Cum‘a Suresi

Medine’de hicrî 3. yılının sonu ile 4. yılın başında Saff sûresinin hemen peşinden indirilmiş olması muhtemel olan, 11 âyetten oluşan, adını 9. âyette yer alan ve “Cuma” anlamındaki الْجُمُعَة el-cum‘ah kelimesinden alan Cum‘a sûresi, inişe göre 100, resmî sıralamada ise 62. sûredir.

Cum‘a sûresi, resmi sıralaması bakımından öncesinde yer alan Saff sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrenin de “her bir mahlûkun Allah’ı tesbih ettiği” cümlesiyle başlaması (Saff 1; Cum‘a 1), “İsrailoğullarından veya Yahudilerden söz edilmesi” (Saff 5; Cum‘a 5-7), “biri maddi, diğeri manevi de olsa her iki surede de ticaretten söz edilmesi” (Saff 10; Cum‘a 11) her iki sûre arasındaki konu irtibatı olarak değerlendirilebilir.

Cum‘a sûresi, göklerde ve yerde ne varsa hepsinin Yüce Allah’ı tesbih ettiği, O’nun Mekkelilere kendi içerinden ve henüz kendilerine ulaşmamış olan başka insanlara bir peygamber gönderdiği, bunun Allah’ın dilediğine yönelik bir lütfu olduğu şu şekilde dile getirilmektedir: “O (Allah), ümmilere (Mekkelilere) kendilerine (Allah’ın) âyetlerini tilâvet etmekte (okuyup aktarmakta), onları (kötülüklerden) arındırmakta ve onlara Kitap ve hikmeti öğretmekte olan bir rasûl/elçi göndermiştir. (Halbuki) daha önce onlar apaçık bir sapıklık içinde idiler. (Peygamberi) henüz kendilerine katılmamış bulunan diğerlerine de (göndermiştir).”

5. âyetten itibaren, Tevrat ile yükümlü tutulmalarına rağmen yükümlülüklerinin gereğini yerine getirmeyenlerin durumu “Tevrat’la yükümlü tutulup da yükümlülüğünü yerine getirmeyenlerin durumu, ciltlerce kitap taşıyan merkebin durumu gibidir. Allah’ın âyetlerini yalanlamış olan kavmin durumu ne kötüdür!” ifadeleriyle merkeplere benzetilmekte, Yüce Allah’ın has kulları oldukları zanlarının yersiziliğine dikkat çekilmekte, bu yüzden asla ve asla ölümü istemeyecekleri bildirilmektedir.

9. âyetten itibaren, iman edenlere Cuma’nın farz kılındığı, bu yüzden alış-verişin terk edilip Allah’ın zikrine koşmak gerektiği, bunun mutlak manada hayırlı olduğu bildirilmekte, namaz bitirildikten sonra yeryüzüne dağılmaları yani işlerine güçlerine bakmaları, Yüce Allah’ın yarattığı rızıklardan aramaları ve Allah’ı çokça zikretmeleri emredilmekte, bazılarının ise bu emri tutmadıkları da özellikle hatırlatılmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 1-11. âyetlerinde mahlûkatın Allah’ı tesbih ettiğini, risaletin yükümlülük ve muhatap alanlarını, ilahi mesajlara karşı yükümlülüklerin gereğini yerine getirmeyenlerin durumunu, Yahudilerin ikiyüzlülüklerini, toplumsal bir ibadet olan Cuma namazını ve sonrasında nasıl davranılması gerektiğini beyan etmektedir.

a) Tesbih ve Risaletin Alanı

Yüce Allah, sûrenin 1-4. âyetlerinde göklerde ve yerde ne varsa hepsinin el-melik, el-kuddûs, el-‘azîz ve el-hakîm Allah’ı tesbih ettiklerini, Allah’ın ümmilere yani Mekkelilere ve henüz kendilerine katılmamış bulunan diğerlerine de âyetlerini tilâvet etmekte yani okuyup aktarmakta olan, insanları kötülüklerden arındırmakta ve onlara Kitap ve hikmeti öğretmekte olan bir peygamber gönderdiğini, hâlbuki daha önce onlar apaçık bir sapıklık içinde olduklarını bildirmektedir.

Ardından, işte bunun Yüce Allah’ın lütfu olduğu, risaleti dilediğine/layık olana verdiği, Allah’ın büyük lütuf sahibi olduğu şu şekilde ifade edilmektedir: “(Peygamberi) henüz kendilerine katılmamış bulunan diğerlerine de (göndermiştir). O, el-‘azîz’dir (çok güçlüdür); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir). İşte bu, Allah’ın lütfudur ki onu dilediğine/layık gördüğüne verir. (Çünkü) Allah büyük lütuf sahibidir.”

ı. Kâinattaki Evrensel Tesbih

يُسَبِّحُ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَز۪يزِ الْحَك۪يمِ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi el-melik (mülkün sahibi), el-kuddûs (kutsallığın kaynağı), el-‘azîz (çok güçlü), el-hakîm (hükmünde hikmet sahibi) olan Allah’ı tesbih eder.”

Âyetteki يُسَبِّحُ yüsebbihu fiili “tesbih etmektedir”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için, Allah’ı”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerdeki her şey”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerdekiler, yeryüzündekiler”; الْمَلِكِ el-melikü sıfatı “hükümran olan”; الْقُدُّوسِ el-kuddûsü sıfatı “eksikliklerden münezzeh olan”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı “mutlak galip, üstün olan”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı ise “hükmünde hikmet sahibi olan” demektir.

Burada göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin Yüce Allah’ı tesbih ettiği ve Allah’ın dört sıfatı gündeme getirilmektedir.

1. يُسَبِّحُ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ı tesbih eder.” Bu sûre يُسَبِّحُ yüsebbihu şeklinde tesbihle başlayan sûrelerin ilkidir. Diğeri ise Teğâbun sûresidir. Bu arada sebbeha ile başlayan Hadîd, Haşr ve Saff sûrelerinde de aynı mesaj söz konusu edilmektedir.

Fiillerin geçmiş ve gelecek zaman kalıbında getirilmeleri, birinde sistemin başlangıcını, diğerinde ise sistemin devamını ortaya koymaktadır. “Tesbîh” konusunda bir önceki sûrenin yani Saff sûresinin ilk âyetinde ve Bakara 2/30’da gerekli açıklamaları yaptığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamayacağız.

Yüce Allah sûrenin bu ilk âyetinde göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin kendisini tesbih ettiğini beyan etmektedir. Burada kullanılan مَا mâ edatı canlı-cansız, şuurlu-şuursuz mahlûk olan her şeyi içermektedir. Durum böyle olunca, yaratılmış her bir şeyin tesbihe kodlandığını söyleyebiliriz.

Bu çerçevede hatırlanması gereken en önemli âyet İsrâ’ 17/44’tür: “Yedi gök, yer ve bunlarda bulunan herkes O’nu (Allah’ı) tesbih eder. Hiçbir şey yoktur ki O’nu övgü ile tesbih ediyor olmasın. Ne var ki siz, onların tesbihini anlayamıyorsunuz. O, halîmdir (azapta aceleci değildir); ğafûrdur (çok bağışlayıcıdır).” Her iki âyette de verilmek istenen mesaj birbirini destekler ve tamamlar mahiyettedir.

2. الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَز۪يزِ الْحَك۪يمِ “el-Melik (mülkün sahibi), el-kuddûs (kutsallığın kaynağı), el-‘azîz (çok güçlü), el-hakîm (hükmünde hikmet sahibi) olan (Allah’ı tesbih eder).” Yüce Allah sûrenin ilk âyetinde kendisine ait dört sıfatı hatırlatmakta, bir anlamda bütün mahlûkatın neden O’nu tesbih ettiğini gerekçelendirmektedir.

a) الْمَلِكِ el-melik sıfatı Haşr 59/23’te de zikredilmekte ve “mülkün sahibi”, “melik,” “padişah”, “hükümran”, “mutlak otorite sahib” gibi anlamlara gelmekte, Yüce Allah’ın bir sıfatı olarak çeşitli âyetlerde zikredilmekte,(1) Allah’ın mutlak hükümranlığını, mahlükat üzerindeki hâkimiyetini, hükümdarlığını, otoritesini, egemenliğini, mevcudatın gerçek sahibi ve hükmü geçerli yegâne kudret olduğunu ortaya koymaktadır.

“Mülk (hükümranlık) sadece O’nun elindedir”(2) âyetinde de beyan edildiği üzere, Yüce Allah hem her şeyin gerçek sahibidir; hem de her şey varlığını O’nun sistemi ve kaderi sayesinde devam ettirmektedir.

b) الْقُدُّوسِ el-kuddûs sıfatı bir kez de Haşr 59/23'te zikredilmekte ve Yüce Allah’ın kutsallığın kaynağı olduğunu, her sıfatında mükemmelliğini, her türlü eksiklikten münezzehliğini ifade eder. Bu sıfat Yüce Allah’ın bütün kutsalların kararını verici olduğunu, O’na rağmen başka kutsalların oluşturulamayacağını da zımnen ortaya koymuş olmaktadır.

c) الْعَز۪يزِ el-‘azîz/‘azîz sıfatı “güçlü, üstün, mağlup olmayı engelleyen güç” anlamlarına gelmekte ve pek çok âyette(3) “Yüce Allah’ın sıfatı” olarak kullanılmaktadır. Bu sıfat Yüce Allah’ın bütün güçlerin üstünde bir güce sahip olduğunu, izzetin de mutlak üstünlük ve yüceliğin de O’na aidiyetini ortaya koymaktadır.

d) الْحَك۪يم el-hakîm sıfatı ise bazı âyetlerde Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmış olsa da genellikle Yüce Allah’a nispet edilmektedir. Bu çerçevede الْحَك۪يم el-hakîm, Yüce Allah’ın hikmet sahibi, hikmetin kaynağı ve hikmetsiz işlerden münezzeh olması manasına gelmektedir. Kur’ân’da 92 kez geçen hakîm kelimesi “hüküm koyan, hükmünde hikmet sahibi olan” anlamında Yüce Allah’ın, bazı âyetlerde Kur’ân’ın,(4) bir âyette(5) ise emr kelimesinin sıfatıdır.

Yüce Allah bütün mahlukatın yegâne sahibi, bütün kutsallıkların kaynağı, her türlü gücün üstünde bir güce sahip oluşu, verdiği hükümlerinde, uyguladıklarında derin hikmetler sahibi ve hükmünde mutlak anlamda isabet sahibi olduğu için tesbihe layık olan sadece O’dur; böyle bir hüküm vermiş olmasıyla da verdiği hükümlerinde hikmet sahibi olan da sadece Yüce Allah’tır. Başka varlıklar tesbihe layık olmadıkları gibi verdikleri hükümlerinde hikmetli karar vermiş olmalarından söz edilemez.

ıı. Hz. Peygamber’in Görevlendirilmesi, Etkinliği

هُوَ الَّذ۪ي بَعَثَ فِي الْاُمِّيّ۪نَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اٰيَاتِه۪ وَيُزَكّ۪يهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَۗ وَاِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍۙ “O (Allah), ümmilere (Mekkelilere) kendilerine (Allah’ın) ayetlerini tilâvet etmekte (okuyup aktarmakta), onları (kötülüklerden) arındırmakta ve onlara Kitap ve hikmeti (doğru hükümleri) öğretmekte olan bir Elçi göndermiştir. Daha önce onlar apaçık bir sapkınlık içindeydi.”

