Ahkâf Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 35 âyetten oluşan, adını 21. âyette yer alan ve “Ahkâf, Ahkaf bölgesi” anlamındaki الْاَحْقَاف el-ahkâf kelimesinden alan Ahkâf sûresi, inişe göre 86, resmî sıralamada ise 46. sûredir.

Ahkâf sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Câsiye sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıçlarının hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Câsiye 1; Ahkâf 1); “vahyin kaynağı” (Câsiye 2; Ahkâf 2); “kâinat kitabından âyetler” (Câsiye 3-5, 12-13; Ahkâf 3-4); “inkârcıların vahye karşı olumsuz tavırları” (Câsiye 6-9; Ahkâf 7-8, 11); “kıssalara yer verilmesi” (Câsiye 16-17; Ahkâf 12, 21-28); “sorumlulukların şahsî oluşunun bildirilmesi” (Câsiye 15; Ahkâf 19); “inkârcıların feci akıbeti” (Câsiye 10-11; Ahkâf 20) gibi konular ele alınmakta ve konu birliktelikleri oluşturulmaktadır.

Ahkâf sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin Yüce Allah’ın katından oluşu ile başlamakta, göklerin ve yerin bir amaç için yaratılışı ve belli bir süreye kadar devam edeceği, inkârcıların bu gerçeklerden yüz çevirdikleri beyan edilmekte, putların hiçbir güçlerinin bulunmayışı, onlara yalvaranların en büyük sapıklığa düşecekleri, mahşerde puta tapanların kendilerine taptıkları varlıklara veya diğerlerinin birbirlerine düşman olacakları ifade edilmektedir.

8. âyetten itibaren, inkârcıların vahye ve Hz. Peygamber’e iftira etmeleri, Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin kendisine mahşerde nelerin yapılacağını bilmediği, inkârcılara Yüce Allah’ın hidayet rehberliği sunmayacağı, daha önceden geçen Hz. Mûsâ’ya verilen kitabın benzer bir içerik arz ettiği, ilahi bildirimler doğrultusunda iman edip istikamet sahibi olanların mahşerde korku ve hüzün içerisinde olmayacakları, bunların dünyada yapıp ettikleri fedakârlıkların karşılığında ebedi olarak cennette kalacakları ifade edilmektedir.

15. âyetten itibaren, insanın ana rahminde kalış süreci ile zorluklar içerisinde dünyaya getirilişi, iyilik sahibi olanların Yüce Allah’a yönelişi, bunların en güzel davranışlarının dikkate alınacağı, kötülüklerinden geçileceği ifade edilmekte, buna karşılık, kötülük yapanların ana babalarıyla olumsuz içerikteki konuşmaları, bunların mahşerde yaşayacağı feci akıbete dair bilgiler verilmektedir.

21. âyetten itibaren, Hz. Hûd’un kavmi olan ‘Âd ile ilgili kısa bir kıssaya yer verilmekte, onları helak eden kasırga ifade edilmekte, daha önce nice azgın ve sapkın kavimlerin helak edildiği ele alınmaktadır.

29. âyetten itibaren, cinlerin vahye yönlendirildikleri, vahyi anlayan cinlerin kendi kavimlerini uyardıkları, davete devam ettikleri ifade edilmekte, Yüce Allah’ın gökleri ve yeri yarattığı, yaratmanın kendisini yormadığı, her şeye gücünün yettiği belirtilmektedir.

34. âyetten itibaren, sûrenin son iki âyetinde kâfirlerin ateşe arz edildiklerinde sorgulanacakları, onların gerçekleri itiraf edecekleri ifade edilmekte, azim sahibi peygamberler gibi Hz. Peygamber’in de sabretmesi gerektiği, inkârcılarla ilgili azap için acele etmemesi gerektiği, onlara vaad edilen mahşeri gördüklerinde dünyada bir saat gibi çok kısa bir süre kaldıklarını sanacakları ve fasıklardan başkasının helak edilmeyecekleri beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 29-35. âyetlerinde cinleri vahiy dinlemek üzere Hz. Peygamber’e yönlendirdiğini, onların da kendi kavimlerine olan davetini, bildirimlerini, ardından kâinatın yaratılışını, inkârcıların mahşerdeki perişan hallerini, dünya hayatının çok kısa olduğunu sanacaklarını ve nihayet fasıklardan başkasının helak edilmeyeceğini bildirmektedir.

a) Cinler ve Vahiy

Yüce Allah, sûrenin 29-32. âyetlerinde cinlerden bir grubu, Kur’an’ı dinlemeleri için Hz. Peygamber’e yönlendirdiğini, Kur’ân’ı dinlemeye hazır olduklarında birbirlerine “Susun” dediklerini, dinleme işi bitince uyarıcılar olarak kavimlerine döndüklerini ifade etmektedir.

Ardından, kavimlerinin yanına vardıklarında şu şekilde tebliğde bulundukları haber verilmektedir: “Ey kavmimiz! Muhakkak ki biz Mûsâ’dan sonra indirilen, kendinden öncekini doğrulayan, hakka ve dosdoğru yola ileten bir kitap dinledik. Ey kavmimiz! Allah’ın davetçisine icabet edin ve O’na (Allah’a) iman edin ki günahlarınızın bir bölümünü bağışlasın ve sizi elem verici bir azaptan korusun. (Ancak) her kim Allah’ın davetçisine icabet etmezse, bilsin ki hiç kimse O’nu yeryüzünde hiçbir şekilde aciz bırakamaz ve böylesi kişilerin de O’nun peşi sıra (O’na rağmen) dostları da olamaz. İşte onlar apaçık bir sapıklığın içindedir.”

ı. Vahyi Dinledikten Sonra Kavimlerini Uyarmaları

وَاِذْ صَرَفْنَآ اِلَيْكَ نَفَرًا مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْاٰنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوٓا اَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا اِلٰى قَوْمِهِمْ مُنْذِر۪ينَ “Hani cinlerden bir grubu, Kur’an’ı dinlemeleri için sana yönlendirmiştik. (Kur’an’ı dinlemeye) hazır olduklarında (birbirlerine) ‘Susun!’ demişler, (dinlemeleri) bitince uyarıcılar olarak toplumlarına dönmüşlerdi.”

Âyetteki وَاِذْ صَرَفْنَآ ve iz sarafnâ fiili “ve hani yönlendirmiştik”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; نَفَرًا neferan sözcüğü “bir grubu”; مِنَ الْجِنِّ mine’l-cinni ifadesi “cinlerden”; يَسْتَمِعُونَ yestemi‘ûne fiili “dinliyorlar(dı), dinlemek üzere”; الْقُرْاٰن el-kur’âne kelimesi “Kur’ân’ı”; فَلَمَّا حَضَرُوهُ fe lemmâ hadarûhu ifadesi “onun yanında olduklarında”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اَنْصِتُوا ensıtû emri “susun”; فَلَمَّا قُضِيَ fe lemmâ kudiye edilgen fiili “(dinleme) bitirildiği zaman”; وَلَّوْا vellev fiili “dönmüşlerdi”; اِلٰى قَوْمِهِمْ ilâ kavmihim ifadesi “onların kendi kavimlerine”; مُنْذِر۪ين münzirîne kelimesi ise “uyarcılar olarak” demektir.

Burada cinlerden bir grubun Kur’ân dinlemek üzere Hz. Peygamber’e yönlendirildikleri ve sonrasında onların birtakım halleri gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذْ صَرَفْنَآ اِلَيْكَ نَفَرًا مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْاٰنَ “Hani cinlerden bir grubu, Kur’an’ı dinlemeleri için sana yönlendirmiştik.” Yüce Allah insanlar arasında iman edenler ve kâfir olanlar bulunduğunu beyan ettiği gibi, cinler arasında da iman edenler ile küfredenler bulunduğunu, iman edenlerine mükâfaat verildiğini, kâfir olanlarının da ilahî ceza ile başbaşa kalacaklarını beyan buyurmuştur. Ayetin bahsettiği bu olayın nasıl gerçekleştiği hususunda şu iki görüş ileri sürülmüştür:

a) Sa‘îd b. Cübeyr’in şöyle dediği rivayet edilmektedir: “Cinler (gökyüzünden) kulak hırsızlığı yapıyorlardı. Derken onlar, bu işten menedilip kovulunca, ‘Gökte meydana gelen bu olay ancak yerde meydana gelen bir şeyden dolayı gelmiştir’ dediler de, böylece bunun sebebini araştırmaya başladılar.(1) Ardından, Hz. Peygamber, Mekkelilerin kendisine icabet edeceklerinden ümitsizliğe düşünce, ahalisini İslâm’a davet etmek maksadıyla Taif yolculuğuna çıktı.”

“Mekke’ye dönünce de, Batn-ı Nahl (Mekke’ye bir gecelik mesafede bulunan bir dere) denilen bir yerde sabah namazında Kur’ân okumaya koyuldu. Kendisine Nusaybin cinlerinin ileri gelenlerinden bir grup uğradı. Zira İblis, bunları, göklerin taşlanmak suretiyle korunmasını ve gözetilmesini gerektiren sebebi anlamaları için göndermişti. İşte okunan o Kur’ân’ı duydular ve sebebin bu olduğunu anladılar.”

b) “Yüce Allah, peygamberine, cinleri de inzâr etmesini, onları kendisine davet etmesini ve onlara Kur’ân okumasını emretmişti. Böylece Yüce Allah, o peygamberden o Kur’ân’ı dinlesinler de kavimlerini uyarsınlar diye bir grup cinni Hz. Peygamber’e göndermişti.”(2)

Bu konuda başka rivayetler de nakledilmekte,(3) bu çerçevede cinlerin Ninova’dan geldiği ifade edilen görüşler arasında yer almaktadır.(4)

Genel manada cinler, mahiyetleri, sorumlulukları, faaliyetleri vs. konularda Cin 72/1’de gerekli açıklamaları yapacağımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Sadece bu âyet grubunda verilen bilgileri izahla yetineceğiz.

