanununda) asla bir değişme bulamayacaksın; Allah’ın sünnetinde (kanununda) kesinlikle bir sapma bulamayacaksın.”

ı. Kâfirlerin Yalancılığı

وَاَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ لَئِنْ جَآءَهُمْ نَذ۪يرٌ لَيَكُونُنَّ اَهْدٰى مِنْ اِحْدَى الْاُمَمِ فَلَمَّا جَآءَهُمْ نَذ۪يرٌ مَا زَادَهُمْ اِلَّا نُفُورًا “Kendilerine bir uyarıcı gelmesi hâlinde, herhangi bir topluluktan daha doğru yolda olacaklarına dair bütün güçleriyle Allah’a yemin etmişlerdi. Fakat onlara uyarıcı gelince bu, onların sadece gerçek(ler)den uzaklaşmalarını arttırdı.”

Âyetteki وَاَقْسَمُوا ve aksemû fiili “ve yemin etmişlerdi”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ cehde eymânihim tamlaması “yeminlerinin var güçleriyle, olanca takatleriyle”; لَئِنْ جَآءَهُمْ lein câehum fiili “eğer onlara gelirse”; نَذ۪ير nezîrun kelimesi “herhangi bir uyarıcı”; لَيَكُونُنَّ leyekûnünne fiili “muhakkak ki olacaklar(ına dair)”; اَهْدٰى ehdâ kelimesi “daha çok hidayet üzere”; مِنْ اِحْدَى الْاُمَمِ min ıhde’l-ümemi tamlaması “ümmetlerin herhangi birinden”; فَلَمَّا جَآءَهُمْ fe lemmâ câehum ifadesi “onlara geldiğinde”; نَذ۪يرٌ nezîrun kelimesi “herhangi bir uyarıcı”; مَا زَادَهُمْ mâ zâdehum fiili “onları artırmamıştı”; اِلَّا نُفُورًا illâ nüfûran kelimesi ise “nefretten başka” demektir.

Burada müşriklerin yalancılıklarıyla ilgili uyarıcı bilgiler gündeme getirilmektedir.

Bir benzeri Sâffât 37/167-169’da geçen ve müşriklerin yalancılıklarını ortaya koyan konuyla ilgili mesajlarda müşriklerin, kendilerine uyarıcı gelmesi durumunda herkesten daha çok doğru yolda olacaklarına dair yemin ettikleri, ancak peygamber gelince de sadece nefretlerinin arttığı beyan edilmektedir. Bu âyetin, Yahûdî ve Hıristiyanlar’ın peygamberlerini yalanlamalarını ayıplayan Mekkeli müşriklerle ilgili olarak indirildiği belirtilmektedir.(26)

Rivayete göre, Hz. Peygamber görevlendirilmeden önce kitap ehlinin, yani Yahûdî ve Hıristiyanların kendi peygamberlerini yalanladıklarını duyan müşrikler, bir peygamber gelmesi durumunda öncekilerden çok daha duyarlı davranacaklarına dair yemin etmişlerdi. Ancak Hz. Peygamber gelince nefretlerinin artması dışında herhangi bir teslimiyet göstermemişlerdi.(27)

1. وَاَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ لَئِنْ جَآءَهُمْ نَذ۪يرٌ لَيَكُونُنَّ اَهْدٰى مِنْ اِحْدَى الْاُمَمِ “ Kendilerine bir uyarıcı gelmesi hâlinde, herhangi bir topluluktan daha doğru yolda olacaklarına dair bütün güçleriyle Allah’a yemin etmişlerdi.” Müşrikler yapmayacakları şeylerle ilgili olarak bazen yemin ifadeleri kullanmakta, muhatapları inandırmaya çalışmaktaydılar.

Kur’ân’da وَاَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ “Var güçleriyle Allah’a yemin ettiler” şeklinde beş kez(28) yer alan bu yemin ifadesi, hep çoğul olarak gelmekte ve genelde müşriklerin, Mâide 5/53’te ise münafıkların yalan yere yaptıkları yeminleri ifade etmektedir. Bu ifadedeki جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ cehde eymânihim tamlaması “var güçleriyle, olanca takatleriyle” demektir. Bu arada müşriklerin dile getirdiği bu tür yalanları daha inandırıcı olması için لَيَكُونُنَّ le yekûnünne ifadesinde pekiştirici lâm/le ve “şeddeli nûn” harflerini kullandıkları görülmektedir.

İddialarına göre, müşriklerin yeminlerinin konusu şudur: “Kendilerine bir uyarıcı (peygamber) gelmesi halinde, herhangi bir milletten daha çok hidayette olacaklardı.” Bu ifade müşriklerin En‘âm 6/157’de dile getirdikleri “Bize bir kitap indirilseydi diğerlerinden çok daha fazla, ileri düzeyde doğru yolda olurduk” sözleriyle benzeşmektedir. Dahası benzer bir mesaj Sâffât 37/167-169’da da söz konusudur.

Onlar kendilerine herhangi bir peygamber gönderilmesi durumunda hak yolu önceki milletlerden çok daha iyi bir şekilde tutacaklarını, çok daha net bir samimiyetle kabul ve tasdik edeceklerini söylemişlerdi. Kur’ân’da yedi kez(29) zikredilen اَهْدٰى ehdâ kelimesi “daha doğru yol, en doğru hidayet” gibi anlamlar içermektedir.

2. فَلَمَّا جَآءَهُمْ نَذ۪يرٌ مَا زَادَهُمْ اِلَّا نُفُورًا“Fakat onlara uyarıcı gelince bu, onların sadece gerçek(ler)den uzaklaşmalarını arttırdı.” Bu cümlede müşriklerin nasıl yalan konuştukları, peygamber gelince ona teslimiyet ve onu doğrulamak bir tarafa, kin, nefret ve öfke ile kendisinden uzaklaştıkları haber verilmektedir. Bu ifadenin mesaj olarak bir benzeri de En‘âm 6/109’da geçmekte ve sıra dışı bir delil isteyenlerin o delili görmeleri durumunda bile inanmayacakları haber verilmektedir.

