A‘râf Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 206 âyetten oluşan, adını 46. âyette geçen الْاَعْرَاف el-a‘râf kelimesinden alan ve Kur’ân’ın “en uzun yedi sûresi” demek olan es-Seb‘u’t-Tıvâl sûrelerinden olan A‘râf sûresi, inişe göre 56, resmî sıralamada ise 7. sûredir. A‘râf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki En‘âm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. En‘âm 82-90’da verilen peygamberler tarihinin bir açılımı A‘râf sûresinin bütününe yayılmıştır. En‘âm 95-99’da kâinat kitabından söz eden âyetlere karşılık A‘râf 57 ve 185’te kâinatta yaratılmış her bir varlığın ibrete konu edinilerek incelenmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu ve benzer konular hem iniş hem de resmi sıralamaya göre sûrelerin konu ilişkisini ortaya koymakta olduğunun bir delilidir.

A‘râf sûresi, vahye tâbi olmanın öneminden söz ederek başlamakta, bu arada peygamberler dahil bütün insanların sorgulanacağı, mahşerde amellerin tartılacağı, iyilerin kurtulup kötülerin ateşe atılacağı bilgisiyle devam etmektedir.

11. âyetten itibaren, ilk insan neslinin yaratılışı ve İblis’in duruşu, cennetten çıkartılış, dinde haram kılma yetkisi, A‘râf’takilerin konuşmaları, dua ahlakı ve kâinat kitabından çeşitli âyetler gündeme getirilmektedir.

59. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût, Hz. Şu‘ayb peygamberler ve onların kavimleriyle ilişkileri, kavimlerinin sonu ele alınmakta, 103. âyetten sonra ise Hz. Mûsâ’nın Firavunla münasebeti uzun uzadıya gündeme getirilmektedir.

168. âyet ve sonrasında, insanların çeşitli gruplara ayrılışı, Elest Bezmi denen olay, insanların ve cinlerin duyarsız davrananlarının sonu, kâfirlere mühlet verilmesinin nedeni, kâinat kitabından her bir âyetin incelenmesi gerektiği, Son Saat denen olayı Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceği, insanoğlunun Yüce Allah’ın sevgisine ortak koşmamaları gerektiği vs. konular üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin sonunda 196. âyetten itibaren ise gerçek ve sahte dostluklar hakkında bilgi verilmekte, şeytanın ayartıcılığı ile takvânın sonucu gündeme getirilmekte, Kur’ân kıraat edildiğinde ona kulak vermenin ve sesi kesmenin rahmete vesile olacağı beyan edilmekte, Yüce Allah’a dua edilirken nasıl davranılması gerektiği öğretilmekte ve Yüce Allah’a boyun bükmenin erdemi üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah sûrenin 59-72. âyetlerinde önce Hz. Nûh’un, ardından da Hz. Hûd’un kıssasını gündeme getirmekte, diğer sûrelerdeki içeriklerden farklı birtakım boyutlarıyla kıssaları müminlere sunmaktadır. Kur’ân’da kıssaların yer alma gerekçeleri ve kıssa kavramıyla ilgili bilgileri Yûsuf 12/3’te vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

Yüce Allah sûrenin başından itibaren ele aldığı yaratılış ve âhiretle ilgili konuları çeşitli özellikleri noktasında pek çok delille ele aldıktan, konuyla ilgili deliller, aklî açıklamalar ve muhatapları uyaracak sunumlar yaptıktan sonra, bu defa peygamberlerin hayatlarından kesitler aktarmaktadır. Buradaki amaç, inkârcılığın sadece Mekkeli müşriklerle başlamadığı, çok daha eski milletlerde de bunun var olduğu hatırlatılarak Hz. Peygamber’e ve müminlere moral verilmesidir. Ayrıca eski kutsal metinleri bilmediği için ümmi olan Hz. Peygamber’in bu tür bilgileri aktarması, onun peygamberliğinin açık delili durumundadır.

a) Hz. Nûh Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 59-64. âyetlerinde Hz. Nûh’u elçi olarak kavmine gönderdiğini, onun da “Ey kavmim! Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka hiçbir ilah yoktur. Muhakkak ki, üzerinize gelecek büyük bir günün azabından korkuyorum” dediğini, buna karşılık kavminden ileri gelenlerin ona “Biz seni gerçekten apaçık bir sapkınlık içinde görüyoruz!” cevabını verdiğini, sonrasında Hz. Nûh’un şu sözleri söylediğini bildirmektedir:

“Ey kavmim! Bende herhangi bir sapkınlık yoktur; aksine ben, âlemlerin Rabbinin (seçtiği) bir elçiyim. Size Rabbimin mesajlarını duyuruyorum; size öğüt veriyorum ve ben sizin bilmediklerinizi Allah’tan (gelen vahiy ile) biliyorum. Sizi uyarsın, muttaki olasınız ve rahmete eriştirilesiniz diye içinizden bir kişiye Rabbinizden bir zikr (kitap) gelmesine mi şaştınız?” Ardından, kavminin Hz. Nûh’u yalanladığı, Yüce Allah’ın onu ve onunla birlikte olanları gemide kurtardığı, âyetleri yalanlayanları da denizde boğduğu, çünkü onların kör bir kavim oldukları ifade edilmektedir.

ı. Hz. Nûh’un Tebliğ İlkleri

لَقَدْ اَرْسَلْنَا نُوحًا اِلٰى قَوْمِه۪ فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُ اِنّ۪يٓ اَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ “Şüphesiz ki Nuh’u elçi olarak kavmine biz göndermiştik de ‘Ey kavmim! Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka ilah yoktur. Şüphesiz ki üzerinize gelecek büyük bir günün azabından korkuyorum!’ demişti.”

Âyetteki لَقَدْ اَرْسَلْنَا le kad arselnâ fiili “muhakkak ki göndermiştik”; نُوحًا nûhan kelimesi “Nûh’u”; اِلٰى قَوْمِه۪ ilâ kavmihî ifadesi “onun kavmine”;فَقَالَ fe kâle fiili “demişti ki, (şöyle) söylemişti”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey kavmim”; اعْبُدُوا ü‘büdû emri “kulluk edin, ibadet edin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “sizin için yoktur”;مِنْ اِلٰهٍ min ilâhin ifadesi “hiçbir ilâh”; غَيْرُهُ ğayruhû ifadesi “O’ndan başka”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَخَافُ ehâfu fiili “korkuyorum”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, sizin üzerinize”; عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ ‘azâbe yevmin azîmin tamlaması ise “büyük bir günün azabı(nın gelmesinden)” demektir.

Burada Hz. Nûh’un kıssası bağlamında onun peygamber olarak görevlendirilmesi, kavmine yönelik tebliği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 59-64. âyetlerinde Hz. Nûh’un ve kavminin kıssasına yer vermektedir. Hz. Nûh kıssası hakkında geniş bilgiler içerdiği ve sûre de adını Hz. Nûh’tan aldığı için bu kıssa hakkında detaylı bilgileri Nûh 71/1’de vereceğiz. A‘râf sûresindeki bölümü ise üç başlıkta ele alacak ve yorumlarımızı bu çerçevede yapmaya çalışacağız. Hz. Nûh’un bu sûrede dile getirilen tebliğ esasının benzerleri Hûd 11/25-26, Mü’minûn 23/23, Şu‘arâ’ 26/105-110 ve Nûh 71/1-4’te de yer almaktadır.

1. لَقَدْ اَرْسَلْنَا نُوحًا اِلٰى قَوْمِه۪ “Şüphesiz ki Nuh’u elçi olarak kavmine biz göndermiştik.” Bu ifadenin bir benzeri Hûd 11/25 ve Mü’minûn 23/23’te de geçmektedir. Yüce Allah cümlenin başına لَقَدْ lekad ifadesini getirerek Hz. Nûh’u kavmine kendisinin peygamber olarak gönderdiğini vurgulu bir ifadeyle beyan etmekte, hem peygamberini sahiplenmekte hem de muhataplarına onun yalnız olmadığını göstermek istemektedir. Peygamberi yalanlamanın Yüce Allah’ı yalanlamak olduğu bu vesileyle bir kez daha ortaya konulmaktadır.

2. فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُ “(Nuh da) ‘Ey kavmim! Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka ilah yoktur.’ demişti” Bu ifade mesaj olarak Hûd 11/26’da da yer almakta, ayrıca peygamberlerin ümmetlerine tebliğleri bağlamında A‘râf 7/65, 73, 85 ve Mü’minûn 23/23, 32’de de geçmektedir. Hz. Nûh kavmine yönelik tebliğinde tevhid vurgusu yapmaktadır. Zaten Nahl 16/36’da da beyan edildiği gibi, bütün peygamberlerin görevlendiriliş gayesi de bundan başka bir şey değildir.

a) Hz. Nûh tebliğine başlarken يَا قَوْمِ yâ kavmi “ey kavmim” diyerek onları sahiplendiğini, kendilerini dışlamadığını ve onları ötekileştirmek niyetinde olmadığını belirtmektedir. Bir aidiyet psikolojisiyle hareket ederek, kendisinin de onlardan olduğunu ve elbette yapacağı sunumlarda onların aleyhine değil, aksine lehlerine prensipler üzerinde duracağını kendilerine hissettirmektedir.

b) Zâriyât 51/56’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah’a kulluk edilmesi, yaratılışın gayesidir. Bu emir hem Nahl 16/36’da belirtildiği gibi Yüce Allah’ın bütün peygamberlerin tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; hem de bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(1) Aslında insanoğlunun fıtratına yazılmış olan takvâ(2) ve kalplere sevdirilip süslenmiş haldeki iman,(3) yaratılışın gayesine ulaşmadaki en avantajlı iki unsurdur. Peygamberlerin tebliğ ettiği esaslar zaten insanoğlunun fıtratına yazılmış ve kodlanmış, vicdanına işlenmiş değerlerle birebir uyumludur ve hiçbir şekilde birbiriyle çelişki arz etmemektedir.

c) İşte bu noktadan hareketle, Hz. Nûh da tebliğine tevhid çağrısı ile başlamakta, kulluk için tek ilah olan Yüce Allah’ın belirlenmesi gerektiği üzerinde durmaktadır. Kulluktaki tek ölçü, başka bir ortağı olmayan bir kudrete yönelmektir ki o kudret sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Hz. Nûh da bu nedenle مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُ “Sizin için O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur” demişti. Bu ifadedeki مَا mâ ve مِنْ min edatları, cümleye “hiçbir şekilde” manası katmakta, bu noktada hiçbir tereddüde yer olmadığı bildirilmek istenmektedir.

3.اِنّ۪يٓ اَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ “Şüphesiz ki üzerinize gelecek büyük bir günün azabından korkuyorum!” Bu ifade aynısıyla bir kez de Ahkâf 46/21’de geçmektedir. Hz. Nûh’un bu ifadesinin bir benzeri Hûd 11/26’da عَظ۪يم ‘azîm sıfatının yerine اَل۪يم elîm sıfatı getirilerek zikredilmektedir.

Hz. Nûh sadece Yüce Allah’a kulluk edilmesi gerektiğini beyan ettikten sonra, bunun gerekçesini işte bu cümlede vermekte ve eğer Allah’tan başkasına ilahlık isnat ederlerse korkunç bir günün azabının onları gelip bulacağını haber vermektedir. Bu ifade, bir peygamberin gerekçesiz konuşmadığını gösterdiği gibi, peygamberlerin de “gemisini kurtaran kaptan” edasıyla gerisi tufan demediklerini, kavimlerini düşündüklerini, onları sıkıntıya sokacak her şeyin kendilerini de etkileyeceğini göstermektedir.

Tevbe 9/128’de Hz. Peygamber’in kendi ümmetine olan düşkünlüğü gibi, önceki peygamberlerin de kendi ümmetlerine düşkün olduğu anlaşılmaktadır. Yâsîn 36/20-27’de aktarılan yiğit bir kulun tutumunda da görülen hassasiyet böyledir. “Ben kendimi kurtarırım; gerisi beni ilgilendirmez” tavrı peygamber tavrı olamaz. Dahası Yüce Allah kullarını böyle bir açmazın içine düşmekten kurtarmak için hem peygamberler görevlendirmiş hem de kitaplar göndererek kavimlerine rehberlik etmelerini sağlamıştır.

