Me‘âric Suresi

Mekke’de Hâkka sûresinden sonra indirilen, 44 âyetten oluşan, adını üçüncü âyette geçen “yükseliş mertebeleri” anlamındaki الْمَعَارِج el-me‘âric kelimesinden alan Me‘âric sûresi, inişte 46, resmî sıralamada ise 70. sûredir.

Me‘âric sûresi resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Hâkka sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. Ortak konu Son Saat ve kıyâmet-âhiret sürecidir. İki sûre peş peşe indirildiği için adeta birbirinin devamı durumundadır.

Me‘âric sûresinde ilk olarak kıyâmetin gerçekleşeceği hatırlatılmakta ve bunun engellenemez bir gerçeklik olduğu vurgulanmaktadır. Bu arada karar makamının yüceliğini kavratmak üzere meleklerin ve ruhun Yüce Allah’a ancak elli bin yıllık bir günde ulaşabileceği beyan edilmektedir.

6. âyetten itibaren, muhataplarının azgınlığından etkilenen Hz. Peygamber’e moral verilerek inkârcıların uzak gördüğü kıyâmetin aslında yakın olduğu haber verilmektedir. Bu bağlamda kıyâmet sahnelerinden bir bölümü hatırlatılmakta ve mahşerde suçluların ne tür çaresizlikler içerisinde olacakları bildirilmektedir.

19. âyetten itibaren, insanın yaratılış özelliklerinin bir kısmı ve daha çok nankörlük özellikleri gündeme getirilmekte, ancak musallîn denen kişilerin bu olumsuzluklardan uzak oldukları ifade edilmektedir. Bu bağlamda, çeşitli sıfatlar sayılarak, sonuçta cennette kendilerine ikramlarda bulunulacağı müjdelenmektedir.

36. âyetten itibaren, inkârcılık yapanların şaşkın halleri üzerinde durulmakta, beklentileri reddedilmekte ve kendilerinin vazgeçilmez olmadıkları hatırlatılarak Yüce Allah’ın dilemesi halinde yerlerine başkalarını getirebileceği durumu özellikle bildirilmektedir.

Sûrenin sonunda bu nankör tiplerin dünya hayatında eğlenmeye devam etmeleri halinde mahşerde derin hüzünler yaşayacakları ifade edilmektedir. Ayrıca gözleri çökmüş halde ve kendilerini zillet kaplamış olarak diriltilecekleri mahşer gününün mutlak surette gerçekleşeceği haber verilmekte, sonuçta insanlık bütün bu gerçeklerle ilgili kesin bir şekilde bilgilendirilmektedir.

Yüce Allah önceki bölümde “Son Saat” hakkında bazı bilgiler verdikten sonra, sûrenin 10-18. âyetlerinde sözü “kıyamet-âhiret sürecine” getirmekte, bu çerçevede özellikle inkârcı insanların mahşerdeki çaresizlikleri bağlamında her şeyi fidye vermek isteyeceklerinden söz etmekte, ardından cehennemin bu insan tipine yönelik korkunç niteliklerinden bir kısmını muhataplara hatırlatmaktadır.

a) Son Saat-Kıyâmet-Âhiret Sürecinden Üç Sahne

Yüce Allah sûrenin 10-14. âyetlerinde cehennemi hak edenlerin mahşerde birbirlerinden hiçbir şey isteyemeyeceklerini, birbirlerine gösterileceklerini ve onların azaptan kurtulmak için başvuracağı anlamsız ve sonuçsuz bir fidye girişimden şu şekilde söz etmektedir:

“Hiçbir dost da dostu soramaz. Birbirlerine gösterileceklerdir (fakat herkes kendi derdindedir). O (inkârcı) suçlu kişi, o günün azabından (kurtulmak için) oğlunu, eşini (hanımını), kardeşini, kendisini koruyup barındıran yakınlarını ve yeryüzünde kim varsa hepsini fidye vermek isteyecektir ki böylece kendisini kurtarsın.”

ı. Dostun Dostu Soramaması

وَلَا يَسْـَٔلُ حَم۪يمٌ حَم۪يمًا “Hiçbir dost da dostu(nu) soramaz.”

Âyetteki وَلَا يَسْـَٔلُ ve lâ yes’elü fiili “ve isteyemeyecek, soramayacak”; حَم۪يمٌ hamîmun kelimesi “hiçbir sımsıcak dost”; حَم۪يمًا hamîmen kelimesi ise “hiçbir sımsıcak dostu” demektir.

Burada mahşer şartlarında inançsızlar arasında dostlukların kalmayacağı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette kıyâmet esnasında yaşanacak çaresizliğe gönderme yaparak, kıyâmetin korkunç yüzünü yeniden hatırlatmakta, sözü insanlara getirerek olayın sadece cansız varlıkları değil, aynı zamanda insanları da derinden etkileyeceğini beyan etmektedir.

1. Kur’ân’da 20 kez geçen حَم۪يم hamîm kelimesi çeşitli âyetlerde(1) “sımsıcak, samimi dost, can dost”, bir kısım âyette(2) ise “şiddeti son noktada kaynar su” anlamına gelmektedir. Burada حَم۪يم hamîm kelimesi Hâkka 69/35’te de geçtiği üzere “yakın/sıcak/dost” gibi anlama gelmekte ve yardımlaşmanın olmayacağı haber verilmektedir.