Kehf 18/34 ve Cinn 72/1’de de geçen نَفَر nefer kelimesi “üçten ona”, “ondan kırka” kadar veya “on kişiden az bir topluluk” manasına gelmektedir. Anlaşılan o ki cinlerden az bir grup vahiy dinlemek üzere Hz. Peygamber’e yönlendirilmişti. Artık bu cinlerin tam olarak sayısının ne kadar olduğu veya hangi yörenin cinleri olduğu konusunda detay vermeye gerek olmadığı kanaatindeyiz.

Cinlerin Kur’ân dinlemek üzere Hz. Peygamber’e yönlendirildikleri konusunda olayın nasıl gerçekleştiği ve cinlerin neler söyledikleri Cinn 72/1-3’te şöyle dile getirilmektedir: “(Ey Peygamber!) De ki: Cinlerden bir grubun (beni) dinlediği ve şöyle söyledikleri bana vahyolunmuştur: Gerçekten, doğruya götüren (doğruyu gösteren) harikulade (çok ilginç, çok üstün) bir Kur’ân dinledik ve ona inandık; artık Rabbimize hiçbir şeyi ortak koşmayacağız. Eşi de çocuğu da olmayan Rabbimizin şanı çok yücedir.” Gerekli açıklamaları ilgili âyetlerin tefsirinde yapacağımız için burada kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

2.فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوٓا اَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا اِلٰى قَوْمِهِمْ مُنْذِر۪ينَ “(Kur’an’ı dinlemeye) hazır olduklarında (birbirlerine) ‘Susun!’ demişler, (dinlemeleri) bitince uyarıcılar olarak toplumlarına dönmüşlerdi.” Yüce Allah bu cümlede Kur’ân’ı dinlesinler diye bir grup cinni Hz. Peygamber’in yanına gönderdiğini haber vermektedir. Onların da vahyi dinlerken seslerini kestikleri, sükûnetle onu dinledikleri, okuma bittiğinde ise kendi toplumlarının yanına “uyarıcılar olarak” geri döndükleri ifade edilmektedir.

Bu âyette cinlerin iki özelliği öne çıkmaktadır.

a)فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوٓا اَنْصِتُوا “(Kur’an’ı dinlemeye) hazır olduklarında (birbirlerine) ‘Susun.’ demişlerdi.” Burada yer alan حَضَرُوهُ hadarûhu ifadesindeki hû/hu zamiri “Hz. Peygamber”i de “vahy”i de görebilir.(5) Her iki durumda da maksat, cinlerin vahyin dinlemeleridir.

İki hususun “ilki” vahyi dinlerken seslerin kesilmesini istemeleri ve okuma bitinceye kadar beklemeleridir. Bu noktadaki tutumları Kur’ân’ın emrine tamamen uygundur. Çünkü Yüce Allah, A‘râf 7/204’te zikrettiği gibi “Kur’ân kıraat edilirken ona kulak verilmesini ve seslerin kesilmesini” emretmektedir. Fussılet 41/26’da belirtildiği üzere, Kur’ân okunurken gürültü yapmak Mekke müşriklerinin vahyin sesini bastırmak amacıyla başvurdukları bir yöntemdi. Demek ki, cinler bu noktada Mekke müşriklerinden daha duyarlı davranıyordu.

b)فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا اِلٰى قَوْمِهِمْ مُنْذِر۪ينَ “(Dinleme işi) bitince uyarıcılar olarak kavimlerine dönmüşlerdi.” Âyette dikkat çeken “ikinci” nokta ise, kendi toplumlarına döndüklerinde “uyarıcılık” yapmalarıdır. Burada geçen قُضِيَ kudiye edilgen fiili “dinleme işinin bitirilmesi” manasına gelmektedir.

ı. Dinledikleri ve öğrendikleri bilgiyi kavimlerine anlatma duyarlılığı, kendi içlerinde bir tebliğ kurumunun bulunduğunu göstermektedir. Bilgi paylaşımı ve gerçeklerin ilgili herkese ulaştırılması anlayışı, onlarda özel bir tebliğ bilinci bulunduğunun delilidir. Bu tebliğde asıl önemli nokta, din adına sahip oldukları bilgiyi vahiy kaynaklı belirlemeleridir. Din adına konuşan günümüz insanının en çok muhtaç olduğu mesele, din ile ilgili bilgileri vahiy kaynaklı belirlemeleridir. İşte bu noktada cinlerin tutumundan öğrenebileceğimiz veya alacağımız dersler olduğu ortadadır.

ıı. İnsanlar vahyi dinlerlerken süküneti sağlamalı, sonrasında ise onu diğer insanlara ulaştırmalıdırlar. En‘âm 6/19’da verilen bilgiye göre vahyin indiriliş amacı ulaşabileceği kim varsa herkese ulaştırılmasıdır. İşte hak ve hakikatin tebliğ edilmesinde nasıl bir yükümlülük altında bulunduğumuz bu ve benzer âyetlerde açıkça ortaya konulmaktadır. Cinlerin kavimlerine “uyarıcılar” olarak dönmeleri onların dinledikleri vahye iman ettiklerini de göstermektedir. Zaten Cinn 72/2’de verilen mesaj bundan başka bir şey değildir.

ııı. Yüce Allah bu âyette veya bu âyet grubunda verdiği bilgilerle esasında Hz. Peygamber’e moral vermekte, çevresindeki insanlar dinleyip itibar etmezlerse de üzülmemesini, çünkü uzaklardan başka varlıkların gelip onu dinlediklerini bildirmektedir. Verilmek istenen mesaj, Hz. Peygamber’in ve onun izinden giden müminlerin kendilerine düşen görevi yapmalarını tenbihlemektir.

İnsanlar görevlerini yaparlar; ancak sonucun ne olduğunu veya nasıl şekilleneceğini çok da önemsemezler. Çünkü insanoğlu görevini yapmakla yükümlüdür; sonuç almak veya alamamak çok bağlayıcı değildir. Bizler seferden sorumluyuz, zaferden değil. Buna göre sonuç alıp almamayla değil, görevini yapıp yapmamayla ilgilenmeliyiz. İnsanlar görevlerini muhsince yaparlarsa Yüce Allah onların emeklerini zayi etmez, bazen fark edemezlerse de hak ettikleri ödülleri onlara dünyada da verir; mahşerde ise kesin olarak ihsan eder.

ıı. Kur’ân İle Hz. Mûsâ’ya Verilen Kitabı Mukayeseleri

قَالُوا يَا قَوْمَنَآ اِنَّا سَمِعْنَا كِتَابًا اُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسٰى مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْد۪يٓ اِلَى الْحَقِّ وَاِلٰى طَر۪يقٍ مُسْتَق۪يمٍ “(O cinler) şöyle demişlerdi: Ey kavmimiz! Şüphesiz ki biz Musa’dan sonra indirilen, kendinden öncekini(n aslını) doğrulayan, gerçeğe ve doğru yola ulaştıran bir kitap dinledik.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; يَا قَوْمَنَا yâ kavmenâ hitabı “ey bizim kavmimiz”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; سَمِعْنَا semi‘nâ fiili “işittik”; كِتَابًا kitâben kelimesi “(şöyle) bir kitap”; اُنْزِلَ ünzile edilgen fiili “indirildi”; مِنْ بَعْدِ مُوسٰى min ba‘di mûsâ tamlaması “Musa’dan sonra”; مُصَدِّقًا musaddıkan kelimesi “tasdik edici olarak, onaylayıcı olarak”; لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ limâ beyne yedeyhi ifadesi “onun kendisinden öncekini”; يَهْد۪ي yehdî fiili “iletmektedir, rehberlik etmektedir”; اِلَى الْحَقِّ ile’l-hakkı ifadesi “hem hakka, gerçeğe”; وَاِلٰى طَر۪يقٍ مُسْتَق۪يمٍ ve ilâ tarîkın müstakîm tamlaması ise “hem de dosdoğru yola “demektir.

Burada cinlerin dinledikleri vahyi Hz. Mûsâ’ya verilen mesajla ilişkilendirmeleri ve vahyin iki özelliği gündeme getirilmektedir.

1.قَالُوا يَا قَوْمَنَآ اِنَّا سَمِعْنَا كِتَابًا اُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسٰى “(O cinler) şöyle demişlerdi: Ey kavmimiz! Şüphesiz ki biz Musa’dan sonra indirilen bir kitap dinledik.” Yüce Allah Hz. Peygamber’i dinlesinler diye yanına gönderdiği cinlerin vahyi dinleyip kavimlerinin yanına uyarıcılar olarak döndüklerini haber verdikten sonra onların neler söylediklerini aktarmaktadır. Bu çerçevede cinler Hz. Mûsâ’dan sonra indirilen bir kitap dinlediklerini söyleyerek, esasında önceki mesajlardan da haberdar olduklarını göstermişlerdi.

Âyette Hz. Peygamber’den önceki peygamber olarak Hz. İsa’dan değil de daha önceki bir peygamber olan Hz. Mûsâ’dan söz edilmesinin muhtemel sebebi, Hz. İsa’nın da Hz. Mûsâ’ya tâbi olması, ayrıca ehl-i kitabın yani Yahudi ve Hıristiyanların Hz. Mûsâ’nın peygamberliğini kabulde ittifak etmiş olamaları veya Mekke civarında Hz. Musa’nın daha çok bilinmesi şeklinde beyan edilebilir. Dahası, Hz. Peygamber’i dinleyen cinlerin Yahudi oluşları veya Hz. İsa’yı duymamış olma ihtimalleri de dile getirilmektedir.(6)

2. مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْد۪يٓ اِلَى الْحَقِّ وَاِلٰى طَر۪يقٍ مُسْتَق۪يمٍ “Kendinden öncekini(n aslını) doğrulayan, gerçeğe ve doğru yola ulaştıran (bir kitap dinledik).” Yüce Allah cinlerin vahiy hakkındaki ilk değerlendirmelerini Hz. Mûsâ’ya verilen vahiy ile ilgili olarak yaptıktan sonra, bu defa vahyin الْحَقّ el-hakk olan “gerçeğe” ve طَر۪يقٍ مُسْتَق۪يمٍ sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yola” ilettiğini ifade etmişlerdir.