ıı. Kavmiyle Konuşması

قَالَ الْمَلَاُ مِنْ قَوْمِه۪ٓ اِنَّا لَنَرٰيكَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ قَالَ يَا قَوْمِ لَيْسَ ب۪ي ضَلَالَةٌ وَلٰكِنّ۪ي رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ اُبَلِّغُكُمْ رِسَالَاتِ رَبّ۪ي وَاَنْصَحُ لَكُمْ وَاَعْلَمُ مِنَ اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ اَوَعَجِبْتُمْ اَنْ جَآءَكُمْ ذِكْرٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَلٰى رَجُلٍ مِنْكُمْ لِيُنْذِرَكُمْ وَلِتَتَّقُوا وَلَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ “Kavminden yöneticiler ona ‘Doğrusu biz seni apaçık bir sapkınlık içinde görüyoruz!’ demişlerdi. (Nuh da onlara) şöyle demişti: ‘Ey kavmim! Bende herhangi bir sapkınlık yoktur; aksine ben âlemlerin Rabbinin (seçtiği) bir elçiyim. Size Rabbimin mesajlarını duyuruyorum, size öğüt veriyorum ve ben sizin bilmediklerinizi Allah’tan (gelen vahiy ile) biliyorum.’ Sizi uyarsın, takvâlı (duyarlı) olasınız ve size merhamet edilsin diye içinizden bir adama (bir kişiye) Rabbinizden bir hatırlatma gelmesine mi şaştınız?”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) söylemişti”; الْمَلَا el-meleu kelimesi “ileri gelenler”; مِنْ قَوْمِه۪ min kavmihî ifadesi “onun kavminden”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; لَنَرٰيكَ le nerâke ifadesi “seni elbette görüyoruz; ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ fî dalâlin mübînin tamlaması “apaçık bir sapkınlık içerisinde”; قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) söylemişti”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey kavmim”; لَيْسَ leyse edatı “yoktur”; ب۪ي bî ifadesi “bende”; ضَلَالَة dalâletün sözcüğü “herhangi bir sapkınlık”;وَلٰكِنّ۪ي ve lâkinnî edatı “ve ancak ben”; رَسُول rasûlün kelimesi “peygamber(im), elçi(yim)”; مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ min rabbi’l-‘âlemîne tamlaması “âlemlerin Rabbinden”;اُبَلِّغُكُمْ übelliğuküm ifadesi “size duyuruyorum, tebliğ ediyorum”;رِسَالَاتِ رَبّ۪ي risâlâti rabbî tamlaması “benim Rabbimin mesajlarını”;وَاَنْصَحُ ve ensahu fiili “ve öğüt veriyorum”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; وَاَعْلَمُ ve a‘lemu fiili “ve biliyorum”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; مَا لَا تَعْلَمُونَ mâ lâ ta‘lemûne ifadesi “sizin bilmediğiniz şeyleri”;اَوَعَجِبْتُمْ eve‘acibtüm sorusu “şaşırdınız mı”;اَنْ جَآءَكُمْ en câeküm ifadesi “size gelmesine”; ذِكْر zikrun sözcüğü “zikir, kitap, vahiy, gerçeği hatırlatma”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”;عَلٰى رَجُلٍ ‘alâ racülin ifadesi “(şöyle) bir kişiye”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden”;لِيُنْذِرَكُمْ liyünziraküm ifadesi “sizi uyarmak için”; وَلِتَتَّقُوا ve litettekû ifadesi “ve takvalı, duyarlı olmanız için”;وَلَعَلَّكُمْ ve le‘alleküm ifadesi “umulur ki siz”;تُرْحَمُونَ türhamûne edilgen fiili ise “rahmete eriştirilirsiniz” demektir.

Burada önce kavminin Hz. Nûh’a yönelik bir suçlaması, ardından da Hz. Nûh’un onlara söylediği çeşitli tebliğ içerikleri gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ الْمَلَاُ مِنْ قَوْمِه۪ٓ اِنَّا لَنَرٰيكَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “Kavminden yöneticiler ona ‘Doğrusu biz seni apaçık bir sapkınlık içinde görüyoruz!’ demişlerdi.” Âyette geçen الْمَلَا el-meleu kelimesi “Hz. Nûh’un kavminin eşrafı ve içlerinde sadece erkeklerin bulunduğu yöneticileri”(4) manasında yorumlandığı gibi, bu ifadeyi kavminin “eşrafı”(5) manasına almak de elbette mümkündür ve bu yaklamış ilk görüşe göre daha doğrudur. Esasında bir topluluk içerisinde genellikle inkârcılıkta ileri gidenler erkekler olsa da bunu erkeklerle sınırlı görmek isabetli değildir.

Yüce Allah Hz. Nûh’un kavminden ileri gelen yöneticilerin onu suçladığı konular ve ona karşı sergiledikleri olumsuz tutum hakkında çeşitli sûrelerde bilgiler vermektedir. Bu bağlamda detaya girmeden kısaca hatırlatmalar yapmakla yetineceğiz. Hz. Nûh’un kavmi onu delilikle suçlamış,(6) ona müfterilik ve yalancılık isnat etmiş,(7) onu küçümsemiş,(8) kendisine sapık demiş,(9) kendisini kovmakla tehdit etmiş,(10) azap tehdidinde bulunarak onunla alay etmiş,(11) ona inanan ve tâbi olan müminlerle de alay edip(12) onları yanından kovmasını istemişlerdi.(13)

Bütün peygamberlerle olduğu üzere, Hz. Peygamberle de alay edilmiş, getirdiği esaslarla dalga geçilmiştir.(14) Hatta İsrâ’ 17/90-94’te çeşitli sıradışı ve olağanüstü isteklerde bulunan Mekkeli müşrikler, sonunda bir beşerin peygamber olarak görevlendirilmesini kabul etmeyerek alaycı bir dille risaleti reddetmişlerdi. Kendilerini üstün gören bu kibirli yöneticiler, peygamberliğin esasında kendilerine verilmesini istiyor görüntüsünde oldukları için, beğenmedikleri, hor ve hakir gördükleri bir kişinin peygamber olarak görevlendirilmesini içlerine sindirememiş ve reddetmişlerdir.

Oysa toplumun ileri gelenleri manasında “ekâbir takımı”, genellikle suçlular olarak tanıtılmakta ve hakikati temsil etmedikleri En‘âm 6/123’te şu şekilde beyan edilmektedir: “Böylece biz, her kasabada, oralarda bozgunculuk yapmaları için, günahkârlarını liderler yaptık. Onlar yalnız kendilerini aldatırlar, ama farkında olmazlar.” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede ifade edildiği üzere, Hz. Nûh’un kavmi de onu küçük görmüş, onu sapkınlıkla suçlamışlardı. Peygamberlere bu türden sözler söyleyenler esasında kendi türlerinden ümitlerini kesenlerdir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de Hz. Nûh’un kavminin yöneticileri ona ağır bir ithamda bulunmuş, kendisini mutlak surette apaçık bir sapkınlıkta gördüklerini yüzüne söylemişlerdi. Dahası, kullandıkları ifadede اِنَّا innâ ve لَ le/lâm edatının bulunması, bu iddialarındaki kararlılıklarının bir göstergesidir. Zaten yukarıda aktardığımız üzere ona yönelttikleri suçlamalara bakıldığında da bu durum gözlemlenmektedir.

Burada yer alan ضَلَالٍ مُب۪ينٍ dalâl-i mübîn tamlaması(15) “apaçık sapkınlık” manasına gelmekte ve iki örnek hariç,(16) diğerlerinde inançtan yoksun olanların durumunu ifade etmektedir.

2.قَالَ يَا قَوْمِ لَيْسَ ب۪ي ضَلَالَةٌ وَلٰكِنّ۪ي رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “(Nuh da onlara) şöyle demişti: Ey kavmim! Bende herhangi bir sapkınlık yoktur; aksine ben âlemlerin Rabbinin (seçtiği) bir elçiyim.” Yüce Allah bu âyette Hz. Nûh’un kavminin bu suçlamasını cevapsız bırakmadığını haber vermekte ve suçladıkları şekilde kendisinde herhangi bir sapkınlığın bulunmadığını beyan ederek, gönderiliş gayesini yeniden onlara hatırlatmaktadır.

Kavminin isnat ettiği durum “sapkınlık” iddiasıydı. Hz. Nûh da aynı kelimeyi kullanarak kendisi için böyle bir sapkınlık iddiasının kesinlikle doğru olmadığını ifade etmekte, ardından da tebliğine devam mahiyetinde bu defa konumunu onlara bir daha tebliğ etmektedir. Peygamberlik bir mesaj iletimi olduğu için, onlar hemen her fırsatta bu görevlerini hakkıyla yapmaya çalışmış, buldukları her fırsatı değerlendirmiş ve Yüce Allah’ın kendilerine verdiği bu haysiyetli görevi başarıyla yürütmüşlerdir.

Sundukları tebliğ ilkelerinin bir anlam ifade edebilmesi için öncelikle kendi konumlarını açıkça ortaya koymuşlar, yuvarlak konuşarak her tarafa çekilebilecek söylemlerden özellikle kaçınmışlar, köşeli ve net cümleler söylemeyi tercih etmişlerdi. Hz. Nûh’un durumu da elbette bundan faklı olamazdı, olmadı da.

3. اُبَلِّغُكُمْ رِسَالَاتِ رَبّ۪ي وَاَنْصَحُ لَكُمْ وَاَعْلَمُ مِنَ اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ “Size Rabbimin mesajlarını duyuruyorum, size öğüt veriyorum ve ben sizin bilmediklerinizi Allah’tan (gelen vahiy ile) biliyorum.” Yüce Allah Hz. Nûh’un kavmine verdiği cevabı hatırlatmaya devam etmekte, peygamberlik görevi gereği tebliğde bulunduğunu belirtmektedir. Âyetteki اُبَلِّغُ ubelliğu, اَنْصَحُ ensahu ve اَعْلَمُ a‘lemu şeklindeki üç fiilin de geniş zamanda gelmiş olması, Hz. Nûh’un tebliğini bir süreç halinde devam ettirdiğinin bir delilidir. Nitekim tebliğ çeşitliliği bağlamında “gece-gündüz”, “açık-gizli”, “sessiz-aleni/âşikar” şeklinde uyguladığı metot hakkında Nûh 71/5-9. âyetlerde detay verilmektedir.

a) اُبَلِّغُكُمْ رِسَالَاتِ رَبّ۪ي وَاَنْصَحُ لَكُمْ “Size Rabbimin mesajlarını duyuruyorum; size öğüt veriyorum.” Hz. Nûh, kavmine kendiliğinden herhangi bir şey söylememekte, onlara ilettiği mesajların bütünüyle Yüce Allah’a ait olduğunu, bu prensiplerle kendilerine nasihatte bulunduğunu ve nihayet inkâr etmeleri durumunda başlarına gelecekleri muhatapların bilmediğini, çünkü bu prensipleri Allah’tan öğrendiğini ifade etmektedir.

“Tebliğ” ile “nasihat” arasında bir çelişki veya tekrar yoktur. Şüphesiz bunların her ikisi aynı manaya da gelmemektedir. Yüce Allah’ın prensiplerini tebliğ etmenin manası, bu ilkeleri muhataplara bildirmektir; nasihat ise kişinin söz konusu emirleri tutması ve yasaklardan kaçınmasını onlara tavsiye etmesi, hakikatlere karşı samimi olmaları noktasında onları teşvik etmesidir.

b) وَاَعْلَمُ مِنَ اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ “Ben sizin bilmediklerinizi Allah’tan (gelen vahiy ile) biliyorum.” Burada sözü edilen ve “muhatapların bilmediği şeyler”, muhtemelen Hz. Nûh’un ağzından ilk defa duydukları şeyler olabileceği gibi, isyan etmeleri durumunda dünyada başlarına gelecek felaket ve âhirette onları bekleyen korkunç akıbet şeklinde de yorumlanabilir.

Bazı âlimlerimiz burada sözü edilen “bilinemezeler”le ilgili olarak, bunların Hûd 11/89’da da beyan edildiği gibi, sonraki nesillerin bildiği türden helak örneklerini Hz. Nûh’un kavminin bilmemesi şeklinde izah etmişlerdir.(17) Bir kısım âlimimiz ise maksadın, mücrimlere uygulanacak cezanın engellenememesi olduğu kanaatindedir.(18) Sonuçta verilmek istenen mesaj açıktır: Yüce Allah’a isyan edenler kendilerini nasıl bir sonun beklediğini bilemezler; bu nedenle peygamberlerin tebliğ ettiği esaslara itibar etmek zorunludur.