2. Âyetteki لَا يَسْـَٔلُ lâ yes’elü fiilinin “isteyememek, soramamak” anlamına geldiğini ifade etmiştik. Buradan hareketle, âyette iki mesajın bulunduğunu belirtmek isteriz.

a) Bu âyetteki mesajı “Son Saat”le değil de “mahşer”le ilişkilendiren âlimler vardır ki biz de bu âlimlerin görüşünü benimsemekteyiz. Bu yaklaşıma göre âhirette herhangi bir yardımlaşmanın olamayacağı, muttakiler hariç, o gün dostların birbirlerine düşman olacakları belirtilmektedir.(3) Aynı şekilde mahşer duruşmasında ve sonrasında müşriklerin şefaatçiler diye bekledikleri varlıklar ile aralarındaki bütün bağların kopacağı ve onların azabın başka bir yerine gönderilerek gözden kaybolacakları beyan edilmektedir.(4)

‘Abese 80/34-36’da “kişinin kardeşinden, annesinden, babasından, eşinden ve oğlundan kaçacağı” beyan edilmekte, ‘Abese 80/37’de de gerekçe üzerinde durularak “herkesin kendine yetecek kadar bir işinin bulunacağı” ifade edilmektedir.

Mahşerde hiçbir canın diğerine yardımının olamayacağı dile getirilerek, babanın çocuğuna, çocuğun da babasına yardım edemeyeceği ve ondan hiçbir şey gideremeyeceği bildirilmektedir.(5) Bu arada konuyla ilgili çok önemli bir başka âyeti daha hatırlatarak toparlamak istiyoruz:

“Hiç kimse bir başkasının sorumluluğunu yüklenemeyecektir. Yükü ağır gelen kimse onu taşımak için yardım iste(meye kalk)sa bile yakını da olsa (bir başkası) onun yükünün (en küçük) bir kısmını dahi taşıyamaz.”(6) Burada verilen bilgiye göre, mahşerdeki yargılama esnasında ve sonrasında, günah yüklü kişi en yakınları bile olsa başkasından yardım alamayacaktır.

Benzer içerikte Câsiye 45/19’da şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki onlar, Allah’a karşı sana hiçbir fayda vermezler. Muhakkak ki zalimler birbirlerinin dostlarıdır; Allah da takvâ sahiplerinin dostudur.” Dühân 44/41-42’de şöyle buyurmaktadır: “O gün, dostun dosta hiçbir faydası olmaz; kendilerine yardım da edilmez. Ancak Allah’ın merhamet ettiği kimseler böyle değildir. Muhakkak ki O, üstündür; merhametlidir.”

Hiç kimse hiç kimsenin yükünü hiçbir şekilde taşıyamayacaktır. Nitekim ‘Ankebût 29/12’deki “Oysa onlar berikilerin hiçbir günahını yüklenemezler; yalan konuşuyorlar” ifadesi, bu noktadaki farklı kanaatlerin ne kadar hatalı olduğunu ortaya koymaktadır. Bunun gerekçesi bu tür günaha dalmış ve tevbe etmeden ölmüş kişilerin mahşerde birbirlerinden kaçacak oluşlarıdır.

İnkârcıların kendilerinden azabın kaldırılması için çeşitli tekliflerde bulunacakları, yeryüzünü veya yeryüzünün bütün hazinelerini fidye olarak vaadedecekleri,(7) ancak bunun hiçbir işe yaramayacağı özellikle hatırlatılmaktadır. İster kıyâmet esnasında, isterse mahşerde olsun, dünyevî dostluklar hiçbir işe yaramayacak, Yüce Allah’ın rahmeti dışında sığınılacak bir liman bulunmayacaktır.

b) Bazı âlimler ise bu âyetin “Son Saat”le ilişkilendirmekte ve o esnada hiç kimsenin hiç kimseyi sorup arayamayacağına, hiç kimsenin hiç kimseden hiçbir şekilde yardım isteyemeyeceğine dikkat çekilmiş olmaktadır.

Son Saat’in şiddeti ve o gün insanların ne halde olacaklarını anlamak bakımından Hacc 22/1-2’yi hatırlatmak gerekir: “Ey insanlık! Rabbinize karşı sorumlu­luğunuzun farkında olun! Çünkü Son Saat’in depremi korkunç olacaktır! O (depremi) gördüğünüz gün, her emziren (kadın veya varlık) emzirdiği (bebeğini veya yavrusunu) unutur; yine her gebe (kadın veya varlık, o an karnında) taşıdığı (bebeğini veya yavrusu)nu dü­şürür. İnsanlar sarhoş olmadıkları hal­de sen onları sarhoşmuş (gibi) görürsün. Fakat Allah’ın (âhiretteki) azabının (ondan) daha şid­detli olduğu kesindir.”

