Tevbe Suresi

Medine’de hicrî 9 ve 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 129 âyetten oluşan, adını 104. âyette geçen ve “(Allah’a) yönelmek” anlamına gelen التَّوْبَة et-tevbeh kelimesinden alan Tevbe sûresi, inişe göre 114, resmî sıralamada ise 9. sûredir.

Bu sûrenin “uzak olma” manasında Berâeh, “bağışlanma” anlamında Tevbe, “nifaktan uzaklaştırdığı için” Mukaşkışah, “münafıkların içyüzünü ortaya çıkardığı için” Muba‘sirah, “onları rezil ettiği için” Muhziyeh, “ürküttüğü için” Müşerrideh, “gizlilikleri, sırları ortaya çıkardığı için” Müsîrah ve Fâdıhah, “onları eşelediği, içlerindekini dışarı çıkardığı için” Hâfırah, “onları cezalandırdığı için” Münekkileh, “onları yerlebir ettiği için” Müdemdimeh, “onları reddettiği için” Münekkirah ve “şiddetli azap içerdiği için” de Müşeddideh ve Sûretü’l-Azâb diye 14 ismi olduğu ifade edilmektedir.

Tevbe sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Enfâl sûresiyle bazı noktalarda konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede “antlaşmaların bozulması” (Enfâl 56-58, Tevbe 1-4, 7-10), “kâfirlere karşı savaşılması gerektiği” (Enfâl 15, 39, Tevbe 5, 73, 123), “Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edilmesi” (Enfâl 72, 74-75, Tevbe 20), “savaşta müminlere ilahi yardımın gelmesi” (Enfâl 11-12, Tevbe 26), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Enfâl 2-3, Tevbe 71, 112), “münafıklardan söz edilmesi” (Enfâl 49, Tevbe 67-69, 74-84) gibi konular ele alındığı için her iki sûrenin de ortak konu içeriğine sahip olduğı ifade edilebilir.

Tevbe sûresinin ilk âyetlerinde, antlaşmaları bozanlarla ilişkiler, hayatın imtihan alanı oluşu, mescitlerin önemi, müminlerin ödüllendirilmesi, kimleri sevmemek veya ne kadar sevmek gerektiği gibi konular ele alınmakta, Huneyn savaşı, müminlerin durumu, müşriklere yönelik yasaklar ve kimlerle savaşılması gerektiği ile Hz. Üzeyr ile Hz. İsa’yı ilah edinenlerin küfrüne dair bilgiler, rahiplerin ve hahamların çoğunun olumsuz tutumları ve mahşerde çarptırılacakları azap zikredilmektedir.

36. âyetten itibaren, ayların sayısı, savaşta bazı ayların istisna edilmesi, savaştan kaçanların kınanması, Hz. Peygamber’e yardım edilmesi gerektiği, onu aldatmak için yalan yere izin isteyip müslümanları yalnız bırakların durumu, Yüce Allah’ın emirlerine riayetin gerekliliği, infakın önemi, nifak içerisinde bulunanların korkunç akıbeti, zekâtın kimlere verileceği, Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü, münafıkların özellikleri, akıbetleri, müminlerin özellikleri ve mahşerde ödül alacakları belirtilmektedir.

73. âyetten itibaren, inkârcılarla ve münafıklarla savaşılması gerektiği, münafıkların ikiyüzlü tavırları, savaşta müminleri yalnız bırakmaları, onlara dua edilmemesi gerektiği, vahiyle alay edişleri, göçebe Arapların Hz. Peygamber’e karşı olumsuz tavırları, iman ve fedakârlıkta önde olanların ödüllendirilecekleri, münafıkların devamlı azapta kalacakları, sadakaların müminlerin mallarını temizlemesi, dırar mescidi yapanların yalancılıkları ve o mescitlerde ibadet edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

111. âyetten itibaren, müminlerin Yüce Allah yolundaki fedakârlıklarının karşılığı, çeşitli nitelikleri, Hz. İbrâhim üzerinden kimler için bağışlanma dilenemeyeceği, kimlerin tevbesinin kabul edileceği, hangi suçların derin üzüntü sebebi olacağı, dini konularda bazılarının ileri düzeyde çalışmalar yapması gerektiği, kâfirlere karşı savaşılmasının zorunluluğu, surelerin indirilişinin kimlerde ne türden etki bıraktığı, nihayetinde Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü ile Yüce Allah’a güvenmenin önemi ele alınmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 67-72. âyetlerinde münafıkların çeşitli özelliklerini, feci akıbetlerini, eski sapkın kavimlerin yolunu izlediklerini, aynı akıbeti yaşayacaklarını, buna karşılık müminlerin özelliklerini ve kendilerine verilecek ödülleri dile getirmektedir.

a) Münafıklar Ve Akıbetleri

Yüce Allah, sûrenin 67-68. âyetlerinde münafık erkeklerin ve münafık kadınların müslümanlardan değil, birbirlerinden yana olduklarını, kötülüğü emredip iyilikten alıkoyduklarını, cimriliği emrettiklerini, Allah’ı unuttuklarını, Allah’ın da onları o hal üzere unuttuğunu bildirmekte, sonrasında münafık erkeklere de münafık kadınlara da kâfirlere de içinde ebedî kalacakları cehennem ateşini vaad ettiğini, cehennemin onlara yeteceğini, lânete uğradıklarını ve onlar için ebedi bir azap uygulayacağını haber vermektedir.