Âyetteki هُوَ hüve zamiri “O(Allah)”; الَّذ۪ي بَعَثَ allezî be‘ase ifadesi “göndermiş olan(dır), gönderen(dir)”; فِي الْاُمِّيّ۪نَ fi’l-ümmiyyîne ifadesi “ümmiler içinde, ümmilere”; رَسُولًا rasûlen kelimesi “bir elçi, rasül”;مِنْهُمْ minhum ifadesi “kendilerinden, içlerinden”; يَتْلُوا yetlû fiili “tilavet etmekte (okuyup aktarmakta olan)”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; اٰيَاتِه۪ âyâtihî ifadesi “O’nun âyetlerini”; وَيُزَكّ۪يهِمْ ve yüzekkîhim ifadesi “ve onları arındırmakta (olan)”; وَيُعَلِّمُهُمُ ve yu‘allimuhum ifadesi “ve onlara öğretmekte (olan)”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitabı”; وَالْحِكْمَةَ ve’l-hıkmete ifadesi “ve hikmeti”; وَاِنْ كَانُوا ve in kânû ifadesi “onlar (şöyle) idiler”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önceleri”; لَف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ le fî dalâlin mübînin tamlaması ise “elbette apaçık bir sapkınlıkta (idiler)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Mekkelilere içlerinden bir peygamber gönderdiği ve o peygamberin çeşitli özellikleri ile Mekkelilerin daha önceki durumu gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin benzeri Âl-i İmrân 3/164’te yer aldığı ve gerekli açıklamaları orada detaylı bir şekilde yaptığımız için burada kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

1. هُوَ الَّذ۪ي بَعَثَ فِي الْاُمِّيّ۪نَ رَسُولًا مِنْهُمْ “O (Allah), ümmilere (Mekkelilere) kendilerinde bir rasûl/elçi göndermiştir.” Yüce Allah mahlukatın her birinin kendisini tesbih ettiğini beyan ettikten sonra, insanlığa yönelik en büyük nimetlerinden birisi olan “rasûl yani elçi göndermesini” hatırlatmaktadır. Sözün en başında ifade edelim ki Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirilmesi Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in birlikte yaptığı duanın kabul edilmesidir ki konu Bakara 2/129’da zikredilmektedir.

a) Bu âyette de yer alan ب ع ث b-‘a-s kökünden kelimeler Kur’ân’da 66 yerde geçmekte ve “görevlendirmek”,(6) “diriltmek”,(7) “uyandırmak”,(8) “musallat etmek”,(9) “yükseltmek”,(10) “ileri atılmak”(11) ve “harekete geçmek”(12) gibi anlamlara gelmektedir. İşte bu anlam çeşitliliği(13) içerisinde yer alan بَعَثَ be‘ase fiili yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “göndermek, görevlendirmek” manasında Yüce Allah’ın peygamberler görevlendirme sisteminde Hz. Peygamber’i ümmilere yani Mekkelilere peygamber olarak görevlendirmesi manasını içermektedir.

b) Burada geçen الْاُمِّيّ۪ن el-ümmiyyîne kelimesi kök anlamı itibariyle “anasından doğduğu gibi” demektir. “Ümmiler” ifadesi Bakara 2/78’de de geçmekte ve ümmilerin kimler olduğunu ve niteliklerinin ne olduğunu ortaya koymakta, kavramın içi “el-kitâb’ı bilmeyenler, kuruntulara ve zanna uyanlar” şeklinde doldurulmaktadır. Bu arada Âl-i İmrân 3/20 ve 75’teki kullanım gereği, bunların “kitap verilmeyenler” manasına geldiği anlaşılmakta, yorumunu yapmakta olduğumuz Cum‘a 62/2’de ise “Mekkeli”, “şehirlerin anasından olan”, “ana şehirli” gibi anlamlar içermektedir.

Söz konusu kelimenin geçtiği Bakara 2/78, Âl-i İmrân 3/20, 75 ve Cum‘a 62/2’de ümmilerin kimler olduğu ve niteliklerinin ne olduğu açıklanmakta, kavramın içi doldurulmaktadır. Bu nedenle, kelimenin anlam alanı içerisinde üç temel özelliğin bulunduğu özellikle bilinmeli, kelimede bulunmayan manalar onda varmış gibi sunumlar yapılmamalıdır.

Çünkü bu kelimeye “okuma-yazma bilmeyen” manası verilerek Hz. Peygamber’in ümmiliğini onun hiçbir şekilde okuma ve yazma bilmemesi şeklinde yorumlamak doğru bir yaklaşım olmasa gerektir. Onun ümmiliğini peygamberlik dönemi öncesi “kitap ehlinden olmaması”, “el-Kitâb’ı yani Tevrat’ı bilmemesi”, “Mekkeli oluşu”, “anasından doğduğu gibi tertemiz kalması”, “kendisini ümmetine adaması” şeklinde anlamak gerekmektedir.

“Ümmilik” konusunu A‘râf 7/157 ve Kalem 68/1’de etraflı bir şekilde ele almakta olduğumuz için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

c) Burada kast edilen رَسُول rasûl Hz. Peygamber’dir. Yüce Allah insanlara kendi içlerinden yani bir beşer olarak Hz. Muhammed’i peygamber olarak görevlendirdiğini bildirmektedir. İnsanlara kendilerinden bir peygamberin gönderilmesi onlara yönelik en önemli nimetlerden birisidir. Zaten Bakara 2/129, 151, Âl-i İmrân 3/164, Tevbe 9/128 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Cum‘a 62/2’de de yer aldığı üzere, Yüce Allah’ın müminlere kendi içlerinden bir peygamber göndermesinin onlara yönelik çok büyük bir lütfu olduğu beyan edilmektedir.

d) Âyette geçen مِنْهُمْ minhum “kendilerinden” ifadesi insanlara kendi içlerinden insan bir peygamber gönderilmesinin hem insanoğlunun değerine bir atıf olduğu, hem de kendisine tâbi olunup örnek alınması gereken bir üsve-i hasene olacağı için çok büyük bir kolaylıktır. İlahi mesajların hayata nasıl geçirileceği noktasında bir peygamber örnekliğine şiddetle ihtiyaç vardır.

Bu nedenle, Yüce Allah insanoğlunun peygamberini yine insanlardan seçerek başka düşüncelerin hiçbir şekilde doğru olamayacağına dikkat çekmek istemiştir. Hz. Peygamber tıpkı diğer insanlar gibi bir beşerdir(14) ve bu husus onun dilinden de defalarca dile getirilmiştir.(15) İnsanlara insan bir peygamberin gönderilmesi de Yüce Allah’ın insanoğluna çok büyük bir ihsanıdır.

2.يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اٰيَاتِه۪ وَيُزَكّ۪يهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَۗ “O (elçi) kendilerine (Allah’ın) âyetlerini tilâvet etmekte (okuyup aktarmakta), onları (kötülüklerden) arındırmakta, kendilerine Kitap ve hikmeti öğretmektedir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in en temeldeki görevleri bağlamında üç noktaya dikkat çekmektedir: Benzer içerikte olmak üzere Hz. Peygamber’in bu özellikleri Bakara 2/129, 151 ve Âl-i imrân 3/164 gibi çeşitli âyetlerde de sayılmaktadır. Bu üç özellik hakkında kısaca şunları belirtelim:

a) يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اٰيَاتِه۪ “(Allah’ın) âyetlerini tilâvet etmekte (okuyup aktarmakta)dır.” Buna göre “ilk” özellik, muhataplarına yani ümmetine Yüce Allah’ın âyetlerini tilâvet etmesi yani okuyup aktarmasıdır. Burada geçen يَتْلُوا yetlû fiili, esasında bilinen manada sadece “okumak”, yani “seslendirmek” değil, bununla beraber “aktarmak”, “hayata taşımak”, “takip etmek”, “izini sürmek” gibi anlamlar da içermektedir. Hz. Peygamber’in Yüce Allah’ın âyetlerini insanlara tilâvet etmesi onları şirk ve küfür gibi çeşitli inanç ve uygulama bozukluklarından arındırması sonucunu getirmek içindir.(16)

b) وَيُزَكّ۪يهِمْ “Onları (kötülüklerden) arındırmaktadır.” Hz. Peygamber’in bu âyette beyan edilen “ikinci” sıfatı “ümmetini arındırmak” şeklinde belirlenmiştir. Konuyla ilgili âyetlerde de geçtiği üzere, ümmetin tezkiyesi onların şirk, küfür ve nifak gibi olumsuzluklardan arındırılması, temizlenmesi, sonrasında ise hak ve hakikat yolunda geliştirilmesi manasında yorumlanmalıdır.(17)

Râzî’nin Ebû Müslim el-Isfehânî’den naklen aktardığı üzere, hem bu âyette hem de daha önce yorumladığımız Bakara 2/129. âyette geçen يُزَكّ۪ي yüzekkî fiili “arındırmak” manasına geldiği gibi, ayrıca “çoğaltmak, arttırmak” manasına da gelebilir. Buna göre sanki âyette maksat “o sizi çoğaltıyor” şeklini alır.

Esasında A‘râf 7/86’da Hz. Şu‘ayb’ın sözlerinde olduğu gibi “siz az idiniz, O sizi çoğalttı” ifadesi bu noktada hatırlanabilir. Hz. Peygamber’in onları çoğaltması onları hak üzerinde birleştirmesidir. Böylece onların birbiriyle olan yakınlıkları, alakaları artar ve bu sayede çoğalmış olurlar.(18)

c) وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ “Onlara kitap ve hikmeti öğretmektedir.” Pek çok peygamberin anıldığı En‘âm 6/83-89’da her bir peygambere “kitap ve hikmet verildiği” bildirilmektedir. Meselâ bu sıfat Âl-i İmrân 3/48’de Hz. İsa için de kullanılmaktadır.

Bir peygamberin ümmetine الْكِتَاب el-kitâb’ı ve الْحِكْمَة el-hıkmeh denilen şeyi öğretmesi, öncelikle ilahi mesajların mana ve mesajlarını muhataplarına iletmeleri, ayrıca o mesajların hayata nasıl taşınması gerektiğini uygulamalı olarak göstermeleridir. Bu açıdan bakıldığında “kitap” ve “hikmet”in ayrı ayrı şeyler olduğu sanılsa da esasında böyle bir ayrılık söz konusu değildir.

Hz. Peygamber’in insanlara Yüce Allah’ın âyetlerini tilâvet etmesi yani okuyup aktarması, onları şirk ve küfür gibi çeşitli inanç ve uygulama bozukluklarından arındırması,(19) ayrıca onlara kitâbı ve onun uygulanması biçimi olan hikmeti öğretmesidir. Kur’ân’ı tilâvet etmek onu ta‘lîm etmekten farklı olduğu için, burada herhangi bir tekrar söz konusu değildir.

Tilâvet bir anlamda aktarmaktır; ta‘lîm etmek ise “kitab”ın içeriğini özellikle öğretmek ve “hikmet” kelimesi gereği onun içeriğinin nasıl uygulanacağını da kendilerine bildirmesi demektir. Zira hikmet, el-hakîm olan Kur’ân’ın içerdiği hükümleri ayrıntılı bir şekilde bilmek ve onları uygulamaktır.

3. وَاِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “(Halbuki) daha önce onlar apaçık bir sapkınlık içinde idiler.” Yüce Allah bir kez de Âl-i İmrân 3/164’te geçen bu cümlede insanlığın, özellikle de vahyin ilk muhatapları olan ümmilerin yani Mekkelilerin apaçık bir sapkınlık içerisinde bulunduğunu, bu yüzden önce kendilerine, sonra da bütün insanlığa Hz. Peygamber’i elçi olarak görevlendirdiğini ifade etmektedir. Burada yer alan ضَلَالٍ مُب۪ينٍ dalâl-i mübîn tamlaması(20) “apaçık sapkınlık” manasına gelmekte ve iki kullanım(21) hariç, diğerlerinde inançtan yoksun olanların durumunu ifade etmektedir.

ııı. Risaletin Evrenselliği

وَاٰخَر۪ينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ ذٰلِكَ فَضْلُ اللّٰهِ يُؤْت۪يهِ مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يمِ “Henüz kendilerine katılmamış bulunan diğerlerine de (sonraki nesillere de bu elçiyi göndermiştir). O el-‘azîz’dir (çok güçlüdür); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir). İşte bu, Allah’ın dilediğine (layık olana) verdiği lütfudur. Allah büyük lütuf sahibidir.”

Buradaki وَاٰخَر۪ينَ ve âharîne kelimesi “diğerlerine de”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; لَمَّا يَلْحَقُوا lemmâ lelhakû ifadesi “henüz ulaşmamış”; بِهِمْ bihim ifadesi “kendilerine”; وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; الْعَز۪يزُ el-‘azîzü kelimesi “güçlü(dür), üstün(dür)”; الْحَك۪يمُ el-hakîmu kelimesi “hükmünde hikmet sahibi(dir)”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; فَضْلُ اللّٰهِ fadlüllâhi tamlaması “Allah’ın bir lütfudur”; يُؤْت۪يهِ yü’tîhi ifadesi “onu verir”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dilediğine, layık olana”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يمِ zü’l-fadli’l-‘azîmi tamlaması ise “büyük lütuf sahibi(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in risalet alanının bütün insanlık olduğu ve Yüce Allah’ın bu şerefi dilediğine/layık olana verdiği gündeme getirilmektedir.

1.وَاٰخَر۪ينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Henüz kendilerine katılmamış bulunan diğerlerine de (sonraki nesillere de bu elçiyi göndermiştir). O el-‘azîz’dir (çok güçlüdür); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah Hz. Peygmaber’i henüz onun dönemine yetişememiş olan sonraki nesillere de gönderdiğini, dolayısıyla rislaetin yöresel değil, evrensel bir görevlendirme olduğunu, yüceliğinin ve hikmetinin bunu gerektirdiğini ifade etmektedir.

a) وَاٰخَر۪ينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ “(Peygamberi) henüz kendilerine katılmamış bulunan diğerlerine de (göndermiştir).” Âyette geçen اٰخَر۪ينَ âharîne kelimesi “diğerleri”, “başkaları” gibi manalar içermekte, لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ lemmâ yelhakû bihim ifadesi ise “henüz kendilerine ulaşmamış” anlamını vermekte, dolayısıyla Hz. Peygamber’in risalet alanının bütün insanlık olduğunu ortaya koymuş olmaktadır.

