Âl-i İmrân Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 200 âyetten oluşan, adını 33. âyette yer alan ve “İmrân’ın ailesi” anlamındaki اٰل عِمْرٰن âlü ‘ımrâne tamlamasından alan Âl-i İmrân sûresi, inişe göre 98, resmî sıralamada ise 3. sûredir. Bakara sûresiyle birlikte bu sûre ez-zehrâvân “iki bahçe, iki çiçek” ismi ile de anılmaktadır. Âyetlerinin önemli bir bölümünün Uhud savaşı esnasında indirildiği bilinen bu sûrenin bir kısım âyetinin daha sonraki dönemlerde indirildiği belirtilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Bakara sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıcının mukatta‘a harflerinden oluşması” (Bakara 1; Âl-i İmrân 1), “vahyin insanlara ikram edilişi” (Bakara 2, 185; Âl-i İmrân 3-4, 7), “Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi” (Bakara 154; Âl-i İmrân 169-170), “Allah’ın zatı ve sıfatlarıyla ilgili bilgilerin verilmesi” (Bakara 255, 257; Âl-i İmrân 2, 26-27), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Bakara 2-4, 177, 285; Âl-i İmrân 16, 104, 110, 133-135), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Bakara 164; Âl-i İmrân 27, 190, 191), “Yüce Allah’a karşı muttaki oluş, Rasûlüllah’a iman ve güven” (Bakara 2, 177; Âl-i İmrân 31, 132), “müminlerin çeşitli duaları” (Bakara 286; Âl-i İmrân 7-9, 191-194) vs. konular ele alınmakta ve her iki sûre arasında konu irtibatı devam ettirilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları, çeşitli ilâhi kitaplar gönderişi, her şeyi bilmesi, hiçbir şeyin O’na gizli kalmaması, el-Kitâb’ın hem muhkem hem de müteşabih âyetlerden oluşması, kalplerinde eğrilik bulunanların tavrı, müminlerin gönülden gelen duaları, dünya hayatının çeşitli özellikleri, Allah katında dinin İslâm oluşu, önceki nesillerin peygamberlerini öldürmeleri, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve kudreti gibi konularla başlamaktadır.

33. âyetten itibaren, İmrân’ın ailesi, Hz. Meryem ve Hz. İsa ile ilgili çeşitli bilgiler, İncil’in özellikleri, Hz. İsa’nın ölümü, yaratılış özellikleri, Hz. İbrâhim’le ilgili bazılarının kanaatlerinin yersizliği, kitap ehlinin birçok konudaki tutarsızlıkları, peygamberler sisteminin birbirini desteklemeye dayalı yapısı, bütün dini öğretilerdeki inanç esaslarının aynı oluşu, İslâm’dan başka bir dinin kabul edilmeyeceği, farklı inananların kaybedeceği, infak denen duyarlılığın önemi, hac ibadetinin gerekliliği gibi konular ele alınmaktadır.

102. âyetten itibaren, bütün Müslümanların Kur’ân’a sarılmaları gerektiği, vahyin dönüştürücü özelliği, Müslümanların sahip olması gereken duyarlılıklar, kitap ehlinin bozuk olanlarının yanında istikamet sahibi olanlarının da varlığı, müminlerin kimleri dost edinmeleri gerektiği, düşmanlarının onlara karşı sinsi duyguları gibi meselelere değinilmektedir. 121. âyetten itibaren, Uhud savaşıyla ilgili bazı bilgiler, Bedir’de müminlere yapılan yardımın hatırlatılması, faizin tehlikeli bir ekonomik işleyiş olduğu, cennet için çalışmak gerektiği, iman ve güçlü oluş ilişkisi, kâfirlere itaatin feci sonuçları, Hz. Peygamber’in beşer oluşuna dair bilgilendirmeler, onun tebliğinde nasıl davranması gerektiğine dair beyanlar, risaletin insanlığa büyük lütuf oluşu vs. ele alınmaktadır.

169. âyetten itibaren, Yüce Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi gerektiği, onların Rablerinin katında rızıklandırılmakta oluşu, inkârcılara zaman tanınmasının onların lehine olmayışı, infak edilmeyen servetin insana problem oluşturacağı, her canın ölümü tadıcı oluşu, Müslümanların çeşitli sıkıntılar çekeceği, vahyin duyurulmasının zorunluluğu, kâinat hakkında tefekkür, müminlerin duaları, amellerin zayi olmayacağı, kitap ehlinden de istikamet sahiplerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

Son âyette ise müminlere yönelik şu emir verilmektedir: “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun! (Cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

Yüce Allah, sûrenin 110-120. âyetlerinde ümmetin en hayırlı olmasının şartlarını, kitap ehlinin bu noktadaki yanlış tutumunu, içlerinden iyilerinin de bulunduğunu, yapıp ettiklerinin inkâr edilmeyeceğini, kimlerin sırdaş edinilmemesi gerektiğini ve müminlerin bu noktadaki bazı eksikliklerini, karşıtlarının olumsuz tavır ve düşüncelerini dile getirmektedir.

a) Müslümanlar Ve Kitap Ehlinin Farkı

Yüce Allah, sûrenin 110-112. âyetlerinde müslümanların insanlar için çıkartılmış en hayırlı ümmet olduğunu, iyiliği emredip kötülükten menettiklerini, Allah’a inandıklarını, kitap ehli de tam olarak inansaydı, elbette bunun kendileri için mutlak manada hayırlı olacağını, içlerinde iman edenlerin bulunduğunu, ancak çoğunun yoldan çıktığını bildirmekte, böylelerinin sözlü eziyetten başka hiçbir şekilde müslümanlara zarar veremeyeceğini, çünkü müslümanlarla savaşa girecek olsalar, arkalarını dönüp kaçacaklarını, kendilerine yardım da edilmeyeceğini haber vermektedir.

Ayrıca Yahudilerin nerede bulunurlarsa bulunsunlar, Allah’ın ahdine ve insanların (müminlerin) himayesine sığınmadıkça kendilerine zillet (damgası) vurulduğu, Allah’ın gazabına uğradıkları ve miskinliğe mahkûm edildikleri ifade edilmekte, bunun sebebinin, Allah’ın âyetlerini inkâr etmeleri ve haksız olarak peygamberleri öldürmeleri olduğu, bütün bunların, isyan etmeleri ve haddi aşmaları sebebiyle gerçekleştiği bildirilmektedir.

ı. En Hayırlı Ümmet Olabilmenin Ölçüsü

كُنْتُمْ خَيْرَ اُمَّةٍ اُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَلَوْ اٰمَنَ اَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَاَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ “Siz, insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz (topluluksunuz): İyiliği emreder (öğütler)siniz, kötülükten engeller (sakındırır)sınız ve Allah’a inan(ıp güvenir)siniz. Kitap ehli de inan(ıp güven)seydi, elbette bu kendileri için hayırlı olurdu. İçlerinden inanıp (güvenenler) de var; (fakat) çoğu yoldan çıkmışlardır.”

Âyetteki كُنْتُمْ küntün fiili “siz (şöyle) idiniz, şöylesiniz”; خَيْرَ اُمَّةٍ hayra ümmetin tamlaması “en hayırlı ümmetsiniz”; اُخْرِجَتْ uhricet edilgen fiili “çıkartıldı, çıkartılmış (olan)”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için”; تَاْمُرُونَ te’murûne fiili “emrediyorsunuz, emredersiniz”; بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi ifadesi “iyiliği”; وَتَنْهَوْنَ ve tenhevne fiili “ve menedersiniz, menediyorsunuz”; عَنِ الْمُنْكَرِ ‘ani’l-münkeri ifadesi “kötülükten”;وَتُؤْمِنُونَ ve tü’minûne fiili “ve iman edersiniz, güvenirsiniz”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَلَوْ اٰمَنَ ve lev âmene ifadesi “iman etmiş olsaydı, güvenmiş olsaydı”; اَهْلُ الْكِتَابِ ehlü’l-kitâbi ifadesi “kitap ehli”; لَكَانَ lekâne fiili “elbette (şöyle) olurdu”; خَيْرًا hayran kelimesi “mutlak manada hayırlı”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; مِنْهُمُ minhum ifadesi “onlardan (şöylesi) vardır”; الْمُؤْمِنُون el-mü’minûne kelimesi “inananlar”;وَاَكْثَرُهُمُ ve ekseruhum ifadesi “ve onların çoğunluğu ise”; الْفَاسِقُون el-fâsikûne kelimesi “yoldan çıkanlar(dır)” demektir.

Burada son ümmetin en hayırlı oluşuyla ilgili üç özelliği, kitap ehlinin durumu ve içlerinden çoğunluğunun yoldan çıkmış olduğu gündeme getirilmektedir.

1.كُنْتُمْ خَيْرَ اُمَّةٍ اُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ “Siz, insanlar için çıkartılmış en hayırlı ümmetsiniz: İyiliği emreder (öğütler)siniz, kötülükten engeller (sakındırır)sınız ve Allah’a inan(ıp güvenir)siniz.” Yüce Allah kitap ehline ve müminlere yönelik çeşitli uyarılarda bulunduktan, mahşerde insanların iki gruba ayrılacağını, kötülere azap edileceğini ve iyilerin de ebedi olarak cennette kalacaklarını beyan ettikten sonra, sözü yeniden müminlere getirmekte ve onların en hayırlı ümmet oluşlarının özelliklerini dile getirmektedir.

Âyetin öncesiyle anlam ilişkisini ortaya koymak üzere Râzî’nin beyanları oldukça faydalı olduğu için onları hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Yüce Allah müminlere bazı şeyleri emredip, bazı şeylerden nehyederek onları hakka karşı direnme ve isyan hususunda kitap ehli gibi olmaktan sakındırıp, bunun peşinden de müminlere ödül vereceğini, kâfirleri ise cezalandıra­cağını zikredince, işte bütün bu âyetlerden maksat, mükellef müminleri Yüce Allah’a boyun eğmeye ve itaata sevketmek ve onları kendisine isyan etmekten ve diretmekten menetmektir. Sonra Yüce Allah, müminleri kendisi­ne boyun eğmeye ve itaata sevketmeyi gerektiren bir başka tabir kullanarak, كُنْتُمْ خَيْرَ اُمَّةٍ ‘Sizler en hayırlı bir ümmetsiniz’ buyurmuştur. Buna göre anlam şöyle olur: Sizler Levh-i Mahfûz’da ümmetlerin en hayırlısı ve en faziletlisi oldunuz. Buna yakışan da sizin bu fazileti zayi etmemeniz, kendinizdeki bu güzel özellikleri yok etmemeniz ve size yöneltilen bütün teklifler hususunda boyun eğme ve itaat içinde olmanızdır.”

“Yüce Allah, günahkârların ne kadar çok bedbaht olduklarını ‘Yüzleri simsiyah olanlara gelince’ âyetiyle; sa‘îd (mutlu) kimselerin de ne kadar mesut olduklarını da ‘Yüzleri ağaranlara gelince’ ifadesiyle belirtince, günahkâr ve bedbaht kimselere verilecek cezanın sebebine ‘Allah hiç kimseye hiçbir haksızlık etmek istemez’ buyruğuyla dikkat çekip, onların bu cezaya kendi kötü fiilleriyle layık olduklarını belirtince, bu âyette de mutlu kimselere verilecek ödülün sebebine ‘insanlar için çıkartılmış en hayırlı ümmetsiniz’ sözüyle dikkat çekmiştir. Yani mesaj ‘bu saadetleri, bu mükemmellikleri ve bu şerefleri onlar ahirette elde edeceklerdir. Çünkü onlar dünyada iken insanlar için çıkartılmış en hayırlı ümmet idiler’ demektir.”(1)

Râzî’nin bu kıymetli değerlendirmesine ilave edecek herhangi bir unsura gerek görmemekteyiz.

a) كُنْتُمْ خَيْرَ اُمَّةٍ اُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ “Siz, insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz.” Bu ifade ve dolayısıyla devam eden kısım baştaki كُنْتُمْ küntüm fiili nedeniyle iki türlü anlaşılabilir:

ı. Bu ifade eğer mahşerde cennete alınan müminlere yönelik bir hitap olarak âhirette söylenecekse o zaman âyetin başındaki كُنْتُمْ küntüm fiili geçmiş zaman manasında “idiniz” şeklinde bir mana verir ve devam eden cümleler de hep geçmiş zaman manasında anlaşılmış olur. Bu tercih gereği, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet Âl-i İmrân 3/107. âyetin devamı olarak yorumlanmış olur. Buna göre âyetin anlamı şöyledir: “Siz, insanlar için çıkartılmış en hayırlı ümmet idiniz; iyiliği emreder, kötülükten meneder ve Allah’a inanırdınız. Kitap ehli de inansaydı, elbette bu kendileri için çok daha hayırlı olurdu. (Gerçi) içlerinde iman edenler vardı; (fakat) çoğu yoldan çıkmışlardır.”

ıı. Âyetteki hitap dünya hayatında mümin muhataplara yönelik olarak da anlaşılabilir ki bizim tercihimiz bu istikamettedir. Bu durumda âyetin başındaki كُنْتُمْ küntüm fiili “tam fiil” manasına alınmış olur ve tercüme de şöyle yapılır: “Siz, insanlar için çıkartılmış en hayırlı ümmetsiniz: İyiliği emreder, kötülükten meneder ve Allah’a inanırsınız. Kitap ehli de inansaydı, elbette bu kendileri için çok daha hayırlı olurdu. (Gerçi) içlerinde iman edenler var; (fakat) çoğu yoldan çıkmışlardır.”

Yüce Allah Hz. Peygamber’in ümmetinin insanlar için ortaya çıkartılmış en hayırlı ümmet olduğunu belirtmektedir ki bu durum Bakara 2/143’te bu ümmetin diğer insanlara şahit yani örnek olmaları şeklinde dile getirilmektedir. Âyetin meali şöyledir: “İşte böylece sizin insanlığa şahitler olmanız, Rasûl’ün de size şahit olması için sizi vesat (orta/mutedil) bir ümmet kıldık.” Yüce Allah kitap ehlinin ve müşriklerin karşı çıkmalarına rağmen Hz. Peygamber’e tâbi olmayı tercih eden bu son ümmeti vesat yani “orta bir ümmet” kıldığını beyan etmekte, gerekçesini ise insanlığa “şahitlik yani örneklik” olarak belirlemektedir. Ümmet diğer insanlara şahit/örnek olurken Hz. Peygamber de ümmete şahit yani örnek olsun diye görevlendirilmiştir.