Burada insanlar içerisinde diğerine karşı en çok merhametli olan anneler ile yavrularının ilişkisi gündeme getirilmekte ve onların çaresizliği bütün insanlığa hatırlatılmaktadır.

Bu konuda Yâsîn 36/49-50’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Onlar (bunu) tartışırken, kendilerini enselenecekleri bir tek bela çığlığından başka bir şey beklemeyecek. Her şey o kadar ani olacak ki, ne vasiyet edebilecekler, ne de yakınlarına dönebilecekler.” İşte olayın aniliği ve insanları ne hale getireceği bu ve benzer âyetlerde dile getirilmektedir.

Ayrıca Mü’minûn 23/101’de konuyla ilgili şu ifade yer almaktadır: “Sûr (borusun)a üflendiğinde aralarında hiçbir şekilde nesep bağı kalmaz ve birbirlerinden hiçbir şey soramaz, yardım isteyemezler.” İşte bu âyetlerde kıyâmet esnasında yaşanacak sarsıcı durum tarif edilmekte ve yargılama sonuna kadar insanların birbirleriyle herhangi bir kan bağı ilişkisinin kalmayacağı beyan edilmektedir.

Yürekleri hoplatan korkunç manzaradan etkilenmeyeceği bildirilen kullardan(8) olmayı Rabbimizden niyaz ediyoruz.

ıı. Mahşerde Fidye Verme Teşebbüsleri

يُبَصَّرُونَهُمْ يَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ يَفْتَد۪ي مِنْ عَذَابِ يَوْمِئِذٍ بِبَن۪يهِ وَصَاحِبَتِه۪ وَاَخ۪يهِ وَفَص۪يلَتِهِ الَّت۪ي تُـْٔو۪يهِ وَمَنْ فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا ثُمَّ يُنْج۪يهِ “Birbirlerine gösterileceklerdir. O suçlu kişi, o günün azabından (kurtulmak için) oğlunu (çocuğunu), hanımını (eşini), kardeşini, kendisini koruyup barındıran yakınlarını ve yeryüzünde kim varsa hepsini kendisini (azaptan) kurtarması için fidye vermek isteyecektir.”

Âyetlerdeki يُبَصَّرُونَهُمْ yubassarûnehum ifadesi “(cehennemlikler) birbirlerine gösterileceklerdir”; يَوَدُّ yeveddü fiili “isteyecek”; الْمُجْرِمُ el-mücrimu kelimesi “suçlu, sürekli günah işleyen”;لَوْ يَفْتَد۪ي lev yeftedî ifadesi “keşke fidye verebilmiş olmayı”;مِنْ عَذَابِ يَوْمِئِذٍ min ‘azâbi yevmiizin tamlaması “o günün azabından dolayı”; بِبَن۪يهِ bi benîhi ifadesi “onun kendi oğlunu, çocuğunu”; وَصَاحِبَتِه۪ ve sâhıbetihî ifadesi “ve kendi eşini, hanımını”;وَاَخ۪يهِ ve ahîhi ifadesi “ve onun kendi kardeşini”; وَفَص۪يلَتِهِ ve fasîletihî ifadesi “ve onun yakınlarını, akrabasını, mensubu olduğu kavmini”;الَّت۪ي تُـْٔو۪يهِ elletî tü’vîhi ifadesi “onu barındıran, himaye eden, koruyan, yanına alan”; وَمَنْ فِي الْاَرْضِ ve men fi’l-ardı ifadesi “ve yeryüzündeki kişileri”;جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepsini, bütününü”; ثُمَّ sümme edatı “sonra, yeter ki”; يُنْج۪يهِ yüncîhi ifadesi ise “onu kurtarsın (diye)” demektir.

Bu âyetlerde mahşerdeki sorgulamanın şiddeti nedeniyle suçluların çeşitli şeyleri fidye vermek isteyeceklerinden söz edilmektedir.

1. يُبَصَّرُونَهُمْ يَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ يَفْتَد۪ي مِنْ عَذَابِ يَوْمِئِذٍ “Birbirlerine gösterileceklerdir. O suçlu kişi, o günün azabından (kurtulmak için) fidye vermek isteyecektir.” Burada mahşerdeki azabın şiddeti nedeniyle suçluların çeşitli fidye teklifleri dile getirilmektedir.

a) يُبَصَّرُونَهُمْ “Birbirlerine gösterileceklerdir.” Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetin ilk cümlesi, suçluların birbirlerine gösterilmesiyle ilgilidir. Bu gösterilme işleminin nerede veya ne zaman gerçekleşeceği sorusu son derece önemlidir. Bu konuda başlıca iki ihtimal vardır:

ı. Âyette sözü edilen gösterilme işlemi “mahşerde” gerçekleşebilir ki bizim kanaatimiz bu yöndedir. Bu durumda verilmek istenen mesaj, mahşerde sorgulama esnasında yardımlaşmanın imkânsızlığını ortaya koymayla ilgili olur. ‘Abese 80/33-37’de de yer aldığı üzere, birbirlerine gösterilmelerine rağmen kişilerin yardımlaşması bir yana, özellikle suçluların kendi ailelerinden bile kaçacakları beyan edilmektedir.