Her peygamberin olduğu gibi(22) Hz. Muhammed’in risalet alanı da önce yakın akrabasını,(23) ardından kavmini,(24) mensubu bulunduğu Mekke’yi ve çevresini,(25) ilâhi bilgilerden haberdar olmayan ümmîleri ve daha sonra gelenleri,(26) nihayet ulaşabildiği herkesi(27) ve sonuçta bütün insanları(28) uyarması şeklinde belirlenmektedir. Ayrıca onun Yüce Allah’ın âlemlere rahmetinin tecellisi olarak gönderilmiş olması da peygamberliğinin evrenselliğinin en önemli göstergelerindendir.(29)

Şu‘arâ’ 26/214’teki ‘aşîrateke’l-akrabîne ifadesi gereği “yakın akraba”ya, Yâsîn 36/6’daki kavm kelimesine bakarak “kendi kavmi”ne, Cum‘a 62/2’deki fi’l-ümmiyyîne ifadesine bakarak sadece “Mekkeliler”e gönderildiği şeklinde Hz. Peygamber’in risâletinin ırkî, millî, yöresel ve coğrafî bir durum arz ettiği sanılmamalıdır. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de, ayrıca Nisâ’ 4/79, En‘âm 6/19, A‘râf 7/157-158, İbrâhîm 14/1, Enbiyâ’ 21/107 ve Sebe’ 34/28’deki bilgiler risaletin nihai etki ve sorumluluk alanının “bütün insanlık” olduğunu ortaya koymaktadır.

b) وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “O, el-‘azîz’dir (çok güçlüdür); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Daha önce sûrenin ilk âyetinde de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah الْعَز۪يز el-‘azîz’dir yani üstün ve alt edilemez gücün sahibidir; الْحَك۪يم el-hakîm’dir yani her bir hükmünde hikmet sahibidir; gelişigüzel herhangi bir fiilin sahibi değildir. Dolayısıyla diğer bütün işlerde olduğu gibi peygamber görevlendirmesinde de güç O’nun elindedir ve dilediğini peygamber olarak sadece ve sadece kendisi belirlemektedir.

2. ذٰلِكَ فَضْلُ اللّٰهِ يُؤْت۪يهِ مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يمِ “İşte bu, Allah’ın dilediğine (layık olana) verdiği lütfudur. Allah büyük lütuf sahibidir.” Bu âyeti iki başlıkta ele alacağız.

a) ذٰلِكَ فَضْلُ اللّٰهِ يُؤْت۪يهِ مَنْ يَشَآءُ İşte bu, Allah’ın lütfudur ki onu dilediğine/layık olana verir.” Bu ifade Mâide 5/54 ve Hadîd 57/21’de de geçmektedir. Konunun ele alındığı âyetlerden birisi olan Âl-i İmrân 3/73’te şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Lütuf ve ihsan Allah’ın elindedir. Onu dilediğine/layık olana verir.”

Hz. Peygamber’in risâleti hakkındaki olumsuz düşünceler ileri sürenlerin yaklaşımları reddedilmekte ve Yüce Allah’ın dilediğine, layık gördüğüne, layık olana الْفَضْل el-fadl dediği “ihsan ve ikram”ını yani bağlam gereği “risâlet görevi”ni vereceği beyan edilerek, ihsan ve ikramın bütünüyle O’nun kudretinde olduğuna özellikle dikkat çekilmektedir. Cümlenin sonunda yer alan يُؤْت۪يهِ مَنْ يَشَآءُ yü’tîhi men yeşâu ifadesi “dilediğine verir” yani “layık gördüğüne ihsan eder” anlamı içermektedir.

Benzer bir konunun işlendiği Bakara 2/105’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey müminler!) Ehl-i Kitaptan kâfirler ve müşrikler Rabbinizden size herhangi bir hayır indirilmesini istemezler. Hâlbuki Allah rahmetini dilediğine (layık gördüğüne) tahsis eder. Allah büyük lütuf sahibidir.” Yüce Allah müşriklerin peygamberlikle ilgili beklentisini pek çok âyette ele almakta, genel anlamda peygamber olarak “melek” beklediklerini çeşitli âyetlerde dile getirmektedir.(30)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen الْفَضْل el-fadl kelimesi ile Bakara 2/105 ve Zuhruf 43/32’de geçen رَحْمَة rahmeh kelimesi konu Hz. Peygamber’in risaletiyle ilgili olduğu için “peygamberlik” ve “vahiy” olarak yorumlanmalıdır. Bu nedenle, Yüce Allah vahyi ve risaleti kimlere tahsis edeceğini gayet iyi bildiğini, bir anlamda dilediğine yani layık gördüğüne bu büyük lütfu ihsan edeceğini bildirmektedir.

Bakara 2/90’da şu bilgilere yer verilmektedir: “Allah’ın kullarından dilediğine (peygamberlik) ihsan etmesini kıskandıkları için Allah’ın indirdiğini (Kur’an’ı) inkâr ederek kendilerini alçak bir şeye satmaları (kendilerini harcamaları) ne kötü bir şeydir!” Yüce Allah Medine’deki kitap ehlinin ellerinde bulunan ilahi mesajda Hz. Peygamber’in risaletini ve Kur’ân’ın gönderileceğini bilmelerine rağmen bunu inkâr etmeleri, bu gerçeğin üzerini örtmeleri nedeniyle kendilerine lanet edeceğini bildirdikten sonra onların bu tavrının ne kadar kötü bir alış veriş olduğunu dile getirmektedir.

En‘âm 6/124’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlara bir âyet/delil geldiğinde, ‘Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilmedikçe kesinlikle inanmayız’ dediler. Allah, peygamberliğini kime vereceğini çok iyi bilendir. Suç işleyenlere, (dünyada) yapmış oldukları hilelere karşılık Allah katında aşağılanma ve çetin bir azap isabet edecektir.”

Yüce Allah Mekkeli müşrikler başta olmak üzere risalet kurumunu ve gönderilen peygamberleri beğenmeyenlerin görüşlerini reddetmekte ve kime peygamberlik vereceğini kendisinin gayet iyi bildiğini beyan etmektedir. En‘âm 6/124’te geçen اَعْلَم a‘lemu ism-i tafdîli Yüce Allah için kullanılınca “daha iyi bilen” manasından ziyade “gayet iyi, çok çok iyi bilen” manasında yorumlanmalıdır.

Zuhruf 43/32’de “Rabbinin rahmetini onlar mı paylaştırıyorlar?” buyrulmaktadır. Buradaki hemze edatı inkârî bir konumdadır. Bu nedenle cümlenin mesajı “Onlar Rabbinin rahmetini taksim edemezler” şeklindedir.(31) Yüce Allah Mekkeli müşriklerin iki şehirden kendilerince hatırlı gördükleri iki insandan birisine peygamberlik verilmesi gerektiği beklentilerini aktardıktan sonra, bu cümlede kendilerine cevap vermekte, bu bağlamda Allah’ın rahmetini onların taksim edemeyeceğini ifade etmektedir.

Risalet kurumu Yüce Allah’ın seçimine bağlı bir kurumdur ve Yüce Allah dilediğini, layık gördüğünü, layık olanı peygamber olarak görevlendirmiştir. Hadîd 57/29’da da şöyle buyrulmaktadır: “Böylece kitap ehli, Allah’ın lütfundan hiçbir şey elde edemeyeceklerini, lütfun bütünüyle Allah’ın elinde olduğunu, onu dilediğine bahşedeceğini bilmezlik etmesinler. Allah, büyük lütuf sahibidir.”

b) وَاللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يمِ “(Çünkü) Allah büyük lütuf sahibidir.” Bu cümlenin benzerleri çeşitli âyetlerde(32) geçmektedir. Bakara 2/90’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah bir lütuf olarak sunduğu risalet görevini dilediğine yani layık gördüğüne vereceğini beyan etmekte, gerekçesini de kendi zatının büyük lutfun sahibi olmasına bağlamaktadır.

Büyük lütfun sahibi Yüce Allah olduğuna ve peygamberlik de büyük bir lütuf oluşturduğuna göre, her konuda olduğu gibi bu konuda da tasarruf yetkisi sadece ve sadece Yüce Allah’ındır. İsrâ’ 17/87’de de belirtildiği gibi Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e risalet vermesi hiç şüphesiz ona olan çok büyük bir ihsanı ve ikramıdır.

b) Yahudilerin Olumsuz Tavırları

Yüce Allah, sûrenin 5-8. âyetlerinde Tevrat’la yükümlü tutulup da yükümlülüğünü yerine getirmeyenlerin durumunun ciltlerce kitap taşıyan merkebin durumu gibi olduğunu, Allah’ın âyetlerini yalanlayan kavmin durumunun çok kötü olacağını, Allah’ın zalimler toplumunu hidayete erdirmediğini bildirmektedir.

Ardından, kendilerine “Ey Yahudi olanlar! Bütün insanlar değil de, yalnız kendinizin Allah’ın dostları (sevdikleri) olduğunuzu iddia ediyorsanız, bunda da samimi iseniz, haydi ölümü temenni edin (bakalım)!” hitabını ulaştırması Hz. Peygamber’e emredilmektedir.

Daha sonra, ancak onların kendi elleriyle önceden yaptıkları işler (günah ve isyanları) sebebiyle ölümü istemeyecekleri haber verilmekte ve şu evrensel bilgiye yer verilmektedir: “De ki: Sizin kendisinden kaçtığınız ölüm, muhakkak sizi yakalayacaktır. Sonra da görüleni ve görülmeyeni bilen Allah’a döndürüleceksiniz de O size bütün yaptıklarınızı haber verecektir.”

ı. Tevrât’ı Hayata Taşımayan Yahudilerin Durumu

مَثَلُ الَّذ۪ينَ حُمِّلُوا التَّوْرٰيةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ اَسْفَارًا بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ “Kendilerine Tevrat’ı taşıma sorumluluğu verilip de onu taşımayanların örneği, kitaplar taşıyan eşeğin örneği gibidir. Allah’ın ayetlerini yalanlamış olan toplumun örneği ne kötüdür! Allah zalimler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.”

Âyetteki مَثَلُ الَّذ۪ينَ meselüllezîne tamlaması “(şu) kişilerin benzeri, misali (şöyledir)”; حُمِّلُوا hummilû edilgen fiili “yükümlü tutulmuş (olanlar)”; التَّوْرٰيةَ et-tevrâte kelimesi “Tervat ile”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَمْ يَحْمِلُوهَا lem yahmilûhâ ifadesi “onu (yükü) taşımadılar”; كَمَثَلِ الْحِمَارِ kemeseli’l-hımâri tamlaması “merkep gibidir”; يَحْمِلُ yahmilü fiili “taşır”; اَسْفَارًا esfâran kelimesi “kutsal kitaplar”; بِئْسَ bi’se edatı “ne kötü”; مَثَلُ الْقَوْمِ meselü’l-kavmi tamlaması “(şu) toplumun örneği”; الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا ellezîne kezzebû ifadesi “yalanlamış olan kişilerin, yalanlayanların”;بِاٰيَاتِ اللّٰهِ bi âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; لَا يَهْدِي lâ yehdî fiili “hidayet etmez, yol göstermez”; الْقَوْمَ el-kavme kelimesi “(şöyle) bir topluma”; الظَّالِم۪ينَ ez-zâlimîne kelimesi ise “zalimler, haksızlık edenler” demektir.

Burada Yahudi din adamlarının ilahi metinlerle kendilerine verilen yükümlülükleri yerine getirmemeleri durumunda merkeplere benzetilmesi gündeme getirilmektedir.

1.مَثَلُ الَّذ۪ينَ حُمِّلُوا التَّوْرٰيةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ اَسْفَارًا “Kendilerine Tevrat’ı taşıma sorumluluğu verilip de onu taşımayanların örneği, kitaplar taşıyan eşeğin örneği gibidir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in evrensel manada görevli kılındığını, bunun Allah’ın bir lütfu olduğunu beyan ettikten sonra, ilahi yükümlülükleri yerine getirmeyenler bağlamında Yahudilerden örnek vermekte, Tevrât’ın hükümlerini yani emir ve yasaklarını uygulamakla yükümlü olmalarına rağmen bunu gereği gibi hayata taşımayanların ciltler dolusu kitap yüklenen merkeplere benzediklerini belirtmektedir.

Âyette geçen حُمِّلُوا hummilû edilgen fiili “yüklenmek”, “sorumlu tutulmak”, “yükümlü kılınmak”, “onurlandırılmış olmak” gibi anlamlar içermekte, لَمْ يَحْمِلُوهَا lem yahmilûhâ ifadesi “o yükü taşıyamamak” manasına gelmektedir. Bu arada الْحِمَار el-hımâr denen merkeplerin taşıdığı şeyler hakkında kullanılan اَسْفَار esfâr kelimesi ise sifr kelimesinin çoğuludur ve “ciltler dolusu kutsal kitaplar” manasına gelmektedir.(33) Sebe’ 34/19’da geçen اَسْفَار esfâr kelimesi ise sefer kelimesinin çoğulu olarak “seferler” manasına gelmektedir.

Demek ki İsrailoğulları arasında bulunan Yahudi din âlimleri, kendilerine emanet edilen Tevrât’a ihanet etmişlerdi ki bu kapsamda yerine getirmedikleri sorumluluklarının başında Hz. Peygamber’in risaletiyle ilgili Tevrât’ta yer alan bilgileri gizlemeleri ve onları çevrelerine iletmemeleri gelmektedir.

Yüce Allah görevini yapmayan bu insanları ciltler dolusu kutsal kitap taşıyan merkeplere benzetmektedir ki merkepler sırtlarında taşıdıklarının içeriğini de kıymetini de elbette bilemezler. Merkebin bunu bilmemesinde kınanacak bir şey yoktur; ancak hem içeriğini hem de değerini bilmesi gerekmesine rağmen, üstelik muhteva itibariyle başkalarına iletilmek durumundaki bilgileri ilgililere ulaştırmayan bu insanlar elbette merkeple mukayese dahi edilemeyecek kadar kötü bir durumdalardı.