Âyette geçen اُمَّةً وَسَطًا ümmet-i vesat tamlaması “adaletli, dengeli, ölçülü, orta, merkez, denk, mutedil, uyumlu, ılımlı, hayırlı bir topluluk”(2) manasına gelmektedir. Bu anlam çerçevesinde “vasat ümmet” tamlaması ifrât denen “aşırılık”lardan ve tefrît denen “küçümsemecilik”ten ve “indirgemecilik”ten uzak olup itidal denen dengeyi tutturan topluluk manasına gelmektedir. Zaten vesat kelimesiyle aynı kökten ism-i tafdîl kalıbında getirilen evsat kelimesi “en dengeli” manasında Kalem 68/28’de geçmektedir.

“Bu özelliği gereği bu son ümmet aşırılıklar karşısında adil bir denge gözeten ve hem zevk ve sefahatı hem de mübalağalı bir zühdü redderek insanın tabiatını ve imkânlarını değerlendirmede gerçekçi ve makul davranan bir topluluk özelliğinde şekillendirilmek istenmektedir… Ruh ile beden arasında yaratılıştan getirilen bir çatışma yoktur; çünkü insan hayatının bu ikili cephesindeki tabiî ve ilahi bütünlük açık bir gerçekliktir. İslama özgü bu dengeli davranış doğrudan Allah’ın birliği ve bütün yaratılışın temelinde yatan amacın tekliği kavramından doğmaktadır. Âyette dengeli ve ölçülü bir toplumdan söz edilmesi Allah’ın birliğinin bir sembolü olarak Kâbe tema’sına uygun düşen bir giriştir.”(3)

b)تَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ “İyiliği emredip kötülükten menedersiniz; Allah’a inan(ıp gevinir)siniz.” Yüce Allah bu son ümmetin insanlar için çıkartılmış en hayırlı ümmet oluşunu üç temel özelliğe bağlamakta, onların “iyiliği emrettiklerini”, “kötülükten menettiklerini” ve “Allah’a tam anlamıyla iman ettiklerini” yani O’na inanıp güvendiklerini beyan etmektedir.

“İyiliği emredip kötülüklerden menetme” manasında emr-i bi’l-ma‘rûf ve nehy-i ‘ani’l-münker’in ne anlama geldiğini daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/104’te açıkladığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Bu âyet, öncesinde yer alan 104. âyetin açıklamasıdır ve ümmetin her ferdinin iyiliği emredip kötülükten menetmesi, nihayetinde bunu yaparken de Yüce Allah’a inanıp güvenmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır. 104. âyette yer alan emrin ümmet tarafından uygulandığı işte bu âyette dile getirilmektedir. Şimdilerde de her kim en hayırlı bir ümmet ferdi olmak istiyorsa âyette sıralanan özelliklere sahip olmak zorundadır.

Âyette zikredilen وَتُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِve tü’minûne billâhi ifadesinin de bilinen manada sadece “Allah’a inanmak” demek olmadığını, buradaki imanın özellikle Yüce Allah’a inanmayla birlikte O’na güvenmeyi de içerdiğini belirtmek gerekmektedir. Çünkü âyetin devam eden kısmında kitap ehlinin bu konuda sorunu olduğu ifade edilince anlaşılıyor ki onlar inandıkları Yüce Allah’a yeterince güvenmedikleri için böyle derin bir sorun yaşıyorlardı. Allah’a güvenmeyen bu kişiler Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirilmesini de Kur’ân’ı da kabul etmiyorlardı. Bu nedenle kendilerine “yoldan çıkanlar” manasında fâsık deniyordu. Tekrar vurgulayalım ki bu âyetteki imanla ilgili fiiller “inanmak”tan öte “güvenmek” demektir. Çünkü muhataplar zaten inanmışlardı. İlgili fiiller eğer “inanmak” manasına alınacaklarsa da bu defa “doğru inanmak” manasına anlaşılmalıdırlar.

Âyette üçüncü sırada yer alan وَتُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِve tü’minûne billâhi ifadesinin “hâl cümlesi” olma ihtimali de vardır. Buna göre “iyiliği emredip kötülüklerden menetme”nin Yüce Allah’a imanın bir sonucu olduğu ortaya çıkmış olur ki bu durumda “Allah’a iman” üçüncü sıraya alınmış olmaktan öte, ilk iki sıradaki eylemlerin sebebi olarak başlangıç öğesi olarak belirlenmiş olur. Zaten yapılanların makbul birer eylem olabilmesi onların imanlı bir şekilde yapılmasına bağlıdır ki bu şekildeki eylemelere “salih ameller” denilir; aksi takdirde yapılanlar bu isimle anılmayı hak etmezler.

Daha önce Âl-i İmrân 3/104’te de naklettiğimiz üzere, konuyla ilgili olarak Nebî (as)’ın da şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “İçinizden kim bir kötülük görürse onu eliyle değiştirsin. Buna gücü yetmezse diliyle değiştirsin. Buna da gücü yetmezse kalbiyle buğzetsin ki bu imanın en zayıf noktasıdır.”(4)

2. وَلَوْ اٰمَنَ اَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَاَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ “Kitap ehli de inan(ıp güven)seydi, elbette bu kendileri için mutlak manada hayırlı olurdu. (Gerçi) içlerinden inanıp (güvenenler) var; (fakat) çoğu yoldan çıkmışlardır.” Yüce Allah âyetin ilk bölümünde kabul edeceği bir hayatı üç sıfatla özetledikten sonra, kitap ehlinin bu şekilde iman etmediğini, eğer böyle bir imana sahip olsalardı bunun kendileri için mutlak manada hayırlı olacağını belirtmekte, içlerinden iman edenler olsa da çoğunluğun fâsık yani yoldan çıktığını haber vermektedir. Burada sözü edilen خَيْرًا hayran kelimesi “daha hayırlı” değil de “mutlak manada hayırlı” manasındadır; çünkü iman etmemenin hayırla anılacak herhangi bir tarafı yoktur.

Kitap ehlinin Müslümanlar gibi iman etmemeleri, onların son peygamber olan Hz. Muhammed’e ve son ilahi mesaj olan Kur’ân’a itibar etmemeleri şeklinde anlaşılmalıdır. Bu iki değer dışında, aslında kitap ehli iman etmiş olsa da iman bütüncül bir kavram olduğu için istisna kabul etmemekte ve inanılması gereken her bir şeyin tereddütsüz bir şekilde benimsenmesini zorunlu kılmaktadır. Bir prensibi veya esası inkâr etmek tamamını inkâr manasına geleceği için, Yüce Allah bu şekilde iman etmeyen kitap ehlini “fasıklar” şeklinde tanıtmakta ve onları eleştirip imana davet etmektedir.

Kitap ehli içerisinde iman edenlerin kimler olduğu konusunda ilk akla gelenler Abdullah b. Selâm, Sa‘lebe b. Sa‘îd ve bunlar gibi olan Yahudi ve Hıristiyanlardır.(5) Böylelerinin bulunduğu Âl-i İmrân 3/112 ve 113-115. âyetlerden de açıkça anlaşılmaktadır. Vahyin indirildiği dönemde de elbette kitap ehlinden olup iman edenler vardı; ancak bunun o dönemle sınırlı olduğunu söylemek durumunda değiliz. Nitekim daha sonraki dönemlerde, günümüzde ve bundan sonraki zamanlarda da kitap ehlinden olup da Hz. Peygamber’e ve Kur’ân’a iman edenler elbette çıkmıştır, çıkmaktadır ve muhtemelen çıkacaktır da.

Çoğunluğun fâsık olacağı bilgisinin izahında da bunun ilk örneklerinin Ka‘b el-Eşref ve onun gibiler olduğu ifade edilmektedir.(6) Bu tür yorumlara bakarak âyetlerin tarihsel olduğu sonucu çıkartılmamalıdır. Çünkü o gün hakikati inkâr edenler olduğu gibi ondan sonra da bugünlerde de daha sonraki nesiller içerisinde de hak ve hakikati inkâr edenler maalesef gerçeği kabul edenlerden daha fazla olacaktır. Kur’ân esasında “çoğunluk”tan bahsederken sürekli olarak bu gibi sapkınların çoğunluğu oluşturacağını haber vermekte, çoğunluğu hep eleştirmektedir.

Çeşitli âyetlerde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, burada da olduğu gibi pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(7)

ıı. Sözlü Eziyet Edenler

لَنْ يَضُرُّوكُمْ اِلَّآ اَذًى وَاِنْ يُقَاتِلُوكُمْ يُوَلُّوكُمُ الْاَدْبَارَ ثُمَّ لَا يُنْصَرُونَ “Onlar (kitap ehli), size (sözlü) eziyetten başka hiçbir zarar veremezler. Sizinle savaşsalar, size arkalarını dönüp (kaçar)lar. Sonra onlara yardım da edilmez.”

Âyetteki لَنْ يَضُرُّوكُمْ len yedurrûküm ifadesi “size asla ve asla zarar veremezler”; اِلَّآ اَذًى illâ ezâ istisnası “(sözlü) eziyetten başka”; وَاِنْ يُقَاتِلُوكُمْ ve in yukâtilûküm ifadesi “ve eğer sizinle savaşırlarsa”; يُوَلُّوكُمُ yüvellûküm ifadesi “size dönerler”; الْاَدْبَارَ el-edbâra kelimesi “arkalar(ını)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَا يُنْصَرُونَ lâ yunsarûne edilgen fiili “kendilerine yardım edilmez” demektir.

Burada kitap ehlinin Müslümanlara sözlü eziyetin dışında zarar veremeyecekleri, savaş ortamı olsa bu defa da kaçacakları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah iman etmeyen kitap ehlinin Müslümanlara sadece dil ile eziyet edebileceklerini, bunun dışında herhangi bir zararlarının olamayacağını beyan etmekte, eğer müslümanlarla savaşa kalkışırlarsa arkalarını dönüp kaçacaklarını ve hiçbir şekilde kendilerine yardım edilmeyeceğini bildirmekte, böylece müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı vermektedir.

Âyette sözü edilen اَذًى ezen/ezâ yani “eziyet”ten maksat, devam eden cümledeki “sizinle savaşırlarsa arkalarını dönüp kaçarlar” ifadesinden de anlaşılacağı gibi fiili bir zarar veya eziyet olamaz. Bu durum söz konusu olmadığına göre, geriye onların dilleriyle yapacakları sözlü eziyetler, sövgüler, dine dair hakaretler, şirk ve küfürler kalıyor demektir.(8) Dahası âyette yer alan لَنْ len ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye bir vurgu manası katmakta, başka herhangi bir eziyetin söz konusu olamayacağını göstermektedir.

Demek ki fâsık denen bu kişilerin dilleriyle ortaya koydukları eziyetlere itibar ve aldırış etmemek gerekmektedir; çünkü onların artık Müslümanlara zarar vermeye güçlerinin yetmeyeceği beyan edilmek istenmektedir. Bu nedenledir ki daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/100. âyette “kendilerine itaat edilirse müminleri imandan çevirecekleri” uyarısı bu âyette bir kez daha ele alınmakta, onlara hiçbir şekilde itaat edilmemesi gerektiği hükme bağlanmış olmaktadır. Kitap ehlinin bu çaresizliği münafıklarla beraberlikleri bağlamında Haşr 59/12’de de dile getirilmekte, ayrıca Âl-i İmrân 3/12 ve Kamer 54/44-45’te de bu noktada bilgiler verilmektedir.

Âyetin başındaki لَنْ len edatı, gelecekte kitap ehlinin Müslümanlara hiçbir zaman zarar veremeyeceği manasını içermektedir. Ancak tarihin çeşitli dönemlerinde ve hatta günümüzde gayrımüslimlerin Müslümanlara karşı üstün oldukları ve onları mağlup edebildikleri görülmektedir. Bu durumda anlaşılan o ki müslümanlar önceki âyette belirlenen üç özelliği yitirince bu âyetteki müjdeyi de yitirmişlerdir. Artık iyiliği emredip kötülükten meneden ve Yüce Allah’a gereği gibi yani O’nun istediği ve emrettiği gibi iman edip güvenen Müslümanlara hiç kimsenin zarara veremeyeceği hükmü ebediyyen bakidir. Zira Âl-i İmrân 3/139’da verilen bilgiye göre, gerçekten iman ediliyorsa müminler üstün olacaklardır; bu Yüce Allah’ın bir vaadidir.

ııı. Kitap Ehlinin Yaptıkları ve Korkunç Akıbetleri

ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ اَيْنَ مَا ثُقِفُوٓا اِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللّٰهِ وَحَبْلٍ مِنَ النَّاسِ وَبَآؤُ۫ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْكَنَةُ ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَيَقْتُلُونَ الْاَنْبِيَآءَ بِغَيْرِ حَقّ ذٰلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ “Onlar (kitap ehli) nerede bulunurlarsa bulunsunlar, Allah’ın ipine (sözüne) ve insanların (müminlerin) ipine (sözleşmesine) sığınmanın dışında kendilerine alçaklık (damgası) vurulmuştur. (Onlar) Allah’tan (gelen) bir gazaba uğramış ve çaresizliğe mahkûm edilmiştir. Zira onlar Allah’ın ayetlerini inkâr ediyor ve peygamberleri haksız yere öldürüyordu. Çünkü isyan etmiş ve haddi aşmışlardı.”

Âyetteki ضُرِبَتْ duribet edilgen fiili “vurulmuştu”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; الذِّلَّةُ ez-zilletü ifadesi “zillet, aşağılık olma durumu”; اَيْنَ مَا ثُقِفُوا eynemâ sükıfû ifadesi “nerede bulunurlursa bulunsunlar”; اِلَّا بِحَبْلٍ illâ bi hablin ifadesi “bir ipe sığınmak hariç”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (gelen)”; وَحَبْلٍ ve hablin kelimesi “ve (şöyle) bir ip (hariç)”; مِنَ النَّاسِ mine’n-nâsi ifadesi “insanlardan”;وَبَآؤُ۫ ve bâû fiili “ve uğramışlardı”; بِغَضَبٍ bi ğadabin igafesi “bir gazaba, öfkeye”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (gelen)”; وَضُرِبَتْ ve duribet edilgen fiili “ve yine vurulmuştu”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; الْمَسْكَنَةُ el-meskenetü kelimesi “miskinlik”; ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesi “bunun sebebi şudur”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; يَكْفُرُونَ yekfurûne fiili “inkâr ediyorlar(dı)”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ bi âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”;وَيَقْتُلُونَ ve yaktülûne fiili “ve öldürüyorlar(dı)”; الْاَنْبِيَآء el-enbiyâe sözcüğü “nebileri, peygamberleri”; بِغَيْرِ حَقّ bi ğayrı hakkın ifadesi “haksız yere”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bu (ceza), bu (durum)”; بِمَا عَصَوْا bimâ ‘asavv ifadesi “isyan etmeleri sebebiyle(ydi)”; وَكَانُوا ve kânû fiili “(şöyle) olmaları (sebebiyleydi)”; يَعْتَدُونَ ya‘tedûne fiili ise “haddi aşıyor olmaları (sebebiyleydi)” demektir.