Suçlu insanlar gözlerinin önündeki kendi yakınlarını fidye vermek isteyeceklerinden bahisle konu mahşerle ilgili kabul edilir. Demek ki dünyadaki dostluklar mahşerde hiçbir anlam ifade etmeyecektir; çünkü sahte değerlerden oluşan dostluk gösterileri orada rahatlıkla feda edilebilecektir.

Âyetin muhtemel anlamlarından biri de şu olabilir: Söz konusu suçlu insanlar mahşerde sorgulanırlarken belki de kendi yakınlarından uzakta bulunacak ve onları feda edebileceklerini beyan edeceklerdir. Onların gıyapta dile getirecekleri bu işlem daha sonra aleniyete dönüştürülecek ve herkes birbirinin gözü önündeyken bu işlem tekrarlanacaktır. Böylece kimin gerçek dost olduğu, kimin de sahtekârlık yaptığı görülecektir. Anlattığımız bu görüş doğrultusunda bu cümle kendinden sonra gelen ifadenin başlangıcını oluşturur.

ıı. Bu işlem “Son Saat esnasında” da olabilir. Buna göre söz konusu cümle önceki âyetle, yani “Dost, dostu soramaz” ifadesiyle ilgili kabul edilmiş olur. Bu durumda önceki âyetle yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ilk cümlesinin mesajını şöyle anlayabiliriz: “Birbirlerinin görüş alanında olmalarına rağmen, dünya hayatında gerçek değerlerden beslenmeyen dostlar birbirlerini görmelerine rağmen birbirlerinden hiçbir şey isteyemezler.”

Burada verilmek istenen mesaj, Son Saat’in dehşetini ortaya koymaktır. Uzaktakilerden yardım almak bir tarafa, yanıbaşlarında veya görüş alanlarında bulunan dostlarından bile yardım alamayacakları bu şekilde ifade edilmiş olmaktadır.

Bu yaklaşımların her birinin doğru olduğunu beyan ederek, âyetin ikinci cümlesini açıklamak istiyoruz.

b) Fidye Teklifi

يَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ يَفْتَد۪ي مِنْ عَذَابِ يَوْمِئِذٍ “O (inkârcı) suçlu kişi, o günün azabından (kurtulmak için) fidye vermek isteyecektir.” Diğer bir örneği de Hûd 11/66’da geçen يَوْمِئِذٍ yevmiiz(in) kelimesi “o gün” manasına gelmektedir. Âyetin bu cümlesi “mücrim” kişinin mahşerdeki azaptan kurtulmak için sahip olacağı şu duyguyu ortaya koymaktadır: “Fidye vermek.”

A‘râf 7/40’ta geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, الْمُجْرِم el-mücrim kelimesi c-r-m kökünden türetilen bir sıfattır ve özet olarak “günah, cürüm veya suç işlemek” anlamına gelmektedir. Dolayısıyla “mücrim insan”, suç işlemeyi hayat tarzına dönüştüren veya suçu savunan, suçla anılan kişi demektir. Râzî’nin de belirttiği üzere buradaki el-mücrim kelimesi “kâfir” anlamına gelmektedir.

İşte bu kişilerin azaptan kurtulmak için fidye vermeyi teklif edecekleri insanlar şu şekilde sıralanmaktadır:

2. بِبَن۪يهِ وَصَاحِبَتِه۪ وَاَخ۪يهِ وَفَص۪يلَتِهِ الَّت۪ي تُـْٔو۪يهِ وَمَنْ فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا “Oğlunu, eşini (hanımını), kardeşini, kendisini koruyup barındıran yakınlarını ve yeryüzünde kim varsa hepsini (fidye vermek isteyecektir).” Yüce Allah mahşer şartlarının ağırlığı nedeniyle suçluların kimleri fidye vermek isteceklerini haber vermektedir.

a) Çocuğunu

بَن۪يهِ “Çocuğunu.” Suçlu, inkârcı veya sürekli günah işleyen kişi mahşerdeki ateş azabından kurtulmak için fidye vermek isteyecektir. Bu girişim bir gerçeklik olarak Kur’ân’da dile getirilmekte,(9) ancak fidye verilmek istense de bu isteğin, sonucu değiştirmeyeceği, çünkü kabul edilmeyeceği beyan edilmektedir.(10) İşte âhiretteki sorgulamanın ağırlığı nedeniyle suçlu kişiler en yakınlarından başlayarak öncelikle kendi “çocuklarını” fidye vermeyi düşünecekler; sadece düşünmek de değil, onu feda etmeyi cân-ı gönülden isteyebileceklerdir.

b) Eşini ve Kardeşini

وَصَاحِبَتِه۪ وَاَخ۪يهِ “Kendi eşini (hanımını) ve kardeşini (fidye vermek isteyecektir).” Mahşerde fidyeye konu edilecek kişilerden diğer ikisi suçlu kişilerin kendi “eşleri ve kardeşleri” olacaktır. “Çocuk ve kardeş” ifadelerinde cinsiyet ayırımı yapılmamakta, maksat bütün çocuklar ve kardeşler şeklinde dile getirilmiş olmaktadır.

c) Onu Koruyan Yakınlarını

وَفَص۪يلَتِهِ الَّت۪ي تُـْٔو۪يهِ “Kendisini koruyup barındıran yakınlarını (fidye vermek isteyecektir).” Kur’ân’da sadece burada zikredilen فَص۪يلَتِ fasîleh kelimesi “yakınlar, akraba, mensubu olduğu kavim, ataları,(11) aşiret, hemşehri, aile, soy” gibi anlamlar içermekte, تُـْٔو۪ي tü’vî fiili ise “barındırmak, himaye etmek, korumak, yanına almak” demektir.