Bu âyetten çok net bir şekilde anlaşılıyor ki, tebliğde vazgeçilmez unsurlardan birisi, “aktardıklarının Yüce Allah’ın mesajlarından oluşması”dır. Kişi din adına tebliğde bulunurken kendi kabullerini ve kurgularını değil, Yüce Allah’ın vahyettiklerini, O’nun mesajlarını, yani O’nun âyetlerini muhataplarına sunmalıdır. Eğer muhataplar son derece katı ve inatçı değiller, fıtratlarına gem vurmamışlarsa, onların fıtratı ile Yüce Allah’ın âyetleri asla birbiriyle çelişmeyecek, her iki kitap da birbirini yadırgamayacaktır.

Fakat görünen örnekler itibariyle bakıldığında yapılan din sunumları arzu edilen düzeyde etki meydana getirmediği gibi, aksine sonuçlar da doğurabilmekte, dindar olan birisinin önce şüpheye düşmesine, sonra da dinden çıkmasına sebep olunabilmektedir. İşte Kur’ân kıssalarında bu detayların verilmesinin sebeplerinden birisi de müslümanlara tebliğ ahlakı öğretmektir.

4. اَوَعَجِبْتُمْ اَنْ جَآءَكُمْ ذِكْرٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَلٰى رَجُلٍ مِنْكُمْ لِيُنْذِرَكُمْ وَلِتَتَّقُوا وَلَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ “Sizi uyarsın, takvâlı (duyarlı) olasınız ve size merhamet edilsin diye içinizden bir adama (bir kişiye) Rabbinizden bir hatırlatma gelmesine mi şaştınız?” Yüce Allah Hz. Nûh’un kavmine yaptığı konuşma bağlamında çok önemli bir noktaya temas etmekte, bir kavme kendi içlerinden bir elçi gönderilmesine neden şaştıklarını söylediğini aktarmaktadır.

a) اَوَعَجِبْتُمْ اَنْ جَآءَكُمْ ذِكْرٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَلٰى رَجُلٍ مِنْكُمْ “İçinizden bir adama (bir kişiye) Rabbinizden bir hatırlatma gelmesine mi şaştınız?” Burada geçen اَوَعَجِبْتُمْ eve‘acibtüm ifadesindeki اَ hemze inkâri bir soru edatıdır; وَ vâv harfi ise öncesinde var kabul edilen “yalanlamak” anlamında أكذبتم ekezzebtüm şeklinde gizli bir fiile atıf manası içerir.(19)

İbrâhim 14/4’te geçtiği üzere, Yüce Allah peygamber görevlendirme sistemini beyan ederken, her kavmin içinden onlara hakikati açıklayan ve aynı dili konuşan birini peygamber olarak seçtiğini ifade etmektedir. Bunda şaşılacak bir şey yoktur. Eğer farklı diller konuşanlara farklı dil konuşan birisi peygamber olarak gelip farklı dilde bir mesaj iletmiş olsaydı, asıl o zaman şaşmak gerekirdi ki bu konuda da Fussılet 41/44’te cevap niteliğinde beyanlar yer almaktadır.

Burada Hz. Nûh’un dikkat çektiği çok önemli noktalar vardır. Buna göre, üzerinde ilk durulması gereken şey, “Rabbinizden size gelen zikr” ifadesidir. Demek ki bir peygamber kendiliğinden herhangi bir şey söylememektedir; çünkü onun ilettiği prensipler Yüce Allah’ın gönderdiği mesajlardır. Esasında mesajlar için ذِكْر zikr kelimesinin kullanılması da çok önemlidir; nitekim Yüce Allah’tan gelen her şey sonuçta gerçeği hatırlatan ve fıtratla örtüşen bir mahiyet arz etmektedir. Yüce Allah’tan gelen her şey hakikattir ve insanların yararına prensipler içermektedir; Hz. Nûh’un dikkat çektiği nokta da burasıdır.

Hz. Nûh’un kavminin yaptığı gibi Mekkeli müşrikler de Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirmesine aynı tepkiyi vermişler, kendilerinden, içlerinden bir peygamber görevlendirilmesine şaştıklarını beyan etmişlerdi. Bu noktada Yûnus 10/2, Sâffât 37/12, Sâd 38/4 ve Kâf 50/2’de verilen bilgiler göze çarpmaktadır. Anlaşılıyor ki küfür tek millettir ve aynı kaynaktan beslendikleri için hakikati tebliğ eden peygamberlere karşı da aynı tepkiyi vermişlerdir.

b) لِيُنْذِرَكُمْ وَلِتَتَّقُوا وَلَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ “Sizi uyarsın, takvâlı (duyarlı) olasınız ve size merhamet edilsin diye (içinizden bir adama (bir kişiye) Rabbinizden bir hatırlatma gelmesine mi şaştınız?)” Bu ifade ise vahyin gönderiliş gayelerini ortaya koymaktadır ki burada üç noktaya dikkat çekilmektedir:

ı. Âyette dile getirilen “ilk” gerekçe inzâr’dır. Bu ifade, insanların kötü gidişatları noktasında bu durumun onlara “tebliğ edilmesi”, kişilerin “uyarılması” ve azap akıbetleriyle ilgili “korkutulmaları”dır. Kişi uyarılmadan cezalandırılamayacağı için risalet öğretilerinin gönderilme gerekçesi öncelikle budur.

ıı. “Uyarı” sonrası “ikinci” gerekçe “muttaki olmak”tır. Bakara 2/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, takvâ, insanın fıtratına ilham edilen ve “yoldan çıkma” anlamındaki fücûrdan korunma yeteneğidir. Takvâ korunaklı olmaktır; fıtratı kaplayan bir duyarlılıktır; sorumluluk bilincidir; sorumlu davranma ayrıcalığıdır. Esasında “bütün vahiylerin indirilme gerekçesi de muttakî insan yetiştirmektir.” Muttakî olabilmenin biricik yolu, En‘âm 6/155’te de beyan edildiği gibi furkân olan vahye tâbi olmaktan ve onun içerisinde yer alan uyarılara uygun yaşamaktan geçer.

ııı. “Uyarı” ve “takvâ” çağrısının peşinden “üçüncü” gerekçe ise uyarılmanın ve muttaki olmanın sonucunu verecek olan “merhamete eriştirilmek”tir. İlahi vahiylerdeki ruh birlikteliğinin bir göstergesi olarak En‘âm 6/155’te de yer alan bu ifade, başka daha pek çok konuda da gerekçe olarak sunulmaktadır.

“Merhamete eriştirilme”nin gerekçe olarak sunulduğu görevler Kur’ân’da şöyle sıralanmaktadır:

1. “Yüce Allah’a ve Hz. Peygamber’e itaat etmek”,(20)

2. “Kur’ân’a tâbi olup muttaki olmak”,(21)

3. “Peygamber öğretilerine itibar etmek”,(22)

4. “Kur’ân kıraat edildiğinde sesi kesip ona kulak vermek”,(23)

5. “Namaz kılmak, zekât vermek ve Hz. Peygamber’e itaat etmek”,(24)

6. “Allah’a istiğfar etmek”,(25)

7. “Emir olup yapılmayan ve yasak olup yapılanlardan dolayı duyarlı olmak”,(26)

8. “Birbirleriyle savaşan müminlerin arasını ıslah etmek.”(27)

İşte bu prensiplerden birisi de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Nûh’un kavmine yönlendirdiği ifadelerinde yer almakta, uyarılmanın ve takvâ sahibi olmanın asıl gerekçesi Yüce Allah’ın rahmet ve merhametine eriştirilmek olduğu ifade edilmektedir. Anlaşılıyor ki ilahi uyarılara itibar etmeden ve onların vermek istediği sorumluluk bilincini kuşanmadan merhamete eriştirilmek bir hayalden başka bir şey değildir. Merhametle buluşmak bir “sonuç”tur; buna ulşatıran “sebep” ise uyarılara dikkat edip duyarlı davranmaktır.

ııı. Kavminin Akıbeti

فَكَذَّبُوهُ فَاَنْجَيْنَاهُ وَالَّذ۪ينَ مَعَهُ فِي الْفُلْكِ وَاَغْرَقْنَا الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا اِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا عَم۪ينَ “(Kavmi Nuh’u) yalanlamıştı; biz de onu ve onunla birlikte olanları gemide kurtarmıştık; ayetlerimizi yalanlayanları da (denizde) boğmuştuk! Şüphesiz ki onlar kör bir toplumdu.”

Âyetteki فَكَذَّبُوهُ fe kezzebûhu fiili “onu yalanlamışlardı”; فَاَنْجَيْنَاهُ fe enceynâ fiili “biz de onu (Nuh’u) kurtarmıştık”; وَالَّذ۪ينَ مَعَهُ vellezîne me‘ahû ifadesi “ve onunla birlikte olanları da”; فِي الْفُلْكِ fi’l-fülki ifadesi “gemide”; وَاَغْرَقْنَا ve ağraknâ fiili “ve boğmuştuk”; الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا ellezîne kezzebû ifadesi “yalanlamış olanları, yalanlayanları”; بِاٰيَاتِنَا bi âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi, bizim mesajlarımızı”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavim, topluluk”; عَم۪ين ‘amîne sözcüğü ise “körler, kör olanlar” demektir.

Burada Hz. Nûh’un azgın kavminin tutumu sonrasında yaşananlar, bir anlamda kötülerin akıbeti gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Nûh’un kavminin kendilerine tebliğ edilen bütün prensipleri yalanladıklarını beyan ettikten sonra, Hz. Nûh’u ve beraberindeki müminleri gemide kurtardığını, Allah’ın âyetlerini yalanlayan kavmini ise suda boğduğunu, çünkü onların kalplerini körelttiklerini haber vermektedir.

Hz. Nûh kıssasının bu son âyetinde verilen mesaj iki yönlüdür:

1. فَكَذَّبُوهُ فَاَنْجَيْنَاهُ وَالَّذ۪ينَ مَعَهُ فِي الْفُلْكِ “(Kavmi Nuh’u) yalanlamıştı; biz de onu ve onunla birlikte olanları gemide kurtarmıştık.” İlk mesaj, yalanlamanın sonucunda böyle davranmayıp Hz. Nûh’un yanında kalmayı tercih eden müminlerle ilgilidir. Yüce Allah öncelikle yardım edip onları zalim toplumun zulmünden(28) ve büyük beladan(29) kurtarmış, gemide taşıyarak tufandan korumuştur.(30) Ardından, öğüt almak isteyenler için kendilerini bir ders/ibret vesilesi kıldığını,(31) onları ülkelerinde halife yaptığını(32) ve geriden gelen ümmetlere örnek bir hatıra haline getirdiğini beyan etmektedir.(33) Peygamberlerin ve onlara inananların helakten kurtarılmalarının ne anlama geldiği konusunun Meryem 19/72’de etraflı ve evrensel bir içerikte ele alındığını bu vesileyle hatırlatmakta yarar vardır.

2. وَاَغْرَقْنَا الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا اِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا عَم۪ينَ “Ayetlerimizi yalanlayanları da (denizde) boğmuştuk! Şüphesiz ki onlar kör bir toplumdu.” Âyetin ikinci bölümünde önce inkârcıların akıbeti, ardından da bunun gerekçesi üzerinde durulmaktadır.

a) وَاَغْرَقْنَا الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا “Âyetlerimizi yalanlayanları da (denizde) boğmuştuk!” Yüce Allah göğün yağmur kapılarını açarak ve yeryüzünün sularını fışkırtarak korkunç bir tufanla onları boğduğunu ifade etmektedir.(34) Bu boğulanlar arasında Tahrîm 66/10’daki bilgiler gereği “Hz. Nûh’un eşi” ve Hûd 11/42-43 gereği “gemiye binmeyi reddeden oğlu Ken‘ân da” vardı.