Burada sapkınlığı tercih eden fasık kitap ehlinin kendi hak edişlerinin karşılığı olarak çarptırıldıkları cezalar ve akıbetleri gündeme getirilmektedir.

1. ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ اَيْنَ مَا ثُقِفُوٓا اِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللّٰهِ وَحَبْلٍ مِنَ النَّاسِ وَبَآؤُ۫ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْكَنَةُ “Onlar (kitap ehli) nerede bulunurlarsa bulunsunlar, Allah’ın ipine (ahdine) ve insanların (müminlerin) ipine (himayesine) sığınmanın dışında kendilerine zillet (damgası) vurulmuştur; Allah’tan (gelen) gazaba uğramışlar ve miskinliğe mahkûm edilmişlerdir.” Yüce Allah kitap ehlinden olup da fasıklığı tercih edenlerin Müslümanlara sözlü eziyet ve sataşmanın dışında zarar veremeyeceklerini, savaş ortamından kaçacaklarını ve hiçbir şekilde yardım görmeyeceklerini beyan ettikten sonra, bunların yardımdan mahrum bırakılmalarına ilave olarak zillet ve meskenete uğratılacaklarını da haber vermektedir. Yüce Allah Bakara 2/61’de bu konuda İsrailoğullarını uğrattığı akıbetle ilgili şöyle bilgiler vermektedir: “İşte (bu olaydan sonra) üzerlerine aşağılık ve yoksulluk damgası vurulmuş, Allah’ın gazabına uğramışlardı.” Konuyla ilgili kavramlar hakkında orada bilgi verdiğimiz için burada sadece âyette geçen mesajı aktarmakla yetineceğiz.

Yüce Allah sapkınlığı tercih eden fasık kitap ehliyle ilgili olarak şu “üç” feci akıbete onları uğrattığını haber vermektedir:

a) ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ اَيْنَ مَا ثُقِفُوٓا اِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللّٰهِ وَحَبْلٍ مِنَ النَّاسِ “Onlar (kitap ehli) nerede bulunurlarsa bulunsunlar, Allah’ın ipine (ahdine) ve insanların (müminlerin) ipine (himayesine) sığınmanın dışında kendilerine zillet (damgası) vurulmuştur.” Âyetin bu kısmında iki nokta üzerinde durulmaktadır:

ı. ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ اَيْنَ مَا ثُقِفُوا “Onlar (kitap ehli) nerede bulunurlarsa bulunsunlar, kendilerine zillet (damgası) vurulmuştur.” Yüce Allah kitap ehlini uğrattığı üç feci felaketle ilgili olarak “birinci” sırada olmak üzere -nerede bulunurlarsa bulunsunlar-, onlara “zillet”in vurulduğunu beyan etmektedir. Bu âyette de olduğu gibi Kur’ân’da yedi kez(9) geçen الذِّلَّة/ذِلَّة zilleh/ez-zilleh kelimeleri “zillet, mahcubiyet, horlanma, aşağılanma, sıkıntı sebebiyle boyun bükme, onursuzluk, ilâhi hışım ve alçaklık” gibi anlamlara gelmektedir.(10) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu kelimenin özel olarak “vergi”, “cizye” gibi manalara gelme ihtimali de vardır.(11)

ıı. اِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللّٰهِ وَحَبْلٍ مِنَ النَّاسِ “Allah’ın ipine (ahdine) ve insanların (müminlerin) ipine (himayesine) sığınmanın dışında.” Yüce Allah kitap ehlinin zillete muhatap kılınmalarının istisnasının bulunduğunu beyan etmekte ve istisna olarak Allah’tan gelen bir ipe yani bir söze/ahite, O’na verdikleri söze sadık kalmalarıyla insanlığa verdikleri sözlere sadakat göstermeleri durumunu dile getirmektedir. Burada iki kez geçen حَبْل habl kelimesi “Allah’tan gelen ip, insanlardan alınan ip” manasında Yüce Allah’ın ahdi, O’nun koruması, Allah’tan ve müminlerden alınan teminat gibi manalar içermektedir.(12) Daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/102’de de belirttiğimiz üzere, bu ifadeden maksat İbn Abbâs’a göre “Yüce Allah’a verilen söz”dür(13) ki delili Bakara 2/40’ta yer alan bilgilerdir. Allah’tan gelen ipe yani vahye sarılırlarsa, bu sayede diğer insanlardan da söz alırlarsa bu durumda zillete çarptırılmaktan kurtulurlar.

b) وَبَآؤُ۫ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ “Allah’tan (gelen) bir gazaba uğramışlardı.” Yüce Allah fasıklığı tercih eden, imandan yana tavır koymayan kitap ehlinin “ikinci” olarak Allah’tan gelen bir azaba ve gazaba uğradıklarını ifade etmektedir. Yüce Allah’ın gazabından maksat Mâide 5/13 ve 78’de beyan edildiği gibi O’nun lanetidir.(14) Bakara 2/61, 90 ve Âl-i İmrân 3/112’de yer alan بَآؤُ۫ bâû, ayrıca Âl-i İmrân 3/162 ve Enfâl 8/16’da zikredilen بَآءَ bâe fiili “uğramak”, “hak etmek”, “çarpmak”, “çarptırılmak” gibi anlamlar içermektedir. Benzer şekillerde davranıp Yüce Allah’ın azabına ve gazabına uğratılanlarla ilgili olarak Bakara 2/61, 90, Âl-i İmrân 3/112, 162 ve Enfâl 8/16’da çeşitli bilgiler zikredilmektedir.

Bu arada bir hususa dair kısaca bir hatırlatmada bulunmak istiyoruz. Kur’ân’da zamire bağlı olmadan kullanılan bütün جَآؤُ۫ câû(15) fiillerinin sonunda diğer çoğul kalıplarda olduğu üzere elif harfi kullanılmamaktadır. Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçenبَآؤُ۫ bâû,(16) ayrıca فَآؤُ۫ fâû(17) ve تَبَوَّؤُ tebevveû(18) fiillerinin de bu şekilde yazıldığını belirtmek isteriz. Bu konudaki örnekler arasında Sebe’ 34/5’teki سَعَوْ se‘av, Furkân 25/21’deki عَتَوْ ‘atevv fiilleri de vardır. Diğer cemi müzekker “erkek çoğul” kalıplarının sonunda yazılan elif harfinin bu fiillerin çoğullarının sonunda yazılmamasının muhtemel sebebi ilgili fiillerin hemze veya vâv harfi ile bitiyor oluşudur.

c) وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْكَنَةُ “Üzerlerine yoksulluk damgası vurulmuştu.” Yüce Allah sapkınlığı tercih eden fasık kitap ehline yönelik cezası bağlamında “üçüncü” sırada onlara “meskenet” denen sıkıntıyı verdiğini bildirmektedir. Kur’ân’da bir kez de Bakara 2/61’de geçen الْمَسْكَنَة el-meskeneh kelimesi “zillet” kavramıyla birlikte kullanılmakta ve anlam olarak birbirini tamamlar mahiyette “fakirlik, yoksulluk, sıkıntı, vergi, cizye”(19) gibi manalara gelmektedir. Birlikte kullanıldığı “zillet”in yani esirliğin sonucu olarak el-meskeneh kelimesi, kitap ehlinden olan sapkınların yaşadığı yoksulluk ve çaresizlik durumunu ifade etmektedir.

2.ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَيَقْتُلُونَ الْاَنْبِيَآءَ بِغَيْرِ حَقّ “Bunun sebebi, Allah’ın âyetlerini inkâra devam etmeleri ve haksız olarak nebileri öldürmeleriydi.” Bu ifade küçük birtakım değişikliklerle yine kitap ehlinden bir grupla ilgili olarak Bakara 2/61, Âl-i İmrân 3/21, 112, 181 ve Nisâ’ 4/155’te de zikredilmektedir.

Yüce Allah fasık yani sapkın kitap ehlinin başına gelen kölelik zilletinin ve kendi istekleriyle tercih edip içine düştükleri yoksulluğun, hatta uğradıkları ilahi azap ve gazabın sebebini “Allah’ın âyetlerini inkâr etmeleri” ve “haksız yere peygamberleri öldürmeleri” olarak belirlemektedir. Cümlenin başında yer alan ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesi önceki cümlede yer alan feci akıbetin gerekçesini bildiren bir mana vermektedir. Kitap ehli ve bütün zamanların sapkınları kendi dönemlerindeki peygamberlerin onlara ilettiği ilahi prensipleri yalanlamakla kalmamışlar, tebliğcileri olan Hz. Şu‘ayb, Hz. Zekeriyya ve Hz. Yahyâ gibi peygamberleri de haksız bir şekilde öldürmüşlerdi. İşte üzerlerine vurulan zillet ve meskenet ile uğradıkları ilahi gazabın sebebi bu şekilde beyan edilmektedir.(20)

3. ذٰلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ “Bütün bu(nlar), isyana devam etmeleri ve haddi aşmış olmaları sebebiyledir.” Bu ifade yine İsrailoğullarının lanete uğratılmalarının gerekçesini beyan bağlamında Bakara 2/61 ve Mâide 5/78’de de geçmektedir. Yüce Allah sapkın yani fasık kitap ehlinin zillete, ilahi gazaba ve meskenete uğratılmalarının bir başka sebebini de burada zikretmekte ve onların Allah’a, yani ilahi buyruklara isyan ettiğini, böylece de yoldan çıkıp haddi aştıklarını beyan etmektedir. Önceki cümlede olduğu gibi bu cümlede de ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesi kullanılarak korkunç akıbetin gerekçesi ortaya konulmaktadır. Demek ki Yüce Allah hiç kimseye sebepsiz yere ceza vermemekte, başa gelen her bir şeyin ya hak ediş veya imtihana yönelik olarak sebebi bulunmaktadır. Burada sözü edilenler ise bir hak edişin sonucu olmuştu, vesselâm.

b) İstisa Edilen Kitap Ehlinin Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 113-115. âyetlerinde kitap ehlinin hepsinin bir olmadığını, içlerinden istikamet sahibi bir topluluğun bulunduğunu, gece saatlerinde secdeye kapanarak Allah’ın âyetlerini tilavet ettiklerini, Allah’a ve ahiret gününe iman ettiklerini, iyiliği emredip kötülükten menettiklerini, hayırlı işlerde yarıştıklarını, böylece salihlerden olduklarını, yapmakta oldukları hiçbir hayrın inkâr edilmeyeceğini bildirmektedir.

ı. İbadete Devamlılıkları

لَيْسُوا سَوَآءً مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ اُمَّةٌ قَآئِمَةٌ يَتْلُونَ اٰيَاتِ اللّٰهِ اٰنَآءَ الَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ “(Ancak) hepsi aynı değildir. Kitap ehlinden gece saatlerinde secde ederek Allah’ın ayetlerini tilâvet eden (okuyup aktaran), ayakta olan bir topluluk vardır.”

Âyetteki لَيْسُوا leysû edatı “(onlar şöyle) değillerdi”; سَوَآءً sevâen kelimesi “bir, eşit”; مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ min ehli’l-kitâbi ifadesi “kitap ehlinden (şöyleleri) vardır”; اُمَّةٌ ümmetün kelimesi “(şöyle) bir topluluk”; قَآئِمَةٌ kâimetün kelimesi “ayakta”; يَتْلُونَ yetlûne fiili “tilavet ederler, okuyup yaşarlar”; اٰيَاتِ اللّٰهِ âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”; اٰنَآءَ الَّيْلِ ânâe’l-leyli tamlaması “gece saatlerinde, gece vakitlerinde”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; يَسْجُدُونَ yescüdûne cümlesi ise “secde ederler (iken)” demektir.

Burada kitap ehlinin hepsinin bir olmadığı, içlerinden övülecek özelliklere sahiplerin bulunduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyetlerde kitap ehlinden çoğunluğun fasıklığı tercih ettiğini, onların Müslümanlara sadece sözlü sataşabileceklerini, savaş açsalar da arkalarını dönüp kaçacaklarını, inkârcılıkları yüzünden kendilerine zillet ve meskenetin vurulduğunu, Allah’ın gazabına uğratıldıklarını, azap ve gazabın asıl sebebinin Allah’ın âyetlerini inkâr etmeleri ve haksız yere peygamberleri öldürmeleri olduğunu, dahası ilahi öğretilere karşı isyan ettiklerini ve hadlerini aştıklarını beyan ettikten sonra, bütüncül bir şekilde bütün kitap ehlinin aynı olmadığını özellikle dile getirmekte, toptancılık yapılmaması gerektiğine dikkat çekmektedir.

1.لَيْسُوا سَوَآءً “Hepsi bir değildir.” Daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/69, 72, 75, 78. âyetlerde de geçtiği üzere, Yüce Allah kitap ehlinin hepsinin aynı duyarsızlıkta olmadığını, kötüleri çoğunlukta olsa da içlerinden iyilerin de bulunduğunu, bütüncül bir değerlendirme yapmamak gerektiğini işte çok açık bir şekilde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ortaya koymaktadır. Âyetin başında yer alan لَيْسُوا سَوَآءً leysû sevâen “hepsi bir değildir” beyanıyla bu gerçek dile getirilmekte, bizlere de insanlararası iletişimde muhteşem bir ahlak eğitimi yapılmak istenmektedir. “Süpürüp alan veya süpürüp atan” değil, “Kur’ân’a arz ederek seçerek alan” ve buna göre değerlendirmesini yapan bir yol takip edilmesi gerektiği üzerinde durularak, toptancı bir mantığın terk edilmesi gerektiği bu şekilde öğretilmektedir.

2. مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ اُمَّةٌ قَآئِمَةٌ يَتْلُونَ اٰيَاتِ اللّٰهِ اٰنَآءَ الَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ “Kitap ehlinden istikamet sahibi bir topluluk vardır ki gece saatlerinde secdeye kapanarak Allah’ın âyetlerini tilâvet ederler (okuyup yaşarlar).” Yüce Allah âyetin devam eden kısmında ve bir sonraki âyette Yahudi ve Hıristiyanlardan oluşan kitap ehlinden bir grubun övülen bir durumunun bulunduğunu beyan etmek üzere, onlarla ilgili çeşitli sıfatları zikretmekte, benzer özelliklerin bizde de bulunması gerektiğine dikkat çekmek istemektedir.

