Fâtır Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 45 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki “yoktan var eden” anlamında فَاطِر fâtır kelimesinden alan ve bir adı da melâikeh olan Fâtır sûresi, inişe göre 42, resmî sıralamada ise 35. sûredir.

Fâtır sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Sebe’ sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrenin Yüce Allah’a hamd ile başlaması, risalet öğretilerinin amacının belirlenmesi, Yüce Allah’ın eşsiz bilgisinin vurgulanması gibi konular iki sûrenin konu ve anlam ilişkisini ortaya koyan konulardan sadece bir bölümüdür.

Fâtır sûresi, 1-8. âyetlerinde Yüce Allah’ın mutlak yaratıcı olduğu, meleklerin yaratılış özellikleri, rahmeti, merhameti ve rızık vericiliği noktasında yegâne iradenin sahibi olduğu hatırlatmalarıyla başlamaktadır. Daha sonra yalanlandığı için morali bozulan Hz. Peygamber teselli edilmekte, şeytanın insanoğluna düşman olduğu beyan edilmekte, hidayetin insan iradesine bağlı olarak tecelli edeceği bildirilmektedir.

Sûrenin 9-10. âyetlerinde çok önemli bir başka husus gündeme getirilmekte, yağmurun nasıl ve niçin yağdırıldığı, bunun öldükten sonra diriltilmeyle ilişkisi ifade edilmekte, ayrıca izzet, şeref ve onurun bütünüyle Yüce Allah’ın katında olduğu beyan edilerek, sâlih amellerin güzel sözleri Allah’a yükselteceği ve hakikate karşı tuzak kuranların bu çabalarının yok edileceği hatırlatılmaktadır. 11. âyetten itibaren, insanın yaratılış aşamalarının bir kısmı, ömrün kısalabilmesinin bir kurala bağlandığı, iki denizin muhteşem yapısı, gece ve gündüz dengesinin kanunu, bu arada putperestliğin nasıl bir aldanış olduğu beyan edilmektedir.

15. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın insanlara değil, bütün insanların Allah’a muhtaç olduğu, insanoğlunun Allah için vazgeçilmez olmadığı, sorumlulukların şahsîliği, arınmak için Allah’a saygı duyup namaza devamın önemli olduğu beyan edilmektedir. Daha sonra çeşitli mukayeseler yapılmakta, hakikati duymak isteyenlerin bundan yararlanabileceği, kabirlerdekilere hiçbir şey duyurmanın mümkün olmadığı ve Hz. Peygamber’in risalet görevinin amacı hatırlatılmaktadır.

27. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli âyetler, vahyi takip etmenin ve bu doğrultuda ibadetlere devamın gerekliliği üzerinde durulmakta, insanlar içerisinde vahye karşı tutum noktasında çeşitliliklerin yaşandığı beyan edilmektedir.

33. âyetten itibaren, ‘adn cennetlerine gidenlerin sözlerine yer verilmekte, ardından cehennemliklerin orada yaşayacağı korkunç akıbet hatırlatılmaktadır. 39. âyetten itibaren, insanoğlunun halife olarak yükümlü tutulduğu, putların güçsüzlüğü, kâinatın Yüce Allah’ın kontrolünde oluşu, inkârcıların kibirliliği ve geçmişte yaşananlardan ders çıkarmamaları eleştirilmektedir.

Sûrenin son âyetinde ise Yüce Allah’ın insanları yaptıkları nedeniyle hemen cezalandırmadığı, böyle olsaydı hiç kimsenin bundan kurtulamayacağı hatırlatılarak, bu tür insanların ecellerine tehir edildikleri, vakti gelince sorumluluk sahiplerinin yargılanacağı haber verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 15-26. âyetlerinde Allah-insan-mahluk ilişkisini, sorumluluk duygusunu, mahşerdeki adaleti ve arınmanın insana yönelik bir eylem olduğunu bildirmektedir. Daha sonra dört âyette sekiz kavram karşılaştırılmakta, onların hiçbir şekilde eşit olamayacağı beyan edilmekte, hidayetin insan iradesinin sonucunda gerçekleşeceği ve kalbini hakikate kapatanların hiçbir şeyden yararlanamayacağı ifade edilmektedir. Bu arada Hz. Peygamber’in risalet misyonu ve onu inkâr edenlerin akıbeti hakkında bilgi verilmektedir.

a) Yaratıcı-Mahluk İlişkisi ve Mahşerdeki Yargılama

Yüce Allah, sûrenin 15-18. âyetlerinde öncelikle insanların Allah’a muhtaç olduklarını, gerçek zengin ve hamde layık olduğunu, insanlar isyan ederlerse yerlerine başkalarını getirebileceğini, bunun kendisi için son derece kolay olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, hiçbir günah yüklüsünün, başkasının günah yükünü yüklenemeyeceği, çünkü sorumlulukların şahsi olduğu, mahşer şartlarında en yakınlarından bile yardım istense hiçbir zerresinin üstlenilemeyeceği, çünkü yardımlaşmanın mümkün olmadığı, Hz. Peygamber’in gaybdaki Yüce Allah’a derin saygı duyup namazı hakkıyla kılanları uyarabileceği, böylece arınmaya çalışanların bunu kendileri için gerçekleştireceği, varış yerinin sadece ve sadece Yüce Allah’ın katı olduğu ifade edilmektedir.

ı. İnsanların Yüce Allah’a Muhtaç Oluşu

يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اَنْتُمُ الْفُقَرَآءُ اِلَى اللّٰهِ وَاللّٰهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَم۪يدُ “Ey insanlar! Siz Allah’a muhtaçsınız. Gerçek el-ğaniyy (zengin olan), el-hamîd (övülmeye layık olan) ise Allah’tır.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّاس yâ eyyühennâsü hitabı “ey insanlar”; اَنْتُمُ entüm zamiri “siz”; الْفُقَرَاء el-fukarâu kelimesi “muhtaçlar(sınız)”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; وَاللّٰهُ هُوَ vallâhu hüve ifadesi “sadece ve sadece Allah’tır, O’dur”; الْغَنِيّ el-ğaniyyu sıfatı “gerçek zengin olan”; الْحَم۪يد el-hamîdü sıfatı ise “övgüye layık olan” demektir.

Burada bütün insanların Yüce Allah’a muhtaç olduğu beyan edilmekte, putperestlerin yanlış yerlere yaslandığı, boşa kürek çektikleri gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اَنْتُمُ الْفُقَرَآءُ اِلَى اللّٰهِ “Ey insanlar! Siz Allah’a muhtaçsınız.” Bu cümlenin bir benzeri de Muhammed 47/38’de “Allah zengindir (kendi kendine yetendir); siz ise (O’na) muhtaçsınız” şeklinde geçmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(1) zikredilen الْفُقَرَآء el-fukarâ’ sözcüğü “muhtaçlar” manasına gelmekte ve istiğnânın yani kendini yeterli ve sorumsuz görmenin karşıtı bir anlam vermektedir.

‘Alak 96/6’da açıkladığımız üzere, insanlar için istiğnâ “lâyık olmamasına, gerekli özellikleri taşımamasına rağmen”, “öyleymiş gibi görünmek”, “zengin ve ihtiyaçsız olmamasına rağmen kendini böyle sanmak”, “ukalalık yapmak”, “pervasızlık”, “fütursuzluk” demektir. Bu tipler kibirli insanlar oldukları için, ilâhî rehberliğe ihtiyaç hissetmezler. Bunlar, imandan da Allah’tan da uzak yaşamayı yeğlerler.

Bu manalarıyla istiğnâ, müslümanın bir sıfatı olamaz, olmamalıdır. Gerçek zengin olan ve kullarına da başka şeylere de asla ve asla muhtaç olmayan kudret manasında istiğnâ Yüce Allah’a ait bir sıfattır ve bu husus Teğâbun 64/6’da beyan edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen الْفُقَرَاء el-fukarâ’ kelimesi, her bir insanın Yüce Allah’a muhtaç olduğunu ortaya koymakta, şirk içerisindeki bir hayatın sahteliklerle dolu olacağını haber vermektedir. İnsanlar kime ve neye muhtaç olduklarını bilmeden sorunlarına çare bulamazlar. Vahiy, insanın bu yönünü ele almakta ve eksikliklerini gidermeyi hedeflemektedir.

İnsanoğlu, bir önceki âyet grubunda da dile getirildiği üzere, putlara taparak, kendilerini duyamayan, duysa da cevap veremeyecek olan, dahası bir çekirdeğin zarına bile sahip olamayan varlıklara itibar ederek, onların önünde eğilerek hiçbir arzularına ulaşamazlar. Bu haliyle Yüce Allah onların yönelişlerinin ve yöneldikleri adreslerin yanlış olduğunu çeşitli ifadelerle ortaya koyarak, asıl müracaat etmeleri gereken yerin ve makamın kendi katı olduğunu ilan etmektedir.

Rabbimiz bu gerçeği kavratmak için Hz. Peygamber’e risalet görevini vermiş ve insanlardan buna itibar etmelerini istemiştir. Bu sayede kendisine sahte zenginlik süsü veren veya başkaları tarafından böyle sunulan putlara itibar edilmemesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

Âyette geçen اَنْتُمُ الْفُقَرَآءُ “Gerçek muhtaçlar sizsiniz” ifadesi, “din ve ibadet Allah’ın ihtiyacı değildir; buna insanlar muhtaçtır” manasını içermektedir. Yarattıkları içinde Allah’a ihtiyacı en çok olan fakirler sadece insanlardır;(2) çünkü Nisâ’ 4/28’de ve Rûm 30/54’te belirtildiği gibi “insanlar zayıf yaratılmıştır.” Hayatın devamı için gerekli şartları yaratan Yüce Allah’tır; rızık vermede ve bağışlamada yegâne makam da O’nun katıdır.

Burada asıl vurgulanan husus, bununla birlikte insanın ruhi ihtiyaçlarını, dinî kabullerini, yaratılış amacını ve kulluk bilincini yöneltecekleri makamı doğru belirlemede muhtaç oldukları rehberliktir. İşte Yüce Allah, insanoğlunun kendisine olan muhtaçlığını böyle bir konu bağlamında hatırlatmakta, Allah’a yönelik bir kulluk bilinci geliştirmede risalet kurumuna sadakatle sarılmak gerektiğini bütün insanlara beyan etmektedir.

2. وَاللّٰهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَم۪يدُ “Gerçek el-ğaniyy (zengin olan), el-hamîd (övülmeye layık olan) ise Allah’tır.” Bu cümlenin mana olarak benzerleri başka âyetlerde(3) de yer almaktadır. Yüce Allah, âyetin sonunda tam da konuyla ilgili olan iki sıfatını zikretmektedir. Buna göre, putlar ve putperestler istiğnâ’ya sarılmaktayken, Yüce Allah gerçek zenginin ve övgüye layık olanın sadece kendisi olduğunu vurgulamaktadır.

İnsanlar yardımcısız bir şey yapmaya muktedir değildir. Yöneticiler de ticaret ehli de veya herhangi bir meşguliyetin sahibi olanlar da daima başkalarına muhtaçtır. Yüce Allah’ın zenginliği ise hiçbir şekilde böyle değildir; Allah hiçbir mahlûka muhtaç değildir.

İnsanlar övgüyü başka varlıklarda aramamalıdır; gerçek övgüye layık olan Yüce Allah’ın insanı övmesini arzu ederek bunu gerçekleştirmeye gayret etmelidirler. Putları övmek ise sadece aldanmaktır; o halde gerçek övgüye layık olan Yüce Allah’a hamd etmek gerekir.

Fâtiha 1/2’de de açıkladığımız gibi, hamd, yaratıcıya ve bilinen bilinmeyen, görünen görünmeyen her türlü nimetin kaynağı olan Yüce Allah’a yönelik bir övgüdür, şükürdür. Sadece Allah’a ait olan sıfatları başkasına nispet etmek büyük bir haksızlıktır ve açık bir zulümdür.

Âyette اللّٰه Allâh lafzı ile الْغَنِيّ el-ğaniyy sıfatı arasına getirilen هُوَ hüve zamiri, zamir-i fasl adıyla bilinir ve cümlede ikinci kelimenin ilkinin sıfatı değil, haberi olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Hem bu teknik maksadı gerçekleştirmek için, hem de cümleye hasr/kasr denen “vurgu”yu katmak için böyle bir ifade tercih edilmiştir.