Suçlu kişilerin mahşerde fidye vermek isteyecekleri kişilerden bir bölümü de kendisini bakan, sıkışınca yardımına koşan, başı darda olduğunda kendilerinden yardım aldığı yakınlarıdır. Azabın şiddeti nedeniyle artık onların gözü hiçbir şey görmeyecek, dünya hayatında her türlü desteğini gördüğü akrabasını veya aşiretini feda etmeyi düşünebilecektir.

d) Yeryüzündeki Herkesi

وَمَنْ فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا “Yeryüzündeki herkesi.” İnkârcıların mahşerde vermeyi isteyecekleri şeylerin sınırsız olduğu işte bu cümleden anlaşılmaktadır. Çünkü yeryüzündekilerin tümünü fidye vermek isteyeceklerdir.

Dostluklarının, kan bağı ile veya hısımlıkla bağlı oldukları yakınlarının, hâsıl-ı kelâm bütün insanların onlar nezdinde hiçbir değeri yoktur. Zaten dinî değerlerden beslenmeyen ilişkiler en çok bu dünyada geçerlidir; ölünce hatta ölmek üzereyken biterler; asla mahşere taşınamazlar.

Âyette verilmek istenen mesaj, inkârcılar için fidyeye konu olmayacak hiç kimsenin bulunmadığıdır. Dahası, onların sadece yeryüzündeki insanları değil, bütün yeryüzünü(12) ve bir o kadarını daha da feda edebilecekleri haber verilmektedir.(13)

3. ثُمَّ يُنْج۪يهِ “Yeter ki böylece kendisini kurtarsın.” Bütün bu fidye verme isteklerinin amacı, 11. âyette “O günün azabı nedeniyle” diye belirlenmesine rağmen, burada yeniden aynı gerekçe bu defa doğrudan يُنْج۪يهِ yüncîhi ifadesiyle “kişiyi (azaptan) kurtarmak” şeklinde beyan edilmektedir.

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı Râzî’nin de belirttiği üzere kurtarma beklentisinin uzak ve imkânsız bir beklenti olduğunu ifade için getirilmiştir. Aslında şöyle bir anlam hissedilmektedir: “İnkârcı suçlu kişi bütün bu sayılanların elinin altında bulunmasını ve onları fidye olarak vermeyi ister; ancak bu istek nerede, onu kurtarmak nerede!”

Bu insan tipinin en belirgin özelliklerinden birisi bencil oluşlarıdır. Hak etmedikleri bir şeyi elde etmek veya hak ettikleri azaptan kurtulmak için feda etmeyecekleri hiçbir değerleri yoktur. Kendileri gibi olanların da kurtulması için herhangi bir arayışı akıllarından dahi geçirmeyecekler, bütün olayı kendi kurtuluşlarıyla sınırlandırmak isteyeceklerdir; çünkü gözleri kendilerinden başkasını görmeyecektir.

Dünya hayatında kayırmacılık, aracılık ve torpil gibi uygulamalara alışkın olanlar mahşerde de benzer bir arayış içerisine gireceklerdir. Onlar bu hayattaki duruşlarını vahye, yani doğru değerlere dayandırmadıkları için onlara göre her şey satılabilir, her şey satışın konusu edilebilir. Şeytandan yana olan bu insanlar geçici dünyayı veya dünyalıkları elde etmek için vahyi, yani dini değerleri reddetmişlerdi.

En önemli ve asıl değerleri dünya için feda etmeye alışanlar mahşerde de azaptan kurtulmak için dünyayı ve içindekileri fidye olarak vermek isteyeceklerdir. Manevî değerleri hiçe sayanlar, uğruna bir ömür verdikleri dünyayı da mahşerde feda etmeye çoktan hazır hale gelmiş olacaklardır.

b) Fidye Girişiminin Sonucu: Cehennem

Yüce Allah sûrenin 15-18. âyetlerinde cehennemi hak edenlerin mahşerdeki fidye düşüncelerinin olumsuz sonuçlanacağını belirtmekte, bu arada cehennemin bu insan tipine yönelik bazı niteliklerini şu şekilde hatırlatmaktadır: “Fakat ne mümkün! Muhakkak ki, o (cehennem) derileri kavurup soyan alevli bir ateştir.”

Ardından, cehennemin orayı hak edenleri çağırmasıyla ilgili şu bilgiler verilmektedir: “(Cehennem) arkasını dönüp (haktan) yüz çevireni ve (servet) toplayıp yığan kimseyi (kendine) çağırır.”