Âyetteki نَذ۪ير nezîr kelimesinden maksat “uyarıcı kişi”, yani “Hz. Peygamber”dir. O peygamber olarak gelince sadece ve sadece nefretleri artmıştı; yani en küçük bir esneklik ve teslimiyet göstermemişlerdi. Buradaki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları, müşriklerin başka hiçbir duygu hissetmediklerini, nefretin kendilerini bütünüyle kapladığını göstermektedir.

Âyetin sonunda yer alan ve Kur’ân’da beş kez(30) geçen نُفُور nufûr kelimesi “nefret” manası vermektedir. Bazı müfessirlerimizin buradaki نُفُور nüfûr kelimesini “kaçmak, uzaklaşmak” şeklinde tefsir etmelerinin(31) muhtemel sebeplerinden biri, Hz. Nûh’un kavmine yaptığı her türlü tebliğe ve çağrıya rağmen, onların daha çok firar etmeleri, yani ondan uzaklaşmalarıdır.(32)

Diğer sebep ise, نُفُور nüfûr kelimesinin Müddessir 74/50’de vahiyden yüz çevirenlerin benzetildiği aslandan “ürküp kaçan” yaban merkepleri için kullanılan müstenfirah sözcüğü ile aynı kökten gelmesidir. “Nefret etmek” de “itibar etmeyip uzaklaşmak” da sonuçta aynı kapıya çıkmaktadır. Âyetin bu iki şekilde yorumlanması da doğrudur.

Esasında müşrikler, Hz. Peygamber’in risaletine iman etmeme gerekçelerini “onun yalancılığına” bağlamışlardı. Peygamberliğinin öncesinde el-emîn sıfatını verdikleri, ancak sonradan kendisine “yalancı”, “mecnun”, “şair”, “büyücü” demekten geri durmadıkları Hz. Peygamber, azgın Mekkeli müşrikler nezdinde hiçbir şekilde peygamber değildi. Çünkü onlar peygamberlikle ilgili farklı şartlar belirlemiş, melek peygamber isteyerek kendi türlerinden ümitlerini kesmişlerdi.

Furkân 25/4-5’te “müşriklerin peygamber algısı ve vahye karşı tutumları” konusunu geniş bir şekilde ele almıştık. Onlara göre eğer bir peygamber gelseydi ona inanacaklardı; ancak Hz. Muhammed’i bir peygamber olarak görmedikleri için ona yalancı demişlerdi. Yalancılık isnatlarının konusu, Âmine ve Abdullah’ın oğlu, bir Mekkeli ve aile bireyi Muhammed olarak dedikleri değil, Yüce Allah’ın rasûlü Hz. Muhammed olarak peygamberlik adına söyledikleriydi. Bütün bu ve benzer sebepler nedeniyle, Hz. Peygamber’den nefret etmiş ve ondan uzaklaşmışlardı.

Esasında bu âyetten günümüze de sonuçlar çıkartabiliriz: Hak ve hakikat adına uyarıcılık yapanlar çeşitli tepkilerle karşılaşacaklarını bilmelidirler. İnsanlar genellikle yanlışları ve kendi kabulleriyle yaşamayı tercih eder, hatalı davranışlarından vazgeçmemek için uyarıcılara itibar etmezler. Hatta böyle bir durumla karşılaşınca da “eskiden böyle bir şey yoktu; bu da nerden çıktı; eski köye yeni adet mi; öncekiler bilemedi de sen mi bildin” vs. çıkışlar Sâd 38/7’de de ifade edildiği gibi, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı söyledikleriyle büyük bir benzerlik arz etmektedir.

Benzer bir tepkiler Hz. Nûh’a(33) ve Hz Mûsâ’ya(34) da gösterilmişti. Dahası, inkârcılara Allah’ın âyetleri okunduğunda, suratlarından inkârları hemen fark edilir; âyetleri okuyanlara neredeyse saldıracak gibi olurlar.(35) Öyleyse bu hakikat kervanının yürümesi için söylenenlere takılmamak ve vahyin aydınlığını bütün insanlığa ulaştırmak gerekir.

Hakikatin bayrağını dalgalandırmak için uğraşan vahyin yiğitlerine ve aydınlarına selâm olsun!

ıı. Küfrün ve Tuzak Kurmanın Sonu

اِسْتِكْبَارًا فِي الْاَرْضِ وَمَكْرَ السَّيِّئِ وَلَا يَح۪يقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ اِلَّا بِاَهْلِه فَهَلْ يَنْظُرُونَ اِلَّا سُنَّتَ الْاَوَّل۪ينَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّٰهِ تَبْد۪يلًا وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّٰهِ تَحْو۪يلًا “Yani yeryüzünde kibirlenmelerini ve kötülük tuzağını (kurmalarını) artırdı. Oysa kötü tuzak, sadece sahibinin başına geçer. Onlar öncekilere (uygulanan Allah’ın) kanunundan başka ne bekliyorlar ki! Allah’ın kanununda asla bir değişiklik bulamazsın! Allah’ın kanununda asla bir sapma bulamazsın.”

Âyetteki اِسْتِكْبَارًا istikbâran kelimesi “büyüklenerek”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı sözcüğü “yeryüzünde”; وَمَكْرَ السَّيِّئِ ve mekra’s-seyyii tamlaması “ve kötülüğün tuzağı”; وَلَا يَح۪يقُ ve lâ yehîku fiili “ve inmez, gelmez”; الْمَكْرُ السَّيِّئ el-mekru’s-seyyiu tamlaması “kötülük tuzağı”; اِلَّا بِاَهْلِه illâ biehlihî istisnası “kendisinden, onun sahibinden başkasına”;فَهَلْ يَنْظُرُونَ fe hel yenzurûne sorusu “bekliyorlar mı, ne bekliyorlar”;اِلَّا سُنَّتَ الْاَوَّل۪ينَ illâ sünnete’l-evvelîne istisnası “öncekilerin sünnetinden, öncekilere uygulanan sünnetten başka”; فَلَنْ تَجِدَ fe len tecide fiili “asla ve asla bulamazsın”; لِسُنَّتِ اللّٰهِ lisünnetillâhi tamlaması “Allah’ın kanununda”; تَبْد۪يلًا tebdîlen kelimesi “herhangi bir değişiklik”; وَلَنْ تَجِدَ ve len tecide fiili “ve yine sen asla ve asla bulamazsın”; لِسُنَّتِ اللّٰهِ lisünnetillâhi tamlaması “Allah’ın kanununda”; تَحْو۪يلًا tahvîlen kelimeleri ise “hiçbir değişim, saptırma” demektir.