Bu Yahudi din adamları, takip etmekte oldukları herhangi ilahi bir kitabı bulunmayan ümmî Mekkelileri küçümseyip dururlarken, kitaplarının onlara yüklediği görev ve sorumlulukları yerine getirmemeleri şiddetle kınanmakta, sırtında ne taşıdığını bilmeyen merkeplerden farklarının kalmadığı beyan edilmiş olmaktadır.

Bu benzetme A‘râf 7/179 ve Furkân 25/44’te yer alan ve sorumluluğunun gereğini yerine getirmeyenlerin hayvanlara benzetilmesi gibidir. Bu arada Müddessir 74/49-51’de belirtildiği üzere, vahyin gerçeği hatırlatıcılık özelliğinden yüz çevirenlerin aslandan ürküp kaçan yaban merkeplerine benzetilmesinde de aynı mantık söz konusudur.

O yaban merkepleri aslandan veya avcıdan kaçarak aslında ölüm ihtimalinden hayata doğru yol alırken, vahiyden istifade etmeyip yüz çevirenler ise tam tersine hayattan ölüme doğru yaban merkebi hızıyla kaçmaktadırlar. Bu tür benzetmelerde hayvanların hiçbir suçu veya kınanacak bir tarafı yoktur; sadece insanlığının ve sorumluluğunun gereğini yerine getirmeyenler bu benzetmelerle kınanmaktadır.

2. بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ “Allah’ın ayetlerini yalanlamış olan toplumun örneği ne kötüdür!” Yüce Allah Yahudi din adamlarının Tevrât’ta yer alan genelde bütün ilahi prensipleri özelde ise Hz. Peygamber’in hak elçi olduğuna dair bilgileri gizlediklerini kast ederek(34) bu gizlemenin bir anlamda “yalanlamak” manasına geldiğini ifade etmekte ve Allah’ın âyetlerini yalan sayanların çok kötü bir topluluk olduklarını beyan etmektedir.

İlahi hükümleri yalanlayanlar dün olduğu gibi bugün de maalesef bulunmakta ve Yüce Allah’ın kınaması elbette bu gibileri de ilgilendirmektedir. Kur’ân’da 37 kez(35) yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmekte, söz konusu din âlimlerinin akıbetlerinin feci ve acı olacağı manasını cümleye katmaktadır.

3. وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ “Allah zalimler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.” Kur’ân’da pek çok âyette(36) yer alan bu ifadede Yüce Allah hak ve hakikatin karşısına dikilip hakkı mağlup etmeye çalışanlara zalim sıfatını vermekte ve zalimliği tercih ettikleri sürece onları hidayete erdirmeyeceğini haber vermektedir.

Bu kişiler zalimliği tercih edip bundan beslendikleri, zalimlikle anıldıkları ve her türlü zulmü işledikleri için, Yüce Allah bu türden zalimleri hidayet dediği doğru yola iletmeyeceğini haber vermekte ve muhataplarını uyarmaktadır.

Zulmün “bir şeyi yerinden etmek” manasından hareketle, bunların da görevleri olan Tevrât’ın yükümlülüklerini yerine getirmemeleri “zalimler” sıfatını almalarına neden olmuştur. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen kişilerin Tevrât’la yükümlü tutulmasına rağmen görevini yerine getirmeyen ve Allah’ın âyetlerini yalanlayanlar oldukları için zulmü devam ettirdikleri sürece hidayete erdirilmeyecekleri beyan edilmektedir.

Hidayet konusunu Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde incelediğimiz ve Yüce Allah’ın kimlere hidayet etmeyeceğini de Bakara 2/258’de ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

ıı. Ölüm İstememelerinin Gerekçesi

قُلْ يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ هَادُوٓا اِنْ زَعَمْتُمْ اَنَّكُمْ اَوْلِيَآءُ لِلّٰهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ وَلَا يَتَمَنَّوْنَهُٓ اَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِالظَّالِم۪ينَ “De ki: ‘Ey yahudi olanlar! (Diğer) insanlar değil de yalnızca kendinizin Allah’ın dostları olduğunuzu sanıyorsanız (ve bu konuda) doğruysanız ölümü isteyin (bakalım)!’ Onlar, kendi elleriyle önceden yaptıkları işler (günahları) sebebiyle ölümü istemezler. Allah zalimleri iyi bilendir.”

Buradaki قُلْ kul emri “de ki”; يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ هَادُوا yâ eyyuhellezîne hâdû ihitabı “ey Yahudi olmuş kişiler”; اِنْ زَعَمْتُمْ in ze‘amtüm fiili “eğer (şöyle) sanıyorsanız”; اَنَّكُمْ enneküm ifadesi “muhakkak ki sizlerin (şöyle) olduğunuzu”; اَوْلِيَآءُ evliyâu kelimesi “dostlar(ı)”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’ın, Allah için”; مِنْ دُونِ النَّاسِ min dûni’n-nâsi ifadesi “(diğer) insanların dışında”; فَتَمَنَّوُا fe temennevû talebi “o halde hemen temenni edin, isteyin”; الْمَوْتَ el-mevte kelimesi “ölümü”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi “doğru sözlü kişiler”; وَلَا يَتَمَنَّوْنَهُٓ ve lâ yetemennevnehû fiili “ve onu isteyemezler”; اَبَدًا ebeden kelimesi “ebedi olarak”; بِمَا قَدَّمَتْbimâ kaddemet ifadesi “takdim ettiği, yapıp ettiği şeyler sebebiyle”; اَيْد۪يهِمْ eydîhim ifadesi “onların ellerinin”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; بِالظَّالِم۪ينَ bi’z-zâlimîne ifadesi ise “zalimleri, haksızlık edenleri” demektir.

Burada Yahudilerin asılsız kanaatleri, onlara yöneltilen istekler ve ne kadar ikiyüzlü olduklarına dair bilgi gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ هَادُوٓا اِنْ زَعَمْتُمْ اَنَّكُمْ اَوْلِيَآءُ لِلّٰهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “De ki: Ey yahudi olanlar! (Diğer) insanlar değil de yalnızca kendinizin Allah’ın dostları olduğunuzu sanıyorsanız (ve bu konuda) doğruysanız ölümü isteyin (bakalım)!” Bu âyetin mesajını iki ayrı başlıkta ele alacağız.

a) قُلْ يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ هَادُوٓا اِنْ زَعَمْتُمْ اَنَّكُمْ اَوْلِيَآءُ لِلّٰهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ “De ki: Ey yahudi olanlar! (Diğer) insanlar değil de yalnızca kendinizin Allah’ın dostları olduğunuzu sanıyorsanız.” Yüce Allah Yahudileşenlerin diğer insanlardan ayrı ve kendilerine özel olacak şekilde اَوْلِيَآءُ لِلّٰهِ “Allah’ın dostları” olduklarını sandıklarını, bunu böyle kabul ettiklerini ifade etmektedir.

Bu kabulleri Mâide 5/18’de Allah’ın çocukları ve sevdiği kişiler” şeklinde geçmektedir. Eğer bu kanaatleri doğruysa dostların dostlukları gereği, dahası mahşerde âhiret yurdunun yani cennetin de sadece kendilerine özel olacağını düşündükleri için onunla buluşmalarını arzu edecekleri beklentisinden hareketle ölümü istemeleri kendilerine teklif edilmektedir.

Âyette yer alan الَّذ۪ينَ هَادُوا ellezîne hâdû ifadesi “Yahudiler”, “Yahudileşenler”, “Yahudi olanlar”, “Yahudi akidesine sahip olanlar” gibi anlamlar vermektedir. Bu arada âyetteki اِنْ زَعَمْتُمْ in ze‘amtüm fiili “eğer sanıyorsanız”, “iddia ediyorsanız”, “inanıyor, kabul ediyorsanız” gibi anlamlar içermektedir. Konuyla ilgili Bakara 2/94. âyette de yer alan مِنْ دُونِ النَّاسِ min dûni’n-nâsi ifadesi ise “insanlardan başka”, “insanlara değil”, “insanların dışında” gibi anlamlarda yorumlanmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/94’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber! Onlara:) ‘Şâyet (iddia ettiğiniz gibi) âhiret yurdu Allah katında diğer insanlara değil de yalnızca size aitse ve bu iddianızda samimi iseniz haydi ölümü temenni edin (bakalım)’ de.”

Yüce Allah İsrailoğullarının yanlış düşüncelerini beyan bağlamında sıraladığı pek çok hususa ilave olarak, bu defa onların bir başka yanlış kanaatini dile getirmekte ve inançlarına göre âhiretteki nimet yurdunun sadece kendilerine ait olduğunu düşündüklerini beyan etmektedir. Çeşitli âyetlerde dile getirildiği gibi, kitap ehlinin bu ve benzer yanlış kanaatleri deşifre edilmekte, iddialarında ne kadar hatalı ve samimiyetsiz oldukları göz önüne serilmektedir.

Kur’ân’da Yahudilerin çeşitli yanlış kabullerinin bulunduğu beyan edilmektedir. Bu çerçevede Bakara 2/80 ve Âl-i İmrân 3/24’te ateş azabının kendilerine sadece ve sadece birkaç gün dokunacağına inandıkları ifade edilmektedir. Ayrıca yine Bakara 2/111’de Yahudi ve Hıristiyanlardan başkasının kesinlikle cennete gidemeyeceğini söyledikleri nakledilmektedir. Bu arada Mâide 5/18’de ise Yahudi ve Hıristiyanların kendilerinin Yüce Allah’ın çocukları ve sevgilileri olduklarına inandıkları belirtilmektedir.

b) فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “(Bu konuda) doğruysanız ölümü isteyin (bakalım)!” İşte kitap ehlinden olan söz konusu kişiler Yüce Allah katında âhiret yurdunun yani oradaki cennet ödüllerinin sadece kendilerine özel olacağını, ayrıca diğer insanların değil de sadece kendilerinin Allah’ın dostları olduklarını iddia ettikleri dile getirilerek, bu durumda şu üç günlük dünya hayatını, onun çeşitli eza ve cefalarını çekmemeleri gerektiği, hazır ödül yurdu kendilerinin ise, Allah’ın da gerçek dostları bunlar ise, hemen, hiç vakit kaybetmeden ölümü istemelerinin beklendiği, çünkü bunun çok daha akıllıca bir işlem olduğu beyan edilmek istenmektedir.

Yahudilerin sözlerinde sadakat ve samimiyet bulunmadığı için iddialarında da hiçbir tutar taraf yoktur. O nedenle, kendilerine meydan okunmakta, eğer iddia ettikleri gibiyse ölümü istemeleri gerektiği ifade edilerek bu geçici âlemin zindan halini bir an önce terk edip ebedi ödül yurduna girmeleri için adeta can atmaları beklenirdi.

Oysa kalbine altından yapılmış buzağı sevgisini dolduran bu kişilerin mahşerdeki ödüllere itibar edeceğini beklemek akla ziyandır. Çünkü Bakara 2/96. âyette de belirtildiği gibi, insanlar içinde dünya hayatına en çok düşkün olanların bu kişiler olduğu ifade edilmektedir.

2. وَلَا يَتَمَنَّوْنَهُٓ اَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِالظَّالِم۪ينَ “Onlar, kendi elleriyle önceden yaptıkları işler (günahları) sebebiyle ölümü istemezler. Allah zalimleri iyi bilendir.” Bu âyetin küçük bir değişiklikle bir benzeri Bakara 2/95’te yer almaktadır.

a)وَلَا يَتَمَنَّوْنَهُٓ اَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ “Onlar, kendi elleriyle önceden yaptıkları işler (günahları) sebebiyle ölümü istemezler.” Yüce Allah önceki âyette Yahudilerin sadece kendilerinin Allah’ın dostları olduklarını sandıklarını, ancak eğer bu iddialarında samimi iseler ölümü istemeleri gerektiğini dile getirdikten sonra, bu âyette onların bunu yapmayacaklarını haber vermektedir.

Gerekçeninبِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ “Ellerinin takdim ettiği şeyler sebebiyle” olduğu ifade edilerek, onların dünya hayatında adeta günaha battıkları, bir anlamda Yüce Allah’ın huzuruna varacakları yüzlerinin bulunmadığı ifade edilmek istenmektedir.