ı. Münafıkların Özellikleri

اَلْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ يَاْمُرُونَ بِالْمُنْكَرِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَيَقْبِضُونَ اَيْدِيَهُمْ نَسُوا اللّٰهَ فَنَسِيَهُمْ اِنَّ الْمُنَافِق۪ينَ هُمُ الْفَاسِقُونَ “Münafık erkekler ve münafık kadınlar (sizden değil), birbirlerindendir. Kötülüğü emreder, iyilikten alıkoyar ve ellerini kısarlar (cimrilik ederler). Onlar Allah’ı unuttular. (Allah da) onları (kendi hallerinde) unuttu (terk etti)! Şüphesiz ki münafıklar, yoldan çıkanların ta kendileridir.”

Âyetteki اَلْمُنَافِقُونَel-münâfikûne kelimesi “münafık (ikiyüzlü) erkekler”; وَالْمُنَافِقَاتُ ve’l-münâfikâtü sözcüğü “ve münafık kadınlar”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onların bir kısmı”; مِنْ بَعْضٍ min ba‘dın ifadesi “bir kısmından(dır), birbirlerindedir”; يَاْمُرُونَ ye’murûne fiili “emrederler”; بِالْمُنْكَرِ bi’l-münkeri ifadesi “kötülüğü”; وَيَنْهَوْنَ ve yenhevne fiili “ve menederler”; عَنِ الْمَعْرُوفِ ‘ani’l-ma‘rûfi ifadesi “iyilikten”; وَيَقْبِضُونَ ve yakbidûne fiili “ve kısarlar, cimrilik yaparlar”; اَيْدِيَهُمْ eydiyehum tamlaması “onların ellerini”; نَسُوا nesû fiili “unuttular, unuturlar”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; فَنَسِيَهُمْ fe nesiyehum ifadesi “O (Allah) da onları unuttu, onları terk etti”; اِنَّ الْمُنَافِق۪ينَ inne’l-münâfikîne ifadesi “muhakkak ki münafıklar, ikiyüzlüler”; هُمُ hum zamiri “işte onlardır onlar”; الْفَاسِقُونَ el-fâsikûne kelimesi ise “fâsıklar, yoldan çıkanlar” demektir.

Burada münafık erkeklerin ve münafık kadınların çeşitli olumsuz özellikleri ve Yüce Allah’ı unutmalarının korkunç akıbetiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اَلْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ “Münafık erkekler ve münafık kadınlar (sizden değil), birbirlerindendir.” Yüce Allah münafıkların ikiyüzlülüklerini ve alaycılıklarını beyan ettikten sonra, münafık kadınların da münafık erkekler gibi olduğunu, onların müslümanlardan değil de birbirlerinden yana olduklarını ifade etmektedir.

Kur’ân’da اَلْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُel-münâfikûne ve el-münâfikâtü kelimeleri yanyana beş kez(1) zikredilmekte, sayılan olumsuz özelliklerde kadınlarıyla erkeklerinin aynı durumda oldukları ortaya konulmaktadır. Münafığın erkeği neyse kadını da aynıdır; birbirlerinin aynı veya benzeri tavırlar ortaya koyarlar. Şu kadarı özellikle bilinmelidir ki, onlar müminlerden değil, birbirlerinden yana tavır ortaya koyarlar. Daha önce yorumladığımız Tevbe 9/56’da bu konu şöyle belirtilmektedir: “(O münafıklar) mutlaka sizden olduklarına dair Allah’a yemin ederler. Hâlbuki onlar sizden değillerdir; fakat onlar (kılıçlarınızdan) korkan bir toplumdur.”

Münafıkların birbirlerinden yana oluşuna benzer şekilde Mâide 5/51’de Yahudilerin ve Hıristiyanların kendi aralarında birbirlerinin yani Yahudilerin Yahudilerle, Hıristiyanların da Hıristiyanlarla dost olduğu ifade edilmektedir. Münafık erkekler ve münafık kadınlar aslında birbirlerine karşı da münafık oldukları için, onların gerçek yüzlerinin ne olduğunu anlamak mümkün değildir.