Burada önceki âyette sözü edilen nefretin sebepleri üzerinde durulmakta, bu arada kötü tuzakların, sahiplerinin başına geçeceği ve Yüce Allah’ın böylelerine uyguladığı sünnetinde herhangi bir değişiklik olmadığı gündeme getirilmektedir.

1. اِسْتِكْبَارًا فِي الْاَرْضِ وَمَكْرَ السَّيِّئِ “Yani yeryüzünde kibirlenmelerini ve kötülük tuzağını (kurmalarını) artırdı.” Bu ifadeyi temelde iki türlü yorumlayabiliriz:

a) Bu ifade, önceki âyette geçen نُفُور nufûr kelimesinin sıfatı, bedeli veya hâli olabilir. Buna göre nefretin veya kaçışın “yeryüzünde haksız yere büyüklenerek ve kötülük tuzakları kurarak” gerçekleştiği ortaya konulmuş olur.

b) Söz konusu ifade mef‘ûlün leh olarak nefretin veya kaçışın gerekçesi şeklinde de anlaşılabilir. Buna göre mana “yeryüzünde haksız yere büyüklenmek ve tuzak kurmak için nefretleri arttı” demek olur.

اِسْتِكْبَار İstikbâr, “büyük, büyüklenmek” anlamındaki k-b-r kökünden gelmekte ve “büyüklük hakkı olmadığı halde büyüklük taslamak” demektir. Müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı tutumunun tipik örneklerini Velîd bin Muğîre’de,(36) Hz. Nûh’un kavminde(37) ve elbette diğer peygamberlerin kavimlerinde görmekteyiz.

Müşriklerin Hz. Peygamber’e ve hakikate karşı اِسْتِكْبَار istikbârı, İblis’in Hz. Âdem’e karşı olan tutumunun devamıdır.(38) İşte Yüce Allah onların nefret ederek hakikatten kaçıp uzaklaşmalarının nedenini اِسْتِكْبَار istikbâr, yani “haksız yere büyüklenmek”, “haksız yere büyüklük taslamak” şeklinde belirlemektedir.

Âyetteki وَمَكْرَ السَّيِّئِ ifadesi “kötülük tuzakları kurarak” manasına gelmekte ve inkarcıların müminlere karşı olumsuz tutumunu göstermektedir. Bu tuzakların sonu hakkında âyetin devam eden cümlesinde bilgi verilmektedir.

2. وَلَا يَح۪يقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ اِلَّا بِاَهْلِه “Oysa kötü tuzak, sadece sahibinin başına geçer.” Bu cümlede, hakikate karşı kurulan kötü tuzakların sonuçta yapanların başına geleceği, yani tuzak kuran kişinin kazdığı kuyuya kendisinin düşeceği beyan edilmektedir.

Enfâl 8/18, 30 ve Fâtır 35/10’da kısmen ele aldığımız, Târık 86/15-16. âyetlerde de geniş bir şekilde inceleyeceğimiz gibi, âyetlerin indirildiği ortam düşünüldüğünde burada kast edilen “kötü tuzağın” müşriklerin Dâru’n-nedve dedikleri yerdeki entrikaları olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü الْمَكْرُ السَّيِّئ el-mekru’s-seyyiu ifadesinde belirteç edatı olan eliflâm vardır.

Demek ki burada sözü edilen “kötü tuzak” bilinen bir şeydi. Nitekim Enfâl 8/30’da beyan edildiği gibi, onlar Hz. Peygamber’le ilgili tuzaklar kurmak için onu tutuklayıp önünü kesmeyi veya öldürmeyi ya da sürgüne gönderilmesini tartışıyorlardı. Tuzağın, yapanın başına gelmesi onun başarıya ulaşmaması demektir. Fâtır 35/10. âyette de vurgulanan husus buydu.

Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber için kurdukları öldürme tuzağı, önce Bedir’de sonra da diğer savaşlarda kendi başlarına gelmiş, öldürmek isterken öldürülmüşlerdi. Zaten cümlede yer alan لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları bu mananın “vurgulu” olmasını sağlamış, yapanın veya teşebbüs edenin yaptığını mutlaka bulacağı, kazdığı kuyuya kendisinin düşeceği böylece beyan edilmiş olmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de “Yoksa tuzak mı kurmak istiyorlar? Tuzağa düşecek olanlar tuzağı kuran kâfirlerdir” mealindeki Tûr 52/42’de de belirtilen husus budur. Âl-i İmrân 3/54, En‘âm 6/123, Enfâl 8/18, 30, Fâtır 35/10, 43, Tûr 52/42 ve Târık 86/15-16’de ifade edildiği üzere, Yüce Allah inkâr edenlerin tuzağını boşa çıkartacak, kurdukları tuzakları kâfirlerin başlarına geçirecektir.

3. فَهَلْ يَنْظُرُونَ اِلَّا سُنَّتَ الْاَوَّل۪ينَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّٰهِ تَبْد۪يلًا وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّٰهِ تَحْو۪يلًا “Onlar öncekilere (uygulanan Allah’ın) kanunundan başka ne bekliyorlar ki! Allah’ın kanununda asla bir değişiklik bulamazsın! Allah’ın kanununda asla bir sapma bulamazsın.” Âyetin bu kısmında helaki hak edenlere Yüce Allah’ın öteden beri uyguladığı sünneti hatırlatılmaktadır. Kur’ân’da 14 kez(39) geçen geçen سُنَّة sünneh kelimesi “uygulama”, “kanun”, “perosedür”, “gelenek”, “âdet” gibi anlamlar içermektedir.

a) Enfâl 8/38, Hıcr 15/13, Kehf 18/55, Fâtır 35/43. âyetlerde sözü edilen سُنَّتَ الْاَوَّل۪ين sünnete’l-evvelîne tamlaması “öncekilerin sünneti” anlamında Yüce Allah’ın onlara uyguladığı kanunu demektir. Olaylar ve şahıslar determinizme tabidir. Aynı olaylar aynı şartlarda aynı sonuçları verir. Yüce Allah da bunu hatırlatarak önceki milletler içerisinde inkârını azgınlığa dönüştürenlere uyguladığı helakin bir benzerini bu son ümmete de uygulayabileceği tehdidinde bulunmaktadır.