Rabbimiz insanları fıtrat ve vicdan sahibi kılarak, onlara akıl ve irade vererek, kendilerine hakikati öğrenecekleri kitap göndererek ve onun nasıl uygulanacağını göstermek için de peygamber görevlendirerek insanları hakikat yoluna davet etmektedir. Bütün ısrarlara ve uygulanan her türlü tebliğ seçeneklerine rağmen, olumsuz bir tavır içerisine girenler esasında sadece peygamberi reddetmiş olmuyorlardı. En‘âm 6/34’te de beyan edildiği gibi, o zalimler aslında Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlamış oluyorlardı. İşte bu gerçeğe burada da değinilmekte, اٰيَاتِنَا âyâtinâ “âyetlerimiz” ifadesi gereği yalanladıkları şeyin “Allah’ın âyetleri” olduğu ortaya konulmaktadır.

b) اِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا عَم۪ينَ “Muhakkak ki onlar kör bir kavim idiler.” Yüce Allah Hz. Nûh’un kavmini neden cezalandırdığını beyan bağlamında “âyetleri yalanlamaları”na ilave olarak, “tamamen körelmelerini” de gerekçeler arasına katmıştır. Onların körleşmede kararlı oldukları ve içlerinden artık hiçbirinin inanmayacağı hakkında Hûd 11/36’da verilen bilgi, meseleyi ortaya koymaya yetmektedir. Yüce Allah hiç kimseyi sebepsiz yere cezalandırmaz; cezalandırdığı kişilerin hakka ve hakikate karşı hiçbir duyarlılıklarının kalmadığı kesinleştiği için kendilerine bu tür cezalar uygulanmıştır. Onlar başta Hz. Nûh olmak üzere ona inananlarla alay etmişler, kendilerini tehdit etmişler, türlü türlü tuzaklara başvurmuşlar, hile ve desisenin her türünü müminler üzerinde bir baskı unsuru olarak uygulamışlardı.

Azgın ve sapkın toplumlar kendileri kör olduğu gibi çevrelerindekileri de körleştirmeye çabalamışlar, hakikatin önüne engel çekmek için Hz. Nûh’un oğlunu ve eşini dahi ayartarak isyan bataklığına çekmişlerdi. Artık onlara hiçbir nasihatin faydası dokunmadığı gibi, başkalarına da zarar verdikleri için hak ettikleri akıbeti yaşamış ve tufanda boğulmuşlardı. Esasında Hûd 11/37’de de beyan edildiği gibi, zalim olanlar gün gelecek zulüm denizinde boğulacaklardır; çünkü zulmün cezası mutlaka ve bir şekilde dünyada başlatılmaktadır. Zalimler hakkında kalem kırılmıştır; onlar için âhiret şartlarında dua ve niyazda da bulunulamaz.

Tuğyân denen azgınlıklar meydana gelince tufanlar kaçınılmaz hal alır. Tuğyandan kurtulmak Yüce Allah’ın rehberliğine sığınmakla mümkün olur. Tuğyan hayatın hangi alanında ise tufan da oradan gelir. Ahlakta, ekonomide, siyasette vs. her nerede bir azgınlık olursa orada tufan kaçınılmaz olur. Tevhide inananlar tuğyan seline kapılmamalıdır. Gerekiyorsa Yüce Allah’ın emri doğrultusunda karada gemi yapmalıdırlar; çünkü Allah’ın dediğini yapanlar için karada su lazım olduğunda onu getirmek Rabbimizin işidir.

Esasında her tuğyanın bir tufanı olduğu gibi, her tufanın da bir Nûh’u ve onu da kurtaran gemisi vardır. Vahiy bütün tufanlarda karada gemi yapacakların kılavuzu, rehberi, rotası, yol haritası ve nihayet sığınacağı selamet limanıdır. Vahiy günah okyanuslarının sevap adacığıdır. Vahiy insanları tuğyan çukurlarından kurtaracak hablüllâh’tır, yani ilahi bir kurtuluş ipidir. Ne mutlu hakikat ipine sarılıp tuğyan ve tufanlardan kurtulabilenlere! Selam olsun adını tarihe altın harflerle yazdırabilen sayısız yiğitlere!

b) Hz. Hûd Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 65-72. âyetlerinde Hz. Hûd’u ‘Âd kavmine peygamber olarak gönderdiğini, kendilerini tevhide davet ettiğini, takvâlı yani duyarlı davranmaları gerektiğini kendilerine ilettiğini beyan ettikten sonra, kavminin inkârcı yöneticilerinin ona şöyle dediğini bildirmektedir: “Biz seni kesinlikle bir beyinsizlik içinde görüyoruz ve gerçekten yalancılardan olduğuna inanıyoruz.”

Buna karşılık Hz. Hûd’dan onlara şöyle cevap vermesi istenmektedir: “Ey kavmim! Bende herhangi bir beyinsizlik yoktur; aksine ben, âlemlerin Rabbinin (seçtiği) bir elçiyim. Size Rabbimin mesajlarını duyuruyorum ve ben sizin için güvenilir bir öğütçüyüm. Sizi uyarsın diye içinizden bir kişiye Rabbinizden bir zikr (kitap) gelmesine mi şaştınız? Hatırlayın ki O (Allah) sizi, Nûh kavminden sonra onların yerine getirdi ve yaratılışta sizi onlardan güçlü kıldı. O halde Allah’ın nimetlerini hatırlayın ki kurtuluşa eresiniz.”

Ardından, kavminin Hz. Hûd’a şu şekilde çıkıştığı bildirilmektedir: “Sen bize tek Allah’a kulluk etmemiz ve atalarımızın tapmakta olduklarını bırakmamız için mi geldin? Eğer doğru söyleyelenlerden isen tehdit ettiğin (azabı) bize getir.” Hz. Hûd da onlara şu cevabı vermişti: “Artık üzerinize Rabbinizden gelecek bir azabı ve bir felaketi hak ettiniz. Haklarında Allah’ın hiçbir delil indirmediği, sizin ve atalarınızın taktığı isimler hakkında mı benimle tartışıyorsunuz? Öyleyse bekleyin! Muhakkak ki ben de sizinle beraber bekleyenlerdenim!”

Daha sonra Hz. Hûd’un ve onunla birlikte olanların ilahi rahmetle kurtarıldığı ve Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayıp onlara iman etmeyenlerin kökünün kesildiği beyan edilmektedir.

ı. Hz. Hûd’un Tebliği

وَاِلٰى عَادٍ اَخَاهُمْ هُودًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُ اَفَلَا تَتَّقُونَ “Âd (kavmine) de kardeşleri Hud’u (göndermiştik) de ‘Ey kavmim! Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka ilah yoktur. (Hâlâ) takvâlı (duyarlı) davranmayacak mısınız?’ demişti.”

Âyettekiوَاِلٰى عَادٍ ve ilâ ‘âdin ifadesi “ve ‘Âd (kavmine) de (göndermiştik)”; اَخَاهُمْ ehâhüm tamlaması “onların kardeşlerini”; هُودًا hûden sözcüğü “Hûd’u”; قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) söylemişti”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey kavmim”; اعْبُدُوا ü‘büdû emri “kulluk edin, ibadet edin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “sizin için yoktur”;مِنْ اِلٰهٍ min ilâhin ifadesi “hiçbir ilâh”; غَيْرُهُ ğayruhû ifadesi “O’ndan başka”; اَفَلَا تَتَّقُونَ efelâ tettekûne sorusu ise “takvalı (duyarlı) olmuyor musunuz” demektir.

Burada ‘Âd kavmine kardeşleri Hz. Hûd’un peygamber olarak gönderilmesi ve onun tebliğinin ilk esası gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 65-72. âyetlerinde Hz. Hûd’un ve ‘Âd kavminin kıssasını gündeme getirmekte, diğer sûrelerde yer alan kısımlara ilave olarak, kıssanın sadece burada geçen birtakım detaylarına dikkat çekmektedir.

Hz. Hûd’un ve ‘Âd kavminin kıssası hakkında genel bilgileri sûreye adını veren kıssa olması nedeniyle Hûd 11/50’de vereceğiz. Burada ise kıssanın ilgili kısmını ele alacak ve yorumlarımızı bu çerçevede yapmaya çalışacağız.

1. وَاِلٰى عَادٍ اَخَاهُمْ هُودًا “Âd (kavmine) de kardeşleri Hud’u (göndermiştik).” A‘râf sûresinin 59. âyetinde geçtiği üzere, Hz. Nûh’un peygamber olarak görevlendirilmesiyle ilgili olarak erselnâ fiili kullanıldığı için burada da benzer bir fiilin var olduğu kabul edilmektedir. Yüce Allah Hz. Hûd’u kavmine göndermesiyle ilgili olarak اَخَاهُمْ ehâhum “kardeşleri” ifadesini kullanmakta, böylece her peygamberin kendi kavminden seçildiği mesajını vermek istemektedir.

Âyette dikkat çekilen nokta, Hz. Hûd’un onlarla akrabalık ilişkisidir; yoksa din kardeşliğinin kast edilmediği gayet açıktır. İbrâhîm 14/4’te de beyan edildiği gibi, risaletin ilk muhatapları kimler ise peygamberler onlardan seçilmekte, kitap da onların diliyle gönderilmekteydi. Bu temel prensip peygamberler tarihinin çok önemli bir özelliğidir.

2. قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُ “(Hud) ‘Ey kavmim! Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka ilah yoktur. (Hâlâ) takvâlı (duyarlı) davranmayacak mısınız?’ demişti.” A‘râf sûresinin 59. âyetinde Hz. Nûh’un tebliğiyle ilgili olarak da açıkladığımız üzere, Hz. Hûd da “ey kavmim” diyerek onları sahiplenmiş, kendini onlardan biri olarak görmüş, kendilerini hiçbir şekilde dışlayıcı ve ötekileştirici bir tutum sergilememiştir.

Nahl 16/36’da da beyan edildiği gibi, her peygamberin tebliğinde ilk sırada yer alan husus, “Tek Allah’a kulluk etmek ve Tâğût’tan kaçınmak”tır. Hz. Hûd’un tebliğinde de ilk sırayı tevhide verdiği görülmekte, ‘Âd kavmi için de Yüce Allah’tan başka hiçbir ilahın bulunmadığı açıkça ifade edilmektedir. Bu ifadenin aynısı Hz. Nûh tarafından da dile getirildiği için, peygamber öğretilerinde bir ruh ve misyon birlikteliğinin bulunduğu, aynı değerleri tebliğ ettikleri ve çok büyük oranda da aynı tepkilerle karşılaştıkları görülmektedir.

3. اَفَلَا تَتَّقُونَ “(Hâlâ) takvâlı (duyarlı) davranmayacak mısınız?’ demişti” Yûnus 10/31, Mü’minûn 23/23, 32, 87, Şu‘arâ’ 26/109, 124, 142, 161, 177, Sâffât 37/124’te de yer aldığı gibi, âyetin sonundaki اَفَلَا تَتَّقُونَ efelâ tettekûne (elâ tettekûne) ifadesi “Hâlâ sorumlu davranmayacak mısınız?”, “Sorumluluğunuzu bilmeyecek misiniz?”, “Korkmaz mısınız?” “Korunmaz mısınız?” gibi anlamlar vermektedir. Hz. Hûd, kavmine hitap ederek tek Allah’a iman etmenin önemini vurgulamak istemektedir. Takvâ kavramı “duyarlılık” esasına göre bir toplumun davet edildiği en önemli değerleri temsil etmektedir; Hz. Hûd’un dikkat çektiği husus da bu olmuştu.

Bu ve benzer prensipleri içerecek ve özetleyecek şekilde, Şu‘arâ’ 26/123-127’de Hz. Hûd’un ‘Âd kavmine karşı tebliğinde şu ifadeler yer almaktadır: “‘Âd (kavmi) de peygamberleri yalanlamışlardı. Kardeşleri Hûd onlara şöyle demişti: (Allah’a karşı) duyarlı olmaz mısınız? Ben, size gönderilmiş güvenilir bir elçiyim. Allah’a karşı duyarlı olun ve bana itaat edin. Buna karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum. Benim ücretim, ancak âlemlerin Rabbinedir.”

Benzer ifadeler Hûd 11/50-52’de şu şekilde yer almaktadır: “‘Âd kavmine de kardeşleri Hûd’u (göndermiştik). Onlara şöyle demişti: Ey kavmim! Allah’a kulluk edin. Sizin O’ndan başka ilahınız yoktur. Siz yalan uyduranlardan başkası değilsiniz. Ey kavmim! Ben, ona (peygamberliğe) karşılık sizden bir ücret istemiyorum. Benim ücretim, beni yaratandan başkasına ait değildir. Hâla aklınızı kullanmıyor musunuz? Ey kavmim! Rabbinizden bağışlanma dileyin; sonra da O’na tevbe edin ki üzerinize göğü (yağmuru) bol bol göndersin ve kuvvetinize kuvvet katsın. Günah işleyerek (Allah’tan) yüz çevirmeyin.”