Bu nedenle, Kur’ân’da sayılan niteliklerinden hareketle, kimlerin nifak içerisinde bulunduğuna dair bir düşünce sahibi olunabilir. Olumsuz insanlar birbirlerinden oldukları gibi müminlerin de birbirlerinin dostu olduğu daha sonra yorumlayacağımız Tevbe 9/71’de dile getirilmektedir.

2. يَاْمُرُونَ بِالْمُنْكَرِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَيَقْبِضُونَ اَيْدِيَهُمْ نَسُوا اللّٰهَ فَنَسِيَهُمْ “Kötülüğü emreder, iyilikten alıkoyar ve ellerini kısarlar (cimrilik ederler). Onlar Allah’ı unuttular. (Allah da) onları (kendi hallerinde) unuttu (terk etti)!” Yüce Allah münafık erkeklerin ve kadınların özellikleri bağlamında Kur’ân’da çeşitli sûrelerde bilgiler vermektedir.

Öncelikle belirtelim ki Kur’ân’da münafıkların özellikleriyle ilgili oldukça fazla âyet vardır. Bu çerçevede Bakara 2/8-20, Âl-i İmrân 3/152-154, 167-168, Nisâ’ 4/137-145, Tevbe 9/64-68, 74-87, 97-101, Nûr 24/47-53, Ahzâb 33/12-20, Muhammed 47/29-31 ve Munâfikûn 63/1-8 gibi âyetlerde etraflı bilgiler verildiğini belirtmek ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki bilgileri incelemek istiyoruz.

a) يَاْمُرُونَ بِالْمُنْكَرِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ “Onlar kötülüğü emreder, iyilikten alıkoyarlar.” Yüce Allah Tevbe 9/71’deki beyanda zikredilediği gibi, mümin erkeklerin ve mümin kadınların yaptığının zıddına, münafık erkeklerin ve kadınların birbirlerine de başkalarına da kötülüğü emredip iyiliklerden engellediklerini beyan etmektedir.

Âl-i İmrân 3/104 ve A‘râf 7/157’de de geçtiği üzere, Kur’ân’da 16 kez(2) zikredilen الْمُنْكَر el-münker/münker kelimeleri “kötülük”, “çirkinlik”, “gayrı meşru, zararlı” gibi anlamlar vermektedir. Genellikle الْمَعْرُوف el-ma‘rûf kelimesinin zıddı olarak kullanılan الْمُنْكَر el-münker/münker sözcüğü tek başına da birtakım çirkinlikleri ifade etmektedir.(3)

Kur’ân’da 39 kez(4) geçen الْمَعْرُوف el-ma‘rûf (ma‘rûf/ma‘rûfeh) kelimeleri ise “iyilik”, “bilinen iyi şey”, “meşru ve yararlı şey”, “güzel, faydalı, örfe uygun olan, yapılması gerekli olup yapılması yapılmamasından hayırlı her bir iş” manasına gelmektedir.(5) Bu kelime dar anlamda Kur’ân’da emredilen bütün prensipleri içerir; geniş anlamda ise insanlık yararına olan her bir şey için kullanılabilir.

b) وَيَقْبِضُونَ اَيْدِيَهُمْ “Ellerini kısarlar (cimrilik ederler).” Yüce Allah münafıkların bir başka özelliği bağlamında “cimrilik” yaptıklarını ifade etmektedir. Onların bu özelliğiyle ilgili olarak Tevbe 9/76’da şöyle buyrulmaktadır: “Fakat Allah lütfundan onlara (zenginlik) verince, onda cimrilik edip (Allah’ın emrinden) yüz çevirerek sözlerinden dönmüşlerdi.”

Âyette sözü edilen cimrilik elbette zekât, sadaka gibi ekonomik içeriklidir; ancak bunu her türlü hayır işini kapsayacak şekilde anlamlandırmakta da herhangi bir sakınca yoktur. Münafıklar tıpkı Yahudiler gibi dünyaya ve dünya malına çok düşkün oldukları için cimrilik onların adeta kanına işlemiştir. Özellikle hak ve hayır yolunda en küçük yardım yapmak istemedikleri Münâfikûn 63/7’de şöyle dile getirilmektedir:

“Onlar ‘Allah’ın elçisinin yanında bulunanlara hiçbir infakta bulunmayın ki dağılıp gitsinler’ diyenlerdir. Oysa göklerin ve yerin hazineleri sadece ve sadece Allah’ındır. Fakat münafıklar bunu anlamazlar.” Buna karşılık, daha önce yorumladığımız Tevbe 9/53-54’teki ifadeler onların savaşa katılmamak için istemeye istemeye teklif ettikleri ve nihayetinde kabul edilmeyecek olan infaklarıyla ilişkilidir.

c) نَسُوا اللّٰهَ فَنَسِيَهُمْ “Onlar Allah’ı unuttular. (Allah da) onları (o hal üzere) unuttu!” Yüce Allah öncelikle münafıkların kendisini unuttuklarını ifade etmektedir ki onların bu durumu karşılığında Yüce Allah’ın da kendilerini o hal üzere unutup bıraktığını bildirmektedir. Bu ifade aslında bütün muhatapları içerecek şekilde bir uyarıdır ve Yüce Allah’ı unutanları Allah’ın da o hal üzere unutacağı tehdidine yer verilmektedir.