Bu âyet daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/110’da ve 112’de kendilerine gönderme yapılan kitap ehli içindeki müminlere değinmektedir. Bu özelliklerle ilgili olarak Zümer 39/9’da şöyle buyrulmaktadır: “Yoksa geceleyin secde ederek ve kıyamda durarak ibadet eden, ahiretten çekinen ve Rabbinin rahmetini dileyen kimse (o inkârcı gibi) midir? (Ey Peygamber!) De ki: Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu!? (Fakat bu gerçeği) ancak ve ancak sağduyu sahipleri hatırlar.”

a)مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ اُمَّةٌ قَآئِمَةٌ “Kitap ehlinden istikamet sahibi bir topluluk vardır.” Yüce Allah övdüğü kitap ehlinin özellikleri bağlamında “ilk” sırada onların “kâim bir ümmet” olduğunu bildirmektedir. Bu ifade “namaz kılanlar”, “hak dine sarılanlar”, “doğru din ve istikamet üzere olanlar”,(21) “dosdoğru, onurlu, güzel bir duruşu olan insanlar” gibi manalar içermektedir. Burada yer alan قَآئِمَة kâimeh kelimesi gibi Zümer 39/9’da da قَآئِم kâim sözcüğü geçmekte, bu yüzden her iki âyette de yer alan “secde” kavramı gereği buradaki maksadı “namaz kılanlar” olarak kabul etmek diğer görüşlere göre biraz daha öncelik arz etmektedir.

b) يَتْلُونَ اٰيَاتِ اللّٰهِ اٰنَآءَ الَّيْلِ “Gece saatlerinde Allah’ın âyetlerini tilâvet ederler (okuyup yaşarlar).” Yüce Allah kitap ehlinden olumlu değerlendirmeye layık olanların “ikinci” niteliğini “gece saatlerinde Allah’ın âyetlerini tilavet etmeleri” şeklinde beyan eetmektedir. Tâhâ 20/130 ve Zümer 39/9’da da geçen اٰنَآءَ الَّيْلِ ânâe’l-leyli tamlaması “gece boyunca”, “geceleri”, “gece saatlerinde”, “gece vakitlerinde”, “gecenin başında, ortasında ve sonunda”(22) gibi manalara gelmektedir. Anlaşılan o ki bu yiğitler Müzzemmil 73/2-4’te de belirtildiği gibi gece saatlerinde Yüce Allah’ın âyetlerini tilavet ederek şuurlu bir duruş sahibi olmuşlardı.

Âyette geçen يَتْلُونَ yetlûne fiili “tilavet etmek” manasında “okumak” anlamını içermekte, ancak kelimenin asıl anlamı “takip etmek” olduğu için, okudukları âyetlerin “gereğini yerine getirmeye çalışmak” manası da burada söz konusu edilmektedir. Onların okuduğu “Allah’ın âyetleri” öncelikli olarak ellerinde bulunan ve bozulmayan kısımları itibariyle ilahi kitabın âyetleri olabileceği gibi, Medine’de Müslüman olan Abdullah b. Selâm gibilerin tilavet ettiği Kur’ân âyetleri de olabilir. Dahası Yüce Allah’ın varlığına, birliğine, kudretine işaret eden kâinattaki âyetler hakkında düşünceler üretmek de burada sözü edilen âyetleri tilavet kapsamında düşünülebilir. Nitekim Fâtır 35/29’da da dikkat çekilen husus budur.

c) وَهُمْ يَسْجُدُونَ “Onlar secdeye kapanırlar(dı).” Yüce Allah övdüğü kitap ehli içindeki grubun “üçüncü” izelliğini ise “secde yapmaları” şeklinde belirlemektedir ki secdeden öncelikli maksat bilinen manada yapılan “secde”dir. Zaten ilk sıfatta zikredilen “kıyam” ile birlikte düşünüldüğünde maksadın namazdaki secde olduğu anlaşılmaktadır. Ancak bu cümlenin hemen öncesindeki beyana bakıldığında maksadı Yüce Allah’ın âyetlerini tilavet ederek hemen onlarla ilgili boyun bükmek, Allah’ın buyrukları karşısında eğilmek, onların yüceliğini beniseyip tam bir kul duruşu ortaya koymak da maksatlar arasında zikredilebilir.

3. Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Âyetin iniş sebebi olsa da iniş sebebinin özel olması mesajın genel olmasına engel değildir. Bu yüzden her bir Müslümanın da bu âyetlerde sayılan niteliklere sahip bir hayat yaşaması bir zorunluluktur. Bu yüzden âyetle ilgili bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz.

Geceleyin kalkıp Kur’ân okumak,(23) uykuya ara vermek, az uyumak,(24) secdeler yaparak âyetleri tilavet etmek,(25) istiğfarda bulunmak,(26) secdeler ve kıyam hallerinde Allah’a boyun eğmek,(27) yataklardan ayrılarak korku ve ümit içerisinde dua ve niyazda bulunmak,(28) tesbihe devam etmek(29) çok önemli birer prensip ve görev olarak belirlenmiştir.

Esasında derinden düşüldüğüne görülecektir ki gece ibâdeti gözlerden daha saklıdır; bu sebeple, gösterişten de çok uzak olur. Karanlık, görmeyi engellerken, insanların uykuda olmaları da duymaya engel olur. Kalp, dış hallerle meşgûliyyetten uzak olunca, esas arzu edilmesi gereken değere döner ki bu da Yüce Allah’ı bilmek ve O’na kulluk hizmetidir. Gece, uyku zamanıdır. Uykuyu terketmek ise ağır ve zor olur. Bu vakitte yapılan ibadetin sevabı da daha çok olur. Yüce Allah şöyle buyurmuştur: “Muhakkak ki, gecenin inşası daha başarılı ve kalıcıdır; sözü de daha etkilidir”;(30) “Rahmân’ın kulları gecelerini secde ve kıyam halinde geçirirler.”(31) Dahası Âl-i İmrân 3/113, Secde 32/16, Zümer 39/9, Kâf 50/40, Tûr 52/49, Müzzemmil 73/1-6, İnsân 76/26 gibi âyetlerde de geceleyin yapılan ibadetlerin önemine ve gerekliliğine dikkat çekilmektedir.

Burada ve Zümer 39/9’da verilen bilgileri bir arada düşünerek şunu söyleyebiliriz: Kâim ümmet yani duyarlı, istikametli, onurlu, duruş sahibi, şuurlu insanlar geceleri saatlerce ibadet halinde yaşayan, bu şekilde hem ayakta hem de secdeler halinde Yüce Allah’a boyun büken bir topluluk olarak hayatlarını sürdürenlerdir.

ıı. Çeşitli Fedakârlıkları ve Salihlerden Oluşları

يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَيَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَاُو۬لٰٓئِكَ مِنَ الصَّالِح۪ينَ “Onlar Allah’a ve ahiret gününe iman ederler; iyiliği emreder (öğütler)ler, kötülükten engeller (sakındırır)lar ve iyi işlerde yarışırlar. İşte bunlar, iyilerdendir.”

Âyetteki يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili “inanırlar, güvenirler”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ve’l-yevmi’l-âhıri tamlaması “ve âhiret gününe de”;وَيَاْمُرُونَ ve ye’murûne fiili “ve emrederler”; بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi kelimesi “iyiliği”; وَيَنْهَوْنَ ve yenhevne fiili “ve engellerler, menederler”; عَنِ الْمُنْكَرِ ‘ani’l-münkeri kelimesi “çirkin şeylerden”; وَيُسَارِعُونَ ve yüsâri‘ûne fiili “ve yarışırlar”; فِي الْخَيْرَاتِ fi’l-hayrâti ifadesi “hayırlarda”;وَاُو۬لٰٓئِكَ ve ülâike kelimesi “işte onlar”; مِنَ الصَّالِح۪ينَ mine’s-sâlihîne ifadesi ise “salihlerden(dir)” demektir.

Burada kitap ehlinin içinden iyi olan kişilerle ilgili nitelikler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah övdüğü kitap ehliyle ilgili olarak onların özelliklerini saymaya devam etmekte, çeşitli niteliklerini herkese örnek olacak şekilde dile getirmektedir.

1. يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ “Onlar, Allah’a ve ahiret gününe iman ederler.” Yüce Allah “hepsi bir değildir” dediği kitap ehlinin övgüye değer özellikleri bağlamında “dördüncü” sırada bunların Allah’a ve âhiret gününe iman ettiklerini beyan etmekte, böylece Âl-i İmrân 3/110 ve 112’de dile getirdiği kişilerin bunlar olduğunu ortaya koymuş olmaktadır.

2.وَيَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ “İyiliği emrederler; kötülükten menederler.” Yüce Allah övdüğü kitap ehlinin “beşinci” ve “altıncı” özelliklerini “onların iyiliği emredip kötülükten sakındırmaları” şeklinde ifade etmektedir.

“İyiliği emredip kötülüklerden menetme” manasında emr-i bi’l-ma‘rûf ve nehy-i ‘ani’l-münker’in ne anlama geldiğini daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/104 ve 110’da açıkladığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Bu âyet, ümmetin her ferdinin iyiliği emredip kötülükten menetmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır. Şimdilerde de her kim Allah tarafından övülen insan olmak istiyorsa âyette sıralanan özelliklere sahip olmak zorundadır. Âyette sözü edilen kitap ehlinin övülmesinin sebebi işte bu özelliklerdir.

3.وَيُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ “Hayırlı işlerde yarışırlar.” Kendilerinden övgüyle söz edilen kitap ehlinin “yedinci” özelliği birbirleriyle hayırda yarışmalarıdır. Âl-i İmrân 3/133’te geçen sâri‘û emri de “sürat yapmak”, “geçmeye çalışmak”, “yarışmak” gibi manalar vermekte, sonuçta ilgili kelimelerin kullanıldığı ve “birbirleriyle ortaklık” manası içeren müfâ‘ale kalıbı gereği, birbirini tökezletmek değil de birbirleriyle ortaklaşa hareket ederek herkesin kazanmasına elvermek manasını içermektedir. Çünkü Mâide 5/2’de de beyan edildiği gibi müminler “iyilik ve takvâda birbirlerine yardım etmek”le, ayrıca “haram ve düşmanlıkta böyle bir yardımlaşmada bulunmamak”la yükümlü tutulmuşlardır.

“Hayırda yarışmak”la ilgili olarak Bakara 2/148, Müminûn 23/61 ve Hadîd 57/21’de verilen bilgilerle yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaj birbiriyle örtüşmekte, ümmetin fertlerinin hayır uğrunda çalışıp fedakârlık yapmaları gerektiğine dikkat çekilmektedir. Bu hayatta çabasını böyle bir hedef için belirleyenler ve yarışı önde tamamlayanlar Vâkı‘a 56/10’da belirtildiği gibi mahşerde de ödülde önde olacaklardır. Tevbe 9/100’de Muhacirlerin ve Ensâr’ın önde olanlarıyla ilgili ifadelerde de benzer bir mesajın bulunduğunu söyleyebiliriz.

4. وَاُو۬لٰٓئِكَ مِنَ الصَّالِح۪ينَ “İşte bunlar salihlerden (iyilerden)dir.” Yüce Allah bu iki âyette kitap ehlinin olumlu özelliklerini sayarken dile getirdiği “yedi” niteliğe sahip olanların sonuçta salihlerden olacağını müjdelemektedir. Burada sözü edilen الصَّالِح۪ين es-sâlihîne kelimesi “önce kendilerini, sonra da başkalarını islah edenler” manasını içermektedir. Bu açıdan bakıldığında sâlıh kelimesine “dürüst”, “erdemli”, “faziletli”, “iyi” şeklinde anlamlar verilebilir. Başkalarını ıslah edenler aslında önce kendilerini düzeltip, ardından bir fesadı yani bozgunculuğu ortadan kaldırmış olacakları için, sâlih kavramına “aktif iyi” manasının verilebileceği kanaatinde olduğumuzu belirtmeliyiz.

ııı. Yaptıklarının İnkâr Edilmeyeceği

وَمَا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِالْمُتَّق۪ينَ “Yaptıkları hiçbir iyilik inkâr edilmeyecektir (karşılıksız bırakılmayacaktır). Allah muttakîleri (duyarlı olanları) bilendir.”

Âyetteki وَمَا يَفْعَلُوا ve mâ yef‘alû ifadesi “yaptıları şey(ler)”; مِنْ خَيْرٍ min hayrin ifadesi “her bir hayır, hayır adına (yaptıkları her bir şey)”; فَلَنْ يُكْفَرُوهُ fe len yükferûhu ifadesi “onlara asla ve asla inkâr edilmeyecektir; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; بِالْمُتَّق۪ينَ bi’l-muttakîne ifadesi ise “takvâlı (duyarlı) kişileri” demektir.

Burada yapılan iyiliklerin mahşerde inkâr edilmeyeceği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah çeşitli özelliklerini saydığı kitap ehlinden duyarlı insanların yapıp ettiği hayır türünden her ne varsa onların değerlendirileceğini, hiçbir şekilde inkâr edilmeyeceğini beyan etmekte, nihayetinde Allah’ın muttakileri yani “duyarlı davrananları” gayet iyi bildiğini haber vermektedir.

Burada sözü edilen kitap ehlinden kişilerin sadece Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemde Müslüman olan kitap ehli olduğunu söylemek durumunda değiliz. Elbette öncelikli mesaj onlarla ilgilidir; ancak konu onlarla sınırlı değildir. Yüce Allah’ın gönderdiği tevhid dininin esaslarını muhafaza etmek, inanç esasları noktasında herhangi bir eksiklik yapmamak şartıyla, kim nerede ve ne zaman ne türden hayır adına bir eylem gerçekleştirirse bu onunla buluşturulacak ve iyiliklerin sahipleri imanlarını korudukları sürece iyiliklerinin karşılığını göreceklerdir.

Dünyada yapılan hayır veya şer her ne varsa onların mahşerde görüleceğiyle ilgili olarak Zilzâl 99/7-8’de şöyle buyrulmaktadır: “Kim zerre miktarı hayır yaparsa, onu görecektir. Kim de zerre miktarı şer işlerse, onu görecektir.” Âl-i İmrân 3/5’te “Yeryüzünde ve gökte hiçbir şeyin Allah’a gizli kalamayacağı” ifade edilirken, Bakara 2/284’te “gönüllerindeki düşünceleri ortaya koysa da onları gizlese de insanları Yüce Allah’ın hesaba çekeceği” açıkça belirtilmektedir. Mü’min 40/19-20. âyetlerde “gözlerin hain bakışlarındaki gizliliği ve gönüllerde saklanan her şeyi Yüce Allah’ın bildiği” ilan edilmekte, hüküm vericinin Allah olduğu hatırlatılmaktadır.

En‘âm 6/59. âyet, aslında her şeyi özetlemektedir: “Gaybın anahtarları Allah’ın yanındadır; onları O’ndan başkası bilemez. O, karada ve denizde ne varsa bilir; O’nun ilmi dışında bir yaprak bile düşmez. Yerin karanlıklarındaki tek bir taneyi dahi bilir. Yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır.”