Cinlerin bu âyette söyledikleri hakikat Cinn 72/1-2’de farklı ifadelerle dile getirilmekte, orada “Gerçekten, doğruya götüren (doğruyu gösteren) harikulade (çok ilginç, çok üstün) bir Kur’ân dinledik” buyrularak benzer bir mesaj ortaya konulmaktadır. Demek ki bütün peygamberlerin tebliğ ettiği değerler aynı kaynaktan geldikleri için “haktır, hakikattir” ve muhataplarını “dosdoğru yol” demek olan sırât-ı müstakîm’e ulaştırmayı hedeflemektedir. İşte Yüce Allah cinlerin de bu hakikati gördüklerini bu şekilde haber vermektedir.

ııı. Cinlere Yönelik Tevhid Daveti

يَا قَوْمَنَآ اَج۪يبُوا دَاعِيَ اللّٰهِ وَاٰمِنُوا بِه۪ يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَيُجِرْكُمْ مِنْ عَذَابٍ اَل۪يمٍ “Ey kavmimiz! Allah’ın davetçisine (çağrısına) cevap verin ve O’na iman edin ki günahlarınızı bağışlasın ve sizi elem verici bir azaptan korusun.”

Âyetteki يَا قَوْمَنَا yâ kavmenâ hitabı “ey bizim kavmimiz”; اَج۪يبُوا ecîbû emri “icabet ediniz”; دَاعِيَ اللّٰهِ dâ‘ıyellâhi tamlaması “Allah’ın davetçisine, davetine”; وَاٰمِنُواve âminû emri “ve iman edin”; بِه bihî ifadesi “O’na”; يَغْفِرْ yağfir fiili “bağışlasın”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; مِنْ ذُنُوبِكُمْ min zünûbiküm ifadesi “sizin günahlarınızı, günahlarınızdan”; وَيُجِرْكُمْ ve yücirküm fiili “ve sizi korusun”; مِنْ عَذَابٍ اَل۪يمٍ min ‘azâbin elîmin ifadesi “elem verici bir azaptan” demektir.

Burada cinlerin muhataplarını hidayete çağrısı ve bunun ödülünün ne olacağına dair müjdeler gündeme getirilmektedir.

1.يَا قَوْمَنَآ اَج۪يبُوا دَاعِيَ اللّٰهِ وَاٰمِنُوا بِه۪ “Ey kavmimiz! Allah’ın davetçisine (çağrısına) cevap verin ve O’na iman edin!” Yüce Allah cinlerin kavimlerine gittiklerinde onlara söyledikleri sözler bağlamında Allah’a davet eden elçiye Hz. Peygamber’e icabet etmelerini ve ona inanmalarını kendilerinden istediklerini aktarmaktadır. يَا قَوْمَنَا yâ kavmenâ “Ey kavmimiz” ifadesi, bu cinlerin kendi kavimlerini dışlayan değil, sahiplenen ve ötekileştirmeyen bir üslup kullandıklarını ve kendilerini onların bir ferdi şeklinde tanıtarak kavimlerini samimiyetle sahiplendiklerini göstermektedir.

Âyette geçen دَاعِيَ اللّٰهِ dâ‘ıyellâhi tamlaması “Allah’ın davetçisi” manasına gelmekte, böylece Hz. Peygamber’in davetine icabet etmelerinden söz edildiği ortaya konulmaktadır.(7) Bu anlamın devamında da O’na yani Yüce Allah’a iman edilmesinin de muhataplardan istendiği beyan edilmektedir. Esasında Yüce Allah’ın davetçisine icabet edilmesi ve yine o davetçiye iman edilmesi de âyette söz konusu ediliyor olabilir ki sonuçta her iki yorumda da mesaj aynı yere gelmektedir.

İlk yoruma göre Hz Peygamber’in cinlere de gönderilen bir peygamber olduğu yorumları yapılsa da sonuçta ilahi mesajlar herkesi kapsadığı için sadece Hz. Peygamber’i cinlere de gönderilmiş peygamber olarak görmek çok doğru olmasa gerektir. Esasında önceki âyette de belirtildiği gibi, cinlerin Hz. Mûsâ’ya gönderilen kitaptan ve özelliklerinden haberdar olduğu ifade edilmektedir.

Bu nedenle, özellikle En‘âm 6/130’da açıkça belirtildiği üzere cinlere kendi içlerinden peygamberler gönderilmiştir. Dolayısıyla buradaki mesajı sonuçta Yüce Allah’ın davetine icabet edip O’na iman etmek şeklinde anlamak en doğrusudur. Zira devam eden cümledeki fiillerin faili de açıkça Yüce Allah’tır.

2. يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَيُجِرْكُمْ مِنْ عَذَابٍ اَل۪يمٍ “Günahlarınızı bağışlasın ve sizi elem verici bir azaptan korusun!” Yüce Allah cinlerin birbirlerine emrettikleri hususlara itibar etmeleri yani Allah’ın davetine icabet edip O’na iman etmeleri durumunda günahlarının bir bölümünü bağışlayacağını ve kendilerini elem verici bir azaptan koruyacağını müjdelediklerini aktarmaktadır.

Âyette yer alan مِنْ min edatı “beyaniye”, “sıla” veya “zâid” manasına alınırsa “bütün günahlarını bağışlayabileceği” anlamı elde edilmekteyken,(8) bu edata “bazıyet” manası verilmesi durumunda, “günahlarının bir kısmını bağışlayacağı” mesajı devreye girmektedir. Bu ikinci ihtimale göre, bağışlanacağı bildirilen günahlar Yüce Allah’a yönelik suçlardır; kendi cinslerine karşı işledikleri günahlar burada söz konusu edilmemektedir.

Yüce Allah kendi davetine icabet eden ve böylece mümin olan cinlerin günahlarını bağışlayacağını beyan etmenin devamında, onları elem verici bir azaptan da koruyacağını müjdelemektedir. Âyetin bu cümlesi önceki cümlede kast edilen mananın da “beyaniye” yani bütün günahları bağışlayacağı şeklinde anlaşılması gerektiğinin de bir delilidir. Çünkü bir kısım günahı bağışlanmayanların da azaptan kurtarılacağına dair herhangi bir bilgiye sahip değiliz.

ıv. İcabet Edilmemesi Durumunda Acizlikleri

وَمَنْ لَا يُجِبْ دَاعِيَ اللّٰهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الْاَرْضِ وَلَيْسَ لَهُ مِنْ دُونِه۪ٓ اَوْلِيَآءُ اُو۬لٰٓئِكَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “(Ancak) kim Allah’ın davetçisine (çağrısına) cevap vermezse, bilsin ki hiç kimse O’nu yeryüzünde elbette aciz bırakamaz ve böylesi kişilerin O’nun peşi sıra dostları da olamaz. İşte onlar apaçık bir sapkınlığın içindedir.”

Âyettekiوَمَنْ لَا يُجِبْ ve men lâ yücib ifadesi “icabet etmeyen kişi(ler)”; دَاعِيَ اللّٰهِ dâ‘ıyellâhi tamlaması “Allah’ın davetçisine, davetine”; فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ ٍ fe leyse bi mu‘cizin ifadesi “aciz bırakan değildir, yoktur”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; وَلَيْسَ fe leyse edatı “yoktur, olmayacaktır”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra”; اَوْلِيَآء evliyâe kelimesi “dostlar”;اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ fî dalâlin mübînin tamlaması ise “apaçık sapkınlıktadır(lar)” demektir.

Burada ilahi davete icabet edilmemesi durumunda nelerin söz konusu edileceği gündeme getirilmektedir.

1. وَمَنْ لَا يُجِبْ دَاعِيَ اللّٰهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الْاَرْضِ وَلَيْسَ لَهُ مِنْ دُونِه۪ٓ اَوْلِيَآءُ “(Ancak) kim Allah’ın davetçisine (çağrısına) cevap vermezse, bilsin ki hiç kimse O’nu yeryüzünde elbette aciz bırakamaz ve böylesi kişilerin O’nun peşi sıra dostları da olamaz.” Cinler muhatapları olan diğer cinler eğer Yüce Allah’ın davetine veya davetçisine icabet etmezlerse başlarına gelebilecek ilahi azap noktasında hiç kimsenin Yüce Allah’ı aciz bırakamayacağını beyan etmekte, O’nun peşi sıra veya O’na rağmen kendilerinin hiçbir dostlarının da olamayacağını belirtmektelerdi.

Onların bu sözlerinin benzeri Kur’ân’da insanları Yüce Allah yolundan saptırmaya çalışanlara yönelik ilahi bir bildirim olarak Hûd 11/20’de şu şekilde yer almaktadır: “Onlar yeryüzünde (Allah’ı) âciz bırakacak değillerdir; onların Allah’tan başka (yardım isteyecekleri) dostları da yoktur.”

Yüce Allah’ı aciz bırakamama olayınınفَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ fe leyse bi mu‘cizin “aciz bırakıcı olmamak” şeklinde لَيْسَ leyse olumsuz edatı ile bâ/bi harfinin birlikte getirilmesinin nedeni, sözü edilen şeyin yani Yüce Allah’ı aciz bırakmanın hiçbir şekilde mümkün olmadığını zihinlere kazımaktır.

Bu ve benzer konularda hiç kimsenin Yüce Allah’ı engelleyememesiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli ifadeler yer almakta,(9) böylece tek ve gerçek gücün sadece ilâhî kuderete ait olduğu öğretilmek istenmektedir. Bu cümelenin sonrasında yine cinler tarafından söylendiği bilinen bir ifade Cinn 72/12’de geçmekte ve “Biz yeryüzünde Allah’ı aciz bırakamayacağımızı anladık” şeklinde dile getirilmektedir.