Aksi takdirde, الْغَنِيّ el-ğaniyy kelimesi başına eliflâm getirilmeden nekra olarak غَنِيّ ğaniyy şeklinde de ifade edilebilirdi. Ancak o zaman da eliflâmın kelimeye kattığı “asıl, gerçek, bilinen, arzu edilen, ancak ve ancak, sadece ve sadece” gibi manalar elde edilmemiş olacaktı.

ıı. İnsanın Vazgeçilmez Olmadığı

اِنْ يَشَاْ يُذْهِبْكُمْ وَيَاْتِ بِخَلْقٍ جَد۪يدٍ وَمَا ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ بِعَز۪يزٍ “Dilerse sizi giderir ve (yerinize) yepyeni bir yaratık (başka bir halk) getirir. Bu, Allah’a asla zor değildir.”

Buradakiاِنْ يَشَاْ in yeşe’ fiili “eğer dilerse”;يُذْهِبْكُمْ yüzhibküm fiili “sizi giderir, sizi yok eder”; وَيَاْتِ ve ye’ti fiili “ve getirir, gelir”;بِخَلْقٍ جَد۪يدٍ bihalkın cedîdin tamlaması “yeni bir yaratık, yeni bir toplum”; وَمَا ذٰلِكَ ve mâ zâlike ifadesi “bu (şöyle) değildir”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; بِعَز۪يز bi‘azîzin kelimesi ise “zor, ağır” demektir.

Burada Yüce Allah’ıın eşsiz ve erişilmez gücüne dair bir bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bir benzerini de İbrâhîm 14/19-20’de de zikrettiği bu cümlelerinde, insanların kendisi için vazgeçilmez olmadığını, dilemesi halinde onları giderip başkalarını getirebileceğini beyan etmektedir.

1.اِنْ يَشَاْ يُذْهِبْكُمْ وَيَاْتِ بِخَلْقٍ جَد۪يدٍ ٍ “Dilerse sizi giderir ve (yerinize) yepyeni bir yaratık (başka bir halk) getirir.” Bu ifade İbrâhim 14/19’da da geçmektedir. Bu âyette genelde insanlara, özelde ve bağlam gereği inkârcılara seslenilmekte ve Allah için vazgeçilmez olmadıkları beyan edilmek istenmektedir. Allah’a muhtaç olanlar insanlardır; Allah’ın hiçbir şeye ihtiyacı yoktur; Samed oluşunun manası da budur. Öyleyse sınırsız gücün sahibi olan Yüce Allah insanları yok edebilir ve yerlerine yenilerini elbette yaratabilir.

Bu âyetin mesaj ve metin olarak daha geniş olan bir benzeri En‘âm 6/133’te şu şekilde geçmektedir: “Dilerse sizi yok eder ve sizi başka bir kavmin zürriyetinden yarattığı gibi sizden sonra yerinize dilediği bir kavmi yaratır.” Benzer mesajlar Nisâ’ 4/133, Tevbe 9/39 ve Hûd 11/56’de de söz konusu edilmektedir.

Müşrikler yeniden diriltilme konusunda şüphedeydiler; hatta bazıları bu noktada alay da ediyorlardı.(4) Yüce Allah, hem Mâide 5/54’te ve Muhammed 47/38’de ifade ettiği gibi inkârcıların veya dinden dönenlerin yerine başka topluluklar yaratmaya, hem de insan türünü giderip başka varlıklar yaratmaya kadirdir.

Âyetteki halk-ı cedîd tamlaması hem “başka insanlar”, hem de “başka yaratıklar” manasına gelebilir. Her iki durumda da sonuç inkârcılar aleyhinde bir tehdide ve onlara gözdağı verilmesine dayalıdır. Önceki âyette de vurguladığımız gibi, Yüce Allah’a muhtaç olanlar insanlardır; eğer kendilerini yeterli ve ihtiyaçsız görürlerse Yüce Allah onların yerine başkalarını da yaratabilir; başka türden varlıklar da meydana getirebilir.

2. وَمَا ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ بِعَز۪يز “Bu, Allah’a asla zor değildir.” Bu ifade İbrâhim 14/20’de de geçmektedir. Bu cümlede ise Rabbimizin ifade ettiği “yeni bir topluluk getirme” veya “mahlûk yaratma işlemi”nin Allah’a hiçbir şekilde ağır gelmeyeceği bildirilmektedir. Âyetteki مَا mâ ve بِ bâ/bi edatları cümleye “hiçbir şekilde, asla ve asla” gibi anlamlar katmaktadır.

Kâf 50/15 ve 38’de zikredildiği üzere, yaratma konusunda Yüce Allah’a hiçbir şekilde acizlik veya yorgunluk isnat edilemez. Rabbimiz “göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin altı evrede yaratılması”ndan söz eden Kâf 50/38’de “Hiç bir yorgunlukla da karşılaşmadık” cümlesine yer vermekte, hem yaratmada, hem de Bakara 2/255’te beyan edildiği gibi, onları muhafaza etmede herhangi bir yorgunluktan söz edilmemektedir. Herhangi bir şeyin olmasını istediğinde Rabbimizin işi sadece o şeye “ol” demesidir; o da hemen olmaya başlar.(5)

Yüce Allah bir taraftan zatına ait bu erişilmez gücü beyan ederken, diğer taraftan da kendilerine ilahlık isnat edilen varlıklarda böyle bir hususiyetin olamayacağını ifade etmektedir. Böylece Allah’ın peşi sıra tapınılan varlıkların erişilmez bir güce sahip olmaları bir yana, bir çekirdeğin zarına bile sahip olamadıkları, dolayısıyla böyle güçsüz varlıklara herhangi bir ilahlık isnadının son derece yanlış olduğu vurgulanmış olmaktadır.

ııı. Sorumluluğun Şahsiliği ve Arınmanın Yolu

وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرٰى وَاِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ اِلٰى حِمْلِهَا لَا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْءٌ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبٰى اِنَّمَا تُنْذِرُ الَّذ۪ينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ وَمَنْ تَزَكّٰى فَاِنَّمَا يَتَزَكّٰى لِنَفْسِه۪ وَاِلَى اللّٰهِ الْمَص۪يرُ “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. (Günah) yükü ağır olan kişi, yükünü taşımaya -yakını bile olsa- (başkasını) yardıma çağırsa, yükünden hiçbir zerresi taşınamaz. Sen sadece yalnızken Rablerine saygı duyanları ve namazı kılanları uyarabilirsin. Arın(maya çalış)an kişi, sadece kendisi için arınmış olur. Dönüş yalnızca Allah’adır.”

Âyetteki وَلَا تَزِرُve lâ teziru fiili “ve (günah) yüklenemez”;وَازِرَة vâzıratün sözcüğü “(günah) yüklü kimse”; وِزْر vizra kelimesi “(günah) yükü”; اُخْرٰى uhrâ sözcüğü “başkasının, diğerinin”; وَاِنْ تَدْعُ ve in ted‘u fiili “ve eğer çağırsa”; مُثْقَلَة müskaletün kelimesi “yüklü biri”; اِلٰى حِمْلِهَا ilâ hımlihâ ifadesi “onu taşımaya”; لَا يُحْمَلْ lâ yuhmel edilgen fiili “taşınamaz”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; شَيْء şey’un kelimesi “hiçbir şey”;وَلَوْ كَانَ ve lev kâne ifadesi “(şöyle bile) olsaydı”; ذَا قُرْبٰى zâ kurbâ ifadesi “en yakını”; اِنَّمَا تُنْذِرُ innemâ tünziru ifadesi “sen sadece ve sadece uyarırsın”; الَّذ۪ينَ يَخْشَوْنَ ellezîne yahşevne ifadesi “derin saygı duyanlar”; رَبَّهُمْ rabbehum tamlaması “onların Rabbine”; بِالْغَيْبِ bi’l-ğaybi kelimesi “gaybdaki, gaybda”; وَاَقَامُوا ve ekâmû fiili “ve ikame etmiş (olanlar, yerine getirmiş (olanlar), kılmış (olanlar)”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı”; وَمَنْ تَزَكّٰى ve men tezekkâ ifadesi “ve her kim arınırsa”; فَاِنَّمَا يَتَزَكّٰى fe innemâ yetezekkâ fiili “ancak ve ancak arındırmış olur”; لِنَفْسِه linefsihî tamlaması “onun kendi nefsi için, kendisi için”; وَاِلَى اللّٰهِ ve ilellâhi ifadesi “sadece Allah’a, Allah’adır”; الْمَص۪ير el-mesîru kelimesi ise “dönüş” demektir.

Burada sorumlulukların şahsiliği ve tebliğin kimlere yarar sağlayacağı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette mahşer şartlarında mutlak adaletin sağlanacağını, günahların şahsiliğini, yardımlaşmanın olamayacağını, iman ve namaz ehli insanların uyarılabileceğini ve kendisini arındıran kişinin bunu kendi yararına gerçekleştirmiş olacağını dile getirmektedir.

Bu âyetin öncekilerle yakın anlam ilişkisi vardır. Buna göre, muhataplar gerçekleri duymuş olmalarına rağmen Hz. Peygamber’e itibar etmezlerse şunu bilmelidirler: Eğer peygamber bu tebliğinde yalancı ise siz onun günahından sorumlu olmayacaksınız; peygamber bu noktada günah işlemiş olacaktır. Bu nedenle, şimdi siz eğer hakikate kulak vermezseniz başka hiç kimse de sizin günahınızı üstlenemez. Sizler Allah’a muhtaçsınız; bunu unutmadan sorumlulukların şahsi olduğu gerçeğine göre hareket edilmelidir.(6)

1.وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرٰى “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez.” Kur’ân’da beş âyette geçmekte(7) olan bu cümlede sorumlulukların şahsiliği prensibi üzerinde durulmakta, suçu başkasına fatura etmenin imkânsızlığı vurgulanmaktadır.

Âyette yer alan وِزْر vizr kelimesi manevi yük anlamında “sorumluluk” manasına gelmektedir. Buna göre âyetin mesajını “Hiçbir sorumluluk sahibi başkasının sorumluluğunu yüklenemez” şeklinde anlamak durumundayız. Buradaki وَازِرَة vâzirah kelimesinin nekra getirilmesi, maksadın evrensel olduğunu ve bu esastan hiç kimsenin istisna edilmeyeceğini göstermektedir.

Necm 53/38-39’da da beyan edildiği gibi, ilâhî prensiplerin en önemli örneklerinden olan bu cümle sayesinde, hem Hıristiyanlara ait “ezeli günah ve Hz. İsa’nın kendisini insanlık için kurban ettiği kabulü”, hem de “günahkâr kul ile Allah arasına girilebileceğine inanılan aracılık kurumu” kökten reddedilmektedir.(8) ‘Ankebût 29/12’de kâfirlerin müminlere yönelik olarak dile getirdiği “Siz bizim yolumuza uyun, günahlarınızı biz yüklenelim” sözünün son derece hatalı olduğu ortaya çıkmaktadır. Bir insanın ve elbette bir Müslümanın sorumluluk noktasında asla unutmaması gereken ilkelerden birisi işte bu âyette yer almaktadır.

Bu âyet grubunda verilmek istenen mesajın daha doğru anlaşılabilmesi için sorumluluklarının şahsiliğini vurgulamak üzere, birinin yaptığı işten dolayı başkasının sorumlu tutulamayacağını gösteren bir örnek vermek istiyoruz:

Bu noktada bir hadis-i şerifi hatırlatmak gerekir. Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Her kim bir kötü âdet başlatırsa ona hem onun günahı, hem de onu işleyenlerin günahı vardır.”(9) Bu hadiste de ifade edilen husus tamamıyla Nisâ’ 4/85’teki mesajın tefsiri mahiyetindedir.

“Sen şunu şunu yap, günahı benim” gibi lafların anlamsız olduğu, böyle bir üstlenmenin dünyadan garanti edilemeyeceği ortadadır. Bu arada bu tür bir yanılgıya düşüp hata yapanların da “nasıl olsa günahımı başkası çekiyor, mesele yok” gibi bir düşünceye kapılmaları kesinlikle doğru değildir.

Son söz olarak söyleyelim ki, kişi hem kendi sapmasının, hem de başkasını saptırmasının karşılığını görecektir. Bu durumda da işlenene uygun olarak günahların ve sorumlulukların şahsiliği meselesinde herhangi bir sorun olmamaktadır.

2. وَاِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ اِلٰى حِمْلِهَا لَا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْءٌ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبٰى “(Günah) yükü ağır olan kişi, yükünü taşımaya -yakını bile olsa- (başkasını) yardıma çağırsa, yükünden hiçbir zerresi taşınamaz.” Bu cümle, mahşerdeki durumun ciddiliğini, adaletin hakkaniyet üzere tecelli ettirileceğini ve günahlara dair sorumlulukların şahsiliğini açıkça ortaya koymaktadır.