Ra‘d 13/8-10’da konu daha farklı yönleriyle şu şekilde ortaya konulmaktadır: “Her dişinin neye gebe kalacağını, rahimlerin neyi eksik, neyi ziyade edeceğini Allah bilir. O’nun katında her şey ölçü iledir. O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle, onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.”

Lokmân 31/16’da Hz. Lokmân’ın, oğluna nasihatleri arasında yer alan şu hatırlatmalar da oldukça dikkat çekicidir: “Yavrucuğum! Yaptığın iş (iyilik veya kötülük), bir hardal tanesi ağırlığında bile olsa ve bu, bir kayanın içinde veya göklerde yahut yerin derinliklerinde bulunsa yine de Allah onu (senin karşına) getirir. Doğrusu Allah en ince işleri görüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır.”

Necm 53/39-41’de şöyle buyrulmaktadır: “İnsan için kendi çalışmasından başka bir şey yoktur. Çalışması ileride (âhirette) görülecektir. Sonra da ona (yaptığının) karşılığı tastamam verilecektir.”

Kamer 54/52-53. âyetlerde küçük-büyük bütün davranışların satır satır kaydedildiği ve yapılanların “ilâhî kayıt kütükleri” olan “amel defterleri”nde bulunduğu beyan edilmektedir.(32)

Mülk 67/13-14’te şöyle buyrulmaktadır: “Sözünüzü ister gizleyin, ister açıkça söyleyin; O, gönüllerin derinliklerinde olanı bilir. Unutmayın ki Allah, yarattığı her şeyi bilir; O, her bilgiye vasıtasız bir şekilde ulaşan ve her bir şeyden haberdar olandır.” Bu ifadeler, Yüce Allah’ın bilgisindeki sınırsızlığı ortaya koymaktadır. Buna göre her kim inanarak bir hayır, iyilik ve fedakârlık yaparsa, onun karşılığını mahşerde görecek, yapılan fedakârlıklar asla ve asla zayi edilmeyecektir.

c) İnkârcılar ve Dünyadaki Durumları

Yüce Allah, sûrenin 116-118. âyetlerinde inkâr edenlerin mallarının da evlâtlarının da Allah’tan gelecek azapla ilgili olarak kendilerine hiçbir fayda sağlamayacağını, onların ebedi cehennemlikler olduklarını bildirmekte, inkârcıların infaklarına dair şöyle bir benzetmeye yer vermektedir: “Onların, bu dünya hayatında yapmakta oldukları harcamaların durumu, kendilerine zulmetmiş olan bir kavmin ekinlerini vurup da mahveden kavurucu bir rüzgârın durumu gibidir. Onlara Allah zulmetmedi; fakat onlar kendilerine zulmediyorlar.”

Ardından, müminlere hitap edlmekte ve şu çok önemli uyarıda bulunulmaktadır: “Ey iman edenler! Kendi dışınızdakileri sırdaş edinmeyin! (Çünkü) onlar size fenalık etmekten asla geri durmazlar; hep sıkıntıya düşmenizi isterler. Gerçekten, kin ve düşmanlıkları ağızlarından (dökülen sözlerinden) belli olmaktadır. Kalplerinde sakladıkları (düşmanlıkları) ise daha büyüktür. Eğer aklediyorsanız, âyetlerimizi size açıklamış bulunuyoruz.”

ı. Mallarının ve Çocuklarının Fayda Vermemesi

اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ اَمْوَالُهُمْ وَلَآ اَوْلَادُهُمْ مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا وَاُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Şüphesiz ki kâfir olanların malları da çocukları da Allah’a karşı onlara hiçbir şeyde asla yarar sağlamayacaktır. İşte onlar ateş halkıdır; onlar orada ebedî kalıcıdır.”

Ayetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا innellezîne keferû ifadesi “muhakkak ki kâfir olanlar, inkar etmiş olanlar”; لَنْ تُغْنِيَ len tuğniye fiili “asla ve asla fayda vermeyecek, gidermeyecektir”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlara, onlardan”;اَمْوَالُهُمْ emvâluhum tamlaması “ne onların malları”; وَلَآ اَوْلَادُهُمْ ve lâ evlâdühüm ifadesi “ne de onların çocukları”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (gelebilecek)”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “herhangi bir şeyde”; وَاُو۬لٰٓئِكَ ve ülâike kelimesi “işte onlar”; اَصْحَابُ النَّارِ ashâbu’n-nâri tamlaması “ateş ehli(dir), cehennem halkı(dır), cehennemlikler(dir)”; هُمْ hum zamiri “onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; خَالِدُون hâlidûne kelimesi ise “ebedi kalıcılar(dır)” demektir.

Burada inkârcılara mahşerde hiçbir şeyin fayda vermeyeceği, onların cehennemlik olduğu gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ اَمْوَالُهُمْ وَلَآ اَوْلَادُهُمْ مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا “Muhakkak ki inkâr edenlerin malları da çocukları da Allah(tan gelecek azapla ilgili olarak) kendilerine hiçbir fayda sağlamayacaktır.” Metin ve içerik olarak benzerlerinin Âl-i İmrân 3/10 ve Mücâdele 58/17’de zikredildiği bu âyette, Yüce Allah hakkı ve hakikati inkâr edenlerin sahip oldukları mal ve servetin de çoluk çocuklarının da dünyada veya mahşerde Allah’tan gelecek azabı giderme veya engelleme noktasında kendilerine hiçbir fayda sağlamayacağını haber vermektedir. Yüce Allah’tan dünyada veya mahşerde gelebilecek azabı gidermede hiç kimsenin etkin olamayacağıyla ilgili Kur’ân’da oldukça fazla âyet vardır.(33) Bu âyetin mesajıyla ilgili daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/10’da gerekli açıklamaları yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

2. وَاُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “İşte onlar cehennemliklerdir; onlar orada ebedî kalacaklardır.” Yüce Allah özelde kitap ehliyle, genelde ise bütün kâfirlerle ilgili olarak, onlara mallarının yani servetlerinin de çocuklarının yani nüfuzlarının da hiçbir yarar sağlamayacağını, Allah’tan gelecek azap noktasında kendilerinden hiçbir şey gideremeyeceğini beyan ettikten sonra, bu gibi inkârcıların cehennemlik olduklarını ve orada ebedi olarak kalacaklarını haber vermektedir.

Pek çok âyette de yer aldığı üzere, Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr edip yalanlayanların cehennemlikler olacakları ve orada ebedi kalacakları beyan edilmektedir. Cennet ve cehennemin ebediliği konusunu çeşitli âyetlerin tefsirinde ele aldığımız için burada aynı konuyu tekrarlamayacağız. Şu kadarını iletmekle yetinelim: Cennet de cehennem de var oldukları sürece ebedidirler yani devamlıdırlar; kendilerinden çıkış olmayacaktır.

ıı. Anlamsız ve Sonuçsuz İnfakları

مَثَلُ مَا يُنْفِقُونَ ف۪ي هٰذِهِ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا كَمَثَلِ ر۪يحٍ ف۪يهَا صِرٌّ اَصَابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوٓا اَنْفُسَهُمْ فَاَهْلَكَتْهُ وَمَا ظَلَمَهُمُ اللّٰهُ وَلٰكِنْ اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ “Bu dünya hayatında yapmakta oldukları harcamaların durumu, kendilerine haksızlık etmiş olan bir toplumun ekinlerini vurup da mahveden kavurucu rüzgârın durumuna benzer. Onlara Allah haksızlık etmedi fakat onlar kendilerine yazık ediyorlar.”

Âyetteki مَثَلُ مَا يُنْفِقُونَ meselü mâ yunfikûne tamlaması “infak ettiklerinin benzeri”; ف۪ي هٰذِهِ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fî hâzihi’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “bu dünya hayatında, bu yakın hayatta”; كَمَثَلِ ر۪يحٍ kemeseli rîhın tamlaması “(şöyle) bir rüzgar gibidir”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onda, içinde vardır”; صِرٌّ sırrun kelimesi “kavurucu etki olan”; اَصَابَتْ esâbet fiili “isabet etti”; حَرْثَ قَوْمٍ harse kavmin tamlaması “bir kavmin ürününe (ki)”; ظَلَمُوٓا zalemû fiili “zulmettiler, haksızlık etmişlerdi”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “onların nefislerine, kendilerine”; فَاَهْلَكَتْهُ fe ehlekethu ifadesi “(o kasırga) onu yok etmişti”; وَمَا ظَلَمَهُمُ ve mâ zalemehum ifadesi “onlara zulmetmemişti, haksızlık etmemişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ancak”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “onların nefislerine, kendilerine”; يَظْلِمُونَ yazlımûne fiili ise “haksızlık ediyorlar” demektir.

Burada inkârcıların dünya hayatında iyilik sandıkları şeylerin mahşerde hiçbir işe yaramayacağı kasırga ile yok edilmiş bir ekin örneğiyle gündeme getirilmektedir.

1.مَثَلُ مَا يُنْفِقُونَ ف۪ي هٰذِهِ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا كَمَثَلِ ر۪يحٍ ف۪يهَا صِرٌّ اَصَابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوٓا اَنْفُسَهُمْ فَاَهْلَكَتْهُ “Onların, bu dünya hayatında yapmakta oldukları harcamaların durumu, kendilerine zulmetmiş olan bir kavmin ekinlerini vurup da mahveden kavurucu bir rüzgârın durumu gibidir.” Yüce Allah önceki âyette kâfirlerin mallarının ve çocuklarının kendilerine mahşerde hiçbir fayda vermeyeceğini beyan ettikten sonra, mallarını bazen hayır denebilecek yollarda harcayınca akla bunun onlara fayda sağlayabileceği gelmektedir. İşte bunun doğru olmadığını beyan etmek üzere, Yüce Allah inkârcıların harcamalarının manevi değer ve sevap yönünden kimlere veya neye benzediğini bir örnekle açıklamaktadır. Âyette yer alan الْحَيٰوة الدُّنْيَا el-hayâtü’d-dünyâ tamlaması “yakın hayat” manasında içinde bulunduğumuz “dünya hayatı”nı ifade etmektedir.

a) Kur’ân’da 19 kez geçen الرّ۪يح er-rîh kelimeleri tekil olarak geçtiği yerlerde genellikle olumsuz manada “felaket”,(34) “rüzgâr”,(35) “koku”,(36) “güç”(37) manalarında kullanılmaktayken, Kur’ân’da 10 kez(38) geçen الرِّيَاح er-riyâh kelimeleri ise olumlu, yararlı anlamda genel olarak nimet ve huzur içerikli “rüzgârlar” manasında zikredilmektedir. Hatta Hz. Peygamber’in bir duasında “Ey Rabbim riyâh kıl, rîh kılma” buyurarak bu ayırımı yaptığı da rivayet edilmektedir.(39)

b) Kur’ân’da sadece bu âyette geçen صِرّ sırr kelimesi “kavurucu soğuk rüzgâr”, “sıcak ve yakıcı rüzgâr”, “kaynayan ateş”, “alev ve ateşin yanarken çıkardığı ses” gibi manalarda yorumlanmaktadır(40) ki bu son anlam Zâriyât 51/29’da Hz. Sâre’nin çığlığı için kullanılmaktadır.

c) Yüce Allah bu âyette inkârcıların yaptıkları harcamaları işte bu şekilde kavurucu, yakıcı bir kasırganın isabet ettiği ve yakıp küle çevirdiği bir tarlaya benzetmektedir. Âyette yer alan حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوٓا اَنْفُسَهُمْ “Kendilerine zulmeden bir kavmin tarlası” ifadesi Allah’a itaatsizlik sebebiyle kendilerine yazık eden bir halkın ekinlerini bildiren bir beyandır. İşte bu gibilerin ekinlerine gelen bu türden fırtına veya kasırga فَاَهْلَكَتْهُ “onu yok etti” cümlesi gereği o ekinleri nasıl helâk ederse, yani o tarlayı yerle bir ederse, inkârcıların infakları da inkârları sebebiyle aynı şekilde yok olup gitmiş olacaktır. Burada sözü edilen ceza Kalem 68/17-33’te verilen “bahçe sahipleri” örneğiyle de örtüşmektedir.

d) Rablerini inkâr edenlerin iyi veya kötü bütün amellerinin bu şekilde geride hiçbir şey ve iz bırakmayan kül gibi savrulup kaybolacağı mesajı verilmiş olmaktadır. Bu durumla ilgili olarak Furkân 25/23’te şöyle buyrulmaktadır: “Yaptıkları her bir işi ele alacağız ve onu saçılmış zerreler haline getireceğiz (değersiz kılacağız).”

Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/18’de şu bilgiler verilmektedir: “Rablerini inkâr edenlerin durumu, amelleri fırtınalı bir günde rüzgârın şiddetle savurduğu küle benzer. Kazandıklarından hiçbir şeyi elde edemezler. İyiden iyiye sapıtma işte budur.” Bu tür ameller “engin çöllerdeki serap”,(41) yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki gibi “rüzgârlı bir günde savrulan bir kül”(42) veya “gökten düşüp kuşun veya rüzgârın savurduğu nesne”(43) ya da “yenilmiş ekin”(44) gibi herhangi bir kıymet ve varlık ifade etmeyeceklerdir. Bu arada Ahkâf 46/20’de bu gibilerin dünyada yaptıklarının karşılığını dünyada aldıkları, bu yüzden mahşere herhangi bir şey kalmadığı bildirilmektedir. Muhammed 47/1, 9, 28, 32’de de inkârcıların amellerinin çeşitli nedenlerle silinip gideceği beyan edilmektedir.

e) Burada hatırlatılması gereken diğer bir nokta ise kimlerin amellerinin silineceğidir. Bu noktada Kur’ân’da çeşitli açıklamalar yer almaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bunlar “inkârcılar” şeklinde beyan edilmektedir. Buna göre, ameller “küfür”,(45) “imansızlık-inkâr”,(46) “şirk”(47) ve “nifâk”(48) sebebiyle silinir. Ayrıca irtidâd denen “dinden dönme”,(49) “kalbinde iman konusunda tereddüt bulundurma”,(50) “Yüce Allah’ın indirdiği hakikatleri çirkin sayma”(51) ve “Hz. Peygamber’e karşı saygısız bir tutum”(52) sebebiyle de kişilerin amelleri silinir.