Bu arada cinlerle ilişkilendirilen “yeryüzü” ifadesinden hareketle, onların sadece yeryüzünde oldukları izlenimi edinilmemelidir. Âyette الْاَرْضِ el-ard kelimesinin kullanılması, Yüce Allah’ın sadece yeryüzünde âciz bırakılamayacağı, ancak başka mekânlarda bunun mümkün olduğu gibi bir anlam vermez. Zikr-i cüz’ irade-i küll, yani “Parçayı anarak bütünü kastetme kuralı” gereği, maksat söz konusu âciz bırakılamamanın her zaman ve her mekânda geçerli olduğunu ortaya koymaktır.

Nitekim bunun doğruluğunun delili olarak ‘Ankebût 29/22’de şöyle buyrulmaktadır: “Yerde ve gökte (O’nu) hiçbir şekilde âciz bırakamazsınız. Allah’tan başka (O’nun peşi sıra) hiçbir dostunuz ve hiçbir yardımcınız da yoktur.” “Gök” manası verdiğimiz es-semâ’ kelimesi “uzay boşluğu”, “yükseklik” manasında bütün evreni içeren bir mana kapsamına sahiptir.

Âyette geçen مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’ndan başka”, “O’nun peşi sıra”, “O’na rağmen” gibi anlamlar içermektedir. Putlara taparak onların mahşerde yardımcı olacaklarını sananların veya cin gruplarının şirke düşmüş olanlarının beklentileri işte bu cümle ile reddedilmekte ve Yüce Allah’ın huzurunda hiç kimsenin hiç kimseye yardımının dokunamayacağı ifade edilmek istenmektedir.

2. اُو۬لٰٓئِكَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “İşte onlar apaçık bir sapkınlığın içindedir.” Yüce Allah vahiy dinleyen cinlerin diğerlerine yaptığı tebliğin sonunda ilahi davete icabet etmeyen cinlerin kendilerine gelebilecek dünyevi azabı engelleyemeyecekleri gibi mahşerde de hiçbir dostlarının olamayacağını, böylece apaçık bir sapkınlıkta kalmış olacaklarını dile getirdiklerini aktarmaktadır. Cinn 72/15’te de beyan edildiği gibi, cinlerin hak yoldan sapmaları durumunda cehennemde yakıt olacakları ifade edilmektedir. Her iki cümlede de verilmek istenen mesaj aynı noktada buluşmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Ahkâf 46/30-32. âyetler hakkında şu değerlendirmeleri yapabiliriz:

- Bu âyetlerde ilâhî bilgilendirmelerde misyon birlikteliğinin bulunduğu, Hz. Mûsâ’ya verilen ile Hz. Muhammed’e vahyedilen değerlerin aynı kaynaktan geldiği ortaya konulmaktadır. Cinler de bu noktada aynı gerçeği kavrayan, bunu itiraf ve ilan eden varlıklar olarak bizlere tanıtılmaktadır.

- Burada cinler vahyi tanıtıcı ifadeler bağlamında her iki bilgi kaynağının da hakka götürdüğünü ve dosdoğru yola ilettiğini ifade etmektedirler. Cinn 72/2’de yer alan “Doğru yola rehberlik yapıyor” sözü ile bu ifade aynı gerçeğin iki değişik yönünü oluşturmaktadır.

- Bu âyetlerde verilen bilgilerde davetin Yüce Allah’a yapılmasının gerekliliğine işaret edilmektedir. Çağrı Allah’a olacaktır; başka şeylere davet doğru değildir. Çünkü peygamberlerin çağrısı bütünüyle Yüce Allah’a olmuştur.

- Yüce Allah’ın çağrısına icabet etmenin sonucunda gerekli olan şey Allah’a iman ve O’na güven duymaktır. Güven içermeyen iman, sahibini Yüce Allah’a yaklaştırmaz, güvenilmeyen varlığa iman da iddiadan öte bir değer taşımaz.

- Çağrıya uymanın ve Yüce Allah’a güven içerikli imanın sonucu, günahların bağışlanması ve elem verici bir azaptan kurtuluştur. Demek ki cinlerin de günahları vardır ve onların da bağışlanma çareleri Yüce Allah’a sığınmaktır.

- Mümin cinler Yüce Allah’ın çağrısına uymayan kâfir cinlerin şunu iyi bilmeleri gerektiğini beyan etmektedirler: Hiçbir varlık hiçbir şekilde Yüce Allah’ı aciz bırakamaz, böylelerinin Allah’tan başka hiçbir dostu da bulunamaz.

- İşte bu imansızlık ve güvensizlik felaketle sonuçlanacak bir yıkımdır, perişanlıktır. Böylelerinin hali derin bir sapıklık olarak tanıtılmaktadır.

b) Mahşer Bilinci ve İnkârcıların Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 33-35. âyetlerinde gökleri ve yeri yaratan ve bunları yaratırken yorulmayan Allah’ın, ölüleri diriltmeye de gücünün yeteceğini inkarcıların düşünmemelerini eleştirmekte, oysa kendisinin muhakkak ki her şeye gücünün yettiğini bildirmekte, ateşe sunulacakları gün inkâr edenlere, “Nasıl, bu gerçek değil miymiş?” denildiğinde “Evet, Rabbimize andolsun ki gerçekmiş” diye cevap vereceklerini, buna karşılık kendilerine “Öyleyse inkâr etmenizden dolayı azabı tadın!” diyeceğini haber vermektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’e hitap ederek şu önemli uyarı dile getirilmektedir: “(Ey Peygamber), o halde peygamberlerden azim sahibi olanların sabrettiği gibi sen de sabret; onlar hakkında acele etme! Onlar vaadedildikleri azabı gördükleri gün sanki dünyada sadece gündüzün bir saati kadar kaldıklarını sanacaklar. (Bu), bir tebliğdir. Yoldan çıkmış topluluktan başkası helâk edilir mi hiç!”

ı. Yüce Allah’ın Diriltici Kudreti

اَوَلَمْ يَرَوْا اَنَّ اللّٰهَ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَلَمْ يَعْيَ بِخَلْقِهِنَّ بِقَادِرٍ عَلٰىٓ اَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتٰى بَلٰىٓ اِنَّهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Gökleri ve yeri yaratan, bunları yaratmakla yorulmayan Allah’ın, ölüleri diriltmeye de gücünün yeteceğini hiç mi düşünmediler? Evet; şüphesiz ki O, her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki اَوَلَمْ يَرَوْاevelem yerav ifadesi “görmediler mi, görsünler, baksınlar”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; الَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi “yaratmış olan(dır), yaratandır”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda kelimesi “ve yeri, yeryüzünü”; وَلَمْ يَعْيَ ve lem ya‘ye fiili “ve yorulmamıştır”; بِخَلْقِهِنَّ bi halkıhinne ifadesi “onların yaratılmasında”; بِقَادِرٍ bikâdirin kelimesi “gücü yeten(dir)”; عَلٰىٓ اَنْ يُحْيِيَ ‘alâ en yuhyiye ifadesi “diriltme konusunda”; الْمَوْتٰى el-mevtâ kelimesi “ölüleri”; بَلٰى belâ edatı “bilakis, esasında”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun ifadesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın gökleri ve yeri yaratmasının yanında insanları mahşerde tekrar diriltmeye gücünün yeteceği gündeme getirilmektedir.

1. اَوَلَمْ يَرَوْا اَنَّ اللّٰهَ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَلَمْ يَعْيَ بِخَلْقِهِنَّ بِقَادِرٍ عَلٰىٓ اَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتٰى “Gökleri ve yeri yaratan, bunları yaratmakla yorulmayan Allah’ın, ölüleri diriltmeye de gücünün yeteceğini hiç mi düşünmediler?” Bu âyetin öncesiyle, hatta sûrenin bütünüyle anlam ilişkisinin nasıl olduğu konusunda şu değerlendirmeyi yapmak mümkündür:

“Yüce Allah, bu sûrenin başında kâdir, hakîm ve hür irâde sahibi bir ilâhın varlığına delâlet eden şeyi getirmiş, daha sonra buna ‘Putlara tapma inancının yanlışlığı’nı ve ‘nübüvvet müessesesinin haklılığı’nı, Mekkeli müşriklerin Hz. Muhammed’in peygamberliğini tenkit ile ilgili şüphelerini zikretmiş ve bunlara cevap vermiştir.”

“Yüce Allah, Mekke kâfirlerinin delilleri kabul etmeyişlerinin çoğunun dünyaya aldanmaları, dünyanın hoş ve leziz şeylerini tastamam elde etmek için dünyaya dalmaları ve Hz. Muhammed’e boyun eğmenin kendilerine ağır gelmesi sebebiyle olduğunu bildirmiş ve bunlara ‘Âd kavmini örnek getirmiştir. Çünkü onlar, dünya menfaatlarını elde etme açısından Hz. Peygamber’in kavminden daha ileri idiler.”

“Bu nedenle, onlar küfürlerinde ısrar edince Yüce Allah onları helâk etmiştir. Bu, Hz. Muhammed’in peygamberliğini inkârda ısrar etmeleri halinde Mekkeliler için bir korkutma olmuştur. Yüce Allah, daha sonra da Hz. Muhammed’in insanlara peygamber olduğunu anlatmış, peşi sıra da onun cinler arasında da peygamber olduğunu belirtmiştir. İste burada tevhid ve nübüvvet hususundaki söz tamamlanmış, bu iki hususun peşinden de âhiret meselesini ele almıştır. Bu içerik esasında Kur’ân’ın tamamının maksadının, tevhidi, nübüvveti ve âhireti anlatmak olduğunu anlar.”

“Kur’ân-ı Kerim’deki kıssaların anlatılış maksadı da yine bu esasları ortaya koyma hususundaki darb-ı meseller gibidir. Bu ayetin maksadı, Yüce Allah’ın, öldükten sonra diriltmeye kadir olduğuna delil getirmektir ve bu şöyledir: Yüce Allah, bu sûrenin başında göklerin ve yerin yaratıcısının kendisi olduğuna dâir delil getirmiştir. Gökleri ve yeri yaratmanın, öldükten sonra insanı yeniden hayata döndürmekten daha zor ve daha büyük bir iş olduğunda şüphe yoktur. En zor ve en mükemmele kadir olan, daha kolay ve daha azına haydi haydi kâdir olur.”(10)

a)اَوَلَمْ يَرَوْا اَنَّ اللّٰهَ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ “Gökleri ve yeri yaratan Allah’ın (her şeye gücünün yeteceğini) hiç mi düşünemediler?” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bir benzeri İsrâ’ 17/99’da yer almaktadır. Yüce Allah insanları mahşerdeki sorgulama ve yargılama için yeniden dirilteceğini, buna gücünün yeteceğini beyan etmek için gökleri ve yeri yaratanın kendisi olduğunu özellikle hatırlatmakta ve bu işlemin kendisini hiçbir şekilde yormadığını da beyan etmektedir.