ı. Cehennemin Şiddeti

كَلَّا اِنَّهَا لَظٰى نَزَّاعَةً لِلشَّوٰى “Hayır! Şüphesiz ki o (cehennem), derileri kavurup soyan alevli bir ateştir.”

Buradaki كَلَّا kellâ edatı “hayır, ne mümkün”; اِنَّهَا innehâ ifadesi “muhakkak ki o”; لَظٰى lezâ kelimesi “alev saçan ateş(tir), halis bir alev(dir)”; نَزَّاعَةً nezzâ‘aten kelimesi “saldıran(dır), soyan(dır), kavuran(dır)”; لِلشَّوٰى li’ş-şevâ sözcüğü ise “deriyi, bütün bedeni” demektir.

Burada cehennem ateşinin azgınlığı ve insanı ne hale getireceği hakkında bilgi gündeme getirilmektedir.

1. كَلَّا اِنَّهَا لَظٰى “Hayır! Şüphesiz ki o (cehennem), alevli bir ateştir.” Yüce Allah, mahşerde azaptan kurtulmak için her şeyi fidye vermek isteyenlere bunun mümkün olmadığını كَلَّا kellâ edatını kullanarak bildirmektedir. Aslında “hayır, öyle değil, iş sizin zannettiğiniz gibi değil, gerçekten, hakikat şu ki” gibi anlamlara gelen bu edata bu âyet bağlamında verilebilecek en güzel karşılığın “Fakat ne gezer, ne mümkün!” olduğu kanaatindeyiz. Daha önce yorumladığımız Me‘âric 70/11’de de belirttiğimiz üzere mahşerdeki bu tür fidye girişimleri kabul edilmekyecektir.(14)

اِنَّهَا innehâ ifadesindeki zamirin hâ şeklinde müennes yani “dişil” getirilmesinin muhtemel sebebi, sonrasındaki لَظٰى lezâ kelimesinin müennes olmasıdır. Konu, bağlam gereği azap olduğu için gizli bir müennes kelimenin burada var olduğu kabul edilmelidir.

Âyette cehennem için لَظٰى lezâ şeklinde özel bir isim yer almaktadır. Müzzemmil 73/12’de sıraladığımız üzere, Kur’ân’da cehennem için çeşitli isimlerden söz edilmektedir. Bunlar cehennem, cahîm “harlı ateş”, nâr “ateş”, sa‘îr “tutuşmuş, harlı alev”, lezâ “şiddetli, kavurucu ateş”, hutame “kırıp geçiren, yüreklere işleyen ateş” ve bir de “ateşle kızartmak, kavurmak” anlamına gelen sekar kelimeleridir.

Burada zikredilen لَظٰى lezâ kelimesi Kur’ân’da bir de fiili olarak ve yine cehennemi ifade etmek üzere Leyl 92/14’te تَلَظّٰى telezzâ şeklinde kullanılmaktadır. Söz konusu fiil “alevler saçmak, alev alev yanmak ve değdiğini çarpmak” gibi anlamlara gelmektedir.

2. نَزَّاعَةً لِلشَّوٰى “Derileri kavuran.” Bu ifade, cehennemin yakıcı ve korkunç özelliğini ortaya koymaktadır. Âyetteki ِالشَّوٰىeş-şevâ kelimesi “başın ve bütün bedenin derisi” anlamına gelmektedir.(15) Verilmek istenen mesaj ateşin deriyi ve dolayısıyla bütün bedeni yakarak soymasıyla ilgilidir. نَزَّاعَة nezzâ‘aten kelimesi mansûb yani “üstün” okunduğu gibi merfû‘, yani “ötre” de okunmuştur. Her iki durumda da maksat cehennemin yakıcı, soyucu ve kavurucu özelliğini ortaya koymaktır.

Cehennemin bazı özellikleri olarak, kaynarken uğultu çıkarması, şiddetinden dolayı çatlayacak gibi bir hal alması,(16) kızgın bir alev halinde oluşu,(17) içinde ölüm olmadığı için dirilmenin de olmaması,(18) diri bırakmaması gibi ölüme de terk etmemesi,(19) alev çıkartması(20) vs ifade edilebilir.

Ayrıca içinde kaynar su ve irinden başka içilecek bir şeyin ve herhangi bir serinliğin bulunmaması,(21) gölge yapmayan, ateşten korumayan, kocaman kıvılcımlar saçması(22) ve orada içilecek kaynar suyun bağırsakları parçalaması(23) gibi ifadeler örnek olarak sayılabilir.

Cehennem ateşi kişinin derisini yakıp soyacak,(24) insanların alınlarını, yanlarını ve sırtlarını kızartıp dağlayacak,(25) suratları(26) ve derileri karartıp kavuracaktır.(27) İşte bütün bu âyetlerin ortak mesajı, cehennem ateşinin korkunç yapısını ortaya koymak ve fidye vererek oradan kurtuluşun imkânsız olduğunu vurgulamaktır.

ıı. Cehennemin Çağrısı

تَدْعُوا مَنْ اَدْبَرَ وَتَوَلّٰى وَجَمَعَ فَاَوْعٰى “Arkasını dönüp yüz çevireni ve (mal) toplayıp yığan kimseyi (kendine) çağıracaktır.”