İşte bu ve benzer âyetlerde pek çok peygamberin din tebliğinde ortaya koyduğu temel değerler söz konusu edildiği için onların bu noktada özellikle hatırlanmasında fayda görmekteyiz.

ıı. Kavmiyle Karşılıklı Konuşmaları

قَالَ الْمَلَاُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِه۪ٓ اِنَّا لَنَرٰيكَ ف۪ي سَفَاهَةٍ وَاِنَّا لَنَظُنُّكَ مِنَ الْكَاذِب۪ينَ قَالَ يَا قَوْمِ لَيْسَ ب۪ي سَفَاهَةٌ وَلٰكِنّ۪ي رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ اُبَلِّغُكُمْ رِسَالَاتِ رَبّ۪ي وَاَنَا۬ لَكُمْ نَاصِحٌ اَم۪ينٌ اَوَعَجِبْتُمْ اَنْ جَآءَكُمْ ذِكْرٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَلٰى رَجُلٍ مِنْكُمْ لِيُنْذِرَكُمْ وَاذْكُرُوٓا اِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَآءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ وَزَادَكُمْ فِي الْخَلْقِ بَصْۣطَةً فَاذْكُرُوٓا اٰلَآءَ اللّٰهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Kavminden kâfir olan yöneticiler şöyle demişti: ‘Doğrusu biz seni elbette bir beyinsizlik içinde görüyoruz ve yalancılardan olduğuna inanıyoruz.’ (Hud da onlara) şöyle demişti: ‘Ey kavmim! Bende herhangi bir beyinsizlik yoktur; aksine ben âlemlerin Rabbinin (seçtiği) bir elçiyim. Size Rabbimin mesajlarını duyuruyorum ve ben sizin için güvenilir bir öğüt vericiyim.’ Sizi uyarsın diye içinizden bir adama (bir kişiye) Rabbinizden bir hatırlatma gelmesine mi şaştınız! Hatırlayın ki O (Allah) sizi Nuh kavminden sonra onların yerine getirdi ve yaratılışta sizi onlardan güçlü kılmıştı. Allah’ın nimetlerini hatırlayın ki kurtulasınız.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) söylemişti”; الْمَلَا el-meleu kelimesi “ileri gelenler”;الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanların, inkar etmiş olanların, nankör olanlardan”; مِنْ قَوْمِه۪ٓ min kavmihî ifadesi “onun kavminden”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; لَنَرٰيكَ le nerâke ifadesi “seni elbette görüyoruz;ف۪ي سَفَاهَةٍ fî sefâhetin kelimesi “bir beyinsizlik içinde”; وَاِنَّا ve innâ ifadesi “ve yine muhakkak ki biz”; لَنَظُنُّكَ le nezunnüke fiili “seni muhakkak ki zannetmekteyiz”; مِنَ الْكَاذِب۪ينَ mine’l-kâzibîne ifadesi “yalancılardan”; قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) söylemişti”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey kavmim”; لَيْسَ leyse edatı “yoktur”; ب۪ي bî ifadesi “bende”; سَفَاهَةٌ sefâhetün kelimesi “herhangi bir beyinsizlik”;وَلٰكِنّ۪ي ve lâkinnî edatı “ve ancak ben”; رَسُول rasûlün kelimesi “peygamber(im), elçi(yim)”; مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ min rabbi’l-‘âlemîne tamlaması “âlemlerin Rabbinden”;اُبَلِّغُكُمْ übelliğuküm fiili “size duyuruyorum, tebliğ ediyorum”;رِسَالَاتِ رَبّ۪ي risâlâti rabbî tamlaması “Rabbimin mesajlarını”; وَاَنَا۬ ve ene zamiri “ve ben”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, size”; نَاصِحٌ اَم۪ين nâsihun emînun tamlaması “güvenilir öğütçü(yüm), gevinilir nasihatçı(yım)”; اَوَعَجِبْتُمْ eve‘acibtüm sorusu “şaşırdınız mı”;اَنْ جَآءَكُمْ en câeküm ifadesi “size gelmesine”; ذِكْر zikrun sözcüğü “zikir, kitap, vahiy, gerçeği hatırlatma”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”;عَلٰى رَجُلٍ ‘alâ racülin ifadesi “(şöyle) bir kişiye”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden”;لِيُنْذِرَكُمْ liyünziraküm ifadesi “sizi uyarmak için”; وَاذْكُرُوا vezkürû emri “ve anın, hatırlayın”;اِذْ جَعَلَكُمْ iz ce‘aleküm ifadesi “hani sizi yapmıştı, yaratmıştı, kılmıştı”; خُلَفَاء hulefâe sözcüğü “halifeler olarak”; مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ min ba‘di kavmi nûhın tamlaması “Nûh’un kavminden sonra”;وَزَادَكُمْ ve zâdeküm ifadesi “ve sizi arttırmıştı, güçlendirmişti”;فِي الْخَلْقِ fi’l-halkı sözcüğü “yaratılışta, yaratılış açısından”; بَصْۣطَة bestaten kelimesi “güçlü bir şekilde”; فَاذْكُرُوا fezkürû emri “ve anın, hatırlayın”;اٰلَآءَ اللّٰهِ âlâellâhi tamlaması “Allah’ın (size olan) nimetlerini”; لَعَلَّكُمْ le‘alleküm ifadesi “umulur ki siz”; تُفْلِحُونَ tüflihûne fiili “ise “kurtuluşa erersiniz” demektir.

Burada ‘Âd kavminin Hz. Hûd’a karşı düşmanca tutumları, ona yönelik suçlamaları ve Hz. Hûd’un kendilerine verdiği cevaplar gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ الْمَلَاُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِه۪ٓ اِنَّا لَنَرٰيكَ ف۪ي سَفَاهَةٍ وَاِنَّا لَنَظُنُّكَ مِنَ الْكَاذِب۪ينَ “Kavminden kâfir olan yöneticiler şöyle demişti: Doğrusu biz seni elbette bir beyinsizlik içinde görüyoruz ve yalancılardan olduğuna inanıyoruz.” Bu âyette birkaç husus üzerinde durmak gerekmektedir.

a) Burada geçen الْمَلَا el-mele’ kelimesi de tıpkı Hz. Nûh’un kavminde olduğu gibi “Hz. Hûd’un kavminin eşrafı ve kâfir yöneticiler” manasına gelmektedir. Hz. Nûh’la ilgili âyette “kâfirler” manasına gelecek ifade yer almazken, burada özellikle ‘Âd kavminin yöneticilerinden kâfir olanların ona karşı hakaret içerisinde bulundukları anlaşılmaktadır. Zemahşerî’nin de dediği gibi, demek ki onların yöneticileri arasında müminler de vardı. Niteki Müslüman olup kendini gözlemek durumundaki kişilerden birisi Mersed b. Sa‘d idi.(35)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Hûd’un kavminin kâfir yöneticileri ona ağır bir ithamda bulunmuş, kendisini mutlak surette bir beyinsizlik içinde, çılgınlıkta gördüklerini ve onu yalancılardan birisi olarak değerlendirdiklerini yüzüne söylemişlerdi. Dahası, kullandıkları ifadelerin her ikisinde de اِنَّا innâ ve لَ le/lâm edatının bulunması bu iddialarındaki kararlılıklarının bir göstergesidir.

b) Âyette geçen سَفَاهَة sefâheh kelimesi “cahillik, sapkınlık, akılsızlık, aklı düşük olmak, sefihlik, beyinsizlik, çılgınlık” gibi anlamlara gelmektedir.(36) Bu kelimenin ayrıca Mekkeli müşriklerin müminler için kullandığı kelimelerden biri(37) olduğunu düşündüğümüzde, inkârcıların müminlere nasıl hakaret ettikleri ve onları nasıl düşük insanlar olarak gördükleri anlaşılmaktadır.

c) Meselenin “yalancılık” boyutu ise zaten bütün peygamberlere karşı kavimlerinin suçlamasıdır. Ancak âyette geçen نَظُنُّ nezunnu fiili bilinen anlamda “zannetmek” şeklinde değil de “kesin olarak bilmek, öyle düşünmek” manasına gelmektedir. Zira Bakara 2/46’da da belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da z-n-n kökünden kelimeler 69 kez geçmekte, bazı âyetlerde “kesin bilgi, inanmak”;(38) diğerlerinde ise “zannetmek”(39) anlamında kullanılmaktadır. İşte burada ve Hz. Nûh’la ilgili olarak Hûd 11/27’de geçen söz konusu fiiller “kesin olarak öyle inanmak” manasına gelmekte, kavimlerinin peygamberleriyle ilgili kanaatlerini ortaya koymaktadır.

2. قَالَ يَا قَوْمِ لَيْسَ ب۪ي سَفَاهَةٌ وَلٰكِنّ۪ي رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “(Hud da onlara) şöyle demişti: Ey kavmim! Bende herhangi bir beyinsizlik yoktur; aksine ben âlemlerin Rabbinin (seçtiği) bir elçiyim.” A‘râf sûresinin 61. âyetinde bir kelime farkla aynı ifadeler yer almış ve gerekli açıklamaları orada yapmıştık. Hz. Hûd da Hz. Nûh gibi kavminin suçlamasını cevapsız bırakmamakta, suçladıkları şekilde kendisinde herhangi bir beyinsizliğin bulunmadığını beyan ederek gönderiliş gayesinin “âlemlerin Rabbi tarafından görevlendirilmiş bir elçiliği yapmak olduğunu” yeniden onlara hatırlatmakta, her fırsatta tebliğ görevini yapmaya çalışmaktadır.

3. اُبَلِّغُكُمْ رِسَالَاتِ رَبّ۪ي وَاَنَا۬ لَكُمْ نَاصِحٌ اَم۪ينٌ “Size Rabbimin mesajlarını duyuruyorum ve ben sizin için güvenilir bir öğüt vericiyim.” Hz. Hûd, tıpkı Hz. Nûn’un dediği gibi kavmine kendiliğinden herhangi bir şey söylememekte, onlara ilettiği mesajların bütünüyle Yüce Allah’a ait olduğunu, bu prensiplerle kendilerine nasihatte bulunduğunu ve güvenilir bir nasihatçi olduğunu ifade etmektedir. Tebliğ ile nasihat arasındaki ilişkiyi A‘râf 7/62’de açıkladığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

4. اَوَعَجِبْتُمْ اَنْ جَآءَكُمْ ذِكْرٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَلٰى رَجُلٍ مِنْكُمْ لِيُنْذِرَكُمْ وَاذْكُرُوٓا اِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَآءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ وَزَادَكُمْ فِي الْخَلْقِ بَصْۣطَةً فَاذْكُرُوٓا اٰلَآءَ اللّٰهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Sizi uyarsın diye içinizden bir adama (bir kişiye) Rabbinizden bir hatırlatma gelmesine mi şaştınız! Hatırlayın ki O (Allah) sizi Nuh kavminden sonra onların yerine getirdi ve yaratılışta sizi onlardan güçlü kılmıştı. Allah’ın nimetlerini hatırlayın ki kurtulasınız.” Bu âyette üç nokta üzerinde durulmaktadır:

a) اَوَعَجِبْتُمْ اَنْ جَآءَكُمْ ذِكْرٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَلٰى رَجُلٍ مِنْكُمْ لِيُنْذِرَكُمْ “Sizi uyarsın diye içinizden bir adama (bir kişiye) Rabbinizden bir hatırlatma gelmesine mi şaştınız!” A‘râf sûresinin 63. âyetinde Hz. Nûh’un ifadelerinde olduğu gibi, Hz. Hûd da kavmine hitap etmekte, “Rabbinizden size gelen zikr” ifadesini kullanmaktadır. Demek ki peygamberler vahiy adında kendiliklerinden herhangi bir şey söylememişlerdi; onların ilettiği prensipler Yüce Allah’ın gönderdiği mesajlardı. İnsanlara kendi içlerinden bir peygamber gönderilmesinin sebebi hakkında A‘râf 7/63. âyette geniş bilgiler verdiğimiz için burada detaya girmeyeceğiz.