Söylenmek istenen şudur: Gökleri ve yeryüzünü yoktan var etmeye gücü yeten Yüce Allah’ın onların bir benzerini mahşerde yaratıp diriltmeye de elbette gücü yetecektir. Esasında Mü’min 40/57’de beyan edildiği gibi “göklerin ve yeryüzünün yaratılması insanların yeniden yaratılmasına göre çok daha büyük bir iş” olmasına rağmen, göklerin ve yeryüzünün yaratıcısının Yüce Allah olduğunu kabul edip O’nun insanları mahşerde diriltemeyeceğine inanmak akıl kârı bir şey değildir.

Yüce Allah benzer konunun işlendiği Yâsîn 36/77-83’te benzer bir inkâra üç çeşit cevap vermekte ve esasında konuyu bitirmektedir. İlgili âyetler mealen şöyledir: “(İnkârcı) insan, kendisini nutfeden (zigottan) yarattığımızı görmedi mi ki, şimdi (kalkmış) apaçık bir tartışmacı oluvermiş. Kendi yaratılışını unutarak bir de bize örnek vermeye kalkışmış da, ‘Çürümüş kemikleri kim diriltebilir ki!’ demişti. De ki: ‘Onları ilk defa yoktan var eden diriltecektir. O, her türlü yaratmayı çok iyi bilendir.’ ‘Yeşil ağaçtan sizin için ateş çıkaran (yapan) da O’dur. İşte ondan tutuşturuyorsunuz.’ ‘Gökleri ve yeri yaratan (Allah), insanların benzerlerini (yeniden) yaratmaya kâdir değil midir? Elbette (kâdirdir). O, her türlü yaratabilendir; her şeyi hakkıyla bilendir.’ Bir şey istediği zaman O’nun durumu o şeye sadece ‘Ol’ demekten ibarettir. O da hemen olmaya başlar. Her şeyin hükümranlığı (yetkisi) elinde olan (Allah) ne kadar yücedir! Hepiniz sadece O’na döndürüleceksiniz.”

b) وَلَمْ يَعْيَ بِخَلْقِهِنَّ “Bunları yaratmakla yorulmamıştır.” Burada geçen ve ‘ayiye, ya‘yâ kalıbından gelen لَمْ يَعْيَ lem ya’ye fiili “işin içinden çıkamamak”, “donup kalmak”, “yorgun ve bitap düşmek“ gibi anlamlar içermektedir. Bu ifade Yüce Allah’ın kâinatı yaratmada hiçbir şekilde yorgunluk hissetmediğini ortaya koymaktadır.

Bu ifadeyle ilişkili olabilecek mesaj Kâf 50/15’te de izah ettiğimiz üzere şu şekildedir: “İlk yaratmada âcizlik mi gösterdik!” Yüce Allah’ın âyette vermek istediği mesaj şudur: “Ben, diriltilmeyi inkâr edenlerin de bildiği gibi ilk yaratmadan âciz kalmadım ki ikincisinden âciz kalayım. Onlar bizim ilk yaratmadaki kudretimizi inkâr edememektedirler; dolayısıyla yaratılışın iadesini de itiraf etmelidirler.”(11)

Yüce Allah âyetin bu cümlesinde “mahlükatı ve elbette gökleri ve yeri yaratanın kendisi olduğu”nu dolaylı olarak hatırlatmaktadır.(12) Yorumunu yapmakta olduğumuz Ahkâf 46/33’te geçen lem ya‘ye ifadesi ile Kâf 50/15’te yer alan ‘ayînâ fiili aynı köktendir ve aynı manayı vermektedir. Aynı şekilde Kâf 50/38’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki biz, gökleri, yeri ve ikisi arasında bulunanları altı günde (devirde, aşamada) yarattık. Hiçbir yorgunlukla da karşılaşmadık.”

Konuyla ilişkilendirilebilecek bir başka ifade Vâkı‘a 56/62’de şu şekildedir: “Siz ilk yaratılışı biliyorsunuz (kabul ediyorsunuz); o halde neden (ikinci yaratılış hakkında) ibret almıyorsunuz?” İşte bu âyette müşriklerin ilk yaratılışı kabullerinde bir sorun olmadığı hatırlatılmakta, buna göre daha kolay olan diriltilmeyi inkârları dolaylı olarak eleştirilmektedir. Lokmân 31/28’de de “Herkesin (bütün insanların) yaratılıp diriltilmesinin bir tek kişinin yaratılıp diriltilmesi gibi olduğu” beyan edilmektedir.

Galaksiler, yeryüzü ve insanın ruhî ve bedensel yapısı manasında hem makro hem de mikro âlemden yapılan bu sunumlarla Yüce Allah, ilk yaratılışı veya yoktan var ediş demek olan bu işlemi meydana getirmede herhangi bir zorluk, güçsüzlük ve acizlik içerisine düşmediğini ifade etmektedir. Mahlükat için yorgunluk bir acizlik ve eksiklik demektir. Bununla ilgili olarak uyku ve uyuklama da meydana gelebilir; ancak Yüce Allah’ı ne uyku ne de uyuklama kaplar.

Bakara 2/255. âyet bağlamında düşünecek olursak, varlık ve hayat Yüce Allah ile vardır; devamlarını da sadece O sağladığı için Allah’ın iki sıfatı el-hayy ve el-kayyûm’dür. Bu iki sıfatı gereği Yüce Allah için yorgunluktan söz edilemez. O’nun sonsuz gücü ve kudreti gökleri ve yeri kaplamıştır; onları gözetlemek de korumak da O’na asla güç gelmez. Rahmân 55/29’da belirtildiği üzere, “göklerde ve yerde bulunan herkes Allah’tan ister; zaten O da hergün yeni bir iştedir.” Nahl 16/8’de ve daha başka âyetlerde de Yüce Allah’ın yaratmaya devam ettiği bildirilerek, yaratma ve diğer sıfatların Yüce Allah’tan hiç ayrılmayacağı ifade edilmek istenmektedir.

Kitâb-ı Mukaddes’in Tekvîn kitabının hemen ilk cümlelerinde Yüce Allah’ın kâinatı altı günde yarattığı, yedinci günde yorulduğu için istirahata çekildiği ifade edilse de, bu durum Yüce Allah için asla söz konusu edilemez. Yorumunu yapmakta olduğumuz Ahkâf 46/33. âyet, Kitâb-ı Mukaddes’teki ifadenin doğru olmadığını, bu tür yakıştırma cümlelerin Yüce Allah’a ait olamayacağını göstermektedir. Râzî’nin vurguladığı gibi, bu âyet dolaylı olarak Allah’a yorgunluk isnâd eden görüşleri reddetmekte, Tevrât’ın Tekvîn kitabının (2:2) başındaki bilgiler örnekliğinde Tevrât’ın çeşitli bölümlerinin tahrîf edildiğini göstermektedir.

2. بَلٰىٓ اِنَّهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Evet; şüphesiz ki O, her şeye gücü yetendir.” Yüce Allah gökleri ve yeri yaratıp hiçbir yorgunluk da hisstmediğini beyan ederek bunlara gücü yetenin ölüleri de mahşerde diriltebileceğini soru ifadesiyle dile getirdikten sonra, âyetin sonunda بَلٰى belâ edatı kullanarak müşriklerin zannının doğru olmadığını, tam tersine aksi mesajın isabetli olduğunu beyan etmekte ve kendisinin her şeye kadir olduğunu özellikle zikretmektedir.

Bu âyette verilmek istenen mesaj elbette ilk muhataplar ve bütün zamanların inkarcılarının reddettiği mahşerde diriltilmeyi ele almaktadır. Ancak buna ilave olarak Elmalılı’nın da isabetle vurguladığı üzere, En‘âm 6/122’de de beyan edildiği gibi burada hak ve hakikate karşı kalbini öldürmüş olanların vahiy ile diriltilebileceklerine yönelik bir mesaj da elbette düşünülmelidir.

ıı. İnkarcıların Sorgulanması ve Feci Akıbetleri

وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ اَلَيْسَ هٰذَا بِالْحَقِّ قَالُوا بَلٰى وَرَبِّنَا قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ “Ateşe sunulacakları gün, kâfir olanlara ‘Bu (diriltilme) gerçek değil miymiş!’ (denecek), onlar da ‘Rabbimize yemin olsun: Evet (gerçekmiş)!’ diyeceklerdir. (Allah:) ‘İnkâr ettiğinizden dolayı azabı tadın!’ diyecektir.”

Âyetteki وَيَوْمَ ve yevme sözcüğü “bugün”; يُعْرَضُ yu‘radu edilgen fiili “arz edilecektir”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkar etmiş kişiler”; عَلَى النَّارِ ‘ale’n-nâri ifadesi “ateşe”; اَلَيْسَ eleyse sorusu “değil miymiş”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu”; بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “hak, gerçek”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki, demiş olacaklar ki”; بَلٰى belâ edatı “bilakis, evet”; وَرَبِّنَا ve rabbinâ ifadesi “bizim Rabbimize yemin olsun”; قَالَ kâle fiili “dedi ki, demiş olacak ki”;فَذُوقُوا fe zûkû emri “tadın”; الْعَذَاب el-‘azâbe kelimesi “o azabı”; بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ bimâ küntüm tekfurûne ifadesi ise “inkâr etmiş olmanıza karşılık” demektir.