Âyetteki تَدْعُوا ted‘û fiili “çağırır, ister, çağıracaktır”; مَنْ اَدْبَرَ men edbera ifadesi “arkasını döneni”; وَتَوَلّٰى ve tevellâ fiili “ve yüz çevirmiş (olanı)”; وَجَمَعَ ve ceme‘a fiili “ve toplamış (olanı), yığmış (olanı)”; فَاَوْعٰى fe ev‘â fiili ise “biriktirmiş (olanı), kabın içine saklamış (olanı)” demektir.

Burada cehennemin mecazi olarak anlaşılabilecek şekilde dile getirilen “konuşacak oluşu” gündeme getirilmektedir.

1. Cehennemin Konuşması

Yüce Allah, Me‘âric sûresinin 17 ve 18. âyetlerinde cehennemin ikinci özelliğini hatırlatmaktadır ki o da içine girecek azgınları ve suçluları çağırmasıdır. Râzî, Arapların دعاك الله de‘âkellâhu “Allah seni helâk etsin” deyimlerinden delil getirerek, âyetteki تَدْعُوا ted‘û fiilinin “helâk etmek” anlamına gelebileceğini beyan etmektedir.(28)

Buradaki تَدْعُوا ted‘û fiilini “helâk etmek” anlamına alırsak başka bir izaha gerek yoktur. Ancak eğer söz konusu fiili “çağırmak” anlamına alırsak o zaman “ateş nasıl konuşur?” sorusu kaçınılmaz olur. Bu sorunun cevabını Kâf 50/30 ile vermek mümkündür: “O gün cehenneme, ‘Doldun mu?’ deriz. O da, ‘Daha var mı?’ der.” Furkân 25/12’de ise cehennemin cehennemlikleri görmesinden söz edilmektedir.

Anlaşılıyor ki ateş veya cehennem de mecâzî olarak veya âhiret şartlarında hakikat olarak konuşturulacaktır. Bu konuşma işlemini cehennem zebanilerinin gerçekleştireceği şeklinde âlimlerimize nispet edilen görüşler de vardır.(29) Ancak, Mülk 67/8’de de açıkladığımız üzere, mahşerde yeryüzü,(30) çeşitli organlar(31) ve nihayet deriler(32) konuşturulacağı gibi elbette cehennem de konuşturulabilir; Yüce Allah’ın kudretine engel yoktur.

2. Cehennemin Nitelikleri

Cehennemin çağıracağı veya helâk edeceği kişilerin özellikleri bağlamında burada dört nitelik üzerinde durulmaktadır. Bunlar şöyle sıralanmaktadır:

a) Arkasını Dönmek

اَدْبَرَ edbera. Bu fiil “arkasını dönmek” demektir. Maksat söz konusu kişilerin dünya hayatında gerçeği görmezlikten gelmeleri ve ona itibar etmemeleridir. Müddessir 74/23’te de geçen bu fiil saygısızca ve kibirli bir şekilde bir şeye sırtını dönmek anlamına gelmektedir.

b) Yüz Çevirmek

تَوَلّٰى tevellâ. Bu fiil “yüz çevirmek” demektir ve Kur’ân’da daha çok inkârcı tiplerin dünyadayken vahye karşı olumsuz tutumunu ifade etmektedir.

c) Mal Biriktirmek

جَمَعَ ceme‘a. Bu fiil “toplamak” anlamına gelmektedir. Hümeze 104/2’de de olumsuz bir içerikte “mal biriktirmek” anlamında kullanılan söz konusu fiil, insanın helal haram demeden ve malın insanı ebedi yaşatacağı yanılgısıyla servet biriktirmesini ifade eder.

d) Servet Saklamak

اَوْعٰى ev‘â. Bu fiil ise “biriktirmek, kabın içine saklamak” demektir. Kabın içine toplayıp biriktirmek günümüz ifadesiyle malın veya servetin kasaya depolanması, istiflenmesi ve birikimlerin bir yerde muhafaza edilmesi anlamına gelmektedir. Âl-i İmrân 3/180 ve Tevbe 9/35-36’da belirtilen hususlar bu anlamda çok çarpıcıdır.

Elbette helalinden mal kazanmada veya servet edinmede bir sorun yoktur; çünkü rızık temini için çalışmak farzdır; ancak burada da diğer âyetlerde de kınanan husus, dünyanın ve servetinin ebedî olduğu zannıyla biriktirme işleminin yapılmasıdır.

Öyle ki kişiler ölünceye kadar mal ve servet biriktirmeye çalışırlar; Yüce Allah’ın onların mallarındaki hakkını infak etmezler, tutku düzeyinde dünyaya meylederler; sonuçta âhireti öteleyip oraya yönelik bir hazırlık yapmazlar. İşte bu dört fiilin ortaklaşa ifade ettiği nokta burasıdır.