“Kişilerin kendi ellerinin takdim ettiği şeyler” ifadesi insan fiillerinin kendileri tarafından hür iradeleriyle gerçekleştirildiği ve kimsenin onları herhangi bir şeye zorlamadığı mesajını içermektedir. Esasında Bakara 2/96. âyette bunlar hakkında şu şekilde bir bilgi daha verilmektedir:

“Muhakkak ki sen onları (dünya) hayatına karşı insanların en düşkünü olarak bulursun; hatta şirk koşanlardan bile. Her biri bin sene yaşatılsın diye arzu eder. Oysa (o kadar) yaşatılması (hiç kimseyi) hiçbir şekilde azaptan uzaklaştırmaz. Allah onların yapmakta olduklarını görendir.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olumsuzluk edatı olarak لَا lâ kullanılmışken, Bakara 2/95’te لَنْ len edatı tercih edilmiştir. Bunun muhtemel nedeni Bakara 2/94. âyette dile getirdikleri “diğer insanlara değil, sadece ve sadece bize özel” şeklindeki kararlılıklarını aynı kararlılıkla ve imkânsızı içerecek şekilde cevaplamaktır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette böyle bir vurgu ve özel manaya gerek olmadığı için burada olumsuzluk manası vermek üzere لَا lâ edatı tercih edilmiştir.

b) وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِالظَّالِم۪ينَ “Allah zalimleri iyi bilendir.” Kur’ân’da çeşitli âyetlerin(37) sonunda zikredilen bu ve benzer(38) ifadelerde Yüce Allah sadece kendilerinin Allah’ın dostları olduğunu iddia eden, bu doğrultuda “hadi o zaman ölümü isteyin” çağrısına uymayan Yahudileri aynı zamanda “zalimler” olarak nitelendirmektedir. Yapılması gerekeni yapmayan ve söylenmesi gerekeni söylemeyen bu kişiler, hakkı ve hakikati yerinden ettikleri için Yüce Allah onlara zalim demekte, kimlerin zalim olduğunu gayet iyi bildiğini beyan etmektedir.

ııı. Ölümden Kaçılamayacağı ve Mahşerdeki Akıbet

قُلْ اِنَّ الْمَوْتَ الَّذ۪ي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَاِنَّهُ مُلَاق۪يكُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ اِلٰى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “De ki: Sizin kendisinden kaçtığınız ölüm şüphesiz ki sizi yakalayacaktır. Sonra da görünmeyeni de görüneni de bilen (Allah)’a döndürüleceksiniz ve yaptıklarınızı size bildirecektir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّ الْمَوْتَ inne’l-mevte ifadesi “muhakkak ki ölüm”; الَّذ۪ي تَفِرُّونَ ellezî tefirrûne ifadesi “kaçmakta olduğunuz”; مِنْهُ minhu ifadesi “kendisinden”; فَاِنَّهُ fe innehû ifadesi “muhakkak ki o (ölüm)”; مُلَاق۪يكُمْ mulâkîküm ifadesi “sizi yakalayacaktır, size ulaşacaktır”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تُرَدُّونَ teraddûne edilgen fiili “reddedileceksiniz, arz edileceksiniz”; اِلٰى عَالِمِ الْغَيْبِ ilâ ‘âlimi’l-ğaybi tamlaması “gaybı, bilinemeyeni bilene”; وَالشَّهَادَةِ ve’ş-şehâdeti kelimesi “ve şehadeti (her şeyi bilene)”; فَيُنَبِّئُكُمْ fe yünebbiuküm fiili “ve (Allh) size haber verecek”; بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ bimâ küntüm ta‘melûne ifadesi ise “yapmış olduğunuz şeyleri” demektir.

Burada ölüm gerçeğine dikkat çekilmekte ve mahşerde Yüce Allah’ın huzurunda herkesin bilgilendirilerek hesaba çekileceği gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اِنَّ الْمَوْتَ الَّذ۪ي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَاِنَّهُ مُلَاق۪يكُمْ “De ki: Sizin kendisinden kaçtığınız ölüm şüphesiz ki sizi yakalayacaktır.” Yüce Allah Yahudilerin asılsız iddialarını geçersiz kılmak üzere, onların hayata en düşkün insanlar olması nedeniyle ölümü istemeyeceklerini beyan ettikten sonra, hem onlara cevap olmak üzere hem de bütün insanları bilgilendirmek gayesiyle kendisinden kaçılmak istenen ölümden kurtulmanın mümkün olmadığını, ölümün herkesi yakalayacağını haber vermektedir.

Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَفِرُّونَ tefirrûne fiili “kaçmak” manasına gelmekte, مُلَاق۪يكُمْ mulâkîküm ifadesi ise “size mülaki olur”, “sizi yakalar”, “sizi bulur” gibi anlamlar içermektedir.

a) Ölümün hak olduğu ve ondan kaçılamayacağıyla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır. Bu noktada Âl-i İmrân 3/185’te şu bilgiler verilmektedir: “Her canlı, ölümü tadıcıdır.” Bu cümle Enbiyâ’ 21/35 ve ‘Ankebût 29/57’de de geçmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de verilmek istenen mesajın bununla aynı doğrultuda olduğunu belirtmemiz gerekmektedir.

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/154’ün bir cümlesinde şöyle buyrulmaktadır: “(Onlara) de ki: Evlerinizde kalmış olsaydınız bile öldürülmesi takdir edilmiş olanlar, yataklarına (düşecekleri yerlere) çıkıp giderlerdi.” Yüce Allah ölüm zamanı gelenlerin, kendilerine o vakitte ölüm yazılmış olanların, bulundukları evlerinde de ölümle karşılaşmış olacaklarını haber vermektedir. Onların “savaşa gidilmeseydi ölünmezdi” sözlerinin cevabı Âl-i İmrân 3/168’de şöyle verilmektedir: “De ki: Eğer doğru sözlü iseniz, kendinizden ölümü savın (bakalım)!”

Âl-i İmrân 3/154’te geçen “kendilerine ölüm yazılmış olanlar” ifadesi gereği, ölüm vakti belirlenmiş olanların savaş meydanında olmasıyla evlerinde bulunmalarının sonucu değiştirmeyeceği beyan edilmiş olmaktadır. Bu konuyla ilgili olarak eceli gelenlerin yani süresi dolanların ecellerinin hiçbir şekilde tehir edilmeyeceği Nahl 16/61, Münâfikûn 63/11 ve Nûh 71/4 gibi âyetlerde de beyan edilmektedir.

b) Ecelden kurtulmanın mümkün olmadığıyla ilgili olarak Ahzâb 33/16’da şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Eğer ölümden veya öldürülmekten kaçıyorsanız, kaçmanın size asla faydası olmaz! (Eceliniz gelmemiş ise) o takdirde de yaşatılacağınız süre çok değildir.” Bu âyetlerden de anlaşıldığına göre, ecel gelmişse bunun için savaştan veya ölümden kaçmanın bir anlamı yoktur.

Ölümden kurtuluşun imkânsız olduğunu bildiren âyetlerden birisi Nisâ’ 4/78’dir: “Nerede olursanız olun, ölüm size ulaşır; sarp ve sağlam kalelerde olsanız bile!” Bütün bu âyetlerin verdiği ortak mesaj şudur: Ecel hiçbir şekilde tehir edilmez. Vakit dolunca artık hiçbir şey o vaktin değiştirilmesi manasına gelebilecek hiçbir şey yapamaz, vesselâm.

2. ثُمَّ تُرَدُّونَ اِلٰى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Sonra da görünmeyeni de görüneni de bilen (Allah)’a döndürüleceksiniz ve yaptıklarınızı size bildirecektir.” Yüce Allah ölümden kaçıp kurtulmanın mümkün olmadığını beyan ettikten sonra, bütün insanların gayb ve şehâdet denen her bir şeyi bilen Allah’a döndürüleceklerini, O’nun da herkese dünyada yapıp ettiği ne varsa hepsini haber vereceğini bildirmektedir. Tevbe 9/94’te ele aldığımız bu konuyu önemine binaen burada belli ölçülerde hatırlatmak istiyoruz.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ifadelerin hemen hemen aynısı تُرَدُّونَ türaddûne “reddedilmek”, “döndürülmek”, “arz edilmek” anlamındaki edilgen fiilin de kullanıldığı Tevbe 9/94 ve 105’te şu şekilde zikredilmektedir: “Sonra görüleni ve görülmeyeni bilene döndürüleceksiniz de yapmakta olduklarınızı size haber verecektir.”

“Yüce Allah’a reddolunma yani döndürülme ve arz edilme”yle ilgili olarak En‘âm 6/62’de de şöyle buyrulmaktadır: “Sonra insanlar gerçek sahipleri olan Allah’a döndürülürler. Bilesiniz ki hüküm yalnız O’nundur ve O, hesap görenlerin en çabuğudur.” Bu arada belirtelim ki Yûnus 10/30’da da benzer bir ifade yer almaktadır.

Kur’ân’da on kez(39) geçen عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ “(O), görülmeyeni de görüleni de bilendir” ifadesi Yüce Allah’ın her şeyi bilmesi manasında zikredilmektedir. Yüce Allah bu âyette hem insanların bilgi ve algı alanı dışındaki, hem içindeki her şeyi bildiğini beyan etmekte, hem de en yüce ve en aşkın olan gücün kendisi olduğunu ifade etmektedir. “Yüce Allah’ın gaybı ve şehadeti bildiği”nin hatırlatılmasının sebebi, bu bağlamda insanın yaratılışındaki gayb ve sırları sadece O’nun bildiğini, bu noktada başka hiçbir bilgiye muhtaç olmadığını muhataplara öğretmek için olabilir.

Yüce Allah, “haber vererek bilgilendirme” işlemi için genellikle nebbee kökünden fiilleri kullanmaktadır.(40) Dolayısıyla mahşerdeki ilahi yargılamada herkes, her şeyi en ince detayına varıncaya kadar bilen Yüce Allah’a arz edilecek ve O’nun huzurunda dünyada yapıp ettikleri ne varsa hepsi kendilerine haber verilmiş olarak hesaba çekileceklerdir.

c) Cuma Namazının Bütün Müminlere Farz Kılınışı

Yüce Allah, sûrenin 9-11. âyetlerinde Cuma ibadetiyle ilgili olarak öncelikle şu şekilde hitap etmektedir: “Ey iman edenler! Cuma günü ibadet için çağrıldığı(nız) zaman, hemen Allah’ı zikre (anmaya) koşun ve alış-verişi bırakın! Eğer bilirseniz, bu sizin için (gerçek manada) hayırlıdır. Namaz bitirilince (artık) yeryüzüne dağılın ve Allah’ın lütfundan isteyin! Allah’ı çok zikredin; umulur ki kurtuluşa erersiniz.”

Ardından, sûrenin son âyetinde ibadetteki duyarsızlık hakkında bir hatırlatmaya yer verilmekte ve çevresindeki bazılarının Hz. Peygamber’i yalnız bırakışları şöyle ifade edilmektedir: “Onlar bir ticaret ve eğlence gördükleri zaman hemen dağılıp ona giderler ve seni ayakta (yalnız) bırakırlar.” Bu türden tavırların sahiplerine hitaben “De ki: Allah’ın katındaki (sevap, ödül, kazanç) eğlenceden de ticaretten de mutlak manada hayırlıdır. Allah, rızık verenlerin en hayırlısıdır” buyrulmaktadır.

ı. Cuma Namazına Gidiş ve Alış-Verişin Bırakılması

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا نُودِيَ لِلصَّلٰوةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا اِلٰى ذِكْرِ اللّٰهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Ey iman edenler! Cuma günü salât (namaz) için çağrıldığı(nız) zaman, hemen Allah’ı anmaya koşun ve alışverişi bırakın! Bilirseniz bu sizin için hayırlı olandır.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اِذَا نُودِيَ izâ nûdiye ifadesi “çağrıldığı(nız) zaman”; لِلصَّلٰوةِ li’s-salâti ifadesi “ibadet (namaz) için”; مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ min yevmi’l-cumu‘ati ifadesi “Cuma günü”; فَاسْعَوْا fes‘av emri “gidin, koşun”; اِلٰى ذِكْرِ اللّٰهِ ilâ zikrillâhi emri “Allah’ın zikrine, (O’nu anmaya)”; وَذَرُوا ve zerû emri “ve terk edin, bırakın”; الْبَيْعَ el-bey‘a kelimesi “alış-verişi”; ذٰلِكُمْ zâliküm kelimesi “işte bu (durum)”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “mutlak manada hayırlıdır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; تَعْلَمُونَ ta‘lemûne fiili ise “biliriyor (iseniz)” demektir.

Burada Cuma namazının bütün müminlere farz kılınışı, bu esnada zikre koşulması ile alış-verişlerin bırakılması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا نُودِيَ لِلصَّلٰوةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا اِلٰى ذِكْرِ اللّٰهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ “Ey iman edenler! Cuma günü salât (namaz) için çağrıldığı(nız) zaman, hemen Allah’ı anmaya koşun ve alışverişi bırakın!” Yüce Allah toplumsal hayatın en önemli unsurlarından birisi olan “Cuma namazı”na dikkat çekmekte, topluca Allah’ı anmanın önemini beyan etmekte ve dünyevi meşguliyetlerin bırakılmasını emretmektedir.

a) Bu ayetin önceki ayetlerle anlam ve konu ilişkisi hakkında Râzî şu ifadeleri dile getirmiştir:

“Yahudiler, dünya menfaati ve onun lezzetlerinden dolayı ölümden kaçmak istiyorlardı. İman edenler ise aynı şekilde dünya menfaati ve onun lezzetlerinden dolayı alış-veriş yapıyorlardı. İşte bu sebeple Yüce Allah ‘Allah’ın zikrine koşun’ emriyle onların dikkatlerini çekmiştir ki bu, ‘Ahirette size fayda verecek olan şeye koşun’ demektir. Bunu gerçekleştrmek için Cuma namazının kılınması gerekmektedir. Çünkü dünya ve onun menfaati olan her şey fâni (geçici); âhiret ve ondakilerse ebedidir. Nitekim Yüce Allah ‘Âhiret ise daha hayırlı ve daha bakîdir’(41) buyurmuştur.”