Bütün bu silinmelerin asıl sebebi ise bir haksızlık yapmak değil, Ahkâf 46/20’de de geçtiği gibi iyilik ve güzellikleri dünya hayatında bitirmeleri ve davranışlardan dünyada yararlanmış olmalarıdır. Yüce Allah’a ve âhirete inanmayan birinin davranışlarından karşılık beklemesi anlamsız olduğu için, iyiliklerinin karşılığını genellikle dünyada almış olur ve inanmadığı bir makamdan da ödül beklemez. Kayıt yaptırılmayan okuldan diploma alınamayacağı gibi, inanılmayan bir zattan ve âlemden de elbette karşılık beklenemez. Buna karşın, iyilik yapanların bütün davranışları mahşere taşınacak ve hiç kimsenin imanı da ameli de zayi edilmeyecektir.(53) İmansız yapılan davranışlar sâlih amel adını alamayacağı için bunlar mahşerde yok hükmünde olacaktır.

2. وَمَا ظَلَمَهُمُ اللّٰهُ وَلٰكِنْ اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ “Onlara Allah zulmetmedi; fakat onlar kendilerine zulmediyorlar.” Yüce Allah insanlara hiçbir şekilde haksızlık etmediğini, ancak onların bizzat kendilerine haksızlık ettiklerini bildirmekte, kendilerini sorumlu varlıklar yapmakla onlara zulmetmediğini, aksine onları adam yerine koyduğunu bildirmek istemektedir.

“Adalet”, bir şeyi yerli yerince yapmak, “zulüm” ise bir şeyi yerinden etmek manasına geldiği için inançta tevhid adalettir; şirk ise zulümdur. Dolayısıyla inkârcıların cezalandırılmasının sebebi Yüce Allah’ın haksızlığı değil, onların hem inançta hem de uygulamada zulmü tercih etmeleridir. Bu konuda Yûnus 10/44’te açıklamalar yapacağımız için burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah Kur’ân’da çeşitli konularda insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandıklarını bildirmektedir.(54)

ııı. İnkârcıların Müminlere Yönelik Öfkeleri

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِكُمْ لَا يَاْلُونَكُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَآءُ مِنْ اَفْوَاهِهِمْ وَمَا تُخْف۪ي صُدُورُهُمْ اَكْبَرُ قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْاٰيَاتِ اِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُون “Ey iman edenler! Kendi dışınızdakileri sırdaş edinmeyin! Onlar size kötülük etmekten asla geri durmaz, hep sıkıntıya düşmenizi isterler. Kin ve düşmanlıkları ağızlarından (sözlerinden) elbette belli olmaktadır. Kalplerinde sakladıkları (düşmanlıkları) ise daha büyüktür. Akıl ediyorsanız, ayetlerimizi elbette size açıkladık.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تَتَّخِذُوا lâ tettehızû emri “edinmeyin”; بِطَانَةً bitâneh kelimesi “sırdaş”; مِنْ دُونِكُمْ min dûniküm ifadesi “sizin ardınızda, peşiniz sıra”; لَا يَاْلُونَكُمْ lâ ye’lûneküm ifadesi “onlar sizinle ilgili geri durmazlar”; خَبَالًا habâlen kelimesi “fenalık etmekten”; وَدُّوا veddû fiili “ve gönülden isterler”; مَا عَنِتُّمْ mâ ‘anittüm ifadesi “sizi sıkıntıya düşüren şeyleri, sıkıntıya düşmenizi”; قَدْ بَدَتِ kad bedet fiili “elbette belirmişti”; الْبَغْضَآء el-bağdâu kelimesi “öfke”; مِنْ اَفْوَاهِهِمْ min efvâhihim ifadesi “onların ağızlarından”; وَمَا تُخْف۪ي ve mâ tuhfû ifadesi “ve gizlediği şey(ler) ise”; صُدُورُهُمْ sudûruhum tamlaması “onların gönüllerinin”; اَكْبَر ekberu kelimesi “daha büyük(tür)”; قَدْ بَيَّنَّا kad beyyennâ fiili “elbette beyan ettik, açıkladık”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için”; الْاٰيَات el-âyâti sözcüğü “âyetleri”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğr siz (şöyle) iseniz”; تَعْقِلُون ta‘kılûne fiili ise “aklediyorsunuz, aklediyorsanız” demektir.

Burada iman edenlerin kendilerinden başkasını dost edinmemesi gerektiği, bunun gerekçeleri gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِكُمْ لَا يَاْلُونَكُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ “Ey iman edenler! Kendi dışınızdakileri sırdaş edinmeyin! (Çünkü) onlar size fenalık etmekten asla geri durmazlar, hep sıkıntıya düşmenizi isterler.” Yüce Allah inkârcılarla ilgili bilgileri verdikten sonra, onlarla nasıl bir ilişkinin olmaması gerektiğini beyan etmekte, kendilerinin ötesinde başkalarını candan dost ve sırdaş edinmemeleri gerektiğini, çünkü bu gibi inkârcıların müslümanların kötülüğünü istediklerini, yoldan çıkarmaya çabaladıklarını, dahası müslümanları sıkıntıya düşüren şeylerin peşine koştuklarını ifade etmektedir.

a)يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِكُمْ “Ey iman edenler! Kendi dışınızdakileri sırdaş edinmeyin!” Âyetin bu kısmında iki hususa değineceğiz.

ı. Âyette geçen بِطَانَة bitâneh kelimesi aslında elbisenin altındaki “astar” manasında olduğu için bir kişinin sırlarını bilen sıkı dostuna da bitâneh denmektedir.(55) Yüce Allah müslümanların kendilerinden başkasını bu şekilde sırdaş edinmemelerini hükme bağlamaktadır. Bu konuda Kur’ân’da çeşitli uyarılar yer almaktadır. Bu çerçevede daha önce yorumunu yaptığımız Âl-i İmrân 3/28’de geniş bilgi aktardığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Söylenmek istenen şudur: Müslümanın Müslümandan başka dostu yoktur. Bakara 2/257, Âl-i İmrân 3/28, Nisâ’ 4/144, Mâide 5/51, 57 ve Tevbe 9/71 gibi âyetlerde de bu husus açıklanmaktadır. Dahası, Mümtehine 60/1, 9’da da başkalarıyla “dostluk” yasaklandığı için Müslümanca duruşun müslümanlarla birlikteliği öngördüğü anlaşılmaktadır. Bu ifadeler başkalarıyla her türlü iletişimi yasaklamak demek de değildir. Verilmek istenen mesaj, dost ile tanışıklık ve arkadaşlığın arasını ayırmayı başarmaktadır. Müslüman sadece müslümanlarla dost olmalıdır; diğerleriyle ilişkisi ise tanışıklık veya arkadaşlık boyutunda olabilir.

ıı. Yüce Allah müminlerin diğer müminleri bırakarak ve onların peşi sıra başkalarını yani inkârcıları dost edinmesini yasaklamaktadır. Yani âyette yer alan مِنْ دُونِكُمْ min dûniküm ifadesi müminleri tamamen bırakarak değil de müminlerle dostluğun ardında, arkasında, aşağısında bile olsa kâfirlerle her türlü dostluğu yasaklayıcı bir mesaj içermektedir. Belki bazılarının aklına müminlerin peşi sıra başkalarıyla da dostluk kurulabileceği düşüncesi gelebilir diye bunun da yanlış olduğu دُون dûn edatı ile ifade edilmiş olmaktadır ki bu edat “aşağısında, altında” manası vermektedir.

Burada sözü edilenlerin kimler olduğu önemlidir. Bu noktada üç görüşten söz edilebilir:

- Bunlar, vahyin indirildiği ortam düşünüldüğünde öncelikle Medine’deki “Yahudiler” olarak kabul edilmelidir. Çünkü Medinedeki Müslümanların onlarla ilişkileri vardı ve zaman zaman onlardan yardım isteme vs. ihtiyaçları oluyordu. İşte Yüce Allah Müslümanları bu noktada bilinçlendirmek istemektedir.

- Âyetteki maksadı Medine’deki “münafıklar” şeklinde düşünmemiz de mümkündür. Nitekim bir sonraki âyette yani Âl-i İmrân 3/119’da ve yine benzer bir konu içeriğinde olmak üzere Bakara 2/14’te onların nasıl ikiyüzlü davrandıkları ve Müslümanlara ne kadar öfke duydukları bildirilmektedir.

- Burada sözü edilenler vahyin indiriliş zamanı ve ortamı itibariyle Yahudiler ve münafıklar olarak anlaşılsa da âyette evrensel bir mesajın verildiğini ve maksadın “bütün kâfirler” olduğunu söylememizde de herhangi bir sakınca yoktur. Âyet, Müslümanların ötekiyle ilişkisini düzenlediği için mesajı tarihsel değil, evrensel olarak anlamak ve yorumlamak mecburiyetindeyiz. Esasında Mümtehıne 60/1’de de bunun evrensel olarak anlaşılması gerektiği görülmektedir.(56)

b)لَا يَاْلُونَكُمْ خَبَالًا “(Çünkü) onlar size fenalık etmekten asla geri durmazlar.” Yüce Allah müslümanların kendilerinden başkasını dost edinmelerini yasaklamasının gerekçesini bu cümlelerde vermekte, öncelikle bu kişilerin müslümanların sıkıntıya düşmesi için çalışmaktan geri durmadıklarını haber vermektedir. Kur’ân’da sadece burada geçen لَا يَاْلُونَ lâ ye’lûne fiili “geri durmamak” manasına gelmektedir. Bir kez de Tevbe 9/47’de geçen خَبَال habâl sözcüğü ise “sıkıntı”, “eziyet”, “zarar”, “fesat” gibi manalar içermektedir.(57) Demek ki inkârcılar müslümanları rahatsız edecek birtakım çabaların içinde oldukları için Yüce Allah onlarla dostluğu, can dostu olmayı yasaklamaktadır.

c) وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ “Hep sıkıntıya düşmenizi isterler.” Yüce Allah inkârcıları sıcak dost edinmeyi neden yasakladığını ikinci bir gerekçe olarak bu cümlede beyan etmekte, kâfirlerin sürekli olarak müslümanları sıkıntıya düşürecek şeyleri istediklerini beyan etmekte, haber vermektedir. Nisâ’ 4/89, Mümtehine 60/2 ve Kalem 68/9’da da geçen وَدُّوا veddû fiili “çok istemek”, “içtenlikle arzu etmek” manasına gelirken, Tevbe 9/128 ve Hucürât 49/7’de de geçen عَنِتُّمْ ‘anittûm fiili de “sıkıntı vermek”, “günaha sokmak”, “saptırmak” anlamını içermektedir.(58) Aynı kökten gelen ve aynı manayı içeren a‘nete fiili Bakara 2/220’de zikredilmekte, benzer manayı veren el-‘aneh kelimesi de Nisâ’ 4/25’te yer almaktadır.

Buradan hareketle, Yüce Allah müslümanların hayatlarında başkalarıyla sırdaş olacak şekilde dostluklar kurmamaları gerektiğini beyan ederek, bunun “ilk” gerekçesini “onların müslümanlara zarar verme düşüncesinde olmaları”, “ikinci” gerekçeyi ise “müslümanlara sıkıntı vermeyi istemeleri” diye belirlemektedir. Bazıları böyle düşünceler beslemiyorlar diye Kur’ân’ın bu hükmü görmezlikten gelinemez. Çünkü bu türden kötü planları olmayanlarla ilişkinin kesilmesinden söz edilmemekte, kendileriyle normal düzeyde arkadaşlık, ekonomik ilişki vs. kurulması da yasaklanmamaktadır.

2.قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَآءُ مِنْ اَفْوَاهِهِمْ وَمَا تُخْف۪ي صُدُورُهُمْ اَكْبَرُ “Gerçekten, kin ve düşmanlıkları ağızlarından (dökülen sözlerinden) belli olmaktadır. Kalplerinde sakladıkları (düşmanlıkları) ise daha büyüktür.” Yüce Allah müslümanları uyardığı konu olan “başkalarıyla sırdaş olmamaları”nın nedenlerinden birisini daha bu cümlelerde ortaya koymaktadır.

a)قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَآءُ مِنْ اَفْوَاهِهِمْ “Gerçekten, kin ve düşmanlıkları ağızlarından (dökülen sözlerinden) belli olmaktadır.” A‘râf 7/22 ve Tâhâ 20/121’de de geçen بَدَتِ bedet fiili “ortaya çıkmak”, “görünmek”, “taşmak” manalarına gelmekte, Mâide 5/14, 64, 91 ve Mümtehine 60/4’te de geçen الْبَغْضَآء el-bağdâ’ sözcüğü ise “kin”, “öfke”, “nefret”, “düşmanlık” gibi manalar içermektedir. Yüce Allah işte sözünü ettiği inkârcıların ağızlarından öfkeler çıktığını, etrafa öfke fışkırttıklarını haber vermekte ve onlarla neden “sırdaşlık manasında dostluk kurulmaması gerektiği”ni bu şekilde gerekçelendirmektedir.

b)وَمَا تُخْف۪ي صُدُورُهُمْ اَكْبَرُ “Kalplerinde sakladıkları (düşmanlıkları) ise daha büyüktür.” Yüce Allah inkârcıların müslümanlar aleyhine olan kin, öfke ve düşmanlıklarının sadece ağızlarından taşan, fışkıran sözlerden ibaret olmadığını, esasında kalplerinde saklı olan öfkenin çok daha büyük olduğunu bildirerek, onlarla sırdaş olmamaları gerektiğini bir kez daha dile getirmektedir. Kalplerdeki daha büyük öfke Hz. Peygamber’e suikast düzenleme gibi korkunç düşmanlıkları içerebilir.(59)

3. قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْاٰيَاتِ اِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُون “Eğer aklediyorsanız, âyetlerimizi size açıklamış bulunuyoruz.” Yüce Allah âyetin sonunda muhataplarının akıllarını kullanmaları gerektiğini hatırlatmakta, eğer düşünüp taşınırlarsa ilahi buyrukların kendilerine apaçık bir şekilde ifade edildiğini anlamış olacaklarını bildirmektedir.

Âyette yer alan اِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُون in küntün ta‘kılûne ifadesi “eğer aklederseniz” manasına gelmektedir; ancak maksat elbette muhatapların akıllarını kullanmaları gerektiğini kendilerine ifade etmektir. Buna benzer başka ifadeler(60) de Kur’ân’da yer almakta ve Yüce Allah’ın âyetlerini açıklamasının gerekçesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bazı âyetlerde “insanlarının akıllarını kullanmaları”,(61) “takvâ sahibi olmaları”,(62) “tefekkür etmeleri”,(63) “gerçeği hatırlamaları”,(64) “hidayete ermeleri”,(65) bazılarında ise “şükretmeleri”(66) şeklinde zikredilmektedir.