- Mahşerde Yardımlaşma Olmaması

Bu cümlede verilen bilgiye göre, mahşerdeki yargılama esnasında ve sonrasında, günah yüklü kişi en yakınları bile olsa başkasından yardım alamayacaktır. Hiç kimse hiç kimsenin yükünü hiçbir şekilde taşıyamayacaktır. Nitekim ‘Ankebût 29/12’deki “Oysa onlar berikilerin hiçbir günahını yüklenemezler; yalan konuşuyorlar” ifadesi, bu noktadaki farklı kanaatlerin ne kadar hatalı olduğunu ortaya koymaktadır.

Bunun gerekçesi bu tür günaha dalmış ve tevbe etmeden ölmüş kişilerin mahşerde birbirlerinden kaçacak oluşlarıdır: “Kişi işte o gün, kardeşinden, annesinden, babasından, eşinden ve çocuklarından kaçar. (Çünkü) o gün, herkesin kendine yetip artacak bir işi, meşguliyeti olacaktır.”(10)

‘Abese 80/34-37’de de ele yer aldığı üzere, mahşerde başkasına yardım etmek bir tarafa, kişinin kendi yakınlarıyla bile ilgilenemeyecek oluşu, yargılamada insanların birbirleriyle kesinlikle yardımlaşamayacağını göstermektedir. Bu durum, pek çok âyette dile getirilmektedir. Hiç kimse bir başkasının sorumluluğunu taşıyamayacaktır; hiç kimse başkasının günah yükünü çekemeyecek,(11) hiç kimse başkasından,(12) hiçbir baba oğlundan, oğul da babasından hiçbir şey gideremeyecektir.(13)

Dahası Mümtehıne 60/3’te de şöyle buyrulmaktadır: “Kıyamet günü yakınlarınız ve çocuklarınız size asla ve asla fayda veremezler. (Çünkü Allah) aranızı ayıracaktır. Allah, yaptıklarınızı görendir.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de ifade edildiği gibi, kişi en yakınından yardım istese de, günah yükünden hiçbir şey başkasına devredilemeyecektir.(14) Yardım isteyenin imdadına yetişmek mümkün olmayacağı gibi,(15) kendisinden yardım istenenler de buna güç yetiremeyeceklerdir.(16) Çünkü orada alış veriş de kayırmacılık da olmayacaktır.(17) Azabı gördüklerinde, kendilerine tâbi olunanlar, tâbi olanlara sırtlarını dönecekler; aralarındaki bütün ilişkiler kökten kesilecek;(18) hiçbir dost başka bir dostundan yardım alamayacaktır.(19)

Örneklerini çoğaltabileceğimiz bu âyetlerde de görüldüğü üzere, mahşerde yargılanma öncesinde ve o esnada herhangi bir yardımlaşma mümkün olmayacak, kişiler kendi yaptıklarını karşılarında bulacaklardır.(20) Mahşerde Sûr borusuna üflendiğinde insanlar arasında nesep bağının kalmayacağı ve hiç kimsenin diğerinden bir şey sorup isteyemeyeceği de haber verilmektedir.(21)

Cehennemlik bir kişinin yardım alması bir tarafa, en yakınındakiler dâhil bütünüyle yeryüzündeki insanları fidye vermeyi dahi teklif edebilecektir. İşte konuyla ilgili âyet mealleri: “Birbirlerine gösterileceklerdir (fakat herkes kendi derdindedir). O (inkârcı) suçlu kişi, o günün azabından (kurtulmak için) oğlunu, eşini (hanımını), kardeşini, kendisini koruyup barındıran yakınlarını ve yeryüzünde kim varsa hepsini fidye vermek isteyecektir ki böylece kendisini kurtarsın.”(22)

Suçlu, inkârcı veya sürekli günah işleyen kişi mahşerdeki ateş azabından kurtulmak için fidye vermek isteyecektir. Bu girişim bir gerçeklik olarak Kur’ân’da dile getirilmekte,(23) ancak fidye verilmek istense de bu isteğin sonucu değiştirmeyeceği, çünkü kabul edilmeyeceği beyan edilmektedir.(24)

Hz. Peygamber, “En yakın akrabanı uyar”(25) âyeti gelince, Muttalib oğullarına ve diğer kabilelere yönelik dile getirdiği gibi kızına da şunları söylemiştir:

يا فاطمة أنقذي نفسك من النار فإني لا أملك لكم من الله “Ey Fatıma, nefsini ateşten koru; çünkü Allah’tan gelecek bir (ceza) konusunda sizin için (cezayı giderme konusunda) herhangi bir gücüm yoktur.”(26)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette mahşer şartlarında yardımlaşmanın olamayacağı, kişinin en yakınlarının bile ona yardım edemeyeceği, hiçbir şekilde yükünü hafifletemeyeceği beyan edilmektedir.

3. اِنَّمَا تُنْذِرُ الَّذ۪ينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ “Sen sadece yalnızken Rablerine saygı duyanları ve namazı kılanları uyarabilirsin.” Bu cümlede kurtuluş için “iki temel özelliğe” dikkat çekilmektedir.

a)اِنَّمَا تُنْذِرُ الَّذ۪ينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ “Sen sadece ve sadece gaybdaki (görmedikleri halde) Rablerine derin saygı duyanları uyarabilirsin.” Bu cümle öncesindeki ifadelerin inkârcılara yönelik olması nedeniyle tebliğde belki morali bozulmuş olan Hz. Peygamber’i motive etmekte, inanmayanlar çoğunlukta olsa da elbette inananların da bulunacağını kendisine haber vermekte, müjdelemektedir.

Cümlenin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı “sadece ve sadece, ancak ve ancak” manasına geldiği için, inanmayanların inadına böyle davrandıkları, dolayısıyla Hz. Peygamber’in üzülmemesi gerektiği, çünkü muhatapları arasında “saygılıların bulunduğu” beyan edilmektedir. İşte bu müjdeye konu olan şahısların ilk özelliği “Gaybdaki Rabbe yönelik derin saygı” olarak belirlenmektedir.

Bu cümlenin benzerleri Enbiyâ’ 21/49, Yâsîn 36/11, Kâf 50/33 ve Mülk 67/12’de de zikredilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede iki anlam muhtemeldir. Buna göre ilk anlam, “Sen sadece gaybda bulunan, yani insan idrakini aşan Rablerine derin saygı duyanları uyarabilirsin” şeklindedir. Diğer anlam ise “Sen, gaybda, yani yalnız başınayken Rablerine derin saygı duyanları ancak uyarabilirsin” şeklindedir. Bu ikinci anlamda “gösterişten uzaklık” söz konusudur.

Çeşitli âyetlerde de yer aldığı üzere, haşyet kavramı “derin saygı” anlamıyla havf kavramından farklıdır. Haşyette muhatabın yüceliğinden kaynaklanan bir saygı söz konusu iken, havf kavramında kişinin acziyetinden kaynaklanan bir korku vardır. “Rahmân’a derin saygı duymak” elbette derin bilginin ve şuurun sonucunda elde edilen önemli bir değerdir(27) ve bunu kişiye kazandıran değer de vahye tâbi olmak, elbette vahyin uygulayıcısı olan Hz. Peygamber’i takip etmektir.

Âyetteki haşyet kelimesine “saygı göstermek, ürperti duymak, içi titremek” anlamları da verilebilir. Bu fiil, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Mülk 67/12’de رَبّ rabb sıfatıyla kullanılmakta ve “Allah’ın sahipleniciliğini kaybetmekten içi titremek” manasını vermektedir.

b) وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ “Namazı kılanları (uyarabilirsin).” Uyarıdan yararlanabileceklerin ikinci özelliği “namaz kılmaları”dır. Namaz konusunu Bakara 2/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız için burada ayrıntıya girmeyeceğiz.

Yüce Allah’a “derin saygı duyma”nın en önemli göstergesi ve sonucu olarak burada “namaz” ibadeti zikredilmektedir. Namazı ikame etmek, namazı, yani Allah’tan yana olmayı hayatına hâkim kılmaktır. “Parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, burada sadece namaz zikredilmiş olsa da, maksat Allah rızası için yapılan bütün ibadetlerdir.

4. وَمَنْ تَزَكّٰى فَاِنَّمَا يَتَزَكّٰى لِنَفْسِه۪ “Arın(maya çalış)an kişi, sadece kendisi için arınmış olur.” Bu cümle ise “Yüce Allah’a derin saygı duyup namazı hakkıyla kılmanın” insana sağlayacağı büyük fayda dile getirilmektedir. Buna göre söz konusu duyarlılıkları sergileyenler aslında arınmaya çalışanlardır.

Âlimlerimiz buradaki arınmayı, “kendisini şirkten temizleyip tevhid üzere bulunmak”, “Allah’a iman ederek ve salih ameller gerçekleştirerek küfür ve günah düşüklüklerinden arınmak” veya “Allah’ın emirlerine itaat edip isyanlardan kaçınmak” şeklinde yorumlamışlardır.(28)

Âyette zikredilen تَزَكّٰى tezekkâ fiilinde kalıp olarak “bir şeyin yavaş yavaş ve zahmetli bir şekilde elde edilmesi” manası vardır. Anlaşılıyor ki kişiler arınmak için çaba sarf etmeli, bu uğurda gerektiğinde bir ömür çalışmalıdırlar. Arınmak için fedakârlık yapanlar sonuçta sadece ve sadece kendileri için, kendi lehlerine bunu yapmış olacaklardır.

Hiç kimse müslüman oluşunu kimsenin başına kakmamalıdır.(29) Zira küfrü tercih eden ve kötülük yapanlar nasıl ki bunu kendi aleyhlerine yapmış olurlarsa, iyilik yapanların iyilikleri de kendi menfaatlerine olacaktır. Bu anlamda Kur’ân’da geçen “Kim bir iyilik yaparsa kendisi için, kim de bir kötülük yaparsa kendi aleyhine yapmış olur”(30) ifadeleri konunun anlaşılmasında önemli mesajlar içermektedir.

Mü’minûn 23/4’te, kurtuluşa erebilmek amacıyla “arınmak için çalışmak” gerektiğinden söz edilmektedir. Genel anlamda arınma amaçlı her türlü faaliyetin bu kapsama girdiğini söyleyebiliriz. Bunu gerçekleştirenler için hem bu dünyada söz konusu kötülüklerden kurtulmak, hem de âhirette tarifi imkânsız cennet ödülleriyle buluşturulmak mümkün olacaktır. Kurtuluş her iki âlemi de içermektedir. Zaten âyetin sonundaki cümlede dile getirilen husus da budur.

5. وَاِلَى اللّٰهِ الْمَص۪يرُ “Dönüş yalnızca Allah’adır.” Bu ifade hem müminleri moral bakımından desteklemektedir; hem de kâfirlere bir gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Âyette geçen الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(31) geçmekte ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir. “Dönüş sadece Allah’adır” cümlesi, Yüce Allah’ın insanların amellerinin karşılığını mahşerde kendilerine vereceğini bildirmektedir. Müminlerin motive edilmesi, yaptıkları amellerin zayi olmayacağının kendilerine müjdelenmesidir. Kâfirlere yönelik mesaj ise Yüce Allah’ı hesaba katmamalarının ağır faturasını ilâhî huzurda verecek olmalarıdır.

Hiç kimse Yüce Allah’ın huzurunda hesap vermekten kurtulamayacağı için bu cümlede devrik bir ifade tercih edilmiş, Kıyâmet 75/10-12’te de beyan edildiği gibi, O’nun huzurunun dışında varılacak herhangi bir mekân ve makamın olmadığı haber verilmektedir.

b) Dört Konuda Mukayese

Yüce Allah, sûrenin 19-22. âyetlerinde körle görenin, karanlıklarla aydınlığın, gölgelerle aşırı sıcaklıkların ve dirilerle ölülerin bir olamayacağını beyan etmekte, hakikate karşı insanların durumunu şu ifadelerle ortaya koymaktadır: “Dirilerle ölüler de bir olamaz. Muhakkak ki Allah dileyene/layık gördüğüne işittirir. Sen (aklı, kalbi ve gönlü) kabirlerde olanlara (gerçeği) duyuramazsın.”