Yüce Allah Haşr 59/19’da şöyle buyurmaktadır: “Allah’ı unutan ve (bu yüzden Allah’ın da) onlara kendilerini unutturduğu kimseler gibi olmayın! Onlar yoldan çıkan kimselerin ta kendileridir.” Yüce Allah dünya hayatında Allah’ı unutanların olduğunu, ancak başta münafıklar olmak üzere Yüce Allah’ın da kendilerini kendilerine unutturduğunu, dolayısıyla bu gibilerin yoldan çıktıklarını beyan etmekte ve müminlerin kesinlikle bunlara benzememesi gerektiğini bildirmektedir. Benzer bir mesaj Secde 32/14’te de yer almaktadır.

Tâhâ 20/126’da da yer aldığı üzere, Yüce Allah dünyada kendilerine âyetleri gelmesine rağmen, onları unutanların mahşerde unutulacağını bildirmektedir. Ayrıca A‘râf 7/51’de inkârcıların mahşer günüyle karşılaşılmasını nasıl unutmuş ve Allah’ın âyetlerini nasıl inkâr etmişlerse mahşerde onların da azapta unutulacağı bildirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Tevbe 9/67’de geçtiği üzere, münafıkların Yüce Allah’ı unutması sonucunda Allah’ın da onları nifakta unuttuğu bildirilmektedir. Mahşerdeki karşılıklar dünyadaki tercihlerin sonucudur. İnsanların azapta unutulması “sonuç”tur; bunun “sebebi” ise onların dünyada hakikati unutmuş ve dikkate almamış olmalarıdır. Yüce Allah hiç kimseye haksızlık etmeyecek, kişiler kendi yaptıklarının karşılığını bulmuş olacaklardır. Sözün özü şudur: “Unutanlar unutulacaktır”; “Unutmayın, unutulursunuz.”

İşte Yüce Allah vahyini ve onu hayata aktarmayı unutanları eleştirmekte, Allah’ı unutanlara Allah’ın da kendilerini unutturacağını, dahası onları o hal üzere terkedeceğini bildirmektedir ki, her halde en büyük kayıp kişinin ne durumda olduğunu bilmez hale gelmesidir. Kendini unutan kişi neyi unutmaz ki! Kendini unutan kişi neyi nasıl yapacağını nereden bilebilir ki!

Yüce Allah’ı unutmak aslında kendini unutulmaya terk etmektir ki bu en büyük gaflettir. Kişiye kendisinin unutturulması veya Yüce Allah’ın bir insanı sapkınlık üzere terk etmesi hatadan dönebilmesini de iyiliklere devam etmesini de yok eder. Bu durumda bundan büyük kayıp olmasa gerektir.

Bu arada bir noktayı daha hatırlatalım ki konuyla ilgili bazı âyetlerde geçen “Yüce Allah’ın unutması” veya “kişiye kendisini unutturması” O’nun artık söz konusu kişiden haberdar olmaması manasında değildir. Aksine, o kişinin sıkıntıda bırakılması, azabının sürekli hale getirilmesi kast ediliyor demektir. Esasında Tâhâ 20/52’de belirtidiği gibi Yüce Allah’ın herhangi bir şeyi unutması mümkün değildir.

Anlaşılıyor ki bu tür ifadelerde hakikat manada “unutmak” değil, mecaz manada bir “terk ediş ve ceza” vardır. Bu doğrultuda olmak üzere Yüce Allah bir sonraki âyette bu unutmanın aslında ebedi azapta bırakmak olduğunu ifade etmek istemektedir.

3. اِنَّ الْمُنَافِق۪ينَ هُمُ الْفَاسِقُونَ “Şüphesiz ki münafıklar, yoldan çıkanların ta kendileridir.” Yüce Allah münafık erkeklerin ve kadınların yoldan çıkan insanlar olduğunu te’kidli yani pekiştirilmiş ve vurgulu ifadelerle ortaya koymaktadır.