Yüce Allah’ın beyan ettiği şeyler insanların yararına olacak şeylerdir; kendilerini huzura ve esenliğe çıkaracak değerlerdir. Bu nedenle, âyette geçen لَكُم leküm ifadesi esasında “sizin lehinize” manasını vermektedir. İnsanlar eğer Yüce Allah’ın düşmanları bile kardeş haline getiriciliğini tefekkür ederlerse yani derin bir anlayış ve düşünce ile onları anlamaya çalışırlarsa, bütün bunlarda yer alan mesajların kendilerinin lehine şeyler olduğunu anlayabilirler. Öyle üstünkörü denebilecek bakışlar kişilere bu anlayışı vermez.

d) Münafıkların Öfkesi ve İkiyüzlülüğü

Yüce Allah, sûrenin 119-120. âyetlerinde iman edenleri başkalarını sevme noktasında eleştirmekte ve bütün kitaplara inandıkları halde kitap ehlinin veya münafıkların bunları sevmediğini, beriklilerin ise sevmeye devam ettiklerini, münafıkların müminlerle karşılaştıklarında “inandık” dediğini, kendi başlarına kaldıklarında ise kinlerinden dolayı parmaklarının uçlarını ısırdıklarını bildirmekte, onlara “Kininizle (kahrolup) ölün! Muhakkak ki Allah kalplerin özünü dahi bilendir” dediğini beyan etmektedir.

Ardından münafıkların Müslümanlara karşı tavrı şu şekilde dile getirilmektedir: “Size bir iyilik dokunsa, bu onları tasalandırır; başınıza bir musibet gelse buna da sevinirler. Eğer sabreder ve takvâlı (duyarlı) olursanız onların hilesi size hiçbir zarar veremez. Muhakkak ki Allah, onların yaptıklarını kuşatandır.”

ı. Öfkelerinden Parmaklarını Isırmaları

هَآ اَنْتُمْ اُو۬لَآءِ تُحِبُّونَهُمْ وَلَا يُحِبُّونَكُمْ وَتُؤْمِنُونَ بِالْكِتَابِ كُلِّه۪ وَاِذَا لَقُوكُمْ قَالُوٓا اٰمَنَّا وَاِذَا خَلَوْا عَضُّوا عَلَيْكُمُ الْاَنَامِلَ مِنَ الْغَيْظِ قُلْ مُوتُوا بِغَيْظِكُمْ اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “İşte siz şöyle kişilersiniz ki kitabın tamamına inandığınız hâlde, onlar sizi sevmezken siz onları seviyorsunuz. Onlar sizinle karşılaştıklarında ‘İnandık.’ derler. Kendi başlarına kaldıklarında da size olan kinlerinden dolayı parmaklarının uçlarını ısırırlar. De ki: Kininizle (kahrolup) ölün! Şüphesiz ki Allah göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.”

Âyetteki هَآ اَنْتُمْ اُو۬لَآءِ hâ entüm ülâi ifadesi “siz şöyle kimselersiniz”; تُحِبُّونَهُمْ tuhibbûnehum ifadesi “siz onları seviyorsunuz”; وَلَا يُحِبُّونَكُمْ ve lâ yuhibbûneküm fiili “ve onlar sizi sevmiyorlar”; وَتُؤْمِنُونَ ve tü’minûne fiili “ve inanıyorsunuz”; بِالْكِتَابِ ۪ bi’l-kitâbi ifadesi “kitaba”; كُلِّه küllihî tamlaması “tamamına”; وَاِذَا لَقُوكُمْ ve izâ lekûküm ifadesi “ve onlar sizinle karşılaştıkları zaman”; قَالُوا kâlû fiili “(şöyle) demişlerdi”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “inandık”; وَاِذَا خَلَوْا ve izâ halev ifadesi “ve yalnız kaldıklarında”; عَضُّواَ ‘addû fiili “ısırırlar”; عَلَيْكُمُ ‘aleyküm ifadesi “sizinle ilgili, size karşı olan”; الْاَنَامِل el-enâmile kelimesi “parmaklarının uçlarını”; مِنَ الْغَيْظِ mine’l-ğayzı ifadesi “öfkeden dolayı”; قُلْ kul emri “de ki”; مُوتُوا mûtû emri “ölün”; بِغَيْظِكُمْ bi ğayzıküm ifadesi “sizin öfkenizle”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَل۪يم ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; بِذَاتِ الصُّدُورِ bizâti’s-sudûri ifadesi ise “gönüllerin sahip olduğu şeyi, kalplerdekini” demektir.

Burada Müslümanların diğer muhataplarına beslediği sevginin karşılık bulmadığı, karşıtlarının ikiyüzlü davrandıkları ve öfkeli bir hallerinin bulunduğu gündeme getirilmektedir.

1. هَآ اَنْتُمْ اُو۬لَآءِ تُحِبُّونَهُمْ وَلَا يُحِبُّونَكُمْ وَتُؤْمِنُونَ بِالْكِتَابِ كُلِّه۪ “İşte siz şöyle kimselersiniz ki bütün kitap(lar)a (kitabın tamamına) inandığınız halde onlar sizi sevmezken siz onları seviyorsunuz.” Yüce Allah inkârcıların sıkı dost edinilmemesi gerektiğini, onların müslümanların aleyhine zihin ve faaliyet içerisinde bulunduklarını beyan ettikten sonra, müslümanların inkârcılardan sayılan münafıklarla ilişkisini düzenlemek üzere onlarla içli dışlı olmamaları gerektiğini ifade etmektedir.

Âyette yer alan هَآ اَنْتُمْ اُو۬لَآءِ hâ entüm ülâi ifadesi “siz şöyle kimselersiniz” manasında Müslümanları nitelendirmekte ve münafıkları sevmelerini eleştirmektedir. Çünkü Yüce Allah müslümanların kitabın bütününe yani bütün ilahi mesajlara inanmalarına rağmen münafıkların Müslümanları sevmediklerini haber vermektedir. Âyette yer alan وَتُؤْمِنُونَ بِالْكِتَابِ كُلِّه۪ ve tü’minûne bi’l-kitâbi küllihî cümlesinde kast edilen şey, Müslümanların kitabın tümüne yani sadece Kur’ân’a değil, önceki milletlere ve peygamberlere gönderilen ilahi mesajların da tamamına inandıklarını ortaya koymaktır.(67)

Bu cümlede maksadı sadece Kur’ân’la ilişkili görüp Müslümanların Kur’ân’ın tamamına iman ettikleri, onların ise inanmadıkları mesajı veriliyor da olabilir. Ancak ilk ihtimal diğerine göre daha öncelikli görünmektedir. Müslümanlar Bakara 2/4, 285 ve Nisâ’ 4/136 gibi âyetlerde de belirtildiği üzere, hem Kur’ân’a hem de önceki ilahi hitaplara inanan kişilerdir; münafıklar ise böyle bir imana sahip değillerdir. İşte bu yüzden Yüce Allah Müslümanların bu türden bir sevgi sahibi oluşlarını dolaylı olarak eleştirmektedir.

Esasında âyette yer alan وَلَا يُحِبُّونَكُمْ وَتُؤْمِنُونَ بِالْكِتَابِ كُلِّه۪ “Siz bütün kitap(lar)a inandığınız halde onlar sizi sevmezken” cümleleri “hâl cümlesi” konumundadır(68) ve münafıkların durumu böyle olmasına rağmen müminlerin onları seviyor oluşları hoş karşılanmamaktadır. Çünkü onların müslümanlara karşı tutum ve davranışları ikiyüzlülük üzerine inşa edildiği için öfke saçan hallerinin görmezlikten gelinmemesi gerektiğine dikkat çekilmektedir. Bu yüzden sevgiyi hak etmeyenlerin sevilmemesi gerektiği üzerinde durularak âyetin mesajı şekillendirilmekte, münafıkların ve kitap ehlinden sapkın olanların müslümanları sevmedikleri gerçeğine dolaylı olarak vurgu yapılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bu kısmını cümlelerin birbirlerinin “hâl cümlesi” olduğu şeklinde değil de her birini müstakil birer cümle olarak da anlayıp tercüme edebiliriz. Buna göre âyet şöyle aktarılır: “İşte siz öyle kimselersiniz ki, siz onları seversiniz; (oysa) onlar sizi sevmezler. (Üstelik) siz bütün kitaplara da inanırsınız.” Bu ifadelerin verdiği anlam ile önceki tercihimiz sonuçta aynı mesaj içeriğinde buluşmaktadır.

2. وَاِذَا لَقُوكُمْ قَالُوٓا اٰمَنَّا وَاِذَا خَلَوْا عَضُّوا عَلَيْكُمُ الْاَنَامِلَ مِنَ الْغَيْظِ قُلْ مُوتُوا بِغَيْظِكُمْ “Onlar sizinle karşılaştıklarında ‘inandık’ derler. Kendi başlarına kaldıklarında da size olan kinlerinden dolayı parmaklarının uçlarını ısırırlar. De ki: Kininizle (kahrolup) ölün!” Yüce Allah münafıkların müslümanlara karşı tutumlarını deşifre etmekte ve münafıkça tavırlarını müslümanların bilmesini sağlamayı amaçlamaktadır.

a)وَاِذَا لَقُوكُمْ قَالُوٓا اٰمَنَّا “Onlar sizinle karşılaştıklarında ‘inandık’ derler.” Münafıkların bu tutumu Bakara 2/14 ve 76’da da yer almakta, müslümanlarla karşılaştıkları zaman inanmadıkları halde kendilerinin de iman ettiklerini söyledikleri müslümanlara hatırlatılmakta, dolayısıyla yalancılıkları ortaya konulmuş olmaktadır.

b) وَاِذَا خَلَوْا عَضُّوا عَلَيْكُمُ الْاَنَامِلَ مِنَ الْغَيْظِ “Kendi başlarına kaldıklarında da size olan kinlerinden dolayı parmaklarının uçlarını ısırırlar.” Yüce Allah münafıkların kendileriyle başbaşa veya yalnız, kendi başlarına kaldıklarında müslümanlara besledikleri kin ve öfke nedeniyle parmaklarını ısırdıklarını beyan etmektedir. Bu ifadenin benzerinin yer aldığı Bakara 2/14’te “şeytanlarıyla başbaşa kaldıklarında” ifadesi yer almakta, Bakara 2/76’da ise “birbirleriyle başbaşa kaldıklarında” cümlesine yer verilmekte, üç âyette verilen mesaj münafıkların ikiyüzlü tutumunu ortaya koymuş olmaktadır.

Âyette yer alan عَضُّوا عَلَيْكُمُ الْاَنَامِلَ مِنَ الْغَيْظِ “Size olan kinlerinden dolayı parmaklarının uçlarını ısırırlar” ifadesi münafıkların öfkesini göstermekte, düşmanlık ve kinleri nedeniyle adeta deliye dönmüşçesine parmaklarını ısırdıkları manasını vermektedir. Bir kez de ye‘addu kalıbında Furkân 25/27’de geçen عَضُّوا ‘addû fiili “ısırmak” manasına gelmekte, Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen الْاَنَامِل el-enâmil kelimesi ise “parmaklar, parmak uçları”(69) anlamını vermektedir. Kur’ân’da 6 kez(70) geçen الْغَيْظ/غَيْظ ğayz/el-ğayz kelimeleri “öfke” manasına gelmektedir. “Öfkeden parmakları ısırmak” ifadesi elbette mecazdır ve kişinin ne düzeyde öfkeli olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır. Bu ifade, Âl-i İmrân 3/118’de geçen “Gerçekten, kin ve düşmanlıkları ağızlarından (dökülen sözlerinden) belli olmaktadır. Kalplerinde sakladıkları (düşmanlıkları) ise daha büyüktür” cümlelerinin açılımıdır.

c) قُلْ مُوتُوا بِغَيْظِكُمْ “De ki: Kininizle (kahrolup) ölün!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek münafıklara seslenmekte ve kinleriyle, öfkeleriyle kahrolup gitmelerini dile getirmektedir. Bu cümle “De ki: Kininizden dolayı (kahrolup) ölün!” şeklinde de tercüme dilebilir ki bu durumda بِغَيْظِكُمْ biğayzıküm ifadesindeki bâ/bi harfi “sebebiye” manasına alınmış olur. Âyetteki ifade onların artık tevbe ihtimallerinin kalmadığını, ölünceye kadar bu öfke ile devam edip öleceklerini ortaya koymaktadır. Esasında onların kin ve öfkesi İslam’ın güçlenmesi nedeniyle olduğu için, İslâm’ın güçlenmesi onların da kininin artmasına sebep olacaktır. Âyet bu haliyle bir beddua değil de durumun tespitini içermektedir diyebiliriz. Zira âyetin sonundaki ifade de dolaylı olarak onların kalplerindeki kararlılığı göstermektedir.

3. اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Muhakkak ki Allah kalplerin özünü dahi bilendir.” Bu ve benzer ifadeler Kur’ân’da sıklıkla kullanılmakta(71) ve Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezliği ortaya koymaktadır. Yüce Allah Medine’deki Yahudilerin veya münafıkların Hz. Peygamber’e karşı besledikleri kin ve öfkenin son derece büyük, bir önceki âyet olan Âl-i İmrân 3/118. âyette de geçtiği üzere, dilleriyle söylediklerine göre kalplerinde sakladıklarının çok daha tehlikeli olduğunu işte bu beyanıyla dile getirmekte, kalplerde bulunanların dil ile söylenenlere göre çok daha ağır olduğunu ifade etmektedir.

Olumsuz anlamda insanların davranışları bazen sahip olduklarının tamamını göstermez; çünkü içlerinde çok daha fazlasını barındırmaktadırlar. Mü’min 40/19’da geçen “Gözlerin gizlediği (ihanetleri) de yüreklerin sakladıklarını da bilir” ifadesi, meselenin ortaya konulmasında ve doğru anlaşılmasında çok önemli bilgi vermektedir. Yüreklerde saklanan şey esasında belirleyici olandır. Çünkü gözler yüreklerdeki duygunun bakışa yansıtılmasının aracıdır.

İster olumlu, isterse olumsuz anlamda olsun, davranışların değer kazanmasında veya isimlendirilmesinde kalbin onay durumu son derece önemlidir ve belirleyicidir. İşte Yüce Allah kendisine kalpten yönelenleri de karşı gelenleri de gayet iyi bilmekte ve değerlendirmesini ona göre yapmaktadır. Bilgisini hatırlatmasının başta gelen amacı bu olsa gerektir. Hiç kimse hiçbir şeyi Allah’tan gizleyemez,(72) bir anlamda O’na sürpriz yapamaz. Hiç kimse de yaptığının kaybolup gittiği, kayıt altına alınmadığı ve böylece zarara uğratılacağı gibi bir vehme kapılmamalıdır.(73)

ıı. Münafıkların Tutumu ve Müminlere Uyarılar

اِنْ تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَاِنْ تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُوا بِهَا وَاِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا لَا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْـًٔا اِنَّ اللّٰهَ بِمَا يَعْمَلُونَ مُح۪يطٌ “Size bir iyilik dokunsa, bu onları üzer; başınıza bir kötülük gelse buna da sevinirler. Sabreder ve takvâlı (duyarlı) olursanız onların hilesi size hiçbir zarar veremez. Şüphesiz ki Allah onların yaptıklarını çepeçevre kuşatandır.”