“Bu ayetin kendinden önceki âyetlerle anlam ilişkisi hususunda şöyle bir yorum da yapılabilir: Bazıları şöyle demişlerdi: Yüce Allah şu üç şey hususunda Yahudilerin sözünü çürütmüş ve sözlerini boşa çıkartmıştır:”

ı. “Yahudiler, Bakara 2/80, 94, Âl-i İmrân 3/24, Mâide 5/18 ve Cum‘a 62/6 gibi âyetlerde verilen bilgiler gereği kendilerinin Allah’ın dostları, sevgilileri, ayrıcalıklı ve özel kulları olmakla övünüyorlardı. Yüce Allah Bakara 2/94 ve Cum‘a 62/6’da ‘O halde eğer sözünüzde sadık iseniz ölümü temenni ediniz’ hitabıyla onları yalanlamıştır.”

ıı. “Yahudiler, kendilerinin kitap ehli olması, Arapların ise kitablarının bulunmaması ile övünüyorlardı. Böylece Yüce Allah onları ‘koca koca kitaplar taşıyan merkeplere’ benzetmiştir.”

ııı. “Yahudiler, kendilerinin Yevm-i Sebt’i yani Cumartesi günü ayrıcalığının bulunması, müslümanların ise böyle bir günlerinin bulunmaması ile övünüyorlardı. Bu sebeple de Yüce Allah, müslümanlara Cuma gününü meşru, saygıya lâyık bir ibâdet günü yaptı.”(42)

Merhum Râzî’nin kurduğu bu harika anlam ilişkisine ilave edilecek herhangi bir söz, değerlendirme, yorum ve ihtiyaç olmadığı kanaatindeyiz.

b) Sözün başında beyan edelim ki âyetin başındaki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا “Ey iman edenler” hitabının muhatabı kadın ve erkek bütün müminlerdir. Diğer namazlarda veya dini hükümlerde olduğu gibi, hitabın şeklen ve kalıp olarak erkeklere gibi görülmesi kimseyi aldatmamalıdır. Cuma namazı bir iman eylemidir ve imanı olan herkesin Cuma namazı kılması farzdır.

Burada görüşümüzün delili olabilecek şekilde özellikle Feth 48/25. âyetteki iki cümleyi hatırlatmak istiyoruz: Yüce Allah Mekke’de hicret edemediği için kalan mümin erkeklerin ve mümin kadınların bulunduğunu beyan etmektedir: “Eğer (Mekke’de) kendilerini henüz tanımadığınız mümin erkeklerle mümin kadınları bilmeyerek çiğnemeniz sebebiyle üzüntüye kapılmanız ihtimali olmasaydı (Allah savaşı önlemezdi).”

Bu cümlenin ardından bu defa şu bilgiye yer vermektedir: “Eğer onlar birbirinden ayrılmış olsalardı elbette onlardan inkâr edenleri elemli bir azaba çarptırırdık.” Bu son cümlede yer alan لَوْ تَزَيَّلُوا lev tezeyyelû ifadesi cem‘i müzekker gâib kalıbında getirilmekte, şeklen sadece Mekke’deki mümin erkekleri içermektedir. Oysa durum hiç de böyle değildir.

Âyette açıkça belirtildiği üzere, içlerinde hem mümin erkekler hem de mümin kadınlar bulunduğu için Yüce Allah müşriklere karşı müminlere savaş izni vermemişti. Bunun sonucunda eğer ayrılmış olsalardı yani o mümin erkekler ve mümin kadınlar müşriklerden ayrı kalabileslerdi müşriklere elem verici bir azabın uygulanacağı bildirilmektedir. Bu âyetin izahında Elmalılı şu bilgileri vermektedir. Bu ifade cem‘i müzekker gâib zamirleri erkek ve kadınların bir arada zikredilmesi halinde ikisini de kapsadığından burada da mümin erkek ve mümin kadınların hepsini içermektedir.(43)

İşte Cuma namazıyla ilgili olan bu âyette de durum aynıdır ve tekrar ifade edelim ki Cuma namazı erkek ve kadın bütün müminlere farzdır. Benzer şekilde Ahzâb 33/35’te mümin erkeklerin ve mümin kadınların on sıfatı zikredildikten sonra erkekler için kullanılan hum zamirinin âyette zikredilmesinin sebebi de aynıdır. Benzer kullanımlar Nisâ’ 4/124, Tevbe 9/67, 71, Ahzâb 33/35, Mü’min 40/40, Feth 48/25, Hadîd 57/18-19, Cum‘a 62/9 ve Tahrîm 66/12 gibi âyetlerde de söz konusudur.

c) Bu üç âyetin Cuma’nın farz kılındığı hicret günlerinde indirilmiş olma ihtimali yüksektir. Hatta Hz. Peygamber’in hicretin beşinci gününde Sâlimoğullarının mescidinde Cumayı kıldırdığı ve çok uzun bir hutbe okuduğu rivayet edilmektedir.(44) Durum ya böyledir veya hicret sonrasında uygulanmaya başlanan namazın adı ve hükmü daha sonra bu âyetle şekillendirilmiştir; gerçeği Allah bilir.

d) Yüce Allah اِذَا نُودِيَ لِلصَّلٰوةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ “Cuma günü ibadet için çağrıldığı(nız) zaman” buyurmaktadır. Bu çağrıdan maksat “ezan”dır ve muhtemelen imamın minbere oturduğu zaman okunan iç ezan olmalıdır.(45) Çünkü Hz. Peygamber zamanında bunun dışında başka bir nida (ezan) yoktu.

Hz. Peygamber minberin üzerine oturduğunda, Bilâl-i Habeşî, mescidin kapısının önünde ezan okurdu. Bu durum, Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer zamanında böyleydi.(46) Daha sonraları Hz. Osman döneminde halkın namaza hazırlanmasını sağlamak üzere iç ezanın öncesinde bir ezan uygulaması başlatılmıştır ki şimdilerde uygulanan da budur.

e) Âyette geçen فَاسْعَوْا اِلٰى ذِكْرِ اللّٰهِ “Allah’ın zikrine koşun” emri “Yüce Allah’ı anmak, hatırlamak” manasında genel bir anlam verebilirse de bundan maksadın özel bir zikir olduğunu, Tâhâ 20/130, Rûm 30/17-18 ve Kâf 50/39-40 gibi âyetlerde de olduğu gibi belli bir vakitle kayıtlı zikrin ve tesbihin özel bir ibadet manasında “namaz” olduğunu özellikle beyan etmeliyiz.

Kaldı ki “alış-verişin terk edilmesinin emredilmesi” ve “salat bitirildiğinde yeryüzüne yayılın” emri buradaki zikrin “namaz” olduğunu göstermektedir. Kaldı ki Hz. Peygamber’in Cuma namazı uygulamaları da bu âyetin hayata taşınmasının en önemli delillerindendir.

Bu arada hemen belirtelim ki âyetteki zikrin hutbe olduğunu ileri sürenler de vardır. Nitekim hutbenin Cumanın farz olan iki rekâtlık namazının kalan diğer iki rekâtının yerine geçtiği de ifade edilmektedir. O kadar ki namaz kılmak nasıl bir emirse doğru bir şekilde eğitim yapıp halkı bilgilendirmek de toplumsal hayatta en önemli ibadetlerden birisidir.

f) Yüce Allah Cuma ibadetini farz kılarken وَذَرُوا الْبَيْعَ “alış-verişi terk edin” buyurmakta ve Cuma ibadeti Cuma namazı esnasında başka meşguliyetlerin hepsinin terk edilmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır. Sadece bu emir bile âyette kast edilen ibadetten, zikirden kastın özel bir eylem olduğunu gösterebilir.

Zikre koşmak ve başka işleri terk etmek fiziksel bir başka meşguliyet demek olan namazla ilişkilendirilmelidir. Aksi takdirde “koşun” demenin de “alış-verişi bırakın” demenin de bir manası olmaz. Çünkü zikir başka hallerde de yapılabilir; alış-veriş esnasında da Allah’ı hatırlamak elbette mümkündür; hatta gereklidir.

Genelde kast edilen zikrin veya salatın başka meşguliyetlerde aynı anda yapılmasına engel bir durum olmadığı için burada emredilen zikrin özel bir eylem anlamında Cuma namazı olduğunda en küçük bir tereddüdün dahi bulunmaması gerekmektedir.

2.ذٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Bilirseniz bu sizin için hayırlı olandır.” Bu cümle Tevbe 9/41, ‘Ankebût 29/16, Saff 61/11’de de geçmektedir. Esasında bu ifade “eğer bilirseniz sizin yararınıza olan budur” şeklinde anlaşılmalıdır.

Yüce Allah Cuma namazını kılmanın diğer meşguliyetlerden, âyette de zikredildiği gibi alış-veriş yapmaktan, dünyevi kazançlar elde etmekten hayırlı olduğunu beyan etmekte, zımnen Cuma namazı esnasındaki başka meşguliyetlerin hayırsız olduğuna dolaylı olarak dikkat çekilmektedir. Gerçekleri bilenler için bu türden bir inanç ve davranış mutlak ve gerçek manada hayırdır; başka şeylerle mukayese edilmek durumunda değildir.

Aynı konuyla ilgili söz konusu dört âyette de geçen خَيْر hayr kelimesi “daha hayırlı” manasında değil de zarar ve ziyanın zıddı olan insanların iyiliğini içeren kurtarıcı hayır anlamında yorumlanmalıdır. Bu nedenle biz de tercümeyi “(mutlak manada) hayırlı” şeklinde vermeyi tercih ettik.

Aksi takdirde yani “daha hayırlıdır” denmesi durumunda başka inanç ve davranışların da bir dereceye kadar hayır içerebileceği gibi bir durum söz konusu olabilir ki bu doğru değildir. Hayır sadece ve sadece Yüce Allah’ın “hayır” dediğidir. Yûnus 10/32’de beyan edildiği gibi “hakkın ötesinde geriye sapkınlıktan başka bir şey kalmaz.” İsrâ’ 17/9’da da Kur’ân’ın “en doğruya” değil de “tek doğru”ya iletmesinin anlamı da budur.

ıı. Namaz Sonrası Yapılacaklar

فَاِذَا قُضِيَتِ الصَّلٰوةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْاَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ وَاذْكُرُوا اللّٰهَ كَث۪يرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Salât (namaz) bitirilince yeryüzüne dağılın ve Allah’ın lütfundan isteyin! Allah’ı çok hatırlayın! Umulur ki kurtulursunuz.”

Âyetteki فَاِذَا قُضِيَتِ fe izâ kudiyet ifadesi “yerine getirildiği, bitirildiği zaman”; الصَّلٰوةُ es-salâtü kelimesi “ibadet (namaz)”; فَانْتَشِرُوا feneteşirû emri “yayılın, dağılın”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı emri “yeryüzünde”; وَابْتَغُوا vebeteğû emri “ve isteyin, arayın”; مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ min fadlillâhi tamlaması “Allah’ın ihsanından, ikramından”; وَاذْكُرُوا vezkürû emri “ve zikredin, anın, hatırlayın”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi “çokça”; لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ le‘alleküm tüflihûne ifadesi ise “umulur ki kurtuluşa erersiniz” demektir.

Burada Cuma namazı sonrası hayatın nasıl devam etmesi gerektiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. فَاِذَا قُضِيَتِ الصَّلٰوةُ “Salât (namaz) bitirildiği zaman.” Yüce Allah âyetin başında fe izâ kudıyeti’s-salâtü buyururken قُضِيَتِ kudıyet edilgen fiilini kullanmakta ve namazın yerine getirilmesini, bitmesini ifade etmektedir. Buradan açıkça anlaşılıyor ki, Kur’ân’da pek çok âyette zikredilen kadâ veya kudiye fiilleri ya da bu kökten gelen diğer kullanımlar bilinen manada “kaza etmek”, “sonradan telafi etmek” değil, bir işi, görevi, ibadeti “zamanında yapmak”, “zamanında hüküm vermek” demektir. Burada ifade edildiği üzere “namazın kaza edilmesi” cümlesi “namazın sonradan telafi edilmesi” değil, “namazın vaktinde kılınması, bitirilmesi” manasına gelmekte, başka bir anlam içermemektedir.

2. فَانْتَشِرُوا فِي الْاَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ “Yeryüzüne dağılın ve Allah’ın lütfundan isteyin!” Âyette yer alan ve namazın bitimiyle ilişkilendirilmiş olan bu emir, herkesin işinin başına dönmesini ve Allah’ın ihsan ve ikramından arayıp kazanmalarını içermektedir. Sanıldığı gibi günün geri kalan kısmı tatil değildir; hayatın rutin akışının devam ettirilmesi gerektiği işte bu emirle açıkça ortaya konulmaktadır.

3. وَاذْكُرُوا اللّٰهَ كَث۪يرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Allah’ı çok hatırlayın! Umulur ki kurtulursunuz.” Âyetin sonundaki bu emir de zikrin hayatın bütün alanlarını içermesi gerektiğini, bunun kurtuluşa ermenin vazgeçilmez bir unsuru olduğunu göstermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, ayrıca Âl-i İmrân 3/41, Ahzâb 33/41 ve İnsân 76/25’te de belirtildiği üzere Yüce Allah’ı sabah-akşam çokça zikretmek, anmak, hatırlamak ilahi bir buyruktur ve herhangi bir zamanla kayıtlı değildir.