Âyette geçen الْفَاسِقُون el-fâsıkûne kelimesi “yoldan çıkanlar” manasına gelmekte, imanlı ve teslimiyet üzere olmanın zıddını içermektedir ki, burada kullanılan هُمُ hum zamir-i faslı cümleye hasr/kasr denen “vurgulu” mana katmakta ve gerçek yoldan çıkanların işte bu kişiler olduğu özellikle vurgulanmak istenmektedir. Bu arada, cümlenin başındaki اِنَّ inne edatının manayı pekiştirici bir katkısı olduğu da unutulmamalıdır.

4. Bu âyette geçen cem‘i müzekker gâib zamirleri erkek ve kadınların bir arada zikredilmesi halinde ikisini de kapsadığından burada da mümin erkek ve mümin kadınların hepsini içermektedir.(6) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette söz konusu olan durum kanaatimizce Cum‘a 62/9’da da geçerlidir ve Cuma namazı erkeklere de kadınlara da farzdır. Nitekim bu türden olarak kadınları da içeren erkek zamir veya kelime kullanımları Tevbe 9/67, 71, Ahzâb 33/35, Feth 48/25, Cum‘a 62/9 ve Tahrîm 66/12 gibi âyetlerde de zikredilmektedir.

ıı. Münafıkların Cehennemlik Oluşları

وَعَدَ اللّٰهُ الْمُنَافِق۪ينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْكُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا هِيَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمُ اللّٰهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُق۪يمٌ “Allah münafık erkeklere de münafık kadınlara da kâfirlere de içinde ebedî kalacakları cehennem ateşini vadetmiştir. O (cehennem) onlara yeter. Allah onlara lanet etmiştir! Onlar için kalıcı bir azap vardır.”

Âyetteki وَعَدَ ve‘ade fiili “vaad etmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْمُنَافِق۪ينَ el-münâfikîne kelimesi “münafık, ikiyüzlü erkeklere”; وَالْمُنَافِقَاتِ ve’l-münâfikâti sözcüğü “ve münafık, ikiyüzlü kadınlara”; وَالْكُفَّار ve’l-küffâra sözcüğü “ve kâfirlere”; نَارَ جَهَنَّمَ nâra cehenneme tamlaması “cehennem ateşini”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; هِيَ hiye zamiri “o”; حَسْبُهُمْ hasbühum tamlaması “onlara yeter”; وَلَعَنَهُمُ ve le‘anehum ifadesi “onlara lanet etmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ مُق۪يمٌ ‘azâbun mukîmun tamlaması ise “kalıcı bir azap” demektir.

Burada münafıkların ve mutlak manada inkârcıların mahşerde nasıl bir akıbetle karşılaşacakları ve cehennem azabının bazı özellikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَعَدَ اللّٰهُ الْمُنَافِق۪ينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْكُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا “Allah münafık erkeklere de münafık kadınlara da kâfirlere de içinde ebedî kalacakları cehennem ateşini vadetmiştir.” Yüce Allah münafıkların çeşitli özelliklerini beyan ettikten sonra, hem özelde münafık erkeklerin ve kadınların hem de genelde kâfirlerin akıbeti hakkında bilgi vermekte, onlara içinde ebedi kalacakları cehennem ateşini vaad ettiğini belirtmektedir.

Münafıklık sonuçta bir çeşit inkâr olmasına rağmen, burada ayrıca ve öncelikli olarak zikredilmesinin muhtemel sebebi, bağlam gereği Medine toplumunda münafıkların ne derece rahatsızlık verici olduklarını ortaya koymaktır. Bu âyet aslında önceki âyette yer alan “Allah’ın münafıkları unutması”nın ne demek olduğunu açıklamaktadır ki maksat onların azapta ebedi olarak bırakılmasıdır.

Daha önce yorumladığımız Tevbe 9/63’te de geçtiği üzere, tıpkı cennetteki kalış süresi gibi cehennemde kalış süresi de ebedidir.(7) Yüce Allah öncelikle dünya hayatında münafıklığı tercih eden erkeklere ve kadınlara, ardından da inkâr üzere bir hayatı benimseyenlere ebedi bir cehennem ateşi vaad ettiğini bildirmektedir.

2. هِيَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمُ اللّٰهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُق۪يمٌ “O (cehennem) onlara yeter. Allah onlara lanet etmiştir! Onlar için kalıcı bir azap vardır.” Yüce Allah münafık erkeklere, münafık kadınlara ve inkârcılara azap olarak cehennem ateşini uygulayacağını bildirmekte, bu arada ceza olarak kendilerine cehennemin yeteceğini, ilâhi lanete ve kalıcı bir azaba çarptırılacaklarını beyan etmektedir. Cehennemin çeşitli özelliklerinin sayılmasının muhtemel nedeni, münafıkların ve inkârcılarının sapkınlıklarının çeşitlilik arz etmesidir.