ı. Kör-Gören, Karanlık-Nur, Gölge-Sıcaklık Mukayesesi

وَمَا يَسْتَوِي الْاَعْمٰى وَالْبَص۪يرُ وَلَا الظُّلُمَاتُ وَلَا النُّورُ وَلَا الظِّلُّ وَلَا الْحَرُورُ “Kör ile gören, karanlıklar ile aydınlık, (serinletici) gölge ile (kavurucu) sıcak bir olmaz.”

Buradaki وَمَا يَسْتَوِي ve mâ yestevî fiili “ve eşit olmaz”; الْاَعْمٰى el-a‘mâ kelimesi “kör, görme engelli”; وَالْبَص۪يرُve’l-basîru sözcüğü “ve görebilen”; وَلَا الظُّلُمَاتُ ve le’z-zulümâtü kelimesi “ve karanlıklar da”; وَلَا النُّورُ ve le’n-nûru sözcüğü “ve aydınlık da”; وَلَا الظِّلُّ ve le’z-zıllü kelimesi “ve gölge de”; وَلَا الْحَرُورُ ve le’l-harûru sözcüğü ise “ve kavurucu sıcaklık da (bir olmaz)” demektir.

Bu âyetlerde altı zıt kavramın birbiriyle mukayesesi yapılmakta, bunların hiçbir şekilde eşit olamayacağı gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا يَسْتَوِي الْاَعْمٰى وَالْبَص۪يرُ “Körle gören bir olamaz.” Bu tür mukayeseler soru cümlesi veya düz cümle şeklinde Kur’ân’da çeşitli konularda zikredilmektedir.(32) Yüce Allah bu âyette körle göreni karşılaştırmakta ve bunların eşit olamayacağını bildirmektedir. Buradaki maksadı şöyle anlayabiliriz:

a) Âyette elbette biyolojik olarak maddi ve bilinen anlamda “göremeyen” ve “görebilen” şeklinde bir mukayesenin yapıldığı söylenebilir; bunun önünde hiçbir engel yoktur.

b) Bağlam ve muhataplar düşünüldüğünde maksadı daha farklı anlamak durumunda olduğumuz açıktır. Fâtır 35/12. âyetin yorumunda da belirttiğimiz üzere, “iki deniz”den maksadı eğer “müminler ve kâfirler” şeklinde anlarsak, burada da “kör”den maksadı “kâfir”, “gören”den maksadı ise “mümin” şeklinde yorumlayabiliriz.(33)

c) الْاَعْمٰى el-a‘mâ, yani “göremeyen”den maksadı “hakikati göremeyen”,الْبَص۪ير el-basîr, yani “gören”den maksadı ise “gerçeği fark edebilen” şeklinde de yorumlayabiliriz.(34) Sûrenin bir önceki âyetinde “Gaybdaki Rablerine derin saygı duyanlar, namazı kılanlar ve arınmaya çalışanlar”dan söz edilmesi, buradaki mukayeselerin bir tarafında müminlerin, diğerinde ise kâfirlerin temsil edildiğini göstermektedir. İlk muhataplar müşrikler olsa da âyetleri daha geniş bir perspektiften anlamaya ve bütün zamanların inançlıları ile inkârcıları bağlamında değerlendirmeye çalışmaktayız.

En‘âm 6/50’de ve Ra‘d 13/16’da el-a‘mâ ve el-basîr kelimeleri hak ve bâtılın karşılaştırılmasında ve tefekkür etmeme içeriğinde söz konusu edilmektedir. Aynı şekilde Ra‘d 13/19’da “Allah’tan indirilenin gerçek olduğunu bilenin buna karşı kör davranan gibi olmayacağı” beyan edilerek, mümin ve kâfir karşılaştırması yapılmaktadır. Furkân 25/73’te “Allah’ın âyetlerine karşı kör davranmamak”tan söz edilmekte ve ‘umyân kelimesi “itibar etmemek, görmek istememek” manasında kullanılmaktadır.

Hûd 11/24’te el-a‘mâ ve el-esamm kelimelerinin karşıtı olarak el-basîr ve es-semî‘ kelimeleri zikredilmekte, bir anlamda hakikate karşı kör ve sağır davrananların, böyle davranmayanlarla hiçbir şekilde eşit olamayacağı beyan edilmek istenmektedir.

Mü’min 40/58’de الْاَعْمٰى el-a‘mâ ve الْبَص۪ير el-basîr kelimeleri kullanılarak bunların bir olamayacağı beyan edilmekte, bu arada bu cümlenin hemen peşinden maksadın “iman edip sâlih amel işleyenler”le “kötülük yapanlar” olduğu ifade edilmektedir.

Gerçeği görmemek, aklını çalıştırmamak, hidayete gelmemek, Allah’ın âyetlerini ve âhireti yalanlamak şeklindeki kullanımlarda geçen ‘a-m-y kökünden kelimelerde de aynı mana söz konusudur.(35) Bunlara ilave olarak “gözlerin kör olmayacağı, aksine kalplerin körleşeceği”nden söz eden Hacc 22/46’daki ifade de maksadın manevi körlük veya kalb körlüğü olduğunu göstermektedir.

İsrâ’ 17/72’de dünyada hakikate karşı kör davrananların mahşerde de nimetlerden yana kör olacağı, hiçbir nimetle buluşturulmayacağı ifade edilmektedir. Aynı şekilde Tâhâ 20/124-125’te vahiyden yüz çevirenlerin mahşerde kör olarak haşr edilecekleri bildirilmektedir. Böyle diriltilen nankörlerin bunun sebebini orada soracakları ve kendilerine “âyetlerimizi unutmuş olmanız” cevabının verileceği haber verilmektedir.

Bu arada الْاَعْمٰى el-a‘mâ kelimesinin organik olarak bilinen anlamda “kör, görme engelli” manasına gelen kullanımların da Kur’ân’da yer aldığını belirtmekte yarar vardır.(36)

Bütün bu âyetlere bakıldığında burada sözü edilen “körlük” ve “görme”nin biyolojik değil, manevi olarak hakikati anlamamak veya gerçeği fark etmek anlamına geldiğini söylemeliyiz.

2. وَلَا الظُّلُمَاتُ وَلَا النُّورُ “Karanlıklarla aydınlık da (bir olamaz).” Bu âyette ikinci mukayese yer almakta ve Yüce Allah karanlıklarla aydınlığın bir olamayacağını beyan etmektedir. Önceki âyette olduğu gibi burada da maksat öncelikle “karanlıklar-aydınlık” zıtlığını artaya koymaktır. Bağlam gereği, önceki âyeti “kâfir ve mümin” olarak yorumladığımız gibi bunu da “küfür çeşitlerive iman” olarak anlamaktayız. Karanlıklar küfrün, aydınlık ise imanın sonucudur, diyebiliriz.

Âyette الظُّلُمَات ez-zulümât kelimesinin çoğul, النُّور en-nûr kelimesinin tekil getirilme sebebi, karanlıkların birden fazla, aydınlığın ise tek olmasıdır. Kur’ân’da da bu kelime bilinen anlamda “karanlıklar”(37) ve hakikatin karşıtı olan “şirk ve küfür karanlıkları”(38) manasında hep çoğul getirilmiştir. İnkârcıların bir kısmı hiçbir şeye inanmazken, bir kısmı ise bazı değerleri kabul etmemektedir. Müşriklerin bazıları Güneş’e, Ay’a, taşlara, putlara, meleklere, insanlara vs. tapmakta, dolayısıyla inkâr ve şirkte birden fazla tür ortaya konulmaktadır.

İlerleyen zamanlarda inanç rahatsızlıkları bağlamında paraya, dünyaya, şan ve şöhrete, makama, kadına, mala, servete vs. nice yanlış şeylere tapanlar çıkmakta, böylece karanlıkların çoğul zikredilme sebebi anlaşılmaktadır. Bütün bunlara karşılık, hakikati temsil eden tevhid nuru ise daima tektir. Bunun için âyette الظُّلُمَات ez-zulümât “karanlıklar” çoğul, النُّورُ en-nûr “aydınlık” ise tekil getirilmiştir.

3. وَلَا الظِّلُّ وَلَا الْحَرُورُ “(Serinletici) gölge ile (kavurucu) sıcak da (bir olamaz).” Buradaki الظِّلّ ez-zıll kelimesi bağlam gereği olumlu manada insanı ferahlatan, ona huzur ve sürur veren bir manada yorumlanmalıdır. Çünkü beraberindeki karşıt kelime “aşırı sıcaklık” manasına gelen الْحَرُور el-harûr sözcüğüdür. ez-Zıll, ez-zılâl ve ez-zulel kelimeleri dünya şartlarında bilinen anlamda “gölge”(39) manasına geldiği gibi, mahşer şartlarında azabın bir parçası olarak “korkunç bir karanlık”(40) ve cennette huzur veren bir “serinlik ve gölge”(41) anlamına da gelmektedir.

Âyetteki الْحَرُور el-harûr sözcüğü ise, aşırı sıcaklık manasında olumsuz bir anlam vermektedir. Nitekim Tevbe 9/81’de geçen el-harr kelimesi hem dünya şartlarında “aşırı sıcaklık”,(42) hem de mahşer şartlarında “cehennem ateşi” anlamında kullanılmaktadır. Dolayısıyla bu kelime “gölge”nin zıddına “aşırı sıcaklığı” ifade etmekte, önceki âyetler doğrultusunda da kâfiri ve küfür karanlıklarını göstermektedir.

Âyetteki iki kelimeyi birlikte anlamaya çalışırsak şunu söyleyebiliriz: الظِّلّ ez-zıll kelimesi hakikati gören ve nuru takip eden müminin akıbeti anlamında “cennetteki gölgeleri”, الْحَرُور el-harûr ise gerçeğe sırtını çeviren ve cehalet karanlıklarının peşine giden kâfirin akıbeti anlamında “ateşi, cehennemi” temsil etmektedir.

ıı. Diri-Ölü Mukayesesi ve Mesajlardan Yararlanma

وَمَا يَسْتَوِي الْاَحْيَآءُ وَلَا الْاَمْوَاتُ اِنَّ اللّٰهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشَآءُ وَمَآ اَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِي الْقُبُورِ “Diriler ile ölüler bir olamaz. Şüphesiz ki Allah dileyene (layık gördüğüne) duyurur. Sen (aklı) mezarlarda olanlara (gerçeği) duyuramazsın.”

Âyetteki وَمَا يَسْتَوِي ve mâ yestevî fiili “ve eşit olmaz”; الْاَحْيَاءُ el-ahyâu kelimesi “diriler de”; وَلَا الْاَمْوَاتُ ve le’l-emvâtü sözcüğü “ölüler de (bir) olmaz”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; ِ يُسْمِعُ yüsmi‘u fiili “duyurmaktadır, duyurur”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dileyene, dilediğine, layık gördüğüne”; وَمَآ اَنْتَ ve mâ ente ifadesi “sen hiçbir şekilde değilsin”; بِمُسْمِعٍ bi müsmi‘ın ifadesi “duyurucu, duyurabilecek”; مَنْ فِي الْقُبُورِ men fi’l-kubûri kelimesi ise “kabirlerdekilere” demektir.

Burada dirilerle ölülerin bir olmadığı, dileyenin hakikati işiteceği, kabirlerdekilere herhangi bir şey işittirilemeyeceği gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا يَسْتَوِي الْاَحْيَآءُ وَلَا الْاَمْوَاتُ “Diriler ile ölüler bir olamaz.” Buradaki الْاَحْيَاء el-ahyâ’ kelimesi “İslâm’a girenler”, الْاَمْوَات el-emvât ise “İslâma girmeyenler ve küfürde ısrar edenler”(43) veya “aklını hidayetten yana kullananlar” ile “cahilliği tercih edenler”(44) manasında yorumlanmaktadır.

Burada geçen الْاَحْيَآء el-ahyâ’ “diriler” ve الْاَمْوَات el-emvât “ölüler” kelimelerinin “müminler” ve “kafirler” anlamında benzerleri çeşitli âyetlerde kullanılmaktadır. Bu bağlamda En‘âm 6/122, Nahl 16/21, Neml 27/80, Rûm 30/52, Fâtır 35/19, 22 ve Yâsîn 36/70 gibi âyetleri örnek olarak sayabiliriz.(45)

Âyette zikredilen “diriler” ve “ölüler” ifadesinin kalble ve onun hidayeti tercihiyle ilgili olduğunu söylemeliyiz. Zira En‘âm 6/122’de şöyle buyrulmaktadır: “Ölü iken dirilttiğimiz ve kendisine insanlar arasında yürüyebileceği bir ışık verdiğimiz kimse, karanlıklar içinde kalıp ondan hiç çıkamayacak durumdaki kimse gibi olur mu? İşte kâfirlere yaptıkları böyle süslü gösterilmiştir.”