Bu cümlenin sonunda yer alan لِيُنْذِرَكُمْ liyünziraküm ifadesi, vahyin gönderiliş gayelerini ortaya koymaktadır. Buna göre mesaj, insanların kötü gidişatları noktasında onlara “tebliğ edilmesi”, kişilerin “uyarılması” ve azap akıbetleriyle ilgili “korkutulmaları”dır. Kişi uyarılmadan ve bilgilendirilmeden cezalandırılamayacağı için risalet öğretilerinin gönderilme gerekçesi öncelikle budur.

b) وَاذْكُرُوٓا اِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَآءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ وَزَادَكُمْ فِي الْخَلْقِ بَصْۣطَةً “Hatırlayın ki O (Allah) sizi Nuh kavminden sonra onların yerine getirdi ve yaratılışta sizi onlardan güçlü kılmıştı.” Bu âyette geçen بَصْۣطَة bestaten kelimesinin sin harfiyle veya zâ harfinin işmamıyla veya sâd harfiyle okunuşu noktasında birden çok ihtimal vardır.(40) Bizim takip ettiğimiz okunuşa göre, burada ikinci harf her ne kadar sâd olarak yazılsa da sîn şeklinde telaffuz edilmektedir. Teknik bir konu olması itibariyle bu noktada daha fazla detaya girmek istemiyoruz.

ı. Hz. Hûd, kavmine yönelik hatırlatmalarına devam etmekte ve Yüce Allah’ın kendilerini Hz. Nûh’tan sonra halifeler kıldığını ve yaratılış bakımından da son derece güçlü bir yapıya sahip kıldığını beyan etmektedir. Hz. Hûd’un bu iki nimeti hatırlatmasının muhtemel sebebi, rağbeti ve sevgiyi gerektiren, nefreti ve düşmanlığı ortadan kaldırmayı amaçlayan büyük nimetleri gündeme getirmesidir.

‘Âd kavminin “Hz. Nûh’tan sonra halifeler kılınması”, onların yerine yeryüzüne hükümdar kılınmaları demektir. Hz. Nûh’un kavmi tufanla helak edildikten sonra, ilahi bir nimet olarak Yüce Allah onlara öncekilerin topraklarında yaşama ve hüküm sürme imkanı vermiş, muhtemelen onların mallarının artmasını ve her türlü fayda ve menfaate sahip olmalarını sağlamıştı. İşte Hz. Hûd kavmine öncelikle bu nimeti hatırlatmış, Yüce Allah’ın kendilerine iletmek istediği esasları kabul etmeleri gerektiğini beyan etmişti. Zira Hz. Nûh sonrasında ülkelerinde hükümranlık imkanı veren kudret aynı zamanda peygamber de göndermiş ve ona itibar edilmesini istemişti.

ıı. Hz. Hûd’un hatırlattığı ikinci nimet ise, yaratılış açısından daha güçlü bir vucut yapısına sahip kılınmaları olmuştur. Âyette her ne kadar iki kavim arasında herhangi bir mukayese ifadesi yer almasa da bunu hatırlatmanın başka bir anlamı da olmasa gerektir. ‘Âd kavminin vucut yapıları hakkında tefsirlerimizde çeşitli abartılı ifadeler yer almış olsa da(41) biz onları burada gündeme getirmeye gerek duymuyoruz. Çünkü bunlar eğer çok önemli olsaydı Yüce Allah bu konuda açıklayıcı bilgiler gönderirdi.

Konuyla ilgili bir mukayesenin yapıldığı Sebe’ 34/45’te Mekkelilere göre önceki nesillerin çok daha güçlü olduğu şöyle dile getirilmektedir: “Onlardan öncekiler de (peygamberlerini) yalanlamışlardı. Bunlar, öncekilere verdiklerimizin onda birine bile ulaşamamışlardı. (Bu nedenle, onlar), peygamberlerimi yalanlamışlardı. (Ama) benim karşılık olarak verdiğim nasıl olmuştu!” Bu bağlamda kendilerinin de en güçlü insanlar olduğunu sandıkları Fussılet 41/15’te zikredilmektedir. ‘Âd kavminin fiziksel anlamda güçlü oluşlarına ilave olarak Ahkâf 46/26’da zikredildiği gibi Ahkâflılara verilen nimet ve imkanlar da Mekkelilere verilenlerden çok daha fazlaydı.

c) فَاذْكُرُوٓا اٰلَآءَ اللّٰهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Allah’ın nimetlerini hatırlayın ki kurtulasınız.” Âyetin bu son cümlesi Hz. Hûd’un kavmine yönelik bu âyet grubundaki son tebliğ unsurudur. İki örneğini verdiği nimetlerin esasında daha çok olduğu bu cümlede geçen “nimetler” anlamındaki اٰلَآء âlâ’ kelimesinin çoğul getirilmesinden anlaşılmaktadır. Ancak diğer nimetlerin mahiyeti hakkında herhangi bir açıklık söz konusu değildir.

Hz. Hûd, Yüce Allah’ın nimetlerinin hatırlanmasını istemiş, elbette hatırlamakla yükümlülüğün bittiğini ve bunun beraberinde kurtuluşun geleceğini söylemek istememiştir. Bu nedenle, âyette Râzî’nin de dediği gibi gizli başka bir cümle daha var kabul edilmelidir ki bu cümle muhtemelen “Nimetlere uygun iyi işler yapınız” manasına gelmektedir.(42) Bir şeyi hatırlamak elbette olumlu manada düşünülecek olursa aynı zamanda onlara iman etmeyi de ardından imanın gereklerini ibadetler şeklinde uygulamayı da beraberinde getirmektedir.

ııı. Tehditleri ve Onlara Verilen Cevap

قَالُوٓا اَجِئْتَنَا لِنَعْبُدَ اللّٰهَ وَحْدَهُ وَنَذَرَ مَا كَانَ يَعْبُدُ اٰبَآؤُ۬نَا فَاْتِنَا بِمَا تَعِدُنَآ اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ قَالَ قَدْ وَقَعَ عَلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ رِجْسٌ وَغَضَبٌ اَتُجَادِلُونَن۪ي ف۪يٓ اَسْمَآءٍ سَمَّيْتُمُوهَآ اَنْتُمْ وَاٰبَآؤُ۬كُمْ مَا نَزَّلَ اللّٰهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ فَانْتَظِرُوٓا اِنّ۪ي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِر۪ينَ “(Onlar) şöyle demişlerdi: ‘Sen bize tek Allah’a kulluk etmemiz ve atalarımızın tapmakta olduklarını bırakmamız için mi (bunları mı demeye) geldin? Doğru söyleyenlerdensen bize vadettiğini bize getir!’ (Hud da onlara) şöyle cevap vermişti: Elbette üzerinize Rabbinizden bir bela ve azap gerçekleşmiştir. Haklarında Allah’ın hiçbir delil indirmediği, sizin ve atalarınızın taktığı isimler hakkında mı benimle tartışıyorsunuz? (Öyleyse) bekleyin! Şüphesiz ki ben de sizinle birlikte bekleyenlerdenim!”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki, (şöyle) demişlerdi”;اَجِئْتَنَا eci’tenâ sorusu “bize mi geldin”;لِنَعْبُدَ li na‘büde fiili “kulluk edelim diye”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَحْدَهُ vahdehû ifadesi “tek olan”; وَنَذَرَ ve nezera fiili “ve bırakalım (diye)”; مَا كَانَ يَعْبُدُ mâ kâne ya‘büdü ifadesi “kulluk yaptıkları şeyleri”; اٰبَآؤُ۬نَا âbâunâ tamlaması “bizim atalarımız(ın), babalarımız(ın)”; فَاْتِنَا fe’tinâ isteği “bize getir”; بِمَا تَعِدُنَآ bimâ te‘ıdünâ isteği “bize vadettiğin şeyi”;اِنْ كُنْتَ in künte fiili “eğer (şöyle) isen”; مِنَ الصَّادِق۪ينَ mine’s-sâdikîne ifadesi “doğru söyleyenler(den isen)”; قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) demişti”; قَدْ وَقَعَ kad veka‘a fiili “muhakkak ki vaki oldu, gerçekleşti”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”; رِجْس ricsün sözcüğü “bir azap”;وَغَضَبٌ ve ğadabun kelimesi “ve gazap, felaket”; اَتُجَادِلُونَن۪ي etücâdilûnenî sorusu “benimle tartışıyor musunuz”; ف۪يٓ اَسْمَآءٍ fî esmâin kelimesi “(şöyle) isimler hakkında”; سَمَّيْتُمُوهَا semmeytümûhâ ifadesi “onları siz isim olarak belirlediniz”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz”; وَاٰبَآؤُ۬كُمْ ve âbâuküm ifadesi “ve sizin atalarınız, babalarınız”; مَا نَزَّلَ mâ nezele fiili “(oysa) indirmemiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِهَا bihâ ifadesi “onlarla ilgili olarak”; مِنْ سُلْطَانٍ min sültânin kelimesi “herhangi bir delil”; فَانْتَظِرُوا fentezirû emri “bekleyin”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki den de”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinle birlikte”; مِنَ الْمُنْتَظِر۪ينَ mine’l-muntazirîne ifadesi ise “bekleyenlerden(im)” demektir.

Burada ‘Âd kavminin Hz. Hûd’a verdiği cevap ve Hz. Hûd’un onlara yönelik son sözleri gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوٓا اَجِئْتَنَا لِنَعْبُدَ اللّٰهَ وَحْدَهُ وَنَذَرَ مَا كَانَ يَعْبُدُ اٰبَآؤُ۬نَا فَاْتِنَا بِمَا تَعِدُنَآ اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ “(Onlar) şöyle demişlerdi: Sen bize tek Allah’a kulluk etmemiz ve atalarımızın tapmakta olduklarını bırakmamız için mi (bunları mı demeye) geldin? Doğru söyleyenlerdensen bize vadettiğini bize getir!” Âyette Hz. Hûd’un kavminin ona yönelik dile getirdiği karşı çıkış cümleleri yer almaktadır.

a) قَالُوٓا اَجِئْتَنَا لِنَعْبُدَ اللّٰهَ وَحْدَهُ وَنَذَرَ مَا كَانَ يَعْبُدُ اٰبَآؤُ۬نَا “(Onlar) şöyle demişlerdi: Sen bize tek Allah’a kulluk etmemiz ve atalarımızın tapmakta olduklarını bırakmamız için mi (bunları mı demeye) geldin?” ‘Âd kavminin Hz. Hûd’a verdiği cevaplar bağlamında Şu‘arâ’ 26/135-138’de bilgi vereceğiz. Oradakilere ilave olarak bu âyetin yorumunda öncelikle Hûd 11/53-54’teki şu ifadeleri hatırlatmak istiyoruz: “Dediler ki: Ey Hûd! Sen bize açık bir mucize getirmedin; biz de senin sözünle ilahlarımızı bırakacak değiliz ve biz sana iman edecek de değiliz. Biz ‘İlahlarımızdan biri seni fena çarpmış!’ demekten başka bir söz söylemeyiz!”

ı. ‘Âd kavmi işte bu sözlerinin peşinden diğer ifadelerine devam etmişler, A‘râf 7/69. âyetinde Hz. Hûd’un kendilerine hatırlattığı Yüce Allah’ın nimetlerine hiç değinmeyip tebliğinin esasını teşkil eden tevhidi reddetme kararlılığı göstermişlerdi. A‘râf 7/65. âyette de açıkladığımız üzere, Hz. Hûd kavmine tebliğde bulunurken sadece Yüce Allah’a kulluk etmeleri gerektiğini, O’ndan başka kendileri için hiçbir ilah bulunmadığını, dolayısıyla duyarlılık göstermelerinin beklendiğini onlara iletmişti. Peygamberlerin tebliğ ilkelerinin başında tevhid yer aldığı için, onlar da ilk tepkilerini bu noktada zikretmiş, ardından bir anlamda gerekçe olabilecek diğer ifadelere yer vermişlerdi. Bu arada, hatırlatalım ki âyette geçen ve Rabbimizin “tekliği” manasındaki وَحْدَه vahdehû ifadesi Kur’ân’da 6 kez(43) yer almaktadır.

ıı. ‘Âd kavminin tevhidi reddetme sebebi “atalar dinini taklit”tir. Konuyla ilgili olarak daha önce A‘râf 7/28’de kısmen bilgi vermiştik. İnsanoğlunun genelde bir hatası olduğunda, yani herhangi bir çirkinlik işlediğinde bahane olarak “atalarını böyle buldukları”, dahası “Allah’ın böyle emrettiği” yalanına sarılmışlardır; şimdilerde de aynı durum söz konusudur. “Atalarımızı üzerinde bulmuştuk” sözü taklitçiliğin göstergesidir ve bu ümmet içerisinde öncelikle Mekkeli müşrikler bu hatalı yolu izleyenler olmuştur. Ancak mesaj elbette onlarla sınırlı değildir. Şeytanın izini takip eden herkesin bu noktada muhatap olduğu unutulmamalıdır.