a) هِيَ حَسْبُهُمْ “O (cehennem) onlara yeter.” Bu âyette ve bir de Mücâdele 58/8’de geçen حَسْبُهُمْ hasbuhum ifadesi “onlara yeter” manasına gelirken, Bakara 2/206 ve Talâk 65/3’te geçen حَسْبُهُ hasbuhû ifadesi ise “ona yeter” manasını vermektedir. Cehennemin ceza yeri ve ceza biçimi olarak hak edenlere yetecektir; azabının ne kadar şiddetli ve sargın oluşunun bir göstergesidir.

b) وَلَعَنَهُمُ اللّٰهُ “Allah onlara lânet etmiştir!” Genel manada bütün inkârcıların uğrayacağı korkunç akıbetlerden birisi de Yüce Allah’ın lanetidir. Burada ve konuyla ilgili çeşitli âyetlerde geçen le‘ane vs. fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, lanetin dünyada gerçekleştiğini göstermek olduğu gibi mahşerde ise bunun mutlak sûrette yanaşanacağını muhataplara kavratmaktır.

A‘râf 7/44 gibi çeşitli âyetlerde de açıkladığımız üzere, Kur’ân’da “lanet kavramı” çeşitli içeriklerde yer almakta, olumsuz insan tipinin hem dünyada hem de âhirette karşılaşacağı akıbet olduğu vurgulanmaktadır. Lanet, kulun dünyada ve âhirette hayırlardan uzaklaştırılıp bunların zıddı olan azaba ve gazaba düçar kılınmalarıdır.

“Lanet”i kimin hakettiğiyle ilgili olarak çeşitli özelliklerin ve insan tiplerinin zikredildiği görülmektedir. Lanet kavramı pek çok varlığı içermektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın kimlere lanet edeceğiyle ilgili pek çok bilgi yer almaktadır.

Bu bağlamda fiil ve isim olarak la‘net kelimesinin kullanıldığı âyetler ve kendilerine lanet edilenler “şeytan”;(8) “kâfirler”;(9) “Yahudiler”;(10) “kâfir İsrailoğulları”;(11) “Cumartesi yasağını ihlal edenler”;(12) “hakkı yalanlayanlar”;(13) “imandan sonra küfre giren zalimler”;(14) “mutlak anlamda inkârcı zalimler”;(15) “münafıklar ve kalplerinde hastalık bulunanlar”;(16) “‘Âd kavmi”;(17) “Firavun”;(18) “Allah hakıkında kötü zan besleyen münafık erkek ve kadınlarla müşrik erkek ve kadınlar”;(19) “Allah’a yalan iftira edenler”;(20) “Allah’a ve Rasûlü’ne eziyet edenler”;(21) “kasten insan öldürenler”;(22) “yeryüzünde bozgunculuk çıkaran ve sıla-i rahim yapmayanlar”;(23) “Allah’ın apaçık âyetlerini gizleyenler”(24) ve “namuslu kadınlara zina iftirası atanlar”(25) şeklinde beyan edilmektedir.

Lanete nelerin sebep olduğu konusunda da kısa bilgi vermek gerekirse şunları söyleyebiliriz: “Gerçekleri gizlemek”,(26) “küfrü ve zulmü tercih etmek”,(27) “münafıklıkta karar kılmak”,(28) “Firavun gibilerin çağrısına alet olup kendini onların peşine takmak”,(29) “şeytana ve şeytansılara uymak”,(30) “kasten insan öldürmek”,(31) “yalancılık yapmak”,(32) “toplumda fesatlık, bozgunculuk çıkarmak”(33) ve “Allah’a iftira etmek”(34) gibi fiiller sahiplerini lanet cezasıyla buluşturacaktır.

c) وَلَهُمْ عَذَابٌ مُق۪يمٌ “Onlar için ebedi bir azap vardır.” Bu ifade ve/veya anlam olarak benzerleri çeşitli âyetlerde yer almaktadır.(35) Yüce Allah cehennem ateşinden çıkmak isteyenlerin oradan hiçbir şekilde çıkamayacaklarını beyan ettikten sonra, böylesi kâfirler için مُق۪يم mukîm yani saygın ve ebedi bir azabın bulunduğunu haber vermektedir. Kur’ân’da sekiz kez(36) geçen مُق۪يم mukîm sözcüğü beş âyette(37) azapla ilgili olarak zikredilmekte ve azabın şiddetini ve ebediliğini ortaya koymaktadır.

b) Münafıkların Eski Kavimlere Benzemeleri

Yüce Allah, sûrenin 69-70. âyetlerinde münafıkların kendilerinden öncekiler gibi davrandığını, öncekilerin daha güçlü ve kalabalık olmalarına rağmen feci bir akıbet yaşadıklarını, boş şeylere dalıp gittiklerini, yapıp ettikleri ne varsa hepsinin dünyada ve âhirette silinip gittiğini bildirmekte ve onlara şunu hatırlatmaktadır: “Onlara kendilerinden evvelkilerin, Nuh, Âd ve Semûd kavimlerinin, İbrahim kavminin, Medyen halkının ve altüst olan şehirlerin haberi ulaşmadı mı!? Peygamberleri onlara apaçık deliller getirmişti. Zaten Allah onlara zulmedecek değildi; fakat onlar kendi kendilerine zulmetmekteydiler.”