Râzî’nin de vurguladığı gibi, gerçeklerden yüz çevirmek kişinin ma‘rifetüllâhtan, yani Allah bilincinden ve Allah’a kulluktan uzaklaşması demektir. Mal biriktirip kap veya herhangi bir şey içinde toplanması da dünyevileşmeye işarettir. Biriktirme kişinin hırsına, kap içinde saklama ise ebedî dünya tutkusuna işarettir. İşte âhirette azaba dönüşecek afetlerin bu dört fiilden kaynaklandığında elbette şüphe yoktur.

Dünya hayatında hakka ve hakikate sırtını dönenler, böylece Yüce Allah’tan, Hz. Peygamber’den ve Kur’ân’dan yüz çevirip uzaklaşanlar aslında kendi feci sonlarını hazırlamakta olduklarını unutmaktadırlar. Fidye vermek isteyecekleri her ne varsa bu talepleri reddedilecek ve sonuçta korkunç bir azabın kucağına itileceklerdir.

İştahla ve hırsla sarıldıkları dünyaya karşılık mahşerde kendilerini çok daha şiddetli bir alev sarmalı beklemektedir. Tutkuya dönüştürdükleri dünya sevgisi onlar için aslında alev saçan bir ateş topundan başka bir şey değildir. Dünyada insanların adeta derilerini soyarcasına onlara haksızlık yapanların mahşerde derileri veya bütünüyle bedenleri soyulacak, dünyada ektikleri rüzgâr mahşerde aleyhlerinde fırtınaya dönüşecektir.

Rabbimiz bizi bu duyarsızlıktan ve sonuçta ateş azabından muhafaza buyursun.

Dipnotlar

• 1 - Şu‘arâ’ 26/101; Mü’min 40/18; Fussılet 41/34; Hâkka 69/35; Me‘âric 70/10. 2 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/4; Hacc 22/19; Sâffât 37/67; Sâd 38/57; Mü’min 40/72; Dühân 44/46, 48; Vâkı‘a 56/42, 54, 93; Muhammed 47/15; Rahmân 55/44; Nebe’ 78/25.
  • Şu‘arâ 26/101 Mü'min 40/18 Fussilet 41/34 Hâkka 69/35 Me‘âric 70/10 En‘âm 6/70 Yûnus 10/4 Hacc 22/19 Sâffât 37/67 Sâd 38/57 Mü'min 40/72 Duhân 44/46 Duhân 44/48 Vâkı‘a 56/42 Vâkı‘a 56/54 Vâkı‘a 56/93 Muhammed 47/15 Rahmân 55/44 Nebe' 78/25
• 3 - Zuhruf 43/67. 4 - En‘âm 6/94.
  • Zuhruf 43/67 En‘âm 6/94
• 5 - Lokmân 31/33. 6 - Fâtır 35/18.
  • Lokmân 31/33 Fâtır 35/18
• 7 - Âl-i İmrân 3/91; Mâide 5/36.
  • Âl-i İmrân 3/91 Mâide 5/36
• 8 - Enbiyâ’ 21/103; Neml 27/87; Zümer 39/68.
  • Enbiyâ 21/103 Neml 27/87 Zümer 39/68
• 9 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Me‘âric 70/11-14. 10 - Bakara 2/48, 123; Âl-i İmrân 3/91; Mâide 5/36; En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Hadîd 57/15; Me‘âric 70/11-14.
  • En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Me‘âric 70/14 Bakara 2/48 Bakara 2/123 Âl-i İmrân 3/91 Mâide 5/36 En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Hadîd 57/15 Me‘âric 70/14
• 11 - Ferrâ, age., III, 184.
• 12 - Yûnus 10/54. 13 - Ra‘d 13/18; Zümer 39/47.
  • Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47
• 14 - Bakara 2/48, 123; Âl-i İmrân 3/91; Mâide 5/36; En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Hadîd 57/15; Me‘âric 70/11-14.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/123 Âl-i İmrân 3/91 Mâide 5/36 En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Hadîd 57/15 Me‘âric 70/14
• 15 - Semerkandî, age., III, 496; Taberî, age., XXIX, 76; Zemahşerî, age., IV, 598; Râzî, age., XXX, 127; Kurtubî, age., XIX, 186. 16 - Mülk 67/7-8. 17 - Kâri‘a 101/11. 18 - A‘lâ 87/13. 19 - Müddessir 74/28. 20 - İnşikâk 84/12.
  • Mülk 67/8 Kâri‘a 101/11 A‘lâ 87/13 Müddessir 74/28 İnşikâk 84/12
• 21 - Nebe’ 78/24-25. 22 - Murselât 77/30-32. 23 - Muhammed 47/15. 24 - Nisâ’ 4/56. 25 - Tevbe 9/35. 26 - Mü’minûn 23/104. 27 - Müddessir 74/29.
  • Nebe' 78/25 Mürselât 77/32 Muhammed 47/15 Nisâ 4/56 Tevbe 9/35 Mü'minûn 23/104 Müddessir 74/29
• 28 - Râzî, age., XXX, 128.
• 29 - Râzî, age., XXX, 128. 30 - Zilzâl 99/4. 31 - Nûr 24/24; Yâsîn 36/65. 32 - Fussılet 41/20-21.
  • Zilzâl 99/4 Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/21