Şu‘arâ’ 26/74 gibi çeşitli âyetlerde de zikredildiği üzere, Kur’ân’da “atalar dinini taklit”le ilgili olarak oldukça fazla âyetin bulunduğu unutulmamalıdır. Konuyla ilgili âyetlerde mesele bütün açıklığıyla ele alınmakta ve taklidin ne kadar korkunç bir ahlaki sapma olduğu, Lokmân 31/21’de beyan edildiği gibi sonunun da ateş azabına dönüşeceği belirtilmektedir.(44) Sâd 38/6-7’de de geçtiği üzere, Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in söylemlerine karşılık “bunu son millette işitmedik” dediklerinde takip ettikleri mantık da aynıydı. Aynı tutum Mü’minûn 23/24’te geçtiği üzere Hz. Nûh’un kafir kavminde de, dahası Kasas 28/36’da belirtildiği gibi Firavun’un adamlarında da vardı. Sonuçta “küfür tek millettir” ve onlar da insanlaşmış şeytanların veya cin şeytanlarının izini takipte herhangi bir sorun görmemişlerdi.

İşte genel durum böyle olduğu için, Hz. Hûd’un azgın kavmi de aynı gerekçeye sarılmış, “atalarının tapmakta oldukları şeyleri terk etmeyeceklerini” söylemişlerdi. Âyette putlar anlamına gelebilecek edat olarak مَا mâ kullanılmakta, dolayısıyla taptıkları varlıkların canlı-cansız her türü içerdiği ortaya konulmaktadır. ‘Âd kavminin bu olumsuz tutumu aynı şekilde sonraki inkârcılara da geçmiş, pek çok peygamberin kavminde olduğu gibi Hz. Şu‘ayb’ın kavmi de benzer bir tepki ortaya koymuştu. ‘Âd kavmi taklidi tevhidle ilişkilendirmişken, Hûd 11/87’de geçtiği gibi Medyenliler ise konuyu ibadetle ilişkilendirmişlerdir.

b) فَاْتِنَا بِمَا تَعِدُنَآ اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ “Doğru söyleyenlerdensen bize vadettiğini bize getir! (demişlerdi).” Bu ifade yine Ahkâf kavmi tarafından Hz. Hûd’a yönelindirilme şekilde Ahkâf 46/22’de de geçmektedir. Âyetin bu son cümlesi ‘Âd kavminin inkârda ne kadar kararlı olduklarının bir göstergesidir. Kur’ân’da bu konuda başka örnekler de görmekteyiz. Bu bağlamda A‘râf 7/77, Enfâl 8/32, Hûd 11/32, ‘Ankebût 29/29 gibi âyetleri zikredebiliriz. Dahası Kur’ân’da 6 kez(45) geçen “Eğer doğru söylüyorsanız o vaad ne zamanmış!” ifadelerindeki maksat da aynı şekilde alaycılık ve istismardır. Onlar kendilerinden emin bir eda ile Hz. Hûd ve müminlerle alay etmiş ve varsa bir azap tehdidi onu getirmesini istemişlerdi.

2. قَالَ قَدْ وَقَعَ عَلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ رِجْسٌ وَغَضَبٌ اَتُجَادِلُونَن۪ي ف۪يٓ اَسْمَآءٍ سَمَّيْتُمُوهَآ اَنْتُمْ وَاٰبَآؤُ۬كُمْ مَا نَزَّلَ اللّٰهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ فَانْتَظِرُوٓا اِنّ۪ي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِر۪ينَ “(Hud da onlara) şöyle cevap vermişti: Elbette üzerinize Rabbinizden bir bela ve azap gerçekleşmiştir. Haklarında Allah’ın hiçbir delil indirmediği, sizin ve atalarınızın taktığı isimler hakkında mı benimle tartışıyorsunuz? (Öyleyse) bekleyin! Şüphesiz ki ben de sizinle birlikte bekleyenlerdenim!” Hz. Hûd’un kavmine verdiği cevaplar bağlamında öncelikle Hûd 11/54-57’deki şu ifadeleri hatırlatmak gerekmektedir:

“(Hûd) dedi ki: Ben Allah’ı şahit tutuyorum; siz de şahit olun ki ben sizin ortak koştuklarınızdan uzağım. O’ndan başka (taptıklarınızın hepsinden uzağım). Haydi, hepiniz bana tuzak kurun; sonra da bana mühlet vermeyin! Ben, benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allah’a dayandım. Çünkü yürüyen hiçbir varlık yoktur ki, O, onun perçeminden tutmuş olmasın. Şüphesiz Rabbim dosdoğru yoldadır. Eğer yüz çevirirseniz, şüphesiz ki benimle size gönderileni size bildirdim. Rabbim (dilerse) sizden başka bir kavmi yerinize getirir de O’na hiçbir zarar veremezsiniz. Çünkü benim Rabbim her şeyi gözetendir.” İşte Hz. Hûd’un bu ifadelerinin ardından yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki sözleri devreye girmektedir.

a) قَالَ قَدْ وَقَعَ عَلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ رِجْسٌ وَغَضَبٌ “(Hud da onlara) şöyle demişti: Elbette üzerinize Rabbinizden bir bela ve azap gerçekleşmiştir.” Hz. Hûd, azgın kavminin bütün karşı çıkış ve alaycılık içeren sözlerinin, hatta ortaya koydukları birtakım tehditlerin ardından kendilerine hitap etmekte ve “Rabbinizden size yönelik bir azap ve felaket gerçekleşmiştir” diyerek akıbetleri hakkında onlara bilgi vermektedir.

Burada Hz. Hûd’un kullandığı iki kelime dikkat çekmektedir. Bunların ilki “pislik, ürkütücü bela, ahlâkî çöküntü, çürümüşlük, kınanmış inançlar, kötü özellikler, kalpteki kötü ve pis düşünceler” manalarına gelen رِجْس rics; diğeri ise “gazap, azap, hışım” manasındaki غَضَب ğadab sözcükleridir.(46) Her iki kelimeyi birlikte düşündüğümüzde maksadın ilâhî bir azap olduğu anlaşılmaktadır.

“Azabın vaki olması” meselesine gelince, burada konu, Hz. Hûd’un muhataplarına azabın ineceğini haber vermesidir. Bir şey eğer mutlak sûrette “olacaksa”, onun için “olmuş” şeklinde ifade kullanımı bir Kur’ân üslubudur. Zira Son Saat, kıyâmet ve âhiretle ilgili konuların önemli ölçüde geçmiş zaman kalıbında getirilmesi bunun örnekleridir. Hz. Hûd’un kavmi kendi ahlaki donanımlarını şer ve kötülükten yana şekillendirdiği ve bu konuda ısrarcı davrandıkları için Yüce Allah onların bu kararını onaylamış, bunun sonucunda kendilerine Allah tarafından ilâhî bir kararın ve gazabın artık gerçekleşmiş olduğu beyan edilmektedir.

b) اَتُجَادِلُونَن۪ي ف۪يٓ اَسْمَآءٍ سَمَّيْتُمُوهَآ اَنْتُمْ وَاٰبَآؤُ۬كُمْ مَا نَزَّلَ اللّٰهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ “Haklarında Allah’ın hiçbir delil indirmediği, sizin ve atalarınızın taktığı isimler hakkında mı benimle tartışıyorsunuz?” Hz. Hûd, azgın kavminin durumunu ortaya koymak üzere, haklarında Yüce Allah’ın hiçbir delil indirmediği, kendilerinin ve atalarının taktığı birtakım isimlerin ilahlığı noktasında yaptıkları tartışmaları kınamakta ve bunun son derece yanlış olduğunu ortaya koymaktadır.

Haklarında Yüce Allah’ın hiçbir delil indirmediği varlıklara tapınma yanlışıyla ilgili olarak Hz. İbrâhim’in(47) ve Hz. Yûsuf’un tebliğinde de(48) Mekkeli müşriklerin uygulamasında da(49) aynı hususların bulunduğu bilinmektedir. Âyetin bu bölümünde ‘Âd kavminin ve atalarının putlara yaklaşımı ele alınmakta, ilâhî sistemde putperestliğin aslında ne anlama geldiği ya da anlamsızlığı ve putperestliğin aynı mantığın ürünü olduğu ortaya konulmaktadır. Onların Hz. Hûd ile yaptığı tartışma birtakım isimler üzerinden yürütülmekte ve onların hiçbir hakikati ifade etmediği beyan edilmektedir.

İki âyet öncesinde de yer aldığı gibi, bu ifade ‘Âd kavminin nasıl bir taklit bataklığında bulunduğunun en belirgin ifadelerinden birisidir. Yüce Allah putlarla ilgili durumu deşifre etmekte, onların boş ve anlamsız birer hayal olduğunu ve hiçbir hakikatlerinin bulunmadığını beyan ederek, putperestliğin aslında bir hayalperestlik olduğunu ifade etmektedir.

Âyette zikredilen مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ “Allah onlar hakkında hiçbir delil indirmemiştir” cümlesine “Allah onlara yetki ve otorite vermemiştir” şeklinde de anlam verilebilir. Buradan hareketle, ilk maksadın putperestlere iyi bir cevap vermek olduğunu söyleyebiliriz. Putların hiçbir hakikat ifade etmedikleri, onlar hakkında Yüce Allah’ın hiçbir şekilde olumlu bir beyanının olmadığı belirtilmiş olmaktadır.

Öte yandan, dini konularda bir meselenin geçerli ve doğru olmasının ölçüsü, onun hakkında Yüce Allah’ın delil indirmiş olmasıdır. Tıpkı Kalem 68/36-39. âyetlerde beyan edildiği gibi, delili olmadan konuşmak bir aldanma ve aldatmacadır. Enfâl 8/42’de dile getirildiği üzere, Yüce Allah helak olacakların da hayatta kalacakların da bir delile sahip olmaları gerektiğini bildirmektedir. Delilsiz konuşmamak bir erdemdir. Eğer din adına söylemlerinizde bir delil yoksa bunun hiçbir önemi olmadığı gibi, insanlar üzerinde olumlu ve faydalı hiçbir etkisi de yoktur. Bu itibarla, konuşmak isteyenler bir delile sarılmalıdır. Mesele Yüce Allah adına konuşmak ise, Allah’ın kitabından konuşmak gerektiği açık bir hakikattir. Hakkında Yüce Allah’ın delil indirdiği şey bizzat kendisi delil olan Kur’ân’dır.

c) فَانْتَظِرُوٓا اِنّ۪ي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِر۪ينَ “(Öyleyse) bekleyin! Şüphesiz ki ben de sizinle birlikte bekleyenlerdenim!” Bu ifade Hz. Hûd’un azgın kavmine yönelik son sözleridir ve bir anlamda onların akıbetiyle ilgili tehdit içerikli bir mesaj içermektedir. Hz. Hûd ‘Âd kavmine hitap ederken “Siz artık Allah’ın bizimle sizin aranızdaki hükmünü bekleyin! Başınıza nelerin geleceğini, nasıl bir azap ve gazapla helak edileceğinizi bekleyin; ben de bu durumu bekleyenlerdenim; artık bakıp göreceğiz” diyerek, davasındaki haklılığını ve muhatapların alaycılıklarının yersiz olduğunu kendilerine son bir kez daha göstermek üzere ortaya koymaktadır. Bu ifadenin benzerleri başka milletler ve kavimler için de çeşitli âyetlerde yer almaktadır.(50)

ıv. Kavminin Akıbeti

فَاَنْجَيْنَاهُ وَالَّذ۪ينَ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَقَطَعْنَا دَابِرَ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا وَمَا كَانُوا مُؤْمِن۪ينَ “(Bunun üzerine) onu (Hud’u) ve onunla birlikte olanları merhametimizle kurtarmıştık ve ayetlerimizi yalanlayanların ve iman etmeyenlerin kökünü de kesmiştik.”

Âyetteki فَاَنْجَيْنَاهُ fe enceynâhu fiili “ve onu kurtarmıştık”; وَالَّذ۪ينَ مَعَهُ vellezîne me‘ahû ifadesi “ve onunla birlikte olanları da”; بِرَحْمَة birahmetin ifadesi “bir rahmetle, bir merhametle”; ٍ مِنَّا minnâ ifadesi “bizim katımızdan”;وَقَطَعْنَا ve kata‘nâ fiili “ve kesmiştik”; دَابِر dâbira kelimesi “kökünü”;الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا ellezîne kezzebû ifadesi “yalanlamış olanların”; بِاٰيَاتِنَا bi âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”; وَمَا كَانُوا ve mâ kânû fiili “ve onlar (şöyle) değillerdi”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi ise “iman edenler, müminler” demektir.