Burada inkarcıların mahşerdeki sorgulanması, orada verecekleri işe yaramaz cevaplar ve yaşayacakları korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

1. وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ اَلَيْسَ هٰذَا بِالْحَقِّ قَالُوا بَلٰى وَرَبِّنَا“Ateşe sunulacakları gün, kâfir olanlara ‘Bu (diriltilme) gerçek değil miymiş!’ (denecek), onlar da ‘Rabbimize yemin olsun: Evet (gerçekmiş)!’ diyeceklerdir.” Yüce Allah mahşerdeki diriltilmeyi inkar edenlerin âhirette diriltildiklerinde kendilerine bu diriltilmenin gerçek olup olmadının sorulacağını, inkarcılarıların da yaşadıkları bu gerçekliği görerek ve yemin ifadesi de kullanarak bunun hakikat olduğunu itiraf edeceklerini haber vermektedir.

a)وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ “Ateşe sunulacakları gün inkâr edenlere (şöyle denecektir):” Ahkâf sûresinin daha önce yorumladığımız 20. âyetinde de belirttiğimiz gibi, bu cümlede Yüce Allah inkârcıların mahşer günü ateşe sunulacaklarını haber vermektedir. Burada sözü edilen şey “ateşe sunulmaktır”; yoksa “ateşin içerisinde bulunmak değildir.” Anlaşılıyor ki, bu konuşma ateşe atılmanın hemen öncesinde yaşanacaktır.

b) اَلَيْسَ هٰذَا بِالْحَقِّ قَالُوا بَلٰى وَرَبِّنَا “(İnkâr edenlere) ‘Nasıl, bu gerçek değil miymiş?’ (denildiğinde), ‘Rabbimize andolsun ki ‘Evet’ (gerçekmiş)’ diye cevap vereceklerdir.” Konuyla ilgili olarak benzer bir mesajın yer aldığı En‘âm 6/30’da şöyle buyrulmaktadır: “Rablerinin huzuruna (çıkarılıp) durduruldukları zaman sen onları bir görsen! (Allah:) ‘Bu (dirilme) hak değil miymiş!’ diye soracak; onlar da ‘Rabbimize yemin olsun ki evet!’ diye cevap vereceklerdir.”

Yüce Allah inkârcıların mahşerdeki perişan hallerini anlatmak üzere Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlara seslenmekte ve böyle bir konuşmanın yaşanacağını haber vermektedir. Yüce Allah mahşerdeki diriltilmeyi ve dolayısıyla hesaba çekilmeyi inkâr edenleri sorgularken kendilerine “buradaki diriltilme gerçek değil miymiş!” diye soracak, onlar da çaresiz bir şekilde, üstelik de yemin ederek “Rabbimize yemin olsun ki evet” cevabını vereceklerdir. Bu arada âyette yer alan اَلَيْسَ eleyse ifadesi cevabı beklenen bir “soru” edatı değil, cümlenin düz halinin doğru olduğunu gösteren bir kullanımdır ve Kur’ân’da çeşitli örnekleri vardır.(13)

2. قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ “(Allah:) ‘İnkâr ettiğinizden dolayı azabı tadın!’ diyecektir.” Bu ifade En‘âm 6/30’da aynı şekilde zikredilmektedir. Yüce Allah inkârcılara yargısız infazda bulunmayacak, onları sorguladıktan sonra dünyadaki inkârcılıkları nedeniyle kendilerine “azabı tadın” diye seslenecektir. Demek ki cehennem ateşini tadacak olmak “sonuç”tur; bunun “sebebi” ise insanların dünya hayatlarındaki ısrarcı inkârcılıklarıdır.

Âyette geçen ذُوقُوا zûkû emri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçmekte(14) ve muhataplar inkarcılar olduğu için de alay içerikli olarak azabın tadılması manasını vermektedir.

ııı. Hz. Peygamber’e Yönelik Sabır Emri

فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ اُو۬لُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلَا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ كَاَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ مَا يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوٓا اِلَّا سَاعَةً مِنْ نَهَارٍ بَلَاغٌ فَهَلْ يُهْلَكُ اِلَّا الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ “Elçilerden kararlılık sahibi olanların sabrettiği gibi sen de sabret! Onlar (inkârcılar) hakkında acele etme! Vadedildikleri azabı gördükleri gün sanki dünyada sadece gündüzün bir saati kadar kaldıklarını sanacaklar. (Bu), bir tebliğdir. Yoldan çıkmış topluluktan başkası helak edilir mi hiç!”

Âyetteki فَاصْبِرْ fasbir emri “sabret”; كَمَا صَبَرَ kemâ sabera ifadesi “sabrettik(ler)i gibi”; اُو۬لُوا الْعَزْمِ ülü’l-‘azmi ifadesi “azim sahipleri(nin)”; مِنَ الرُّسُلِ mine’r-rusüli ifadesi “elçilerden”; وَلَا تَسْتَعْجِلْ ve lâ testa‘cil emri “ve acele etme”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; كَاَنَّهُمْ keennehum ifadesi “sanki onlar”; يَوْمَ يَرَوْنَ yevme yeravne ifadesi “gördükleri gün”; مَا يُوعَدُونَ mâ yû‘adûne ifadesi “vaad edildikleri şeyi”; لَمْ يَلْبَثُوا lem yelbesû fiili “kalmamışlardır”; سَاعَة sâ‘aten kelimesi “bir saat, bir an”; مِنْ نَهَارٍ min nehârin ifadesi “bir gündüzden”; بَلَاغ belâğun kelimesi “(bu) bir tebliğ, beyan, duyuru(dur)”; فَهَلْ يُهْلَكُ fe hel yühlekü edilgen fiili “helak edilecek midir, helak edilir mi hiç”; اِلَّا الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ ille’l-kavmu’l-fâsikûne istisnası ise “yoldan çıkan toplumdan başkası” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e ve onun şahsında müminlere bir davranış modeli öğretilmekte, dünyada kimlerin helak edileceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ اُو۬لُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلَا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ “Elçilerden kararlılık sahibi olanların sabrettiği gibi sen de sabret! Onlar (inkârcılar) hakkında acele etme!” Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve azim sahibi peygamberler gibi sabretmesini ve azap isteğinde acele etmemesini kendisine emretmektedir.

a)فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ اُو۬لُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ “Elçilerden kararlılık sahibi olanların sabrettiği gibi sen de sabret!” Yüce Allah müşriklerin ve inkarcıların Hz. Peygamber’e verdiği tepkileri dikkate sunduktan ve onların ateş azabına çarptırılacaklarını beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’in sabretmesini yani kendi tebliğ ettiği değerlere sadakat gösterip onları savunmasını, onları sahiplenmeye devam etmesi gerektiğini belirtmekte, bu arada bu duruşunu “azim sahibi peygamberler” gibi göstermesini kendisine emretmektedir.

ı. Müzzemmil 73/10 gibi çeşitli âyetlerin izahında da belirttiğimiz üzere, sabır “hak ve hakikat üzere direniştir, inançları savunmaktır.” “İnsanın nefsini dizginlemesi” anlamında sabr “yılgınlık, korkaklık, çöküntü ve dert yanmanın zıddı”dır. İzzet ve şeref veren şey sabırdır; zillete düşüren şey sabır değil, acziyettir. Sabır zillet ve meskenet içerisinde her hakarete veya her muameleye eyvallah deyip boyun bükmek değildir. Aksine, sabır her türlü eziyete rağmen kendi inanç değerlerinde dirençli, kararlı ve ısrarcı olmak demektir.

Sabır, hak ve hakikat üzere kalmada bütün gücünü ortaya koymak demektir. İşte Yüce Allah Hz. Peygamber’in bu şekilde davranmasını emretmekte, onların tehditlerine aldırış etmemesi gerektiği gibi, Kalem 68/9’da dile getirildiği üzere vaadlerine de hiçbir şekilde kanmamasını zımnen ondan istemektedir.

Hz. Peygamber’e yönelik sabır emri, risalet konusunda karşılaşacağı muhtemel sıkıntıları kendisine haber vermekte, sadece yaşadıklarının değil, yaşayacaklarının da sabır gerektiren şeyler olacağını ona bildirmektedir. Vahyin ilk sûrelerinde(15) sabır emrinin yer alma sebebi, görevin tabiatı gereğidir.

Esasında Hz. Lokmân’ın, oğluna nasihatleri arasında da yer alan sabır, ilgili pasajda “namaz kılmak ve iyiliği emredip kötülükten nehyetmek” emirlerinden sonra gelmekte, dolayısıyla bu görevleri yapmanın peşinden, insanın başına sıkıntıların gelebileceği hissettirilmektedir.(16)

Risalet kurumu sıkıntılarla uğraşmayı ve pek çok inkârcının şiddetli tepkisini çekmeyi beraberinde getirmektedir. Bu nedenle, Yüce Allah Hz. Peygamber’i bu noktada bilinçlendirmekte ve sabır denen direnci ve mukavemeti elden bırakmaması gerektiğini kendisine emretmektedir. Vahyin bütün muhatapları bu noktada dikkatli ve duyarlı davranmakla yükümlüdür.

Vahyin savunucularının başına sıkıntılar gelebilir, çeşitli hakaretlere maruz kalabilir veya çeşitli tehditlere muhatap olabilirler. Başlangıcı zor olsa da bu yolun sonu rahmet vaadleriyle doludur. Yüce Allah’ın engin rahmeti ve zafer müjdesi vahyini savunanlaradır. Sıkıntılar ise geçicidir, görecedir, kesinlikle de abartılmamalıdır.

ıı. Yüce Allah Hz. Peygamber’in sabretmesi gerektiğini dile getirirken اُو۬لُوا الْعَزْمِ ulu’l-‘azmi peygamberler gibi davranması gerektiği üzerinde durmaktadır. Burada sözü edilen ulu’l-‘azmi ifadesi “sabır ve sebat sahibi”, “azim ve güçlü irade sahibi”, “kararlılık ve direnç sahibi”, “kalpleri azim ve kararlılıkla doldurulmuş olan” gibi anlamlar içermekte, konu sabırla ilgili olduğu için maksadın kararlılık ve dirençle ilgili olduğu anlaşılmaktadır.