Bu âyetten de anlaşılacağı üzere, ilâhî rehberliğe itibar edenler, manen, kalben veya ruhen ölü iken dirilmeyi tercih edenlerdir ve böylece manen dirilenlerdir.

Vahyin diriltici misyonunu ifade eden rûh ismi,(46) onun hem canlı olduğunu hem de muhatabın ölü ruhunu canlandırdığını gösterir. Nitekim Enfâl 8/24’te “Allah’ın ve elçisinin insanlara hayat verecek şeye, yani vahye çağrısı”ndan söz edilmektedir. Durum böyle olunca, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin devam eden bölümünde de aynı konunun ele alındığını ifade etmeliyiz. Benzer bir mesaj Haşr 59/21’de de Kur’ân’ın cansız dağlara indirilmesi halinde onları canlandırıp boyun büktürmesi manasında söz konusu edilmektedir.

Burada dile getirilen ilk üç mukayesenin sonucu dördüncüde verilmiştir. Buna göre, hakikate karşı kör veya ilgisiz davrananlar, şirk, küfür ve nifak karanlıklarında dolaşanlar ve akıbeti cehennem ateşinin kavurucu sıcaklığı olanlar sonuçta “manen, kalben veya ruhen ölüler” şeklinde tanımlanmış olmaktadır. Buna karşın, gerçekleri görüp onlara itibar edenler, vahyin aydınlığını tercih edenler ve cennette serin gölgelikleri hak edenler de aynı şekilde “manen, kalben veya ruhen diriler” şeklinde tanımlanmış olmaktadır.

Dört Mukayesenin Anlam İlişkisi

Bu mukayesenin neden tek madde şeklinde değil de farklı örneklerle yapıldığı önemlidir. Bu noktada Râzî, sebebi özetle şöyle açıklamaktadır: Mümin الْبَص۪ير el-basîr “gören”dir; kâfir ise الْاَعْمٰى el-a‘mâ yani “kör”. Ancak kişi her ne kadar keskin bir şekilde görse de ışık yoksa göremez. Yüce Allah bunun için imana النُّور en-nûr “ışık”, mümine de بَص۪ير basîr, yani “o ışıkla gören” demiştir. Kâfir ise kördür; çünkü küfür الظُّلُمَات ez-zulümât, yani “karanlıklar anlamında körlük”tür.

Daha sonra bunların sonuçlarına değinmiştir ve imanın sonunun الظِّلّ ez-zıll, yani “gölge, serinlik ve huzur”; küfrün ise الْحَرُور el-harûr, yani “hararet, aşırı sıcaklık” olduğunu beyan etmiştir. Müminler imanları sayesinde huzur ve sürur içerisindeyken, kâfirler de küfürleri nedeniyle korkunç bir azap ateşinde bulunacaklardır.

Yüce Allah, bunların ardından, körlüğün ve görebilmenin daha üstünde iki kavrama daha yer vermekte ve الْاَحْيَاء el-ahyâ’ yani “diriler” ve الْاَمْوَات el-emvât, yani “ölüler” kavramlarını gündeme getirmektedir. Esasında körler bazı şeyleri idrak ederek görenlerle ortak bir özelliğe sahip olabilirler; kâfirler ise faydalı hiçbir idrakin sahibi olamazlar; bu yüzden de onlar ölüler gibidirler.

Bu çok temel fark nedeniyle, Yüce Allah Fâtır 35/19-21. âyetlerde الْاَعْمٰى- الْبَص۪ير el-a‘mâ-el-basîr, الظُّلُمَات- النُّور ez-zulümât-en-nûr ve الظِّلّ- الْحَرُور ez-zıll-el-harûr kelimelerinin başında hepsini içerecek şekilde bir defa وَمَا يَسْتَوِي ve mâ yestevî fiili kullanmışken, الْاَحْيَاء el-ahyâ’ ve الْاَمْوَات el-emvât kelimelerinin başında ayrıca وَمَا يَسْتَوِي ve mâ yestevî ifadesini tekrarlamıştır.

Bu arada diğerlerinin zıddına الْاَعْمٰى el-a‘mâ ve الْبَص۪ير el-basîr kelimelerinin arasında olumsuzluk edatı olarak لَا lâ harfinin getirilmeme sebebi de şu olabilir: Karanlıklar aydınlığın, gölgeler aşırı sıcaklığın, hayat ise ölümün zıddıdır; dolayısıyla bunlar arasında mutlak bir zıddiyet bulunduğu için aralarına لَا lâ edatı getirilmiş olabilir. Ancak “görmek” ile “körlük” bunlara benzemez. Çünkü kişi bazen hakikati görebilir, bazen görmeyebilir; bir anda bir şeyi görüp diğerini göremeyebilir.

Bunlar yaşayan insanın özellikleri olduğu için an be an değişiklik arz edebilirler. Hakikatleri görmek veya görmemek insan için sürekli değildir; bunlar zaman zaman birbirinin yerine geçebilirler. Dolayısıyla الْاَعْمٰى el-a‘mâ ve الْبَص۪ير el-basîr kelimelerinin arasında olumsuzluk manası veren لَا lâ harfinin getirilmemesi böyle bir amacı ortaya koyması için olabilir.(47)

5. اِنَّ اللّٰهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشَآءُ وَمَآ اَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِي الْقُبُورِ “Şüphesiz ki Allah dileyene (layık gördüğüne) duyurur. Sen (aklı) mezarlarda olanlara (gerçeği) duyuramazsın.” Bu cümlelerde aslında Hz. Peygamber’e yönelik bir teselli ve moral vardır. Yüce Allah muhataplarının önemli bir bölümü tebliğine olumsuz karşılık verince canı sıkılan Hz. Peygamber’e(48) şunu söylemek istemektedir: “Sen onların inkârlarından sorumlu değilsin; isteyen inanır, istemeyen inanmaz.

Kalbini ve aklını ölüler gibi kabirlere sokanlara senin yapabileceğin hiçbir şey yoktur. Onlar tercihlerinin ve yaptıklarının sonucuna katlanacaklardır.” Bu yaklaşımımızın Bakara 2/272, Kasas 28/56 ve ‘Abese 80/7’deki kullanımlardan da açık desteği vardır. Nitekim o âyetlerde hidayetin bir isteğin sonucu olduğu ve arınmak istemeyenlerden Hz. Peygamber’in sorumlu olmadığı vurgulanmaktadır.

Âyetin bu son bölümü hakkında ayrıca şunları da ifade edebiliriz:

Bu âyetin de içerisinde bulunduğu bağlam, körle görenin, karanlıklarla aydınlığın, gölge (soğuk) ile sıcaklığın ve dirilerle ölülerin bir olmadığıdır. Yüce Allah, sekiz zıddı bir arada saymak suretiyle zıtlıklara işaret ederek, en sonunda hakikati “dileyene” duyuracağını belirtmektedir. Bu âyette sözü edilen ve مَنْ فِي الْقُبُورِ men fi’l-kubûri şeklinde ifadesini bulan “kabirlerde oluş”, manen ölüm, yani hidâyetten uzak oluş anlamına gelmektedir. Zaten bizim de tercümede tercih ettiğimiz anlam, konunun hidâyetle ilişkili olduğunu göstermektedir.

Gerçi Kur’ân meallerinde bu ifade “Allah, dilediğine duyurur” şeklindedir.(49) Ancak bu tarz bir tercüme, hidâyet ve insanın dileme özgürlüğü ilkesiyle çelişmektedir. Hidâyetin, sadece Yüce Allah tarafından dileyene verileceği gerçeğinden hareketle, ilgili ifadeyi “Allah, dilediğine duyurur” şeklinde değil de “Allah, dileyene/layık görüdğüne duyurur” şeklinde tercüme etmeyi uygun bulduk.

Müfessir Süleyman Ateş ilgili âyette Hakk’ın sesini dinlemeyen müşriklerin ölülere benzediğini belirtmektedir. Ölü insanın cesedi nasıl sesi duyamazsa, bunlar da öyle ruhsuz cesetler gibi söz duymamaktadırlar.(50) İşte inançsızlık, maddeten kabirde bulunmaya benzediği için isteyen inanabilir, gerçeği duyabilir; ancak kişi kendisini inançsızlık kabrine atmış ise artık ona Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin yapabileceği bir şey yoktur.

Burada asıl gözden kaçırılmaması gereken nokta, “inanmak istemeyen kişilerin asla duyamayan ölülere benzetilmesi”dir. Bu duyamamada ölüler, sağ olan, ancak duymak istemeyen kâfirlerden çok daha ileri bir haldedirler. Eğer ölüler herhangi bir şekilde duyabilecek olsaydı ya da onların duyamaması daha hafif bir duyamama olsaydı, o zaman benzetmenin mantığı kaybedilmiş olurdu; yani daha kuvvetli olan bir durum daha az kuvvetli olana benzetilmiş olurdu.

Bu durumda ya “odun gibi odun” sözünde olduğu gibi, iki denk şey birbirine benzetilmiş olurdu -ki bunun hiçbir anlamı yoktur-; ya da bir konuda daha kuvvetli veya maharetli olan şey daha az kuvvetli veya maharetli olana benzetilmiş olurdu ki bu da “çakal gibi tilki” şeklinde bir benzetmeye dönüşürdü. Şüphesiz her iki ifade de benzetmenin amacına aykırıdır.

Eğer inanmama veya gerçeği duymama hususunda kâfirler ölülere benzetilmişse bunun bir tek anlamı vardır; o da ölülerin hiçbir şekilde hiçbir şey duyamayacaklarıdır. İşte Fâtır 35/22. âyetteki “kabirlerdekilere duyuramamak” ifadesinden maksat bu tür kalbi inkâra şartlanmış olan kişilerdir. Zaten Neml 27/80 ve Rûm 30/52. âyetlerde geçen “ölüye işittirememe” ifadesi de bu görüşü desteklemektedir.(51)

Benzer bir mesaj Enbiyâ’ 21/45’te “sağırların uyarıldıkları zaman çağrıyı işitmemeleri” şeklinde yer almaktadır. Ayrıca Yûnus 10/42-43’te de verilen mesajlar dolaylı olarak aynı kapıya çıkmaktadır.

Âyetin son cümlesinde yer alan mâ … bi/bâ kullanımı, ele alınan konunun hiçbir şekilde mümkün olmadığını göstermektedir. Onlara hiçbir şey duyurmak mümkün olmadığı gibi, Meryem 19/98’de beyan edildiği gibi onlardan herhangi bir şey duymak veya hissetmek de mümkün değildir.

“Hakikati duymak isteyen” ifadesi, bir önceki cümlede yer alan الْاَحْيَاء el-ahyâ’ yani “diriler”, “kabirlerde olanlar” ifadesi de aynı cümledeki الْاَمْوَات el-emvât yani “ölüler” kelimesini karşılamaktadır. Buna göre dört âyette yer alan sekiz mukayesenin de bir anlamda sonucu verilmiş olmaktadır.

“Hakikate karşı körlük yapanlar”, “cehalet karanlıklarında dolaşanlar”, “korkunç ateşe atılacak olanlar” ve sonuçta “manen ölüler” şeklinde tanımlananlar bu âyet grubunda “kalplerini manen kabirlere gömenler” şeklinde ifade edilmişlerdir. Öte yandan, “gerçeği görenler”, “hakikat nurunu tercih edenler”, “cennet gölgelerinde ödüllendirilecek olanlar” ve “manen diriler” şeklinde tanımlananlar ise “hakikati duymayı tercih edenler” şeklinde ifade edilmiş olurlar.

- Telkîn Meselesi

Sözün burasında cenaze merasimlerinin sonunda yapılan “telkîn” işlemine de kısaca değinmek gerekmektedir. Bu âyetteki açık ifadelere ve Meryem 19/98’deki bilgiye rağmen, kabirlerdekilere bir şeyler duyurma ya da onların sesini duyma türünden iddialar ortaya atıp, vahye açıkça ters olan bir uygulamayı savunmanın da onu yapmanın da dini hiçbir dayanağının bulunmadığını özellikle hatırlatmak gerekmektedir.

Telkîn ölüye değil, cesedi diri olup kalbini hakikate karşı öldüren insanlara canlıyken yapılmalıdır. Yani telkîn, mezara gömülmüş ölülere değil, ayakta olan, gezen ve manen ölmüş kişilere vahyi tebliğ etmek şeklinde uygulanmalıdır.