Burada Hz. Hûd’un peşinden giden müminlerin ve azgın ‘Âd kavminin akıbeti gündeme getirilmektedir.

a) فَاَنْجَيْنَاهُ وَالَّذ۪ينَ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا “Bunun üzerine biz de onu (Hûd’u) ve onunla birlikte olanları rahmetimizle kurtarmıştık.” Yüce Allah Hz. Hûd’u ve onunla birlikte inanmış olanları katından bir merhamet vesilesiyle helakten kurtardığını ifade etmektedir. Benzer bir ifade Hûd 11/58’de bu defa onların “katı, şiddetli ve ağır bir azaptan kurtarıldıkları” beyan edilmektedir. Çeşitli vesilelerle de ifade ettiğimiz üzere, peygamberlerin ve inananların dünyevi helakten kurtarılmalarının, onların ilgili ortamdan uzaklaştırılmaları manasına geldiğini bir kez daha vurgulamakta yarar görmekteyiz.

b) وَقَطَعْنَا دَابِرَ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا وَمَا كَانُوا مُؤْمِن۪ينَ “Âyetlerimizi yalanlayanların ve iman etmeyenlerin kökünü de kesmiştik.” Yüce Allah ‘Âd kavminin akıbetiyle ilgili olarak, onların kökünü kestiğini, çünkü Allah’ın âyetlerini yalanladıklarını ve hiçbir şekilde mümin olmadıklarını beyan etmektedir.

‘Âd kavminin inkârcılarının akıbetiyle ilgili olarak da Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır. Bu bağlamda “üzerlerine uğursuz, sarsıcı, uğultulu ve her şeyi alt üst eden kasırgaların gönderildiği”(51) ve “köklerinden sökülmüş hurma kütükleri gibi oldukları”,(52) “kendilerine köklerini kesen bir kasırga gönderildiği”,(53) “korkunç bir gürültünün onları yakaladığı, sel süprüntüsü haline getirildikleri”,(54) “üzerlerine azap kamçılarının salındığı”,(55) “helak edildikleri”,(56) “dünyada olduğu gibi kıyamet gününde de lanete uğratılacakları”(57) ifade edilmektedir.

Burada sayılanları özetleyecek şekilde konuyla ilgili olarak Hâkka 69/6-8’i hatırlatarak konuyu toparlamak istiyoruz: “‘Âd kavmi ise, uğultulu, kasıp kavuran bir fırtına ile mahvedildiler. (Allah) onu (kasırgayı), art arda yedi gece, sekiz gündüz onların üzerine musallat etti. Öyle ki (eğer orada olsaydın) o kavmi, içi boş hurma kütükleri gibi oracıkta yere serilmiş halde görürdün. Şimdi onlardan arda kalan bir şey görüyor musun?” İşte inanmayanların ve inançsızlıklarını müminlere karşı zulme dönüştürenlerin akıbeti bu şekilde tecelli etmiştir.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/50, 61, 84; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Zuhruf 43/64; Necm 53/62; Nûh 71/3. 2 - Şems 91/8. 3 - Hucürât 49/7.
  • Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Zuhruf 43/64 Necm 53/62 Nûh 71/3 Şems 91/8 Hucurât 49/7
• 4 - Taberî, age., VIII, 213; Zemahşerî, age., II, 109. 5 - Semerkandî, age., II, 151; Taberî, age., XII, 26; Zemahşerî, age., II, 373. 6 - Mü’minûn 23/25; Kamer 54/9. 7 - Hûd 11/27, 35 8 - A‘râf 7/63; Mü’minûn 23/24. 9 - A‘râf 7/60. 10 - Şu‘arâ’ 26/116. 11 - Hûd 11/32. 12 - Hûd 11/27; Şu‘arâ’ 26/111. 13 - Hûd 11/29, 31.
  • Mü'minûn 23/25 Kamer 54/9 Hûd 11/27 Hûd 11/35 A‘râf 7/63 Mü'minûn 23/24 A‘râf 7/60 Şu‘arâ 26/116 Hûd 11/32 Hûd 11/27 Şu‘arâ 26/111 Hûd 11/29 Hûd 11/31
• 14 - Bakara 2/14; Nisâ’ 4/140; En‘âm 6/6, 10; Tevbe 9/64-65; Hûd 11/8; Ra‘d 13/32; Hıcr 15/11; Nahl 16/34; Enbiyâ’ 21/41; Şu‘arâ 26/6; Rûm 30/10; Yâsîn 36/30; Zümer 39/48; Mü’min 40/83; Zuhruf 43/7; Câsiye 45/33; Ahkâf 46/26.
  • Bakara 2/14 Nisâ 4/140 En‘âm 6/6 En‘âm 6/10 Tevbe 9/65 Hûd 11/8 Ra‘d 13/32 Hicr 15/11 Nahl 16/34 Enbiyâ 21/41 Şu‘arâ 26/6 Rûm 30/10 Yâsîn 36/30 Zümer 39/48 Mü'min 40/83 Zuhruf 43/7 Câsiye 45/33 Ahkâf 46/26
• 15 - Âl-i İmrân 3/64; En‘âm 6/74; A‘râf 7/60; Meryem 19/38; Enbiyâ’ 21/54; Şu‘arâ’ 26/97; Kasas 28/85; Lokmân 31/11; Ahzâb 33/36; Sebe’ 34/24; Yâsîn 36/24, 47; Zümer 39/22; Zuhruf 43/40; Ahkâf 46/32; Cum‘a 62/2; Mülk 67/29. 16 - Yûsuf 12/8, 30.
  • Âl-i İmrân 3/64 En‘âm 6/74 A‘râf 7/60 Meryem 19/38 Enbiyâ 21/54 Şu‘arâ 26/97 Kasas 28/85 Lokmân 31/11 Ahzâb 33/36 Sebe' 34/24 Yâsîn 36/24 Yâsîn 36/47 Zümer 39/22 Zuhruf 43/40 Ahkâf 46/32 Cum‘a 62/2 Mülk 67/29 Yûsuf 12/8 Yûsuf 12/30
• 17 - Semerkandî, age., I, 524. 18 - Taberî, age., VIII, 214; Zemahşerî, age., II, 111.
• 19 - Zemahşerî, age., II, 111.
• 20 - Âl-i İmrân 3/132. 21 - En‘âm 6/155. 22 - A‘râf 7/63. 23 - A‘râf 7/204. 24 - Nûr 24/56. 25 - Neml 27/46. 26 - Yâsîn 36/45.
  • Âl-i İmrân 3/132 En‘âm 6/155 A‘râf 7/63 A‘râf 7/204 Nûr 24/56 Neml 27/46 Yâsîn 36/45
• 27 - Hucürât 49/10.
  • Hucurât 49/10
• 28 - Enbiyâ’ 21/77. 29 - Enbiyâ’ 21/76; Sâffât 37/76. 30 - Yûnus 10/73; ‘Ankebût 29/15; Şu‘arâ’ 26/119. 31 - Kamer 54/13-15. 32 - Yûnus 10/73. 33 - Sâffât 37/77-79.
  • Enbiyâ 21/77 Enbiyâ 21/76 Sâffât 37/76 Yûnus 10/73 ‘Ankebût 29/15 Şu‘arâ 26/119 Kamer 54/15 Yûnus 10/73 Sâffât 37/79
• 34 - Yûnus 10/73; Enbiyâ’ 21/77; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/120; ‘Ankebût 29/14; Sâffât 37/82; Kamer 54/11-12; Nûh 71/25.
  • Yûnus 10/73 Enbiyâ 21/77 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/120 ‘Ankebût 29/14 Sâffât 37/82 Kamer 54/12 Nûh 71/25
• 35 - Zemahşerî, age., II, 112.
• 36 - Semerkandî, age., I, 526; Taberî, age., VIII, 215; Zemahşerî, age., II, 112. 37 - Bakara 2/13.
  • Bakara 2/13
• 38 - Bakara 2/46, 230, 249; Tevbe 9/118; Yûsuf 12/110; Kehf 18/53; Nûr 24/12; Sâd 38/24; Hâkka 69/20; Kıyâmet 75/25, 28; Mutaffifûn 83/4. 39 - Bakara 2/78; Âl-i ‘Imrân 3/154; Nisâ’ 4/157; En‘âm 6/116, 148; A‘râf 7/66, 171; Yûnus 10/22, 24, 36, 60, 66; Hûd 11/27; Yûsuf 12/42; İsrâ’ 17/52, 101, 102; Kehf 18/35, 36; Enbiyâ’ 21/87; Hacc 22/15; Şu‘arâ’ 26/186; Kasas 28/38, 39; Ahzâb 33/10; Sebe’ 34/20; Sâffât 37/87; Sâd 38/27; Mü’min 40/37; Fussılet 41/22, 23, 48, 50; Câsiye 45/24, 32; Feth 48/6, 12; Hucürât 49/12; Necm 53/23, 28; Haşr 59/2; Cinn 72/5, 7, 12; İnşikâk 84/14.
  • Bakara 2/46 Bakara 2/230 Bakara 2/249 Tevbe 9/118 Yûsuf 12/110 Kehf 18/53 Nûr 24/12 Sâd 38/24 Hâkka 69/20 Kıyâmet 75/25 Kıyâmet 75/28 Mutaffifîn 83/4 Bakara 2/78 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/157 En‘âm 6/116 En‘âm 6/148 A‘râf 7/66 A‘râf 7/171 Yûnus 10/22 Yûnus 10/24 Yûnus 10/36 Yûnus 10/60 Yûnus 10/66 Hûd 11/27 Yûsuf 12/42 İsrâ 17/52 İsrâ 17/101 İsrâ 17/102 Kehf 18/35 Kehf 18/36 Enbiyâ 21/87 Hacc 22/15 Şu‘arâ 26/186 Kasas 28/38 Kasas 28/39 Ahzâb 33/10 Sebe' 34/20 Sâffât 37/87 Sâd 38/27 Mü'min 40/37 Fussilet 41/22 Fussilet 41/23 Fussilet 41/48 Fussilet 41/50 Câsiye 45/24 Câsiye 45/32 Fetih 48/6 Fetih 48/12 Hucurât 49/12 Necm 53/23 Necm 53/28 Haşr 59/2 Cinn 72/5 Cinn 72/7 Cinn 72/12 İnşikâk 84/14
• 40 - Semerkandî, age., I, 526.
• 41 - Semerkandî, age., I, 526; Zemahşerî, age., II, 112; Râzî, age., XIV, 157.
• 42 - Râzî, age., XIV, 158.
• 43 - A‘râf 7/70; İsrâ’ 17/46; Zümer 39/45; Mü’min 40/12, 84; Mümtehıne 60/4.
  • A‘râf 7/70 İsrâ 17/46 Zümer 39/45 Mü'min 40/12 Mü'min 40/84 Mümtehine 60/4
• 44 - Bakara 2/170; Mâide 5/104; Enbiyâ’ 21/53; Şu‘arâ’ 26/74; Zuhruf 43/22-23.
  • Bakara 2/170 Mâide 5/104 Enbiyâ 21/53 Şu‘arâ 26/74 Zuhruf 43/23
• 45 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 46 - Semerkandî, age., I, 527; Taberî, age., VIII, 222-223; Zemahşerî, age., 113.
• 47 - En‘âm 6/81. 48 - Yûsuf 12/40. 49 - Necm 53/23.
  • En‘âm 6/81 Yûsuf 12/40 Necm 53/23
• 50 - En‘âm 6/158; A‘râf 7/71; Yûnus 10/20, 102; Hûd 11/122.
  • En‘âm 6/158 A‘râf 7/71 Yûnus 10/20 Yûnus 10/102 Hûd 11/122
• 51 - Fussılet 41/16; Ahkâf 46/25. 52 - Kamer 54/19-20. 53 - A‘râf 7/72; Zâriyât 51/41. 54 - Mü’minûn 23/41. 55 - Fecr 89/13. 56 - Şu‘arâ’ 26/139. 57 - Hûd 11/60.
  • Fussilet 41/16 Ahkâf 46/25 Kamer 54/20 A‘râf 7/72 Zâriyât 51/41 Mü'minûn 23/41 Fecr 89/13 Şu‘arâ 26/139 Hûd 11/60