Bu ifadede yer alan مِنْ min edatı eğer beyâniye yani “açıklama” manasına gelirse, bütün peygamberlerin azim ve kararlılık sahibi oldukları ifade edilmiş olur.(17) Eğer bu edat teb‘îdiyye yani “bazısı” manasına alınırsa bu defa da maksat Ahzâb 33/7’de de geçtiği üzere Hz. Nûh, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsâ ve Hz. İsâ olur. Bu konuda tefsirlerimizde farklı peygamber isimlerinin zikredildiğini beyan etmek durumundayız.(18)

Esasında risalet sahibi olan bütün peygamberlerin böyle nitelendirilmesi gerektiği kabul edilse de, Kalem 68/48’de geçtiği üzere Hz. Peygamber’in Hz. Yûnus gibi olmaması emri, dahası Tâhâ 20/115’te geçtiği üzere Hz. Âdem için “Onda bir azim bulamadık” cümlesi peygamberlerin kendi aralarında bir derece farkının bulunduğunun bir delilidir. Esasında Bakara 2/253’te verilen bilgi de bu istikamettedir.

b) وَلَا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ “Onlar (inkârcılar) hakkında acele etme!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e diğer peygamberler gibi azim göstermesi gerektiğini beyan ettikten sonra, müşriklerin ve inkarcıların eziyetlerine karşı kendilerinin cezalandırılması için hemen azap edilmesini istememesini de ona emretmektedir. Demek ki Yüce Allah, Hz. Peygamber’i ve elbette onun şahsında bütün müminleri bu türden insanlarla ilişki noktasında inşa etmektedir.

“Öyle ise onlar hakkında (azap gelmesi için) acele etme! Biz onların (günlerini) mutlak surette teker teker sayıyoruz” mealindeki Meryem 19/84’te de ele aldığımız üzere, Yüce Allah Hz. Peygamber’in acele etmemesi gerektiği üzerinde durmaktadır. Çünkü Mekkeli müşrikler azabın kendilerine acele gelmesini isteyerek onu bunaltıyorlardı.

Nahl 16/1, Enbiyâ’ 21/37 ve Zâriyât 51/59’da müşrik muhataplara da benzer şekilde hitap edilmekte ve azabı isteme konusunda acele etmemeleri kendilerinden istenmektedir. Esasında Yûnus 10/11, 48-51, Ra‘d 13/6, Hacc 22/47, ‘Ankebût 29/53-54 ve Şûrâ 42/18’de suçluların böyle bir acelecilik içinde oldukları haber verilmektedir.

Kur’ân’da altı kez(19) geçen “Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” ifadesi her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koymaktadır. Bu konuda Sâd 38/16’da müşriklerin “Ey Rabbimiz, bize azaptan payımızı hemen ver” şeklindeki sözleri ile Şu‘arâ’ 26/204 ve Sâffât 37/176’da yer alan “Azabımızı acele mi istiyorlar?” şeklindeki ifadeler onların alaycılıklarının bir göstergesidir. Yûnus 10/11’de dile getirildiği gibi, insanların hayrı istedikleri gibi şerri de acele isteklerine Yüce Allah hemen cevap vermiş olsaydı haklarında hüküm verilmiş olacağı beyan edilmektedir.

Daha önce yorumladığımız Ahkâf 46/24’te geçtiği üzere, Hz. Hûd’dan benzer şekilde acele azap isteyenlere verilen korkunç fırtına ve kasırga için “Muhakkak ki o, acele istediğiniz şeydir” buyrulmakta, bu tür isteklerin nasıl karşılık göreceği ortaya konulmaktadır.

Anlaşılan o ki Hz. Peygamber çevresinde yaşanan olumsuzluk ve baskılardan dolayı etkilenmişti. Nitekim En‘âm 6/57-58’de şu ifadeler yer almaktadır: “De ki: Şüphesiz ben Rabbimden gelen apaçık bir delile dayanıyorum. Siz ise onu yalanladınız. Çabucak gelmesini istediğiniz (azap) benim yanımda değildir. Hüküm ancak Allah’ındır. O hakkı anlatır ve O, doğru hüküm verenlerin en hayırlısıdır. De ki: Acele istediğiniz şey benim elimde olsaydı, elbette benimle sizin aranızda iş bitirilmişti. Allah zalimleri daha iyi bilir.”

Kâfirlerin azapları için acele edilmemesi isteği onların ihmal edildiğini göstermez. Nahl 16/61, Kehf 18/58 ve Fâtır 35/45 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın insanların kötülüklerini hemen cezalandırmadığından, azabın belirli bir güne tehir edildiğinden söz edilmektedir. Üstelik bu tehir onların yararına değil, zararına olacaktır; çünkü daha çok günah işleyecekler ve sonuçta alçaltıcı bir azaba uğrayacaklardır.(20)

Azapta acele edilmemesi gereği ayrıca muhatapların içinden bir süre sonra inananların çıkabilme ihtimalini de ortaya koymaktadır. Arzu edilen zamanda veya mekânda inanmayanların daha sonra da inanmayacakları söylenemez. Bu yüzden, ilahi bilgide neyin bulunduğu bilinemediği için bir kul olarak duygusal ve hissi davranılmaması gerektiği ayetin temel mesajını oluşturmaktadır.

2. كَاَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ مَا يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوٓا اِلَّا سَاعَةً مِنْ نَهَارٍ “Vadedildikleri azabı gördükleri gün sanki dünyada sadece gündüzün bir saati kadar kaldıklarını sanacaklar.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e inkarcılar için acele azap isteğinde bulunmamasını emrettikten sonra, mahşer şartlarında inkarcıların feci akıbetini dile getirmekte, mahşere göre dünya hayatının ne kadar kısa olduğunu anlayacaklarını haber vermektedir.

a) Âyette inkarcılara vaad edilen şeyi görmelerinden söz edilmektedir ki o vaad elbette kıyamet ve âhiret sürecidir. Daha önce de belirttiğimiz üzere, “Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” ifadesi her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koymaktadır.

Bu cümledeki يَقُولُونَ yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak”, “sormak” ve “alay etmek” anlamları da verilebilir. Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir. Ayrıca âyetteki هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap, kıyamet günü, mahşer” demektir.(21) Demek ki kendilerine vaadedilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede onların kendilerine vaad edilen gerçekle yüzleştiklerindeki durumunu ele alınmaktadır. Yâsîn 36/52 ve Mülk 67/27 gibi âyetlerde verilmek istenen mesajlarla bu âyette verilen mesaj aynı noktada buluşmakta, inkârcıların çaresizlikleri ortaya konulmaktadır.

b) Mahşer şartlarıyla yüzleşen inkârcıların dünyada ne kadar kaldıklarının sorulması ve onların vereceği cevap hakkında çeşitli âyetler zikredilmektedir:

ı. Mü’minûn 23/112-114’te şöyle buyrulmaktadır: “(Allah inkârcılara) ‘Yeryüzünde kaç yıl kaldınız?’ diye sormuş (olacak)tır. Onlar da ‘(Muhtemelen) bir gün veya günün bir kısmı kadar kaldık; işte sayanlara sor’ cevabını vermiş (olacaklar)dır. (Allah şöyle) buyurmuş (olacak)tır: Sadece az bir süre kaldınız; keşke (bunu) bilmiş olsaydınız!”

Dünyayı ebedi sanan veya ölümü ebedi yokluk olarak kabul eden bu inkârcılar mahşerin ebedi ve cehennemde şartların çok zor olduğunu görünce, dünyadaki güzel günlerin bir anda, bir gün veya yarım gün kadar çok kısa sürdüğünü ifade edeceklerini bildirmektedir. Azapta olanlara veya sıkıntıda kalanlara göre zaman çok uzun gelir; yoksa zevkü safa içindekilere göre bu süreler her zaman çok kısadır.

ıı. Konuyla ilgili olarak Nâzi‘ât 79/46’da şöyle buyrulmaktadır: “Mahşeri gördükleri gün, (dünyada) sanki bir yatsı vakti veya (gündüzün) kuşluğu kadar kalmış gibi olacaklar.” Nâzi‘ât sûresinin son kelimesi olan ضُحٰيهَا duhâhâ sözcüğündeki hâ zamirinin,عَشِيَّة ‘aşiyyeh kelimesine aidiyeti çok anlamlıdır. Buradaki maksat, kuşluk vaktinin ikinci bir güne değil de, yatsının bulunduğu güne ait olduğunu göstermektir. Böylece, dünyada kalış süresi, iki günün iki vakti, yani iki farklı gün değil de, aynı günün çok kısa olan iki vaktinden biri olarak belirlenmiş olur.

ııı. “Yatsı, gece, kuşluk, gündüz ve saat” gibi ifadeler, âhirete göre dünya hayatının ne kadar kısa olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Dünyada kalış sürelerinin “on gün” olduğunu sananların dile getirildiği Tâhâ 20/103’te de ifade ettiğimiz gibi, Yûnus 10/45 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Ahkâf 46/35’te bu konu gündeme getirilmekte, “kâfirlerin, kendilerine vaadedilen günü gördüklerinde, sanki dünyada günün bir saati kadar kalmış olduklarını sanacakları” belirtilmektedir. Bu konudaki cevap farklılıklarının muhtemel bir nedeni farklı azaplarda bulunanların farklı zaman hissetmeleri de olabilir. Azap standart olmadığı için hatırlanan zamanlar da farklılık arz edebilir.

ıv. Âhirete göre dünya hayatı son derece kısadır; bunu nankörler açık bir şekilde fark edeceklerdir. Gerçekten de zaman göreceli bir kavramdır; onu göreceli yapan ise tâbi olduğu şartların farklılığıdır. Ancak bundan daha da önemlisi, o zamanın nasıl geçirildiğidir.