Söylenmek istenen şudur: Öncekilere ne uygulandıysa, size de uygulanır. Ona göre dikkatli davranmak ve helaki hak etmemeye çalışmak gerekir. Âyetteki هَلْ hel ve اِلَّا illâ edatlarının cümleye kattığı vurgu da bunun bir delilidir. “Onlar başka ne bekliyorlar ki!” ifadesi aslında “başka bir şey beklemesinler, beklemiyorlar” demektir.

b) Âyetin sonunda iki kez yer alan لَنْ تَجِدَ len tecide hitabının muhatabı ilk etapta her ne kadar “Hz. Muhammed” gibi olsa da, maksadın onunla sınırlı olmadığı bilinmelidir. Çünkü Hz. Peygamber elbette böyle bir arayış içerisinde değildi. Rabbimiz onun üzerinden bütün insanlığa seslenmekte ve kanunlarında hiçbir değişikliğin olamayacağını herkese ilan etmektedir. Bu arada Ahzâb 33/38, 62, Fâtır 35/43, Mü’min 40/85, Feth 48/23’te geçen سُنَّت اللّٰهِ sünnetüllâh tamlaması “Allah’ın uygulaması, kanunu, prensibi, yasası” gibi anlamlar içermektedir.

Allah’ın sünnetinde تَبْد۪يل tebdîl ve تَحْو۪يل tahvîl bulunamaması, Yüce Allah’ın kanununa hiç kimsenin müdahale edememesi, onu değiştirememesi, amacından ve hedefinden saptıramaması demektir. Her iki cümlenin başında da yer alan لَنْ len edatı sözü edilen hususun hiçbir zaman gerçekleşemeyeceğini gösteren bir mana vermektedir.

Bu iki kavram elbette çok ince de olsa bir anlam farkına delalet eder. Râzî’nin de dediği gibi تَبْد۪يل tebdîl azabın başka azapla değiştirilmeyeceğini, تَحْو۪يل tahvîl ise, azabın hak edenden başkasına döndürülmeyeceğine delalet eder. İfadenin yakın anlamlı kelimelerle de olsa, iki kez yer alması bu konudaki uyarının ve ilahi kanunun önemini vurgulamak için olabilir. Gerçeği Allah bilir.

d) İbret Almamak Ve Yüce Allah’ın Kanunu

Yüce Allah sûrenin 44-45. âyetlerinde, kendilerinden çok daha güçlü olan önceki toplumlardan helak edilenlerin yurtlarının gezilmesini ve dersler çıkartılmasını istemekte, göklerde de yerde de Yüce Allah’ın hiçbir şekilde aciz bırakılamayacağını, çünkü O’nun her şeyi hakkıyla bildiğini ve her şeye gücünün yettiğini özellikle muhataplara bildirmektedir.

Sûrenin son âyetinde ise insanların kötülüklerinin hemen cezalandırılmadığı ve kendilerinin belli bir süreye tehir edildikleri şu şekilde haber verilmektedir: “Eğer Allah, insanları yaptıkları yüzünden (hemen) hesaba çekseydi yeryüzünde hiçbir insan (canlı) bırakmazdı. Ancak, onları (insanları) belirlenmiş bir süreye kadar erteliyor. Vakitleri gelince de muhakkak ki Allah, kullarını görmektedir.”

ı. İnkârcılara Karşı Yüce Allah’ın Kudreti

اَوَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَكَانُوٓا اَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيُعْجِزَهُ مِنْ شَيْءٍ فِي السَّمٰوَاتِ وَلَا فِي الْاَرْضِ اِنَّهُ كَانَ عَل۪يمًا قَد۪يرًا “Kendilerinden çok daha güçlü olan öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek için yeryüzünde hiç mi dolaşmadılar? Göklerde de yerde de Allah’ı aciz bırakacak hiçbir şey yoktur. Şüphesiz ki O (Allah) ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); kadîr’dir (her şeye gücü yetendir).”

Âyettekiاَوَلَمْ يَس۪يرُوا evelem yesîrû sorusu “dolaşmadılar mı”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; فَيَنْظُرُوا fe yenzurû fiili “baksınlar, görsünler diye”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, olmuştu”; عَاقِبَة ‘âkıbetü sözcüğü “âkıbeti”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan öncekilerin”; وَكَانُوٓا ve kânû fiili “ve onlar (şöyle) idiler”; اَشَدَّ eşedde kelimesi “daha güçlü (idiler)”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; قُوَّة kuvveten sözcüğü “güç, kuvvet bakımından”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “ve (şöyle) olmadı, (şöyle) değildir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لِيُعْجِزَهُ li yu‘cizehû ifadesi “(O’nu, Allah’ı) âciz bırakabilecek hiç kimse yoktur”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “hiçbir şekilde, hiçbir şeyde”;فِي السَّمٰوَاتِ fi’s-semâvâti kelimesi “ne göklerde”;وَلَا فِي الْاَرْضِ ve lâ fi‘l-ardı sözcüğü “ne de yeryüzünde”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”;كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır”; عَل۪يمًا ‘alîmen kelimesi “bilen(dir)”; قَد۪يرًا kadîran kelimesi ise “güçlü(dür)” demektir.

Bu âyette, çok daha güçlü olmalarına rağmen helak edilen ve geride sadece yurtlarının helak izleri kalan eski kavimlerin mekânlarının ibret için gidilip gezilmesi istenmekte, bu arada Rabbimizin hiçbir şekilde aciz bırakılamayacağı gündeme getirilmektedir.

1.اَوَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَكَانُوٓا اَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً “Kendilerinden çok daha güçlü olan öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek için yeryüzünde hiç mi dolaşmadılar?” Bu cümlede ibret alınması için çok daha güçlü olan eski milletlerin topraklarının gezilip görülmesi istenmektedir.

a) اَوَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ “Kendilerinden öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek için yeryüzünde hiç mi dolaşmadılar?” Burada ifade her ne kadar “Yeryüzünde gezmediler mi” şeklinde ise de, maksat “gezsinler” veya “elbette gezmişlerdir; ancak gereken dersleri almamışlardır” mesajını vermektir. Çünkü bu âyetin ilk muhatabı olan Mekkeli müşrikler gerek kuzeye, gerekse güneye doğru yaptıkları yolculuklarda ‘Âd ve Semûd kavimlerinin ülkelerini veya şehirlerini, ayrıca Sodom ve Gomore gibi Lut kavminin alt üst edilen merkezlerini görmüşlerdir.