Hz. Peygamber’in “ölülerinize lâilâhe illellâhı telkîn edin”,(52) “sabırlı olun, sabırlı olun, ve lâ havle ve lâ kuvvete illâ billâhi deyin”(53) mealindeki hadislerinde kast edilen anlam da, ölmek üzere olanlara bunun yapılması şeklinde anlaşılmalıdır. Nitekim bir başka rivayette benzer şeylerin telkîninden söz edildikten sonra, Hz. Peygamber’e bunu dirilere yapmayla ilgili soru sorulunca da, “Daha iyi olur, daha iyi olur” cevabını vermiştir.(54)

Demek ki mesele ölülerden ziyade, son anlarını yaşamakta olsa da dirilere yönelik bu tür tebliğlerin yapılmasıdır. Ölmek üzere olan kişiler için bunun anlamı ise, hayatını bu değerlere adayan ve bu uğurda bir ömür yaşayanların son anlarında bu tür cümleleri duymaktan memnun olmalarıdır.

Telkîn konusunun yer aldığı bölümlerde Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu da rivayet edilmektedir: “Her kimin son sözü lâ ilâhe illellâh olursa cennete girer.”(55) Bu hadis-i şerifte de işaret edildiği üzere, bütün mesele dirilerin istikamet bulmaları için bir şeyler yapılmasını sağlamaktır. Aksi takdirde, ölmüş ve mezara gömülmüş kişilere yönelik böyle bir istek, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin zahiriyle açıkça çelişki arz edecektir.

Ölüler için yapılacak şey onların bağışlanması için dua etmek ve varsa geri bıraktıkları mal ve mirastan garibanlara infaktır. Bu türden telkin vs. uygulamalar dinin hayattan çekilmesine ve alay konusu edinilmesine sebebiyet verir.

c) Risalet Kurumu ve İnsanların Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 23-26. âyetlerinde Hz. Peygamber’in sadece bir uyarıcı olduğunu, müjdeleyicilik ve uyarıcılık görevi doğrutusunda onu bir amaç ile gönderdiğini, nitekim her bir ümmetin içerisinde de böyle bir uyarıcının bulunduğunu beyan etmektedir.

Ardından, yalanlandığı için morali bozulan Hz. Peygamber’e moral kazandırılması ve kafirlere de gözdağı verilmesi için şu beyana yer verilmektedir: “Eğer seni yalanlıyorlarsa (üzülme), onlardan öncekiler de kendilerine açık deliller, sahifeler ve aydınlatıcı kitabı getiren rasülleri/elçileri yalanlamışlardı. Sonra Ben de o kâfirleri (azabımla kıskıvrak) yakalamıştım. (Bak ki) benim inkârım (cezam) nasıl olmuştu!”

ı. Risaletin Amacı

اِنْ اَنْتَ اِلَّا نَذ۪يرٌ اِنَّآ اَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَش۪يرًا وَنَذ۪يرًا وَاِنْ مِنْ اُمَّةٍ اِلَّا خَلَا ف۪يهَا نَذ۪يرٌ “Sen sadece bir uyarıcısın. Biz seni bir amaç için müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik. (Nitekim) her ümmet için de elbette bir uyarıcı gelmiştir.”

Buradaki اِنْ اَنْتَ in ente ifadesi “sen değilsin”; اِلَّا نَذ۪يرٌ illâ nezîrun ifadesi “bir uyarıcıdan başka, sen sadece ve sadece bir uyarıcısın”; اِنَّآ innâ ifadesi “şüphesiz ki biz”; اَرْسَلْنَاكَ arselnâke fiili “seni gönderdik”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı kelimesi “bir hak ile, bir amaç ile”;بَش۪يرًا beşîran kelimesi “müjdeleyici olarak”; وَنَذ۪يرًا ve nezîran kelimesi “ve uyarıcı olarak”;وَاِنْ مِنْ اُمَّةٍ ve in min ümmetin ifadesi “hiçbir topluluk, ümmet yoktur ki”; اِلَّا خَلَا illâ halâ istisnası “geçmiş olmasın, mutlak surette orada geçmiştir, bulunmuştur”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “aralarında, içlerinde”; نَذ۪يرٌ nezîrun kelimesi ise “uyarıcı” demektir.

Bu âyetlerde Hz. Peygamber’in görev ve misyonu üzerinde durulmakta, bu arada bütün ümmetlere bir uyarıcının mutlak sûrette gönderildiği gündeme getirilmektedir.

1. اِنْ اَنْتَ اِلَّا نَذ۪يرٌ “Sen sadece bir uyarıcısın.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Sen bir uyarıcıdan başka bir şey değilsin.” Yüce Allah bu âyette üstelik de vurgulu bir ifade tekniğini kullanarak Hz. Peygamber’in sadece ve sadece bir uyarıcı olduğunu önce kendisine bildirmekte, beraberinde de bütün muhataplara ilan etmektedir.

Hz. Peygamber’in görev ve sorumlulukları konusunda Ahzâb 33/45-46’da geniş bilgi vermiştik; ayrıca Müzzemmil 73/15’te de detaylı bilgi vereceğiz. Bu nedenle bu bağlamda devam eden âyette zikredilen iki sıfata dair bilgiler vermeye çalışacağız; bu arada nezîr sıfatını biraz daha açıklamaya gayret edeceğiz.

2. اِنَّآ اَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَش۪يرًا وَنَذ۪يرًا “Biz seni bir amaç için müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik.” Burada önce Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirilişinin gerekçesine, ardından da iki sıfatına yer verilmektedir.

a) Hz. Peygamber’in iki sıfatı hakkında bilgiler vermeden önce, âyette geçen اِنَّآ اَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ ifadesiyle ilgili olarak kısaca bazı hatırlatmalar yapmak gerekmektedir. Bu ifadede Yüce Allah vahyini sahiplenmekte ve Hz. Peygamber’i rasûl olarak kendisinin görevlendirdiğini beyan etmektedir.

İddia edildiği gibi, Hz. Peygamber risalet öğretilerini kendisi uydurmamış, ona bir başka insan da bunları öğretmemiştir. Risalet bir başkası adına, yani Yüce Allah adına yürütülen bir görevdir. Öyleyse onu Yüce Allah’a nispet etmek gerektiğini ifade için “Seni biz gönderdik” buyrulmuştur.

Hz. Peygamber’in “hak ile gönderilmesi” ise “onun bir amaç için görevlendirilmesi” demektir. Zaten الْحَقّ el-hakk kelimesinin peşinden gelen بَش۪ير beşîr ve نَذ۪ير nezîr kelimeleri bu amacın “cennetle müjdelemek” ve “cehennemle korkutmak” olduğunu ortaya koymaktadır. Bu ifadenin “hakkı gerçekleştirmek,” “hidayeti getirmek”, “hakkı açıklamak”, “Allah’a ve dinin hükümlerine inanmak” şeklinde manalarının bulunduğu da âlimlerimiz tarafından ileri sürülmektedir.(56)

Âyetteki الْحَقّ el-hakk kelimesine “Allah”(57) manası verilirse Hz. Peygamber’in Yüce Allah adına müjdeleyici ve uyarıcı olarak görevlendirildiği manası devreye girer. Eğer bu kelimeye “Kur’ân” manası verilirse, bu defa Hz. Peygamber’in tebliğini vahiy ile yapması gerektiği beyan edilmiş olur ki bunun Kur’ân’dan delilleri vardır.(58)

b) Hz. Peygamber’in görev ve misyonu, çok iyi ve doğru anlaşılması gereken konulardan birisidir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde yer alan ve Hz. Peygamber’in görevini bizlere bildiren bu ifade, onun öncelikle iki görevini bizlere hatırlatmaktadır: Bunlardan birisi بَش۪ير beşîr, diğeri ise نَذ۪ير nezîr oluşudur.

ı. بَش۪ير beşîr oluşu. Bu sıfat Hz. Peygamber’in müjdeleyiciliğini içermektedir. Kur’ân’da mübeşşir ve beşîr kalıplarında geçen bu sıfat, bütün peygamberlerin olduğu gibi Hz. Peygamber’in de hak edenleri “cennetle müjdeleyici” olması manasına gelmektedir.

Hz. Peygamber’in bu sıfatı hakkında detaya girmek istemiyor, sadece geçtiği âyetleri hatırlatmakla yetinmek istiyoruz. Bu sıfat Bakara 2/119, Mâide 5/19, A‘râf 7/188, Hûd 11/2, İsrâ’ 17/105, Furkân 25/56, Ahzâb 33/45, Sebe’ 34/28, Fâtır 35/24 ve Feth 48/8’de zikredilmektedir. Onun müjdesine layık olabilenler kılınmamız duasındayız.

ıı. نَذ۪ير nezîr oluşu. Burada daha detaylı olarak نَذ۪ير nezîr sıfatıyla ilgili açıklama gerekmektedir. Çünkü bu sıfatın yer aldığı bir önceki âyette اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları kullanılarak “Sen sadece bir uyarıcısın” şeklinde bir vurgu manası söz konusudur. Bu ifade, bağlam gereği tebliğine olumsuz cevap verilmesi nedeniyle Hz. Peygamber’in görevini tekrar hatırlatmaktadır.

Nitekim Fâtır 35/8. âyette dile getirildiği üzere, inanmayanlar nedeniyle üzülmemesi gerektiği ona bildirilmiş, muhatapların yaptıklarını Yüce Allah’ın bildiği beyan edilmişti. Burada da benzer şekilde sadece görev ve sorumluluğu ele alınarak, karşıtlarının düşmanca tutumlarına üzülmemesi gerektiği üzerinde durulmuş olmaktadır. Yoksa maksat nübüvvet ve risalet alanının bütününü içerecek bir sınırlama yapmak değildir.

Çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, Hz. Peygamber’in نَذ۪ير nezîr oluşu, onun “uyarıcı” oluşunu ifade eder ve bu sıfat peygamberlik kurumunun olmazsa olmazıdır. Kur’ân’da “uyarıcı, uyarıcılar” anlamında da kullanılan nezîr, nüzür ve inzâr kelimeleri elbette öncelikle peygamberler için tercih edilen sözcüklerdendir.

Bu bağlamda söz konusu kelimenin “uyarmak”, “azapla korkutmak, azaba uğratılmamak için muhatapları bilgilendirmek, ikaz etmek” ve “duyuruya (yakın akrabadan) başlamak”(59) gibi anlamlarının bulunduğunu söylemeliyiz.

Nezîr ve inzâr kelimelerinin bunların dışında, bir de “adamak” anlamı vardır. Nezr veya nüzûr kalıplarında bu kelime Kur’ân’da “adak, adaklar” anlamında da kullanılmaktadır.(60) İşte bu anlam, âyeti doğru anlayıp yorumlamada bizlere çok önemli ufuklar kazandırmaktadır. Yüce Allah, Hz. Peygamber’den kendisini bu göreve adamasını istemektedir. İnsanın bir işte arzu edilen başarıyı yakalaması için kendisini o göreve adaması gerekir.

Görevi yapmak için onu yaşamak gerekir. Özellikle peygamberlik görevi adanmışlık duygusu ister. Risalet, sıradan bir görev değildir; aksine hayatı bütünüyle o görev uğrunda yaşamayı zorunlu kılan bir adanmışlık ve fedakârlık kurumudur. Peygamberler, vahyin gözetiminde görevlerinde başarıyı üst düzeyde gerçekleştirmekle yükümlüydüler. İşte dini doğru anlayıp yaşamak şeklindeki bu başarıyı yakalamak müminlerden de istenmektedir. Sonuç olarak “din, uğruna adanmış insanlar ister.”

3. وَاِنْ مِنْ اُمَّةٍ اِلَّا خَلَا ف۪يهَا نَذ۪يرٌ “(Nitekim) her ümmet için de elbette bir uyarıcı gelmiştir.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “(Nitekim) her ümmet (topluluk, millet) içinde mutlak sûrette bir uyarıcı (peygamber) gelmiştir.” Bu cümlede اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları kullanıldığı için bir “vurgu” manası vardır. Buna göre âyet, “Hiçbir ümmet yoltur ki içinde bir uyarıcı gelmiş olmasın” şeklinde de tercüme edilebilir. Burada da geçen اُمَّة ümmeh kelimesi “kalabalık topluluk” veya “her asırda yaşayan insanlar” ya da “ümmet” manasına gelmektedir.(61) Burada Yüce Allah’ın uyarıcı gönderme sistemi hakkında önemli bir bilgi verilmektedir.

Çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, “Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmedeki sünneti”ni iyi bilmek gerekir. Buna göre En‘âm 6/42, Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Hıcr 15/10, Nahl 16/36, 63, Fâtır 35/24, Zuhruf 43/6 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın prensip olarak hiçbir ümmeti peygambersiz bırakmadığı bildirilmektedir. Şüphe yok ki bu durum her neslin bir peygamberle buluşmasını ya da “her köye/şehre bir peygamber gönderilmesi”ni gerektirmez.

Furkân 25/51’de dile getirildiği gibi, Yüce Allah dileseydi elbette bunu da yapardı. Ancak dilemedi ve yapmadı. Dolayısıyla bazen Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil, Hz. İshâk, Hz. Lût gibi, Hz. Şu‘ayb, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn gibi, Hz. Süleyman, Hz. Dâvûd gibi, Hz. Zekeriyyâ, Hz. Yahyâ, Hz. İsâ gibi aynı anda bir topluma birden çok peygamber gönderildiği gibi, bazen peygamberlerin görevlendirilmesinde bir fetret dönemi de yaşanmıştır.(62)

Fetret dönemlerinde önceki peygamberin risâleti devam ediyor demektir. Ancak doğrudan bir peygamber ortada olmadığı için bazı yanlış bildirimler veya risâlet öğretilerinden habersiz kalmak söz konusu olabilir. İşte bu durumda İsrâ’ 17/15’teki “biz peygamber gönderinceye kadar hiçbir şekilde azap edici değildik” prensibi devreye girer.

Benzer bir mesaj Kasas 28/59’da da söz konusudur. Aynı şekilde En‘âm 6/131’de “bir toplumun halkı gâfil iken, yani hakikatten habersizken haksız yere helâk edilmeyeceği” beyan edilerek bu gerçeğe dikkat çekilmektedir.

Âyetin bu cümlesinin Hz. Peygamber’i teselli etmeyi amaçladığını söyleyebiliriz. Çünkü muhataplarının karşı çıkışlarından etkilenmesi nedeniyle morali bozulmuştu. Yüce Allah onun moralini düzeltmek ve muhataplarına da gözdağı vermek amacıyla kendisinin sahipsiz olmadığını beyan ederek, geçmiş ümmetlere de peygamber gönderdiğini haber vermektedir.

Burada maksat, önceki toplulukların içerisinden peygamberlere iman edenlerin akıbetleriyle, onları inkâr edenlerin akıbetlerinin iyi düşünülmesi ve inkâr şeklinde bir hatanın yapılmamasının sağlanmasıdır. Zaten bir sonraki âyette hatırlatılan husus da budur.

ıı. Aydınlatıcı Delile Karşı Yalanlama

وَاِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ جَآءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ وَبِالزُّبُرِ وَبِالْكِتَابِ الْمُن۪يرِ “Seni yalanlarlarsa (üzülme), elbette onlardan öncekiler de kendilerine apaçık deliller, sahifeler ve aydınlatıcı kitabı getiren elçileri yalanlamışlardı.”

Âyetteki وَاِنْ يُكَذِّبُوكَ ve in yükezzibûke fiili “ve eğer seni yalanlıyorlarsa”; فَقَدْ كَذَّبَ fe kad kezzebe fiili “muhakkak ki yalanlamıştı”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan öncekiler de”; جَآءَتْهُمْ câethum fiili “onlara gelmişti, getirmişti”; رُسُلُهُمْ rusülühüm ifadesi “onların elçileri, resülleri, peygamberleri”; بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinâti kelimesi “apaçık delillerle, delilleri”; وَبِالزُّبُرِ ve bi’z-züburi sözcüğü “ve sahifeler”; وَبِالْكِتَابِ الْمُن۪يرِ ve bi’l-kitâbi’l-münîri tamlaması ise “ve aydınlatıcı kitap, vahiy” demektir.

Burada genelde bütün peygamberlerin yalanlandığı, buna karşılık onların tebliği nasıl yaptıkları gündeme getirilmektedir.

Bir benzeri Âl-i İmrân 3/184’te de geçen bu ifade ile Hz. Peygamber’e moral verilmekte, ayrıca bütün peygamberlerin ümmetlerine getirip tebliğ ettikleri üç temel değer özellikle hatırlatılmaktadır.

1.وَاِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ “Seni yalanlarlarsa (üzülme), elbette onlardan öncekiler de yalanlamışlardı.” Benzeri Fâtır 35/4. âyetinde de geçen bu cümle hakkında ilgili âyette geniş bilgilendrimelerde bulunmuştuk. Burada şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Bu cümlede Hz. Peygamber’e moral bakımında destek verilmesi hedeflenmektedir.

Nitekim önceki cümlenin devamı olarak düşündüğümüzde, bütün peygamberler ümmetleri tarafından yalanlandığı gibi, Hz. Peygamber’in de yalanlanmasından söz edilmektedir. Eğer muhatapları onu yalanlarlarsa herhangi bir moral bozukluğuna uğramaması için önceden bilgilendirilmektedir. Eski milletler nasıl ki peygamberlerini yalanlamanın acı sonucunu yaşamışlarsa, aynı yanlışı yaparlarsa bunlar da yani bu son ümmet de benzer akıbetleri yaşayacaklardır. Bu noktada Hz. Peygamber’e ve müminlere dolaylı olarak moral, kâfirlere ise gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

2. جَآءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ وَبِالزُّبُرِ وَبِالْكِتَابِ الْمُن۪يرِ “Rasülleri/elçileri kendilerine açık deliller, sahifeler ve aydınlatıcı kitabı getirmişlerdi.” Bu cümlede peygamberlerin tebliğlerinde ümmetlerine neleri getirip aktardıkları gösterilmekte, din tebliğinde bulunacak kişilere de şu üç değeri esas almaları gerektiği noktasında bir tebliğ metodu öğretilmektedir:

a) الْبَيِّنَاتِ el-beyyinât “apaçık deliller”. Başında eliflâmlı veya eliflâmsız olarak Kur’ân’da 52 kez geçmekte olan ve “hakikatin delilleri, hakikatin apaçık belgeleri” manasına gelen bu kelime, bulunduğu bağlama göre “mucizeler”, “açık açık bilgiler”, “apaçık belgeler” veya “deliller” gibi manaları içermektedir. Bazı âlimlerimiz bu kelimeye “emirler ve yasaklar”,(63) “Allah’tan gelen apaçık deliller”,(64) “risaletin şahitleri anlamında mucizeler”(65) manasını vermişlerdir.

b) الزُّبُر ez-zübur “sahifeler”. Kur’ân’da z-b-r kökünden kelimeler zebûr kalıbında Hz. Dâvûd’a verilen kitabın özel ismi,(66) genel anlamda zübur kalıbında “ilâhî kitaplar, sahifeler”(67) ve mahşerde insanlara verilecek “amel defterleri”(68) anlamında kullanılmaktadır.(69) Âlimlerimiz bu kelimeye “öncekilerin haberlerini içeren kitaplar”(70) ve “sahifeler”(71) manasını vermişlerdir.

c) الْكِتَابِ الْمُن۪يرِ el-kitâbi’l-münîr “aydınlatıcı kitap”. “Aydınlatıcı” anlamına gelen الْمُن۪ير/مُن۪ير el-münîr/münîr kelimesi Kur’ân’da altı kez geçmekte, bunların dördünde “kitâb”ı,(72) birinde “Hz. Peygamber”i,(73) birinde de “Ay”ı(74) nitelendirmektedir. Birtakım müfessirimizin de tercih ettiği gibi bu tamlama, öncesindeki الْبَيِّنَات el-beyyinât ve الزُّبُر ez-zübur kelimelerini nitelendirmektedir.(75)

Peygamberlerin ümmetlerine getirdiği deliller elbette sahifelerdedir; sahifeler de aydınlatıcı kitabın parçalarıdır. Öyleyse burada ve Âl-i İmrân 3/184’te verilmek istenen mesaj şudur: Din tebliğinde bulunacak kişiler mutlak surette delilli konuşmalı, delillerini de ilâhî kaynaktan, yani vahiyden/Kur’ân’dan desteklemelidirler. Delilsiz konuşanlar havaya konuşanlardır. Hacc 22/8 ve Lokmân 31/20’de de geçtiği üzere, “bilgisiz, rehbersiz ve aydınlatıcı bir kitabı olmadan” Yüce Allah hakkında mücadele edenler sonuçta mağlup olmayı hak edenlerdir.

Kur’ân bir aydınlıktır ve muhataplarını da aydınlatsın diye indirilmiştir. Onun bu yönünden istifade etmeyenler, onun önerdiği ve öğrettiği tebliğ metodunu takip etmeyenler elbette sonuçta hüsranı yaşayacaklardır. Hakikatin apaçık belgelerini sahifelerinde ve satırlarında barındıran ilâhî aydınlık olan Kur’ân’ı değil de başka şeyleri dini tebliğin konusu yapanlar, güneşin yerine başka zayıf lambalarla idare edenlerdir.

Bu gibiler güneşi görünce de gözleri kamaşacağı için hakikati ebediyyen bulmayacaklar, gecekondu fikirlerine mağlup ve mahkûm olacaklardır. Sadece kendilerini değil, çevrelerindekileri de ebedî karanlığa gömeceklerdir. Bu itibarla Müslüman’a düşen görev, peygamberlerin yolunu izlemek ve onların tebliğ metotlarını kullanarak doğru bir eğitim yapmaktır.

ııı. Sonuç: Şiddetli Azap

ثُمَّ اَخَذْتُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا فَكَيْفَ كَانَ نَك۪يرِ “Sonra ben de o kâfir olanları yakalamıştım. Cezalandırmam (bak) nasıl olmuştu!”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَخَذْتُ ehaztü fiili “almıştım, yakalamıştım”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanları, inkar etmiş kişileri”; فَكَيْفَ fe keyfe edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, olmuştu”; نَك۪يرِ nekîri tamlaması ise “benim inkârım, benim cezalandırmam” demektir.

Bu âyette peygamberler tarihinde inkârcı kavimlerin yaşadığı dünyevî akıbet gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette, peygamberler tarihini adeta özetlemekte, hakikate karşı duranları, küfürden nemalanıp gerçeğin üzerini örtenleri kıskıvrak yakalayıp kendilerini helak ettiğini beyan etmektedir. Onlar küfürlerinin sonucunda hakkı gizlemişlerdi; Yüce Allah da azap kamçılarıyla yakalayarak hak ettikleri cezaları kendilerine vermişti.

Yüce Allah, bu tür cezalandırmaları için yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi zaman zaman a-h-z kökünden kelimeler kullanmaktadır. Bu çerçevede Yüce Allah Hûd 11/102’de zalimce davranan şehrin halkını korkunç bir şekilde yakaladığını, O’nun azap için yakalamasının son derece elem verici olduğunu hatırlatmaktadır.

Kamer 54/42’de de benzer şekilde Allah’ın âyetlerini yalanlayanlara yönelik azap uygulaması manasında bir mesaj yer almaktadır. Müzzemmil 73/16’da aynı kökten kelimeler kullanılarak Firavun’a uygulanan azap söz konusu edilmektedir. Hâkka 69/10’da belirtildiği gibi, Yüce Allah peygamberlere isyan eden kavimleri şiddetli bir şekilde yakalayıp helak etmiştir.

Hakikati yalanlayanlar ve peygamberlere karşı mücadele ederek düşmanlıktan nemalananlar elbette birkaç örnekten ibaret değillerdi. Bunun için âyette herhangi bir isim zikredilmemekte, genel anlamda “kâfirlerin yakalanıp cezalandırıldığı” ifade edilmektedir.

Yüce Allah Fecr 89/6-13’te ‘Âd ve Semûd kavmiyle Firavun’un toplumda azgınlık yaptıklarını, fesat çıkardıklarını ifadeden sonra kendilerini yakalayıp cezalandırdığını şu ifade ile haber vermektedir: “Bu yüzden, Rabbin onların üstüne azap kamçısı yağdırmıştı.”

Kur’ân’da dört kez(76) geçen نَك۪يرِ nekîr kelimesinin sonunda nekîrî şeklinde gizli bir mütekellim yâ’sı vardır; kesra “esre” harekeyle yetinildiği için yâ harfi yazılmamıştır; ancak manada var olduğu için tercümeyi “benim inkârım” şeklinde yapmak gerekmektedir.

Yüce Allah benzerleri Hacc 22/44, Sebe’ 34/45 ve Mülk 67/18’de geçen bu âyetin sonunda “Benim yalanlamam nasıl olmuştu!” buyurarak, mühim olan noktanın Yüce Allah’ın karşısında yer almamak olduğunu beyan etmek istemektedir. Asıl O yalanlarsa sonuç perişanlık olacaktır.