ı. Öncekiler Gibi Amellerinin Silinip Gitmesi

كَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ كَانُوٓا اَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَاَكْثَرَ اَمْوَالًا وَاَوْلَادًا فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلَاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلَاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلَاقِهِمْ وَخُضْتُمْ كَالَّذ۪ي خَاضُوا اُو۬لٰٓئِكَ حَبِطَتْ اَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ “(Ey münafıklar! Siz de) sizden kuvvetçe daha üstün, mal ve evlatça daha çok olan sizden öncekiler gibi (yaptınız). Onlar (dünya malından) paylarına düşenden yararlanmışlardı. Sizden öncekiler nasıl paylarına düşenden yararlandıysalar siz de payınıza düşenden yararlandınız ve (yanlışa) dalanlar gibi siz de daldınız. İşte onların işleri dünyada da ahirette de boşa gitmiştir. Onlar kaybedenlerin ta kendileridir.”

Âyetteki كَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ kellezîne min kabliküm ifadesi “sizden öncekiler gibi”; كَانُوٓا kânû fiili “(şöyle) idiler”; اَشَدَّ eşedde kelimesi “çok daha şiddetli, daha ileri”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; قُوَّةً kuvveten kelimesi “kuvvet, güç bakımından”; وَاَكْثَرَ ve eksera kelimesi “ve daha çoktu, daha çok şeye sahiptiler”; اَمْوَالًا amvâlen kelimesi “çocuk bakımından”; وَاَوْلَادًا ve evlâden ifadesi “ve evlatlar bakımından”; فَاسْتَمْتَعُوا festemete‘û fiili “yararlanmışlardı”; بِخَلَاقِهِمْ bihalâkıhim tamlaması “onların kendi paylarından”; فَاسْتَمْتَعْتُمْ festemta‘tüm fiili “siz de yararlanmıştınız”; بِخَلَاقِكُمْ bihalâkıküm tamlaması “sizin payınızdan”; كَمَا اسْتَمْتَعَ keme’stemte‘a ifadesi “yararlandıkları gibi”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ ellezîne min kabliküm ifadesi “sizden öncekiler”; بِخَلَاقِهِمْ bihalâkıhim tamlaması “onların kendi paylarından (yararlandığı gibi)”; وَخُضْتُمْ ve hudtüm fiili “ve (boş şeylere) dalmıştınız”; كَالَّذ۪ي خَاضُوا kellezî hâdû ifadesi “boş şeylere dalmış olanlar gibi”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; حَبِطَتْ habitat fiili “silinmiştir, silinecektir”; اَعْمَالُهُمْ a‘mâlühum tamlaması “onların amelleri”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “dünyada da”; وَالْاٰخِرَةِ ve’l-âhırati ifadesi “ve ahirette de”; وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ve ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْخَاسِرُونَ el-hâsirûne kelimesi ise “ziyana uğrayanlar, zarar edenler, kaybedenler” demektir.

Burada münafıkların eski kavimler içinde yaşayan sapkın ve azgınlara benzediği, aynı hataları yaptıkları için de aynı akıbeti yaşayacakları gündeme getirilmektedir.

1. كَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ كَانُوٓا اَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَاَكْثَرَ اَمْوَالًا وَاَوْلَادًا “(Ey münafıklar! Siz de) sizden kuvvetçe daha üstün, mal ve evlatça daha çok olan sizden öncekiler gibi (yaptınız).” Yüce Allah münafık erkeklere ve münafık kadınlara dair tanıtıcı bazı bilgiler verdikten ve yaşayacakları feci akıbeti de hatırlattıktan sonra, onların daha önce yaşayan bazı insanlara benzediğini, üstelik öncekilerin bunlardan hem çok daha güçlü olduğunu, hem de mal-servet ve çocuk-nüfus ve nüfuz bakımından çok daha kalabalık olduklarını hatırlatmaktadır.

Önceki daha güçlü ve çok daha kalabalık olanları cezalandıran iradenin beriki münafıkları haydi haydi cezalandıracağı haber verilmekte, bir anlamda kendilerine çekidüzen vermeleri gerektiğine dikkat çekilmektedir.