Furkân 25/40’ta da açıkladığımız üzere, bu cümle, müşriklerin gidip gördükleri yerlerde olup biteni niçin düşünmedikleri, bundan neden ibret almadıkları kınayıcı bir ifade olarak soru cümlesi şeklinde dile getirilmektedir. Buradaki يَنْظُرُوا yenzurû fiili “bakmak, yani ibret almak” demektir. Bu cümle, Kur’ân’da “öncekilerin yaşadığı yerleri gidip görmediler mi?”, yani “gitsin görsünler”,(40) “bütün bunlarda bir ibret vardır”,(41) “onların kıssalarında nice ibretler vardır”(42) vs. şeklindeki ifadelerle aynı mesajı vermektedir.

“Hakikâti yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(43) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet, esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat, öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için insanlığa uyarıda bulunmaktır. Burada gezip dolaşmaları istenenler ilk etapta elbette Mekke müşrikleridir. Çünkü onlar da önceki kavimler gibi Hz. Peygamber’i yalanlamış, tebliğ ettiği kitapla alay etmişlerdi. Ancak ilk muhataplar onlar olsa da mesajın evrensel olduğunu mutlak surette belirtmemiz gerekmektedir.

b) وَكَانُوٓا اَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً “Onlar kendilerinden çok daha güçlü idiler.” Kâf 50/36’da da zikredildiği üzere, Yüce Allah Mekkeli müşriklerden çok daha kuvvetli olan, ancak ilâhî hakikatleri reddedip zulüm üzere bir hayat yaşayanları helak etmiştir. O âyette şöyle buyrulmaktadır: “Biz, onlardan önce kendilerinden çok daha güçlü olan nice nesilleri helâk etmişizdir.”

Benzer bir mesaj Rûm 30/9 ve Zuhruf 43/8’de de yer almaktadır. Helak edilen bu toplumların bütün peygamberleri yalanladıkları,(44) ülkelerinde azgınlık yaptıkları(45) ve orada fesatlık çıkardıkları,(46) inkârlarını azgınlığa, baskıya, zulme ve fesada dönüştürdükleri, inananlara hayatı zindan etmeye çalıştıkları anlaşılmaktadır.

Helâk edilen önceki kavimlerin Mekkelilerden çok daha güçlü oldukları,(47) yeryüzünde daha fazla kalıcı eser bırakıp sayıca daha kalabalık bir halde bulundukları da Kur’ân ayetleriyle sabittir.(48) Yüce Allah müşriklere hitaben, yaratılışça daha güçlü oldukları anlaşılan önceki kavimleri helâk ettiği gibi, Mekkelileri de sonra gelecek olan diğer zalim inkârcıları da helâk edebileceğini ifade etmek istemektedir.

Önceki toplumlarının daha güçlü oluşlarının neden hatırlatıldığının diğer bir cevabı devam eden cümlede şu şekilde verilmektedir:

2. وَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيُعْجِزَهُ مِنْ شَيْءٍ فِي السَّمٰوَاتِ وَلَا فِي الْاَرْضِ “Göklerde de yerde de Allah’ı aciz bırakacak hiçbir şey yoktur.” İşte bu cümlede, göklerde ve yerde hiçbir varlığın hiçbir şekilde Yüce Allah’ı aciz bırakamayacağı beyan edilmektedir.

Kur’ân’da değişik konularda dile getirildiği üzere, Yüce Allah’ı hiç kimsenin aciz bırakamayacağı hatırlatılmaktadır.(49) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “aciz bırakamama” meselesi, hiç kimsenin O’nun cezalandırmasından ve azabından kaçıp kurtulamaması manasına gelmektedir.

Rahmân 55/33’te de zikredildiği üzere, “ölümden veya azaptan kurtulmak için eğer göklerin ve yerin çevrelerinden, sınırlarından, ötelerinden ve uzaklıklarından kaçmaya gücünüz yetiyorsa kaçın! O’nun mülkünden, hüküm ve saltanatından kaçıp başka bir alan veya zaman bulabilirseniz bunu yapın; azgınlıklarınız yanınızda kâr kalsın da O’nun azabından ve hükmünden kaçıp kurtulun bakalım! Ancak bu mümkün değildir. Bir sultân olmadıkça, yani Allah’ın gücü, kudreti ve kuvvetinin üstünde başka bir güç bulamadıkça bunu başaramazsınız.”

Esasında insanlar kendi göreceli güçlerine bakarak Yüce Allah’a kuvvet sınırlaması getirirlerse sonuç felaket olur. Böyle bir şeyi hiç kimsenin aklının ucundan dahi geçirmemesi için cümlede olumsuzluk manası veren مَا mâ, beraberinde مِنْ min edatı ve peşinden شَيْء şey’in yani “nekra bir kelime” getirilmektedir. Maksat, akla gelebilecek hiç kimsenin veya hiçbir şeyin helaki hak eden zalimlere ceza vermede Yüce Allah’ı hiçbir şekilde aciz bırakma ihtimallerinin olmayacağını beyan etmektir.

Çok daha kuvvetli olan önceki nesiller helak edildiğine ve Yüce Allah’ı aciz bırakamadıklarına göre, sonrakilerin böyle bir şeyi akıllarının ucundan dahi geçirmemesi gerekir. Öncekilerin -hâşâ- Allah’ı aciz bırakma girişiminde bulunmaları bir tarafa, ölümden, yargılamadan ve azaptan köşe bucak kaçtıkları, sığınacak delik aradıkları ve çaresizlikle teslim oldukları Kâf 50/36’da beyan edilmektedir.