Âyetteki اِنْ تَمْسَسْكُمْ in temsesküm ifadesi “eğer size erişirse”; حَسَنَة hasenetün kelimesi “herhangi bir iyilik”; تَسُؤْهُمْ tesü’hum ifadesi “(bu) onları üzer”; وَاِنْ تُصِبْكُمْ ve in tusıbküm ifadesi “ve eğer size isabet ederse”; سَيِّئَةseyyietün sözcüğü “herhangi bir kötülük”; يَفْرَحُوا yefrahû fiili “mutlu olurlar”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla”;وَاِنْ تَصْبِرُوا ve in tasbirû ifadesi “ve eğer sabrederseniz”;وَتَتَّقُوا ve tettekû fiili “ve takvâlı (duyarlı) olursanız”; لَا يَضُرُّكُمْ lâ yedurruküm ifadesi “size zarar veremez”; كَيْدُهُمْ keydühum tamlaması “onların yaptığı tuzak(lar)”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyde, hiçbir şekilde”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; بِمَا يَعْمَلُونَ bimâ ya‘melûne ifadesi “yapmakta oldukları şeyleri”; مُح۪يطٌ muhîtun kelimesi ise “kuşatıcı(dır)” demektir.

Burada münafıkların Müslümanlara karşı hangi duyguları besledikleri ve buna karşılık Müslümanların nasıl davranmaları gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.اِنْ تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَاِنْ تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُوا بِهَا “Size bir iyilik dokunsa, bu onları tasalandırır; başınıza bir musibet gelse buna da sevinirler.” Yüce Allah müslümanların “öteki” ile ilişkisini ele aldıktan, başkalarını neden sırdaş edinmemek gerektiğini beyan ettikten sonra, konuyla ilgili olarak yine münafıklarla ilgili bir değerlendirmede bulunmakta, onların müslümanlara karşı hangi duygu ve düşünceleri beslediklerini dile getirmektedir.

a) اِنْ تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ “Size bir iyilik dokunsa, bu onları tasalandırır.” Yüce Allah münafıkların psikolojisini tahlil etmekte, müslümanların başına iyi bir şey gelirse, mesela zafer kazanıp ganimetler elde ederse, sihhat ve afiyet üzere olurlarsa, ekonomik rahatlığa erişilerse, aralarında anlaşır ve ihtilafa düşmezlerse, birbirlerini severlerse ya da daha başka bir nimetle buluşurlarsa bunun kendilerini derinden üzeceğini bildirmektedir. Âyetteki حَسَنَة haseneh kelimesi nekra yani belirteç edatı olmadan kullanıldığı için “her türlü iyiliği” içermektedir.

b)وَاِنْ تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُوا بِهَا “Başınıza bir musibet gelse buna da sevinirler.” Yüce Allah münafıkların müslümanlarla ilgili duygularını deşifre etmekte ve bu defa müslümanların başına mağlubiyet, kıtlık, hastalık vs. herhangi bir sıkıntı, felaket gelirse de bunun onları mutlu kılacağını haber vermektedir. Âyetteki سَيِّئَة seyyieh kelimesi önceki cümledeki gibi nekra yani belirteç edatı olmadan kullanıldığı için “her türlü kötülüğü, sıkıntıyı” içermektedir. Demek ki Âl-i İmrân 3/118. âyette belirtildiği gibi, böylesi insanlara dostluk beslemek kesinlikle doğru değildir.

2. وَاِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا لَا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْـًٔا “Eğer sabreder ve takvâlı (duyarlı) olursanız onların hilesi size hiçbir zarar veremez.” Yüce Allah bu türden inkârcıları dost edinmeden, onların sözlü veya fiili eziyetlerine aldırış etmeden her kim kendi değerlerine sadakat gösterir, sabırla onları sahiplenir ve hayatına taşırsa, bu amaçla ilgili olarak takvâlı yani duyarlı davranırsa, inkârcı karşıtların planladığı hiçbir plan ve tuzağın Müslümanlara zarar veremeyeceğini müjdelemektedir. Buradaki sabır, bilinen anlamda “katlanmak” değil, aksine “değerlerine ısrarla ve inatla sarılmak, onları benimseyip hayatına taşımak” demektir ki bunun beraberinde kullanılan takvâ da bu doğrultuda “duyarlı davranmak, günahlara ve sıkıntılara karşı korunaklı olmak” manasına gelmektedir.

3. اِنَّ اللّٰهَ بِمَا يَعْمَلُونَ مُح۪يطٌ “Muhakkak ki Allah, onların yaptıklarını çepeçevre kuşatandır.” Bu ifadenin benzerleri başka âyetlerde de geçmektedir.(74) Yüce Allah inkârcıların ve münafıkların ortaya koyduğu tavrı eleştirdikten sonra, onların yapıp ettiği her ne varsa hepsini çepeçevre kuşattığını, yani onları bildiğini, kaydettirdiğini ve günü geldiğinde de hesabını soracağını âyetin sonundaki cümlenin mesaj kapsamına almıştır. Çünkü Yüce Allah’ın insanların yaptıklarını kuşatıcı olması bu türden yorumları beraberinde getirmektedir.

“Allah her şeyi bilir; O her şeyi görür, işitir, kuşatır, gözetler” gibi ifadeler mutlak sûrette Yüce Allah’ın eşsiz ve rişilmez kudretini içerdiği gibi O’nun her şeyden haberdar olduğunu, O’na hiçbir şeyin gizli kalamayacağını, azgınların yapıp ettiklerini O’ndan kaçıramayacaklarını, her şeyin hesabını soracağını ortaya koymayı da amaçlamaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., VIII, 177.
• 2 - Semerkandî, age., I, 100; Taberî, age., II, 6-8; Zemahşerî, age., I, 197; Râzî, age., IV, 97. 3 - Esed, age., s. 40’ta 118. not.
• 4 - Müslim, İman, 78; Tirmizî, Fiten, 11; Nesâî, İman, 17; Ahmed b. Hanbel, III, 20, 49.
• 5 - Semerkandî, age., I, 238; Taberî, age., IV, 46; Zemahşerî, age., I, 392.
• 6 - Semerkandî, age., I, 238. 7 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 8 - Semerkandî, age., I, 238; Taberî, age., IV, 47; Zemahşerî, age., I, 392.
• 9 - Bakara 2/61; Âl-i İmrân 3/112; A‘râf 7/152; Yûnus 10/26, 27; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44. 10 - Semerkandî, age., II, 115; Taberî, age., XI, 108; Zemahşerî, age., II, 331. 11 - Râzî, age., VIII, 183-184.
  • Bakara 2/61 Âl-i İmrân 3/112 A‘râf 7/152 Yûnus 10/26 Yûnus 10/27 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44
• 12 - Semerkandî, age., I, 239; Taberî, age., IV, 48; Zemahşerî, age., I, 393; Râzî, age., VIII, 183-184. 13 - Zemahşerî, age., I, 386.
• 14 - Zemahşerî, age., I, 393. 15 - Âl-i İmrân 3/184; A‘râf 7/116; Yûsuf 12/16, 18; Nûr 24/11, 13; Furkân 25/4; Neml 27/84; Haşr 59/10. 16 - Bakara 2/61, 90; Âl-i İmrân 3/112. 17 - Bakara 2/226. 18 - Haşr 59/9.
  • Âl-i İmrân 3/184 A‘râf 7/116 Yûsuf 12/16 Yûsuf 12/18 Nûr 24/11 Nûr 24/13 Furkân 25/4 Neml 27/84 Haşr 59/10 Bakara 2/61 Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/112 Bakara 2/226 Haşr 59/9
• 19 - Semerkandî, age., I, 239; Taberî, age., IV, 50; Râzî, age., VIII, 185.
• 20 - Semerkandî, age., I, 58; Zemahşerî, age., I, 148.
• 21 - Semerkandî, age., I, 239-240; Râzî, age., VIII, 188. 22 - Semerkandî, age., III, 179; Taberî, age., XXIII, 202.
• 23 - Müzzemmil 73/4. 24 - Zâriyât 51/17. 25 - Âl-i İmrân 3/113. 26 - Âl-i İmrân 3/17; Zâriyât 51/18. 27 - Zümer 39/9. 28 - Secde 32/16. 29 - Tûr 52/49; İnsân 76/26. 30 - Müzzemmil 73/6. 31 - Furkân 25/64.
  • Müzzemmil 73/4 Zâriyât 51/17 Âl-i İmrân 3/113 Âl-i İmrân 3/17 Zâriyât 51/18 Zümer 39/9 Secde 32/16 Tûr 52/49 İnsân 76/26 Müzzemmil 73/6 Furkân 25/64
• 32 - Benzer âyetler için bk. Yâsîn 36/12; Mücâdele 58/6.
  • Yâsîn 36/12 Mücâdele 58/6
• 33 - Âl-i İmrân 3/10, 116; Meryem 19/42; Yâsîn 36/23; Câsiye 45/10, 19; Dühân 44/41; Tûr 52/46; Mücâdele 58/17; Tahrîm 66/10; Leyl 92/11; Mesed 111/2.
  • Âl-i İmrân 3/10 Âl-i İmrân 3/116 Meryem 19/42 Yâsîn 36/23 Câsiye 45/10 Câsiye 45/19 Duhân 44/41 Tûr 52/46 Mücâdele 58/17 Tahrîm 66/10 Leyl 92/11 Tebbet 111/2
• 34 - Âl-i İmrân 3/117; Yûnus 10/22; İbrâhim 14/18; İsrâ’ 17/69; Rûm 30/51; Ahzâb 33/9; Fussılet 41/16; Ahkâf 46/24; Zâriyât 51/41; Kamer 54/19; Hâkka 69/6. 35 - Yûnus 10/22; Enbiyâ’ 21/81; Hacc 22/31; Sebe’ 34/12; Sâd 38/36; Şûrâ 42/33; 36 - Yûsuf 12/94. 37 - Enfâl 8/46. 38 - Bakara 2/164; A‘râf 7/57; Hıcr 15/22; Kehf 18/45; Furkân 25/48; Neml 27/63; Rûm 30/46, 48; Fâtır 35/9; Câsiye 45/5. 39 - Semerkandî, age., I, 110; Râzî, age., IV, 202. 40 - Semerkandî, age., I, 240; Taberî, age., IV, 59-60; Zemahşerî, age., I, 395.
  • Âl-i İmrân 3/117 Yûnus 10/22 İbrâhîm 14/18 İsrâ 17/69 Rûm 30/51 Ahzâb 33/9 Fussilet 41/16 Ahkâf 46/24 Zâriyât 51/41 Kamer 54/19 Hâkka 69/6 Yûnus 10/22 Enbiyâ 21/81 Hacc 22/31 Sebe' 34/12 Sâd 38/36 Şûrâ 42/33 Yûsuf 12/94 Enfâl 8/46 Bakara 2/164 A‘râf 7/57 Hicr 15/22 Kehf 18/45 Furkân 25/48 Neml 27/63 Rûm 30/46 Rûm 30/48 Fâtır 35/9 Câsiye 45/5
• 41 - Nûr 24/39. 42 - İbrâhim 14/18. 43 - Hacc 22/31. 44 - Fîl 105/5.
  • Nûr 24/39 İbrâhîm 14/18 Hacc 22/31 Fil 105/5
• 45 - Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/5; Kehf 18/103, 105; Muhammed 47/1. 46 - A‘râf 7/147; Ahzâb 33/19. 47 - En‘âm 6/88; Tevbe 9/17; Zümer 39/65. 48 - Tevbe 9/69. 49 - Bakara 2/217. 50 - Mâide 5/53. 51 - Muhammed 47/9, 28. 52 - Hucürât 49/2. 53 - Bakara 2/143.
  • Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/5 Kehf 18/103 Kehf 18/105 Muhammed 47/1 A‘râf 7/147 Ahzâb 33/19 En‘âm 6/88 Tevbe 9/17 Zümer 39/65 Tevbe 9/69 Bakara 2/217 Mâide 5/53 Muhammed 47/9 Muhammed 47/28 Hucurât 49/2 Bakara 2/143
• 54 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/160, 177; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; Kehf 18/49; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Zuhruf 43/76.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 Kehf 18/49 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Zuhruf 43/76
• 55 - Taberî, age., IV, 60; Zemahşerî, age., I, 398.
• 56 - Semerkandî, age., I, 241; Taberî, age., IV, 61-62.
• 57 - Semerkandî, age., I, 241. 58 - Semerkandî, age., I, 241; Taberî, age., IV, 62-63; Zemahşerî, age., I, 398.
• 59 - Semerkandî, age., I, 241.
• 60 - Nûr 24/18, 58, 59. 61 - Bakara 2/242; Âl-i İmrân 3/118; Nûr 24/61. 62 - Bakara 2/187. 63 - Bakara 2/219, 266. 64 - Bakara 2/221. 65 - Âl-i İmrân 3/103. 66 - Mâide 5/89.
  • Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Bakara 2/242 Âl-i İmrân 3/118 Nûr 24/61 Bakara 2/187 Bakara 2/219 Bakara 2/266 Bakara 2/221 Âl-i İmrân 3/103 Mâide 5/89
• 67 - Semerkandî, age., I, 242; Taberî, age., IV, 65.
• 68 - Zemahşerî, age., I, 398.
• 69 - Semerkandî, age., I, 242; Taberî, age., IV, 65; 70 - Âli İmrân 3/119, 134; Tevbe 9/15;Ahzâb 33/25; Mülk 67/8.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/134 Tevbe 9/15 Ahzâb 33/25 Mülk 67/8
• 71 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13
• 72 - En‘âm 6/59; Lokmân 31/16; Mücâdele 58/6-7. 73 - Bakara 2/143; İsrâ’ 17/13; Kehf 18/49; Kâf 50/18; Necm 53/39-40; Kamer 54/52-53; İnfitâr 82/10-12; Zilzâl 99/7-8.
  • En‘âm 6/59 Lokmân 31/16 Mücâdele 58/7 Bakara 2/143 İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kâf 50/18 Necm 53/40 Kamer 54/53 İnfitâr 82/12 Zilzâl 99/8
• 74 - Bakara 2/19; Âl-i İmrân 3/120; Nisâ’ 4/108, 126; Enfâl 8/47; Hûd 11/92; Fussılet 41/54; Burûc 85/20.
  • Bakara 2/19 Âl-i İmrân 3/120 Nisâ 4/108 Nisâ 4/126 Enfâl 8/47 Hûd 11/92 Fussilet 41/54 Burûc 85/20