Dahası Ahzâb 33/35’te Allah’ı çokça zikreden erkekler ve kadınlar övülmektedir. Bu arada Ahzâb 33/21’de de Rasûlüllah’ın örnek olduğu kişilerin iki özelliğinden birisi de “Allah’ı çokça zikretmek” şeklinde belirlenmektedir. Yüce Allah’ı çokça zikretmek, hayatı Yüce Allah’ın şahitliğinde ve Allah bilinciyle yaşamak demektir.

“Kurtuluşa ermek” manasında تُفْلِحُونَ tüflihûne fiili(47) ile “kurtuluşa erenler” anlamında الْمُفْلِحُون el-müflihû(î)ne kelimeleri(48) çeşitli âyetlerde zikredilmektedir. Eğer emredilenler yerine getirilirse felâh demek olan kurtuluşa erebilmek mümkün olabilecektir. Rabbimizden niyazımız bizi de kurtulacaklar arasına katmasıdır.

Bu âyet, Cuma gününün tatil edilmesi fikrinin aslında doğru olmadığının bir göstergesidir. Çünkü namaz sonrasında herkesin işine veya meşguliyetine dağılıp yayılması, işinin başına dönmesi, Yüce Allah’ın kendileri için yarattığı rızık ve ikramlardan araması, bütün bunları yaparken de kurtuluşa erebilme arzusuyla Allah’ı çokça hatırlamaya devam etmeleri gerektiği bildirilmektedir. Demek ki burada beyan edilen zikir, öncekinden farklıdır; çünkü bu zikir her türlü iş ve meşguliyet devam ederken de yapılması gereken genel bir duyarlılıktır.

ııı. Ticaret veya Eğlenceyi Değil, Sevabı Tercih

وَاِذَا رَاَوْا تِجَارَةً اَوْ لَهْوًاۨ انْفَضُّوٓا اِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَآئِمًا قُلْ مَا عِنْدَ اللّٰهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ وَاللّٰهُ خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ “Onlar, bir ticaret ve eğlence gördükleri zaman hemen dağılıp ona gider ve seni ayakta (yalnız) bırakırlar. De ki: “Allah’ın katındaki (kazanç), eğlenceden de ticaretten de hayırlıdır. Allah rızık verenlerin en hayırlısıdır.”

Âyetteki وَاِذَا رَاَوْا ve izâ raev ifadesi “ve gördükleri zaman”; تِجَارَةً ticâraten kelimesi “herhangi bir ticaret”; اَوْ لَهْوًاۨ ev lehven sözcüğü “veya bir eğlence”; انْفَضُّوٓا infeddû emri “yönelirledi, dağılırlardı”; اِلَيْهَا ileyhâ ifadesi “ona”; وَتَرَكُوكَ ve terakûke ifadesi “ve seni bırakırlardı, terk ederlerdi”; قَآئِمًا kâimen kelimesi “ayakta”; قُلْ kul emri “de ki”; مَا عِنْدَ اللّٰهِ mâ ‘ındellâhi ifadesi “Allah’ın katındaki şeyler”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “mutlak hayırlıdır”; مِنَ اللَّهْوِ mine’l-lehvi ifadesi “eğlenceden de”; وَمِنَ التِّجَارَةِ ve mine’t-ticârati ifadesi “ve o ticaretten de”; وَاللّٰهُ vellâhu ifadesi “Allah”; خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ hayru’r-râzikîne tamlaması ise “rızık verenlerin en hayırlısı” demektir.

Burada namaz veya hutbe esnasında dünyalık şeyler gördüklerinde Hz. Peygamber’i terk edenler ve Yüce Allah’ın vereceği rızkın diğerlerinden mutlak manada hayırlı olduğu gündeme getirlmektedir.

1. وَاِذَا رَاَوْا تِجَارَةً اَوْ لَهْوًاۨ انْفَضُّوٓا اِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَآئِمًا “Onlar, bir ticaret ve eğlence gördükleri zaman hemen dağılıp ona gider ve seni ayakta (yalnız) bırakırlar.” Yüce Allah Hz. Peygamber’le birlikte namaza duran Müslümanların herhangi bir ticaret kervanı veya eğlence denebilecek şey gördüklerinde ona doğru yöneldiklerini ve onu yalnız bıraktıklarını haber vermekte ve elbette bu durumu dolaylı bir şekilde eleştirmektedir.

a) Bu âyetin iniş sebebiyle ilgili olarak bazı rivayetleri hatırlatmak durumundayız.

“Müfessir Mukâtil şöyle demiştir: Dıhye b. Halife el-Kelbî müslüman olmazdan önce (veya Câbir b. Abdillah) beraberinde çeşitli ticaret malları bulunduğu halde, Şam’dan alış-veriş yapmış olarak çıkagelmişti. Medineliler ise onu davullarla ve alkışlarla karşılamışlardı ki bu iş Cuma günü olmuştu. Tam o sırada, Hz. Peygamber minberde ayakta hutbe okuyordu.”

“Müslümanlar, bu kervan nedeniyle Hz. Peygamber’in yanından ayrılmışlardı. Camide farklı rivayetlere göre sadece oniki veya sekiz yahut da kırk kadar kişi kalmıştı. Bunun üzerine Hz. Peygamber ‘Eğer bu kalanlar da olmasaydı tepelerine taş yağdırıldı’ buyurmuş ve bu âyet nazil olmuştur.”

“Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer, Hz. Peygamber’in yanında kalanlar içindeydiler. Hasan el-Basrî şöyle demiştir: Medinelilere açlık ve pahalılık arız olmuştu. Derken bir ticaret kervanı çıkagelmişti. Tam o sırada Hz. Peygamber Cuma hutbesi okuyordu. Müslümanlar kervanın geldiğini duyunca, oraya doğru gitmişlerdi. Bunun üzerine Hz. Peygamber ‘Eğer bu geri kalanlar da evvelkilere (gidenlere) tabi olup gitselerdi, şu vâdi onlar üzerine ateş olur, cayır cayır yanardı’ buyurmuştur. Katâde ‘Onlar bu işi üç kez yaptılar’ demiştir.”(49)

Âyetin iniş sebebi olarak nakledilen rivayetlerin her birinin doğru olma ihtimali vardır; çünkü rivayetlerde nakledilenlerle âyetin metni arasında herhangi bir zıtlık söz konusu değildir. Yine de mesajı evrensele taşımamız ve ibadetleri hayatın diğer meşguliyetlerine karşılık daha öncelememiz gerektiği anlaşılmaktadır.

b) Âyette yer alan وَاِذَا رَاَوْا تِجَارَةً اَوْ لَهْوًاۨ انْفَضُّوٓا اِلَيْهَا ifadesinde geçen تِجَارَة ticârah kelimesi Kur’ân’da sekiz âyette dokuz kez(50) yer almaktadır ve Saff 61/10’daki kullanımın zıddına yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette bilinen anlamda ekonomik ve maddi içerikli “ticaret”, “alış-veriş” yani dünyevi bir menfaat demektir.

Buradaki لَهْوًاۨ lehv kelimesi ise kervanı haber veren davul-zurnalı “eğlence” anlamına gelmekte, herhangi özel bir oyun veya eğlenceye gönderme yapılmamaktadır. Kur’ân’da on kez(51) geçmekte olan لَهْو lehv kelimesi genellikle le‘ıb kelimesiyle birlikte kullanılmaktadır. Bu ise insanı gerçek ve anlamlı meşguliyetlerden uzaklaştıran şeyler, geriye hayıflanmalar ve hasretler bırakan işler olarak yorumlanabilir.

İşte böyle bir durumla karşılaştıklarında bazı Müslümanların bunlara yöneldikleri de انْفَضُّوا infaddû fiiliyle dile getirilmektedir. Bu fiil Âl-i İmrân 3/159 ve Münâfikûn 63/7’de de benzer kalıplarda geçen bu fiil “kopup gitmek”, “dağılmak” gibi anlamlar içermektedir.

c) Âyette geçen وَتَرَكُوكَ قَآئِمًا “Seni ayakta bıraktılar” ifadesi ticarete veya eğlenceye yönelip gidenlerin Hz. Peygamber’i öylece bıraktıkları manasını vermektedir. Buradaki قَآئِمًا kâimen kelimesi “ayakta” manasına gelmekte ve Hz. Peygamber’in Cuma günü hutbede iken ayakta kalışının kastedildiği ifade edilmektedir.

Buradan hareketle, bu âyetlerin indirildiği dönemde hutbenin Cuma namazı kılındıktan sonra okunduğu ve iki rekatlı farz kılındıktan sonra bir ticaret kervanı ya da herhangi bir eğlence görenlerin oraya yöneldikleri, dolayısıyla hutbeyi dinlemedikleri anlaşılmaktadır. İlk dönemlerde hutbe Cumanın farz iki rekatından sonra okunduğu, ancak daha sonraki dönemlerde hutbenin farz namazın önüne çekildiği anlaşılmaktadır ki muhtemel gerekçe de cemaatin hutbeyi dinlemesini sağlamak olduğu düşünülmektedir.

2. قُلْ مَا عِنْدَ اللّٰهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ وَاللّٰهُ خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ “De ki: “Allah’ın katındaki (kazanç), eğlenceden de ticaretten de hayırlıdır. Allah rızık verenlerin en hayırlısıdır.” Âyetin bu kısmında iki husus üzerinde durulmaktadır:

a)قُلْ مَا عِنْدَ اللّٰهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ “De ki: “Allah’ın katındaki (kazanç), eğlenceden de ticaretten de hayırlıdır.” Geçici dünyalıkların hiçbir zaman ibadetin önüne geçmemesini öğütleyen bu ifade, Allah katındaki sevap ve ödülün ne kadar güçlü bir imanı olsa da insanoğlunun boş bulunup yöneldiği eğlenceden de ticaretten de mutlak manada hayırlı olduğunu beyan etmektedir.

Burada geçen خَيْرٌ hayrun kelimesi 9. âyette de ifade ettiğimiz üzere mukayese yani “daha hayırlı” değil, mutlak ve gerçek manada hayırlı demektir. Âyetteki مَا mâ edatı mutlak manada umum ifade etmekte ve Yüce Allah’ın katındaki her bir nimeti, ihsanı, ikramı, ödülü, sevabı vs. değeri kapsamaktadır. İşte bu cümle insanoğlu için doğru bir Allah inancı inşa etmeyi amaçlamaktadır.

b) وَاللّٰهُ خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ “Allah rızık verenlerin en hayırlısıdır.” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde(52) yer almaktadır. Kişiler dünyalık elde etme arzusuyla hareket edip ibadeti ihmal edince bu durum aslında yöneldikleri dünyevi rızıkların gerçek vericisinin Yüce Allah olduğunu onlara unutturmaktadır. Hiçbir dünyevi haz veya hiçbir ekonomik menfaat Yüce Allah’ın katındaki ödülden daha iyi olamayacağına göre rızık verenlerin en hayırlısının Yüce Allah olduğu bilinci bu âyetlerin temel öğretisi olarak görülmelidir.