3. اِنَّهُ كَانَ عَل۪يمًا قَد۪يرًا “Şüphesiz ki O (Allah) ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); kadîr’dir (her şeye gücü yetendir).” Âyetin bu iki sıfatla bitmesi de oldukça manidardır. عَل۪يم ‘alîm sıfatı Rabbimizin her şeyi bildiğini, bu bağlamda kimin helaki hak edip etmediğini, helaki ne zaman yapacağını çok iyi bildiğini ortaya koymaktadır. Bir başka ifadeyle, azabı hak eden hiç kimse Yüce Allah’ın gözünden kaçamaz; çünkü O, her şeyi bilmektedir.

Âyette yer alan قَد۪ير kadîr sıfatı ise, hak edenlere her türlü cezayı vermede Yüce Allah’ın herkese gücünün yeteceğini ortaya koymaktadır. Bir başka ihtimal olarak da, inkârcılıktan vazgeçmek isteyenler olabileceğini ve kararları istikametinde onlara da imanı nasip edeceğini kudretiyle ilişkilendirebiliriz.(50)

ıı. Yüce Allah’ın Ecele Tehir Kanunu

وَلَوْ يُؤَاخِذُ اللّٰهُ النَّاسَ بِمَا كَسَبُوا مَا تَرَكَ عَلٰى ظَهْرِهَا مِنْ دَآبَّةٍ وَلٰكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى فَاِذَا جَآءَ اَجَلُهُمْ فَاِنَّ اللّٰهَ كَانَ بِعِبَادِه۪ بَص۪يرًا “Allah insanları yaptıkları yüzünden (hemen) hesaba çekseydi, onun sırtında (yeryüzünde) hiçbir canlı bırakmazdı. Ancak onları belirlenmiş bir süreye erteliyor. Süreleri gelince şüphesiz ki Allah kullarını görendir.”

Âyetteki وَلَوْ يُؤَاخِذُve lev yuâhızü ifadesi “ve eğer hesaba çekseydi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanları”; بِمَا كَسَبُوا bimâ kesebû ifadesi “kazandıkları nedeniyle”; مَا تَرَكَ mâ terake fiili “terk etmezdi, bırakmazdı”; عَلٰى ظَهْرِهَا ‘alâ zahrihâ ifadesi “onun sırtında, üzerinde”; مِنْ دَآبَّةٍ min dâbbetin kelimesi “herhangi bir canlı”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve lakin, ancak”;يُؤَخِّرُهُمْ yuehhıruhum fiili “onları ertelemektedir”;اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى ilâ ecelin müsemmen tamlaması “belirlenmiş süreye kadar”;فَاِذَا جَآءَ fe izâ câe ifadesi “geldiği zaman”; اَجَلُهُمْ eceluhum tamlaması “onların süreleri, ecelleri”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır, (şöyle)dir”; بِعِبَادِه bi ‘ıbâdihî ifadesi “O’nun kullarını”; بَص۪يرًا basîran kelimesi ise “gören(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın cezalandırmada acele etmediği, insanları belli bir süreye ertelediği ve nihayet süre dolunca da herkesin ne yaptığını gördüğü gündeme getirilmektedir.

1. وَلَوْ يُؤَاخِذُ اللّٰهُ النَّاسَ بِمَا كَسَبُوا مَا تَرَكَ عَلٰى ظَهْرِهَا مِنْ دَآبَّةٍ “Allah insanları yaptıkları yüzünden (hemen) hesaba çekseydi, onun sırtında (yeryüzünde) hiçbir canlı bırakmazdı.” Benzeri Nahl 16/61’de geçen bu cümlede sözü edilen بِمَا كَسَبُوا bimâ kesebû “kazandıkları şeyler”den kasıt, Nahl 16/61’deki ifade gereği “zulüm”dür, “haksızlık”tır.

Demek ki Yüce Allah insanların kazandığı kötülükleri hemen bir sorgulama ve yargılayıp cezalandırma sebebi görmemektedir. Âyetin başındaki لَوْ lev edatı bunun tercih edilmediğinin delilidir. Rabbimiz eğer böyle bir hesaba çekme gerçekleştirseydi, o zaman yeryüzünde hiçbir canlı bırakmamış olacağını bildirmektedir.

Âyette “yeryüzü” manasına gelen الْاَرْض el-ard kelimesi yoksa da, bir önceki âyette geçtiği için ظَهْرِهَا zahrihâ ifadesindeki هَا hâ zamiri الْاَرْض el-ard kelimesini görmektedir.

Fâtır 35/28’de de açıkladığımız üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen دَابَّة dâbbeh kelimesi, “hareket eden, yavaşça yürüyen canlı” anlamına gelmektedir. Bu kelime bazen insanlar dâhil “bütün canlılar”(51) manasına gelmekte, bazen daha ayrıntılı veya özel bir mana vermektedir. Burada ise âyetin başında geçen النَّاس en-nâs kelimesi nedeniyle “insanlar” manasına alınmalıdır. Devam eden cümlelerde geçen هُمْ hüm zamirleri ve عِبَاد ‘ıbâd kelimesi maksadın “insanlar” olduğunun delilidir.

İnsanların yaptığı kötülükler nedeniyle yeryüzünde hiçbir canlının bırakılmaması, yapılan yanlışlıkların bütün canlıları etkileyebileceği gibi bir mana verebilir. Ancak doğrudan onların cezalandırılması manasına gelebilecek bir yaklaşım doğru olamaz; çünkü insanlar dışındaki diğer dünyevî canlılar akıl ve iradeden yoksun oldukları için sorumlu değillerdir ve hiçbir şekilde de cezalandırılmamaktadırlar.

Ceza, suçun karşılığıdır. Suç ise akıllı ve iradeli varlıklara nispet edilebilir. Öyleyse buradaki دَابَّة dâbbeh kelimesinden maksadı, akıl ve iradeyle suç veya günah işleyebilen yeryüzü canlısı anlamında “insan”lar şeklinde kabul etmek durumundayız.(52)

Burada yani cümlenin sonunda النَّاس en-nâs “insanlar” değil de, دَابَّة dâbbeh kelimesinin tercihinin muhtemel sebebi, insanın hareketidir. Yani belki de iradesiyle ve belli bir niyetle herhangi bir şekilde debelenen insanoğlu bir şeyler yapar ve mutlaka sorumluluk gerektirecek bir kabahat işleyebilir. Onun debelenmesi hata işlemesinin habercisidir. Öyleyse hiç kimse hatasızlık iddiasında bulunmamalı, daima ilâhî merhamet ve mağfireti getirecek dönüşümü gerçekleştirmelidir.

2. وَلٰكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى “Ancak onları belirlenmiş bir süreye erteliyor.” Burada cümle insanlar üzerinden devam etmekte ve Rabbimizin insanları tevbe ederler, tevbe etsinler diye belirlenmiş bir süreye yani ölümlerine tehir etmektedir. Bazı âlimler buradaki “belirlenmiş süre”den maksadı “mahşer” olarak yorumlamışlardır.(53)

“Ecele tehir” konularını, detaylı bilgi içermesi nedeniyle Nûh 71/4’te bütün yönleriyle inşallah ele alacağız. Burada kısaca şunu hatırlatmakla yetinelim: Nûh 71/4’te de geçtiği üzere, eğer insanlar Allah’a ibadet eder, O’na karşı takvâlı, duyarlı davranır ve peygambere itaat ederlerse, Yüce Allah onları “belirlenmiş bir ecel”e tehir eder.

Ecele tehir edilmek, hemen cezalandırılmamak ve bu sürede tevbe imkânının sunulması demektir. Çünkü insanlar beşer olmaları nedeniyle hata yapmış olabilirler; eğer hemen cezalandırılacak olsalardı hiçbirinin cezadan ve azaptan kurtulması mümkün olmazdı.

“Ecele tehir” elbette ve hiçbir şekilde “ecelin tehiri” değildir. Çünkü Kur’ân’a göre, ecel geldiğinde asla ve asla geciktirilmez.(54) İşte bu nedenle Yüce Allah hem kendisi kâfirlere mühlet vermekte,(55) hem de Hz. Peygamber’den böyle yapmasını istemektedir.(56) “Allah ihmal etmez; imhâl eder (zaman tanır)” sözünün manası da budur.

İnsanlara yaptıklarının karşılığı olarak hemen ceza vermeyip kendilerini belirlenmiş bir süreye tehir eden Yüce Allah, Hz. Peygamber’in de onların aceleyle cezalandırılmalarını istememesini emretmektedir.(57) Bunun muhtemel sebepleri, içlerinden tevbe edenlerin çıkabilme ihtimali, tebliğin bir süre sonra sonuç verebilmesi ve inkârda kararlılık gösteren muhatapların ellerinde hiçbir mazeret kalmamasının sağlanmasıdır.

Eğer her türlü imkâna rağmen, küfürde ve inkârda ısrar ederlerse, kendilerine verilen zamanın onlar için hayır değil, şerre dönüşebileceği Âl-i İmrân 3/178’de haber verilmektedir. Tevbe edilmeden geçirilen her an günah kararlılığının ispatıdır ve bu şekilde insan günah işlemeye devam edip günahlarının artmasına neden olacaktır.

3. فَاِذَا جَآءَ اَجَلُهُمْ فَاِنَّ اللّٰهَ كَانَ بِعِبَادِه۪ بَص۪يرًا “Süreleri gelince şüphesiz ki Allah kullarını görendir.” Bu cümleyi Nahl 16/61’in ışığında anlayabiliriz. Buna göre maksat şöyle olabilir: “Süreleri dolunca (bir an öne alınmazlar, geriye de bırakılmazlar; çünkü) Allah kullarını görmektedir.”

Burada gizli bir kelime var kabul edilebilir. Buna göre mana şöyle olur: “Vadeleri dolunca da (anlarlar ki) Allah, kullarını görmektedir.”(58) “Nihayet ecelleri gelince gereğini yapar. Şüphe yok ki Allah kullarını görmektedir.”(59) Bu son ifadede “Yüce Allah’ın gördüğünü beyan ettiği kullarına nasıl davranacağını iyi bildiği” beyan edilmektedir.