İnsanların yalanlaması sadece kendi aleyhlerine sonuç vermektedir. Tarihte yaşanan bu gerçeklerin hatırlatılma sebebi, vahyin indirildiği dönem müşrikleri başta olmak üzere, kıyâmete kadar gelecek inkârcıların dikkati çekilmekte, ilâhî öğretileri yalanlamanın korkunç bir akıbete neden olacağı özellikle hatırlatılmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/271, 273; Tevbe 9/60; Nûr 24/32; Fâtır 35/15; Muhammed 47/38; Haşr 59/8.
  • Bakara 2/271 Bakara 2/273 Tevbe 9/60 Nûr 24/32 Fâtır 35/15 Muhammed 47/38 Haşr 59/8
• 2 - Yazır, age., VI, 381.
• 3 - Bakara 2/267; Nisâ’ 4/131; İbrâhim 14/8; Hacc 22/64; Lokmân 31/12, 26; Fâtır 35/15; Hadîd 57/24; Mümtehıne 60/6; Teğâbun 64/6.
  • Bakara 2/267 Nisâ 4/131 İbrâhîm 14/8 Hacc 22/64 Lokmân 31/12 Lokmân 31/26 Fâtır 35/15 Hadîd 57/24 Mümtehine 60/6 Teğâbun 64/6
• 4 - Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Secde 32/10; Sebe’ 34/7; Kâf 50/15.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Secde 32/10 Sebe' 34/7 Kâf 50/15
• 5 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68.
  • Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68
• 6 - Râzî, age., XXVI, 13.
• 7 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38. 8 - Esed, age., s. 1084’te 31. not.
  • En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Necm 53/38
• 9 - Buhârî, İ‘tisâm, 15; Müslim, İlm, 15; zekât, 69; Nesâî, Zekâtr, 64; Tirmizî, İlm, 45; İbn Mâce, Mukaddime, 14; Dârimî, Mukaddime, 44; Ahmed b. Hanbel, IV, 362.
• 10 - ‘Abese 80/34-37. 11 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38. 12 - Bakara 2/48, 123. 13 - Lokmân 31/33.
  • ‘Abese 80/37 En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Necm 53/38 Bakara 2/48 Bakara 2/123 Lokmân 31/33
• 14 - Fâtır 35/18. 15 - İbrâhim 14/22. 16 - Yâsîn 36/75. 17 - İbrâhim 14/31. 18 - Bakara 2/166. 19 - Dühân 44/41; Me‘âric 70/10. 20 - Necm 53/39-41; Zilzâl 99/7-8. 21 - Mü’minûn 23/101.
  • Fâtır 35/18 İbrâhîm 14/22 Yâsîn 36/75 İbrâhîm 14/31 Bakara 2/166 Duhân 44/41 Me‘âric 70/10 Necm 53/41 Zilzâl 99/8 Mü'minûn 23/101
• 22 - Me‘âric 70/11-14. 23 - Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47. 24 - Âl-i İmrân 3/91; Mâide 5/36; Hadîd 57/15.
  • Me‘âric 70/14 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Âl-i İmrân 3/91 Mâide 5/36 Hadîd 57/15
• 25 - Şu‘arâ 26/214. 26 - Müslim, Îmân, 89. Bu başlıkta bazı değişikliklerle 10 rivâyet daha yer almaktadır.
  • Şu‘arâ 26/214
• 27 - Fâtır 35/28.
  • Fâtır 35/28
• 28 - Semerkandî, age., III, 105; Taberî, age., XXII, 128; Zemahşerî, age., III, 589.
• 29 - Hucürât 49/17. 30 - Bakara 2/134, 141, 281, 286; Âl-i İmrân 3/25, 161; En‘âm 6/70; İbrâhim 14/51; Nahl 16/97, 111; Kehf 18/88; Rûm 30/44; Lokmân 31/12; Sebe’ 34/37; Zümer 39/70; Mü’min 40/17, 40; Fussılet 41/46; Şura 42/30, 34; Câsiye 45/15, 22; Müddessir 74/38.
  • Hucurât 49/17 Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/281 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 En‘âm 6/70 İbrâhîm 14/51 Nahl 16/97 Nahl 16/111 Kehf 18/88 Rûm 30/44 Lokmân 31/12 Sebe' 34/37 Zümer 39/70 Mü'min 40/17 Mü'min 40/40 Fussilet 41/46 Şûrâ 42/30 Şûrâ 42/34 Câsiye 45/15 Câsiye 45/22 Müddessir 74/38
• 31 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 32 - Nisâ’ 4/95; Mâide 5/100; En‘âm 6/50; Hûd 11/24; Ra‘d 13/16, 19; Nahl 16/76; Nûr 24/26; Fâtır 35/12, 19-22; Zümer 39/9, 29; Mü’min 40/58; Hadîd 57/10; Haşr 59/20. 33 - Semerkandî, age., III, 105; Zemahşerî, age., III, 589.
  • Nisâ 4/95 Mâide 5/100 En‘âm 6/50 Hûd 11/24 Ra‘d 13/16 Ra‘d 13/19 Nahl 16/76 Nûr 24/26 Fâtır 35/12 Fâtır 35/22 Zümer 39/9 Zümer 39/29 Mü'min 40/58 Hadîd 57/10 Haşr 59/20
• 34 - Taberî, age., XXII, 128; Râzî, age., XXVI, 16.
• 35 - Bakara 2/18, 171; Mâide 5/71; En‘âm 6/104; A‘râf 7/64; Yûnus 10/43; Hûd 11/28; Neml 27/66, 81; Kasas 28/66; Rûm 30/53; Fussılet 41/17, 44; Zuhruf 43/40; Muhammed 47/23.
  • Bakara 2/18 Bakara 2/171 Mâide 5/71 En‘âm 6/104 A‘râf 7/64 Yûnus 10/43 Hûd 11/28 Neml 27/66 Neml 27/81 Kasas 28/66 Rûm 30/53 Fussilet 41/17 Fussilet 41/44 Zuhruf 43/40 Muhammed 47/23
• 36 - Nûr 24/61; Feth 48/17; ‘Abese 80/2.
  • Nûr 24/61 Fetih 48/17 ‘Abese 80/2
• 37 - Bakara 2/17, 19; En‘âm 6/1, 59, 63, 97; Enbiyâ’ 21/87; Nûr 24/40; Neml 27/63; Zümer 39/6. 38 - Bakara 2/257; Mâide 5/16; En‘âm 6/39, 122; Ra‘d 13/16; İbrâhim 14/1, 5; Ahzâb 33/43; Hadîd 57/9; Talâk 65/11.
  • Bakara 2/17 Bakara 2/19 En‘âm 6/1 En‘âm 6/59 En‘âm 6/63 En‘âm 6/97 Enbiyâ 21/87 Nûr 24/40 Neml 27/63 Zümer 39/6 Bakara 2/257 Mâide 5/16 En‘âm 6/39 En‘âm 6/122 Ra‘d 13/16 İbrâhîm 14/1 İbrâhîm 14/5 Ahzâb 33/43 Hadîd 57/9 Talâk 65/11
• 39 - A‘râf 7/171; Nahl 16/48, 81; Ra‘d 13/15; Furkân 25/45; Kasas 28/24; Lokmân 31/33. 40 - Bakara 2/210; Zümer 39/16; Vâkı‘a 56/43; Murselât 77/30. 41 - Nisâ’ 4/57; Ra‘d 13/35; Şu‘arâ’ 26/189; Yâsîn 36/56; Vâkı‘a 56/30; İnsân 76/14; Murselât 77/41.
  • A‘râf 7/171 Nahl 16/48 Nahl 16/81 Ra‘d 13/15 Furkân 25/45 Kasas 28/24 Lokmân 31/33 Bakara 2/210 Zümer 39/16 Vâkı‘a 56/43 Mürselât 77/30 Nisâ 4/57 Ra‘d 13/35 Şu‘arâ 26/189 Yâsîn 36/56 Vâkı‘a 56/30 İnsân 76/14 Mürselât 77/41
• 42 - Banzer bir âyet için bk. Nahl 16/81.
  • Nahl 16/81
• 43 - Ferrâ, age., II, 369; Zemahşerî, age., III, 589. 44 - Semerkandî, age., III, 105. 45 - Râzî, age., XII, 171.
• 46 - Nahl 16/2; Mü’min 40/15; Şûrâ 42/52; Kadr 97/4.
  • Nahl 16/2 Mü'min 40/15 Şûrâ 42/52 Kadir 97/4
• 47 - Râzî, age., XXVI, 16.
• 48 - Kehf 18/6; Şu‘arâ 26/3; Fâtır 35/8.
  • Kehf 18/6 Şu‘arâ 26/3 Fâtır 35/8
• 49 - Örnekler için bk. M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Azim Neşriyat, İstanbul, baskı tarihi yok, VI, 380; Ömer Nasuhi Bilmen, Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Meâl-i Âlîsi ve Tefsîri, İstanbul, 1979, VI, 2898-2899; Muhammed Esed, Kur’an Mesajı Meal-Tefsir, tercüme: Cahit Koytak, Ahmet Ertürk, İstanbul, 1997, s. 890; Hasan Basri Çantay, Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm, İstanbul, 1984, s. 774; Mehmed Vehbi, Hulâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, İstanbul, 1968, XI, 4575; Ali Turgut, Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 1993, s. 436; Halil Altuntaş, Muzaffer Şahin, Kur’ân-ı Kerîm Meâli, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 2001, s. 436; Mehmet Nuri Yılmaz, Kur’ân-ı Kerîm ve Meâli, Ankara, 1998, s. 436; Suat Yıldırım, Kur’ân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meâli, İstanbul, 1998, s. 436; Heyet, Kur’ân Yolu, Türkiye Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara, 2004, IV, 409.
• 50 - Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri, İstanbul, 1990, VII, 300.
• 51 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerim’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-Âhiret Süreci, s. 53-55.
• 52 - Müslim, Cenâiz, 1; Ebû Dâvûd, Cenâiz, 16; İbn Mâce, Cenâiz, 3. 53 - Müslim, Cenâiz, 2. 54 - İbn Mâce, Cenâiz, 3.
• 55 - Ebû Dâvûd, Cenâiz, 15-16.
• 56 - Semerkandî, age., III, 105; Taberî, age., XXII, 130; Zemahşerî, age., III, 590. 57 - Yûnus 10/32; Hacc 22/6, 62. 58 - En‘âm 6/70; Furkân 25/52; Kâf 50/45.
  • Yûnus 10/32 Hacc 22/6 Hacc 22/62 En‘âm 6/70 Furkân 25/52 Kâf 50/45
• 59 - Şu‘arâ’ 26/214. 60 - Bakara 2/270; Hacc 22/29; İnsân 76/7.
  • Şu‘arâ 26/214 Bakara 2/270 Hacc 22/29 İnsân 76/7
• 61 - Zemahşerî, age., III, 590.
• 62 - Mâide 5/19.
  • Mâide 5/19
• 63 - Semerkandî, age., II, 105. 64 - Taberî, age., XXII, 130. 65 - Zemahşerî, age., III, 590.
• 66 - Nisâ’ 4/163; İsrâ’ 17/55; Enbiyâ’ 21/105. 67 - Âl-i ‘Imrân 3/184; Nahl 16/43-44; Mü’minûn 23/53; Şu‘arâ’ 26/196; Fâtır 35/25; Kamer 54/43. 68 - Kamer 54/52. 69 - Bu kelime züber/zübur kalıbında “parça, parçalar” manasında da kullanılmaktadır (Kehf 18/96; Mü’minûn 23/53). 70 - Semerkandî, age., II, 105. 71 - Zemahşerî, age., III, 590. 72 - Âl-i İmrân 3/184; Hacc 22/8; Lokmân 31/20; Fâtır 35/25. 73 - Ahzâb 33/46. 74 - Furkân 25/61. 75 - Semerkandî, age., II, 105.
  • Nisâ 4/163 İsrâ 17/55 Enbiyâ 21/105 Âl-i İmrân 3/184 Nahl 16/44 Mü'minûn 23/53 Şu‘arâ 26/196 Fâtır 35/25 Kamer 54/43 Kamer 54/52 Mü'minûn 23/53 Âl-i İmrân 3/184 Hacc 22/8 Lokmân 31/20 Fâtır 35/25 Ahzâb 33/46 Furkân 25/61
• 76 - Hacc 22/44; Sebe’ 34/45; Fâtır 35/26; Mülk 67/18.
  • Hacc 22/44 Sebe' 34/45 Fâtır 35/26 Mülk 67/18