Dipnotlar

• 1 - Tâhâ 20/114; Mü’minûn 23/116; Haşr 59/23; Cum‘a 62/1; Nâs 114/2. 2 - Mülk 67/1.
  • Tâhâ 20/114 Mü'minûn 23/116 Haşr 59/23 Cum‘a 62/1 Nâs 114/2 Mülk 67/1
• 3 - Bakara 2/129, 209, 220, 228, 240, 260; Âl-i İmrân 3/4, 6, 18, 62, 126; Nisâ’ 4/56, 158, 165; Mâide 5/38, 95, 118; En‘âm 6/96; Enfâl 8/10, 49, 63, 67; Tevbe 9/40, 71; Hûd 11/66; İbrâhîm 14/1, 4, 47; Nahl 16/60; Hacc 22/40, 74; Şu‘arâ’ 26/9, 68, 104, 122, 140, 159, 175, 191, 217; Neml 27/9, 78; ‘Ankebût 29/26, 42; Rûm 30/5, 27; Lokmân 31/9, 27; Secde 32/6; Ahzâb 33/25; Sebe’ 34/6, 27; Fâtır 35/2, 28; Yâsîn 36/5, 38; Sâd 38/9, 66; Zümer 39/1, 5, 37; Mü’min 40/2, 8, 42; Fussılet 41/12; Şûrâ 42/3, 19; Zuhruf 43/9; Dühân 44/42, 49; Câsiye 45/2, 37; Ahkâf 46/2; Feth 48/7, 19; Hadîd 57/1, 25; Mücâdele 58/21; Haşr 59/1, 23, 24; Mümtehıne 60/5; Saff 61/1; Cum‘a 62/1, 3; Teğâbun 64/18; Mülk 67/2; Burûc 85/8. 4 - Âl-i İmrân 3/58; Yûnus 10/1; Lokmân 31/2; Yâsîn 36/2. 5 - Dühân 44/4.
  • Bakara 2/129 Bakara 2/209 Bakara 2/220 Bakara 2/228 Bakara 2/240 Bakara 2/260 Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Âl-i İmrân 3/126 Nisâ 4/56 Nisâ 4/158 Nisâ 4/165 Mâide 5/38 Mâide 5/95 Mâide 5/118 En‘âm 6/96 Enfâl 8/10 Enfâl 8/49 Enfâl 8/63 Enfâl 8/67 Tevbe 9/40 Tevbe 9/71 Hûd 11/66 İbrâhîm 14/1 İbrâhîm 14/4 İbrâhîm 14/47 Nahl 16/60 Hacc 22/40 Hacc 22/74 Şu‘arâ 26/9 Şu‘arâ 26/68 Şu‘arâ 26/104 Şu‘arâ 26/122 Şu‘arâ 26/140 Şu‘arâ 26/159 Şu‘arâ 26/175 Şu‘arâ 26/191 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/9 Neml 27/78 ‘Ankebût 29/26 ‘Ankebût 29/42 Rûm 30/5 Rûm 30/27 Lokmân 31/9 Lokmân 31/27 Secde 32/6 Ahzâb 33/25 Sebe' 34/6 Sebe' 34/27 Fâtır 35/2 Fâtır 35/28 Yâsîn 36/5 Yâsîn 36/38 Sâd 38/9 Sâd 38/66 Zümer 39/1 Zümer 39/5 Zümer 39/37 Mü'min 40/2 Mü'min 40/8 Mü'min 40/42 Fussilet 41/12 Şûrâ 42/3 Şûrâ 42/19 Zuhruf 43/9 Duhân 44/42 Duhân 44/49 Câsiye 45/2 Câsiye 45/37 Ahkâf 46/2 Fetih 48/7 Fetih 48/19 Hadîd 57/1 Hadîd 57/25 Mücâdele 58/21 Haşr 59/1 Haşr 59/23 Haşr 59/24 Mümtehine 60/5 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Cum‘a 62/3 Teğâbun 64/18 Mülk 67/2 Burûc 85/8 Âl-i İmrân 3/58 Yûnus 10/1 Lokmân 31/2 Yâsîn 36/2 Duhân 44/4
• 6 - Bakara 2/129, 213, 246, 247; Âl-i İmrân 3/164; Nisâ’ 4/35; Mâide 5/12, 31; En‘âm 6/29, 60, 65; A‘râf 7/103; Yûnus 10/74, 75; Hûd 11/7; Nahl 16/36; İsrâ’ 17/15, 49, 94, 98; Kehf 18/19; Meryem 19/15; Mü’minûn 23/37, 82; Furkân 25/41, 51; Şu‘arâ’ 26/36; Kasas 28/59; Sâffât 37/16; Mü’min 40/34; Vâkı‘a 56/47; Cum‘a 62/2; Cinn 72/7; Mutaffifûn 83/4. 7 - Bakara 2/56, 259; En‘âm 6/29, 36; A‘râf 7/14; Hûd 11/7; Hıcr 15/36; Nahl 16/21, 38, 84, 89; İsrâ’ 17/49, 98; Meryem 19/15, 33; Hacc 22/5, 7; Mü’minûn 23/16, 37, 82, 100; Şu‘arâ’ 26/87; Neml 27/65; Rûm 30/56; Lokmân 31/28; Yâsîn 36/52. Sâffât 37/16, 144; Sâd 38/79; Vâkı‘a 56/47; Mücâdele 58/6, 18; Teğâbun 64/7; Cinn 72/7; Mutaffifûn 83/4. 8 - Kehf 18/12, 19. 9 - A‘râf 7/167; İsrâ’ 17/5. 10 - İsrâ’ 17/79. 11 - Şems 91/12. 12 - Tevbe 9/46. 13 - Bu kelimenin kullanım çeşitliliği bağlamında bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, b-‘a-s maddesi.
  • Bakara 2/129 Bakara 2/213 Bakara 2/246 Bakara 2/247 Âl-i İmrân 3/164 Nisâ 4/35 Mâide 5/12 Mâide 5/31 En‘âm 6/29 En‘âm 6/60 En‘âm 6/65 A‘râf 7/103 Yûnus 10/74 Yûnus 10/75 Hûd 11/7 Nahl 16/36 İsrâ 17/15 İsrâ 17/49 İsrâ 17/94 İsrâ 17/98 Kehf 18/19 Meryem 19/15 Mü'minûn 23/37 Mü'minûn 23/82 Furkân 25/41 Furkân 25/51 Şu‘arâ 26/36 Kasas 28/59 Sâffât 37/16 Mü'min 40/34 Vâkı‘a 56/47 Cum‘a 62/2 Cinn 72/7 Mutaffifîn 83/4 Bakara 2/56 Bakara 2/259 En‘âm 6/29 En‘âm 6/36 A‘râf 7/14 Hûd 11/7 Hicr 15/36 Nahl 16/21 Nahl 16/38 Nahl 16/84 Nahl 16/89 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/15 Meryem 19/33 Hacc 22/5 Hacc 22/7 Mü'minûn 23/16 Mü'minûn 23/37 Mü'minûn 23/82 Mü'minûn 23/100 Şu‘arâ 26/87 Neml 27/65 Rûm 30/56 Lokmân 31/28 Bakara 2/56 En‘âm 6/29 A‘râf 7/14 Sâd 38/79 Vâkı‘a 56/47 Mücâdele 58/6 Mücâdele 58/18 Teğâbun 64/7 Cinn 72/7 Mutaffifîn 83/4 Kehf 18/12 Kehf 18/19 A‘râf 7/167 İsrâ 17/5 İsrâ 17/79 Şems 91/12 Tevbe 9/46
• 14 - Kehf 18/110. 15 - Buhârî, Hıyel, 10; Salât, 31; Mezâlim, 16; Ahkâm, 20; Müslim, Mesâcid, 92, 93; Tirmizî, Salât, 110; Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 1.
  • Kehf 18/110
• 16 - Semerkandî, age., I, 103. 17 - Taberî, age., I, 558.
• 18 - Râzî, age., IV, 143.
• 19 - Semerkandî, age., I, 103.
• 20 - Âl-i İmrân 3/64; En‘âm 6/74; A‘râf 7/60; Meryem 19/38; Enbiyâ’ 21/54; Şu‘arâ’ 26/97; Kasas 28/85; Lokmân 31/11; Ahzâb 33/36; Sebe’ 34/24; Yâsîn 36/24, 47; Zümer 39/22; Zuhruf 43/40; Ahkâf 46/32; Cum‘a 62/2; Mülk 67/29. 21 - Yûsuf 12/8, 30.
  • Âl-i İmrân 3/64 En‘âm 6/74 A‘râf 7/60 Meryem 19/38 Enbiyâ 21/54 Şu‘arâ 26/97 Kasas 28/85 Lokmân 31/11 Ahzâb 33/36 Sebe' 34/24 Yâsîn 36/24 Yâsîn 36/47 Zümer 39/22 Zuhruf 43/40 Ahkâf 46/32 Cum‘a 62/2 Mülk 67/29 Yûsuf 12/8 Yûsuf 12/30
• 22 - Bakara 2/124; Âl-i İmrân 3/3-4; Meryem 19/21. 23 - Şu‘arâ’ 26/214. 24 - Yâsîn 36/6. 25 - En‘âm 6/92; Şûrâ 42/7. 26 - Cum‘a 62/2-3. 27 - En‘âm 6/19. 28 - Nisâ’ 4/79; A‘râf 7/157-158; İbrâhîm 14/1; Sebe’ 34/28. 29 - Enbiyâ’ 21/107.
  • Bakara 2/124 Âl-i İmrân 3/4 Meryem 19/21 Şu‘arâ 26/214 Yâsîn 36/6 En‘âm 6/92 Şûrâ 42/7 Cum‘a 62/3 En‘âm 6/19 Nisâ 4/79 A‘râf 7/158 İbrâhîm 14/1 Sebe' 34/28 Enbiyâ 21/107
• 30 - En‘âm 6/8; Furkân 25/7.
  • En‘âm 6/8 Furkân 25/7
• 31 - Zemahşerî, age., IV, 241; Râzî, age., XXVII, 209.
• 32 - Bakara 2/105; Âl-i İmrân 3/74, 174; Enfâl 8/29; Hadîd 57/21, 29; Cum‘a 62/4.
  • Bakara 2/105 Âl-i İmrân 3/74 Âl-i İmrân 3/174 Enfâl 8/29 Hadîd 57/21 Hadîd 57/29 Cum‘a 62/4
• 33 - Semerkandî, age., III, 447; Taberî, age., XXVIII, 97-98; Zemahşerî, age., IV, 518.
• 34 - Semerkandî, age., III, 447; Zemahşerî, age., IV, 518.
• 35 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6. 36 - Bakara 2/285; Âl-i İmrân 3/86; Mâide 5/51; En‘âm 6/144; Tevbe 9/19, 109; Kasas 28/50; Ahkâf 46/10; Saff 61/7; Cum‘a 62/5.
  • Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/86 Mâide 5/51 En‘âm 6/144 Tevbe 9/19 Tevbe 9/109 Kasas 28/50 Ahkâf 46/10 Saff 61/7 Cum‘a 62/5
• 37 - Bakara 2/95, 246; Tevbe 9/47; Cum‘a 62/7. 38 - En‘âm 6/58.
  • Bakara 2/95 Bakara 2/246 Tevbe 9/47 Cum‘a 62/7 En‘âm 6/58
• 39 - En‘âm 6/73; Tevbe 9/94, 105; Ra‘d 13/9; Mü’minûn 23/92; Secde 32/6; Zümer 39/46; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18.
  • En‘âm 6/73 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Ra‘d 13/9 Mü'minûn 23/92 Secde 32/6 Zümer 39/46 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18
• 40 - Nebbe’e kökünden fiillerin kullanıldığı örnekler için bk. Mâide 5/14, 48, 105; En‘âm 6/60, 108, 158, 159, 160, 164; Tevbe 9/94, 105; Yûnus 10/23; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Fâtır 35/14; Zümer 39/7; Fussılet 41/50; Mücâdele 58/6, 7; Cum‘a 62/8; Teğâbün 64/7; Kıyâmet 75/7-13.
  • Mâide 5/14 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/158 En‘âm 6/159 En‘âm 6/160 En‘âm 6/164 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/23 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Fâtır 35/14 Zümer 39/7 Fussilet 41/50 Mücâdele 58/6 Mücâdele 58/7 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/7 Kıyâmet 75/13
• 41 - A‘lâ 87/17. Benzer âyetler için ayrıca bk. Nahl 16/96; Kehf 18/46; Meryem 19/76.
  • A‘lâ 87/17 Nahl 16/96 Kehf 18/46 Kehf 18/46 Meryem 19/76
• 42 - Râzî, age., XXX, 10-11.
• 43 - Yazır, age., VII, 174.
• 44 - Zemahşerî, age., IV, 520-521. 45 - Semerkandî, age., III, 448; Taberî, age., XXVIII, 99-100; Zemahşerî, age., V, 520. 46 - Râzî, age., XXX, 8.
• 47 - Bakara 2/189; Âl-i İmrân 3/130, 200; Mâide 5/35, 90, 100; A‘râf 7/69; Enfâl 8/45; Hacc 22/77; Nûr 24/31; Cum‘a 62/10. 48 - Bakara 2/5; Âl-i İmrân 3/104; A‘râf 7/8, 157; Tevbe 9/88; Mü’minûn 23/102; Nûr 24/51; Kasas 28/67; Rûm 30/38; Lokmân 31/5; Mücâdele 58/22; Haşr 59/9; Teğâbun 64/16.
  • Bakara 2/189 Âl-i İmrân 3/130 Âl-i İmrân 3/200 Mâide 5/35 Mâide 5/90 Mâide 5/100 A‘râf 7/69 Enfâl 8/45 Hacc 22/77 Nûr 24/31 Cum‘a 62/10 Bakara 2/5 Âl-i İmrân 3/104 A‘râf 7/8 A‘râf 7/157 Tevbe 9/88 Mü'minûn 23/102 Nûr 24/51 Kasas 28/67 Rûm 30/38 Lokmân 31/5 Mücâdele 58/22 Haşr 59/9 Teğâbun 64/16
• 49 - Semerkandî, age., III, 449; Taberî, age., XXVIII, 103-104; Zemahşerî, age., IV, 524-525; Râzî, age., XXX, 10-11.
• 50 - Bakara 2/16, 282; Nisâ’ 4/29; Tevbe 9/24; Nûr 24/37; Saff 61/10; Cum‘a 62/11. 51 - En‘âm 6/32, 70; A‘râf 7/51; Enbiyâ’ 21/17; ‘Ankebût 29/64; Lokmân 31/6; Muhammed 47/36; Hadîd 57/20; Cum‘a 62/11.
  • Bakara 2/16 Bakara 2/282 Nisâ 4/29 Tevbe 9/24 Nûr 24/37 Saff 61/10 Cum‘a 62/11 En‘âm 6/32 En‘âm 6/70 A‘râf 7/51 Enbiyâ 21/17 ‘Ankebût 29/64 Lokmân 31/6 Muhammed 47/36 Hadîd 57/20 Cum‘a 62/11
• 52 - Mâide 5/114; Hacc 22/58; Mü’minûn 23/72; Sebe’ 34/39; Cum‘a 62/11.
  • Mâide 5/114 Hacc 22/58 Mü'minûn 23/72 Sebe' 34/39 Cum‘a 62/11