Sûreyle ilgili Nebî (as) şöyle buyurmuştur: “Her kim Fâtır sûresini kıraat ederse, ‘istediğin kapıdan gir’ diyerek cennetin sekiz kapısı onu çağırır.”(60) Rabbimiz bizi de bunlardan kılsın. Âmîn.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/33; Hûd 11/123; Nahl 16/77; Kehf 18/26; Neml 27/65; Fâtır 35/38; Hucürât 49/18. 2 - En‘âm 6/73; Tevbe 9/94, 105; Ra‘d 13/9; Mü’minûn 23/92; Secde 32/6; Zümer 39/46; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğabûn 64/18. 3 - Sebe’ 34/3; Cin 72/26. 4 - Âl-i İmrân 3/29; Mâide 5/97; Enbiyâ’ 21/4; Hacc 22/70; Furkân 25/6; ‘Ankebût 29/52; Fâtır 35/38; Hucürât 49/16, 18; Mücâdile 58/7.
  • Bakara 2/33 Hûd 11/123 Nahl 16/77 Kehf 18/26 Neml 27/65 Fâtır 35/38 Hucurât 49/18 En‘âm 6/73 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Ra‘d 13/9 Mü'minûn 23/92 Secde 32/6 Zümer 39/46 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18 Sebe' 34/3 Cinn 72/26 Âl-i İmrân 3/29 Mâide 5/97 Enbiyâ 21/4 Hacc 22/70 Furkân 25/6 ‘Ankebût 29/52 Fâtır 35/38 Hucurât 49/16 Hucurât 49/18 Mücâdele 58/7
• 5 - ‘Âdiyât 100/10. 6 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13.
  • ‘Âdiyât 100/10 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13
• 7 - En‘âm 6/59; Lokmân 31/16; Mücâdele 58/6-7. 8 - Bakara 2/143; İsrâ’ 17/13; Kehf 18/49; Kâf 50/18; Necm 53/39-40; Kamer 54/52-53; İnfitâr 82/10-12; Zilzâl 99/7-8.
  • En‘âm 6/59 Lokmân 31/16 Mücâdele 58/7 Bakara 2/143 İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kâf 50/18 Necm 53/40 Kamer 54/53 İnfitâr 82/12 Zilzâl 99/8
• 9 - En‘âm 6/28. 10 - Semerkandî, age., III, 111.
  • En‘âm 6/28
• 11 - En‘âm 6/165; Yûnus 10/14, 73; Fâtır 35/39.
  • En‘âm 6/165 Yûnus 10/14 Yûnus 10/73 Fâtır 35/39
• 12 - A‘râf 7/69, 74; Neml 27/62.
  • A‘râf 7/69 A‘râf 7/74 Neml 27/62
• 13 - Fussılet 41/46; Câsiye 45/15. 14 - Bakara 2/134, 141, 286; Nisâ’ 4/111-112; En‘âm 6/164. 15 - En‘âm 6/70; Tûr 52/21; Müddessir 74/38. 16 - Neml 27/40; Rûm 30/44; Lokmân 31/12. 17 - Mâide 5/12; Nûr 24/55. 18 - Nahl 16/106. 19 - Bakara 2/126; Lokmân 31/23-24; Ğâşiye 88/23.
  • Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/286 Nisâ 4/112 En‘âm 6/164 En‘âm 6/70 Tûr 52/21 Müddessir 74/38 Neml 27/40 Rûm 30/44 Lokmân 31/12 Mâide 5/12 Nûr 24/55 Nahl 16/106 Bakara 2/126 Lokmân 31/24 Ğâşiye 88/23
• 20 - Nisâ’ 4/22; Fâtır 35/39; Mü’min 40/10, 35; Saff 61/3.
  • Nisâ 4/22 Fâtır 35/39 Mü'min 40/10 Mü'min 40/35 Saff 61/3
• 21 - Semerkandî, age., III, 112.
• 22 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34
• 23 - Semerkendî, age., III, 113; Taberî, age., XXII, 144.
• 24 - Taberî, age., XXII, 144.
• 25 - Benzer örnekler için bk. Yûnus 10/32; Fâtır 35/2; Câsiye 45/6, 23.
  • Yûnus 10/32 Fâtır 35/2 Câsiye 45/6 Câsiye 45/23
• 26 - Semerkandî, age., III, 113. 27 - Zemahşerî, age., III, 600.
• 28 - Mâide 5/53; En‘âm 6/109; Nahl 16/38; Nûr 24/53; Fâtır 35/42.
  • Mâide 5/53 En‘âm 6/109 Nahl 16/38 Nûr 24/53 Fâtır 35/42
• 29 - Nisâ’ 4/51; En‘âm 6/157; İsrâ’ 17/84; Kasas 28/49; Fâtır 35/42; Zuhruf 43/24; Mülk 67/22.
  • Nisâ 4/51 En‘âm 6/157 İsrâ 17/84 Kasas 28/49 Fâtır 35/42 Zuhruf 43/24 Mülk 67/22
• 30 - İsrâ’ 17/41, 46; Furkân 25/60; Fâtır 35/42; Mülk 67/21. 31 - Semerkandî, age., III, 113; Taberî, age., XXII, 145; Zemahşerî, age., III, 600. 32 - Nûh 71/5-6.
  • İsrâ 17/41 İsrâ 17/46 Furkân 25/60 Fâtır 35/42 Mülk 67/21 Nûh 71/6
• 33 - Mü’minûn 23/24. 34 - Kasas 28/36. 35 - Hacc 22/72.
  • Mü'minûn 23/24 Kasas 28/36 Hacc 22/72
• 36 - Müddessir 74/22-23. 37 - Nûh 71/7. 38 - Bakara 2/34; A‘râf 7/13; Sâd 38/74.
  • Müddessir 74/23 Nûh 71/7 Bakara 2/34 A‘râf 7/13 Sâd 38/74
• 39 - Enfâl 8/38; Hıcr 15/13; İsrâ’ 17/77; Kehf 18/55; Ahzâb 33/38, 62; Fâtır 35/43; Mü’min 40/85; Feth 48/23.
  • Enfâl 8/38 Hicr 15/13 İsrâ 17/77 Kehf 18/55 Ahzâb 33/38 Ahzâb 33/62 Fâtır 35/43 Mü'min 40/85 Fetih 48/23
• 40 - Hacc 22/46; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 41 - Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190. 42 - Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Kâf 50/37; Nâzi‘ât 79/26. 43 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Hacc 22/46 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Kâf 50/37 Nâzi‘ât 79/26 Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 44 - Kâf 50/14. 45 - Hâkka 69/5-10. 46 - Fecr 89/11-12. 47 - Zuhruf 43/8; Muhammed 47/13. 48 - A‘râf 7/69; Rûm 30/9; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Kâf 50/36.
  • Kâf 50/14 Hâkka 69/10 Fecr 89/12 Zuhruf 43/8 Muhammed 47/13 A‘râf 7/69 Rûm 30/9 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Kâf 50/36
• 49 - En‘âm 6/134; Enfâl 8/59; Tevbe 9/2, 3; Yûnus 10/53; Hûd 11/20, 33; Nahl 16/46; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/22; Fâtır 35/44; Zümer 39/51; Şûrâ 42/31; Ahkâf 46/32.
  • En‘âm 6/134 Enfâl 8/59 Tevbe 9/2 Tevbe 9/3 Yûnus 10/53 Hûd 11/20 Hûd 11/33 Nahl 16/46 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/22 Fâtır 35/44 Zümer 39/51 Şûrâ 42/31 Ahkâf 46/32
• 50 - Taberî, age., XXII, 147.
• 51 - Bakara 2/164; Enfâl 8/22, 55; Hûd 11/6, 56; Nahl 16/49, 61; Nûr 24/45; ‘Ankebût 27/60; Lokmân 31/10; Fâtır 35/45; Şûrâ 42/29; Câsiye 45/4.
  • Bakara 2/164 Enfâl 8/22 Enfâl 8/55 Hûd 11/6 Hûd 11/56 Nahl 16/49 Nahl 16/61 Nûr 24/45 Neml 27/60 Lokmân 31/10 Fâtır 35/45 Şûrâ 42/29 Câsiye 45/4
• 52 - Zemahşerî, age., III, 601. 53 - Zemahşerî, age., III, 601.
• 54 - Münâfikûn 63/11; Nûh 71/4. 55 - A‘râf 7/183; Kalem 68/45. 56 - Târık 86/17.
  • Münâfikûn 63/11 Nûh 71/4 A‘râf 7/183 Kalem 68/45 Târık 86/17
• 57 - Meryem 19/84.
  • Meryem 19/84
• 58 - Esed, age., s. 894. 59 - Yazır, age., VI, 391. 60 - Zemahşerî, age., III, 601.