Eğer doğru ve içi dolu bir hayat yaşanmışsa bu görecelilik tersine bile dönebilir. Çünkü Kadir sûresinde, vahyin şenlendirdiği bir gecenin 83 yıla, yani bir ömre bedel olduğu beyan edilmekte, böylece vahiy ile bezenmiş bir hayatın dünyalardan ya da bütün zamanlardan daha hayırlı olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

v. Âyetlerde konusu edilen durum, âhireti inkâr edip dünya hayatını ebedi sananlarla ilgilidir. Boşa geçirilen bir ömür, âhirete göre çok kısadır; çünkü içi boştur ve anlamsızdır. Anlamsızlığın değer taşımadığı ve herhangi bir fiyatının olmadığı, herkesin malumudur. Dolayısıyla, boşa geçirilmiş bir ömür, geriye değer diye bir şey bırakmadığı için, zamanın en küçük kavramlarıyla ifade edilmektedir. Buradan hareketle, “yatsı”, “kuşluk”, “bir saat”, “günün bir kısmı” gibi ifadeler, hiç olmazsa bu kadarının dolu geçtiğini dahi göstermez. Maksat, o ömrün tamamen boşa geçirildiğini beyandır.

Âhirette dünya için kullanılan zaman kavramları yorumlanarak anlaşılmak durumundadır. Meryem 19/62’deki “sabah-akşam” ifadeleri nasıl ki “süreklilik” anlamına geliyorsa, buradaki “yatsı”, “kuşluk”, “bir saat” gibi zaman kavramları da “çok kısalık” anlamını vermektedir. İnkarcıların dünyada bir saatin dışında sanki hiç yaşamamışlar hissine kapılacakları ifade edilmek istenmektedir.

3. بَلَاغٌ فَهَلْ يُهْلَكُ اِلَّا الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ “(Bu), bir tebliğdir. Yoldan çıkmış topluluktan başkası helak edilir mi hiç!” Yüce Allah âyetin sonunda bütün bu bilgilerin birer tebliğ yani uyarı olduğunu beyan etmekte, bunlardan istifade etmeyenlerin yoldan çıkmışlar manasında fâsık bir toplum olduğunu, bu yüzden de helak edileceklerini bildirmektedir.

a) Burada geçen بَلَاغ belâğ kelimesi hem özel olarak bu bağlamda dile getirilen hususları hem de genel manada vahyin tamamını içerebilir. Buna göre İbrâhim 14/52’de şöyle buyrulmakatadır: “İşte bu (Kur’an), kendisiyle uyarılsınlar, (Allah’ın) ancak bir tek ilâh olduğunu bilsinler ve sağduyu sahipleri de gerçeği hatırlasınlar diye insanlara (gönderilmiş) bir bildiridir.”

Yüce Allah vahyinin bir بَلَاغ belâğ olduğunu, yani bir bildiri, bir duyuru, bir mesaj, bir tebliğ olduğunu beyan etmektedir. “Yeterli olan şey” veya “maksada ulaştıran şey” manasına gelen بَلَاغ belâğ kelimesi Kur’ân’da 15 kez(22) geçmekte ve geçtiği her yerde ilâhî mesaj için kullanılmaktadır. Bir örnek olması bakımından Enbiyâ’ 21/106’yı hatırlatmakla yetinelim: “Muhakkak ki bunda, (bize) kulluk eden kavim(ler) için bir mesaj vardır.”

Âyette geçen بَلَاغ belâğ kelimesi “yeter, yani bu size edilen vaaz ve hatırlatma son derece beliğ, yeterli bir öğüttür, elverir” demektir. Bu kelime “yahut bütün bu söylenenler beliğ yani etkileyici, peygamberler tarafından dile getirilmiş ve açık bir tebliğdir; haberiniz olsun, duymadık demeyin” şeklinde de yorumlanabilir.(23) Âyetin bu kısmına şöyle de yorum getirilebilir: “Duyuru, tebliğ konusu şudur: Yoldan çıkmışlardan başkası helak edilmez. O nedenle siz de yoldan çıkarsanız aynı kural size de uygulanır; özel ve ayrıcalıklı bir konumunuz yoktur.”

b) فَهَلْ يُهْلَكُ اِلَّا الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ “Yoldan çıkmış topluluktan başkası mı helâk edilirmiş!” Bu cümlenin zalimlerle ilgili bir benzeri En‘âm 6/47’de geçmektedir. Âyetteki هَلْ hel ve اِلَّا illâ edatları cümleye vurgu manası katmakta ve helakin sadece ve sadece fasık toplumu etkileyeceği beyan edilmiş olmaktadır.

Âyette sözü edilen “fasık toplum”dan kasıt, öncelikle vahyin ilk muhatapları olan inkârcı müşriklerdir. Ancak mesajı tarihsel bir metin olarak değil de evrensel bir mesaj olarak okumak gerekmektedir. Bu durumda da mesaj Yüce Allah’ı inkâr edenlerin başına azabın gelebileceği ve buna Yüce Allah’ın gücünün yeteceğidir.

Yüce Allah’ı ve buyruklarını inkâr edenler O’nun gönderebileceği hiçbir azap türünden güvende değillerdir; bu durum dün böyle olduğu gibi bugün de yarınlarda da aynı olacaktır. Nitekim İsrâ’ 17/68-69 ve Mülk 67/16-17 gibi âyetlerde de verilen mesaj aynıdır.

Rabbimiz bizi de bütün müminleri de mahşerin korkunç yapısından muhafaza eylesin; azaba çarptıracaklarından, ateşte bırakacağı azgınlardan ve onların eylemlerinden uzak kalmada başarılı kılsın.

Dipnotlar

• 1 - Buhârî, Ezân, 105; Tefsîru Sûre-i Cinn, 1; Müslim, Salât, 149; Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Cinn, 1; Ahmed b. Hanbel, I, 252.
• 2 - Zemahşerî, age., IV, 303-304; Râzî, age., XXVIII, 31. 3 - Semerkandî, age., III, 293; 4 - Taberî, age., XXVI, 30-31, 34.
• 5 - Taberî, age., XXVI, 33; Zemahşerî, age., IV, 303; Râzî, age., XXVIII, 32.
• 6 - Zemahşerî, age., IV, 304.
• 7 - Semerkandî, age., III, 293; Taberî, age., XXVI, 34.
• 8 - Semerkandî, age., III, 293.
• 9 - En‘âm 6/134; Enfâl 8/59; Tevbe 9/2, 3; Yûnus 10/53; Hûd 11/20, 33; Nahl 16/46; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/22; Fâtır 35/44; Zümer 39/51; Şûrâ 42/31; Ahkâf 46/32.
  • En‘âm 6/134 Enfâl 8/59 Tevbe 9/2 Tevbe 9/3 Yûnus 10/53 Hûd 11/20 Hûd 11/33 Nahl 16/46 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/22 Fâtır 35/44 Zümer 39/51 Şûrâ 42/31 Ahkâf 46/32
• 10 - Râzî, age., XXVIII, 34.
• 11 - Zemahşerî, age., IV, 372.
• 12 - Yûnus 10/31; Mü’minûn 23/84, 86, 88; ‘Ankebût 29/61, 63; Lokmân 31/25.
  • Yûnus 10/31 Mü'minûn 23/84 Mü'minûn 23/86 Mü'minûn 23/88 ‘Ankebût 29/61 ‘Ankebût 29/63 Lokmân 31/25
• 13 - En‘âm 6/30, 53; Hûd 11/81; ‘Ankebût 29/10, 68; Yâsîn 36/81; Zümer 39/32, 36, 37, 60; Zuhruf 43/51; Ahkâf 46/34; Kıyâmet 75/40; Tîn 95/8.
  • En‘âm 6/30 En‘âm 6/53 Hûd 11/81 ‘Ankebût 29/10 ‘Ankebût 29/68 Yâsîn 36/81 Zümer 39/32 Zümer 39/36 Zümer 39/37 Zümer 39/60 Zuhruf 43/51 Ahkâf 46/34 Kıyâmet 75/40 Tîn 95/8
• 14 - Âl-i İmrân 3/106, 181; En‘âm 6/30; A‘râf 7/39; Enfâl 8/14, 35, 50; Tevbe 9/35; Yûnus 10/52; Hacc 22/22; ‘Ankebût 29/55; Secde 32/14, 20; Sebe’ 34/42; Fâtır 35/37; Zümer 39/24; Ahkâf 46/34; Zâriyât 51/14; Kamer 54/37, 39, 48; Nebe’ 78/30.
  • Âl-i İmrân 3/106 Âl-i İmrân 3/181 En‘âm 6/30 A‘râf 7/39 Enfâl 8/14 Enfâl 8/35 Enfâl 8/50 Tevbe 9/35 Yûnus 10/52 Hacc 22/22 ‘Ankebût 29/55 Secde 32/14 Secde 32/20 Sebe' 34/42 Fâtır 35/37 Zümer 39/24 Ahkâf 46/34 Zâriyât 51/14 Kamer 54/37 Kamer 54/39 Kamer 54/48 Nebe' 78/30
• 15 - Örnek için bk. Kalem 68/48; Müzzemmil 73/10; Müddessir 74/7. 16 - Lokmân 31/17.
  • Kalem 68/48 Müzzemmil 73/10 Müddessir 74/7 Lokmân 31/17
• 17 - Taberî, age., XXVI, 37; Zemahşerî, age., IV, 305. 18 - Semerkandî, age., III, 294; Taberî, age., XXVI, 37; Zemahşerî, age., IV, 305 Râzî, age., XXVIII, 35.
• 19 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 20 - Âl-i İmrân 3/178.
  • Âl-i İmrân 3/178
• 21 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
• 22 - Âl-i İmrân 3/20; Mâide 5/92, 99; Ra‘d 13/40; İbrâhim 14/52; Nahl 16/35, 82; Enbiyâ’ 21/106; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Yâsîn 36/17; Şûrâ 42/48; Ahkâf 46/35; Teğâbun 64/12; Cinn 72/23.
  • Âl-i İmrân 3/20 Mâide 5/92 Mâide 5/99 Ra‘d 13/40 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Enbiyâ 21/106 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Yâsîn 36/17 Şûrâ 42/48 Ahkâf 46/35 Teğâbun 64/12 Cinn 72/23
• 23 - Yazır, age., VII, 121.