“Âyette geçen كَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ ifadesi ‘Siz, sizden öncekilerin yaptığı gibi yaptınız’ anlamındadır. Buna göre mesaj şöyledir: Yüce Allah, münafıkları, kötülükleri emredip iyiliklerden nehyetme ve ellerini hayırdan geri tutup cimrilik yapma hususunda, kendilerinden önce geçmiş olan kâfirlere benzetmiş, sonra da o kâfirlerin, bu münafıklardan daha güçlü, mal ve çocuk bakımından daha kalabalık olmakla nitelendirmiştir. Daha sonra da, onların, dünyada bunlardan bir müddet faydalandıklarını, sonra da yok olup helak olarak devamlı, yani bitip tükenmeyen bir azabın içine düştüklerini beyan buyurmaktadır.

O halde, ey münafıklar, siz daha zayıf olduğunuz ve malınız da daha az olduğu için haydi haydi böyle olacaksınız. Anlaşılıyor ki Yüce Allah, dünya lezzetini isteyip elde etmek amacıyla Allah’a itaattan yüz çevirmiş olmaları hususunda, münafıkları kendilerinden önce yaşamış olan önceki kâfirlere benzetmiştir.”(38)

2. فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلَاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلَاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلَاقِهِمْ وَخُضْتُمْ كَالَّذ۪ي خَاضُوا “Onlar (dünya malından) paylarına düşenden yararlanmışlardı. Sizden öncekiler nasıl paylarına düşenden yararlandıysalar siz de payınıza düşenden yararlandınız ve (yanlışa) dalanlar gibi siz de daldınız.” Yüce Allah münafıklardan çok daha güçlü ve mal-servet, nüfus-nüfuz bakımından çok daha kuvvetli ve fazla olan önceki azgın nesilleri tanıtmakta, bu bağlamda eski kavimlerin kendilerine düşen dünya nimetleri paylarından yararlandıklarını, tıpkı onların faydalanmasına benzer şekilde beriki münafıkların da kendi paylarına düşen dünya nimetlerinden yararlandıklarını ifade etmekte, üstelik berikilerin boş işlere daldıklarını dile getirmektedir.

a) فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلَاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلَاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلَاقِهِمْ “Onlar (dünya malından) paylarına düşenden yararlanmışlardı. Sizden öncekiler nasıl paylarına düşenden yararlandıysalar siz de payınıza düşenden yararlandınız.” Yüce Allah burada nimetlerden yararlanma konusuna değinmektedir.

Kur’ân’da altı kez(39) geçen خَلَاق halâk kelimesi “pay, nasip” manasına gelmekte ve eski kavimler gibi mevcut inkârcıların ve münafıkları da dünya nimetlerinden yararlandıkları beyan edilmektedir. Ancak Bakara 2/200’de de belirtildiği gibi, bazı insanlar sadece dünyalık istedikleri için âhirette herhangi bir payları olmayacaktır. Eski azgın milletler nasıl yararlandıysalar berikilerin de yararlandıkları ifade edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “dünya nimetlerinden yararlanma” ifadelerinin üç kez zikredilmesinin hikmetiyle ilgili olarak şöyle bir değerlendirme yapılmıştır:

“Bunun hikmeti şudur: Yüce Allah, öncekileri, dünyevî hazlara, zevklere dalmaları sebebiyle dünyevî hazları ve zevkleri yerine getirmek suretiyle bunlardan yararlanıp böylece de âhiret saadetlerinden mahrum olmaları sebebiyle kınamıştır. Bu nedenle, Yüce Allah, onları kınadıktan sonra söze yeniden başlayarak münafıkların durumunu kâfirlerin durumuna benzetmiştir. Dolayısıyla, bu tabir mübalağa ve peliştirmenin zirvesine çıkmak demektir.”

“Bunun bir benzeri de şudur: Bazı zalimlerin zulümlerinin çirkinliğine muhatapların dikkatlerini çekmek isteyen kimse, onlara ‘Sen tıpkı Firavun gibisin. Çünkü o, suçsuz yere cana kıyıyor ve hiçbir sebep olmadan azab ediyordu. Sen de tıpkı onun yaptığını yapıyorsun’ der. Netice olarak diyebiliriz ki, buradaki tekrar bir te’kîd yani ‘pekiştirme’ ifade etmek içindir.”(40)

b) وَخُضْتُمْ كَالَّذ۪ي خَاضُوا “(Yanlışa) dalanlar gibi siz de daldınız.” Yüce Allah, o münafıkların dünyayı elde etme, ahiretten de yüz çevirme hususunda, kendilerinden önce geçen kâfirlere benzediklerini beyan buyurunca, bu iki grup arasında “peygamberleri yalanlama”, “onlara tuzaklar kurup hileler yapma” ve “onlara zulmetme” hususunda da bir benzerliğin bulunduğunu beyan ederek “Siz de o batağa/bâtıla dalanlar gibi daldınız” buyurmuştur.

Burada zikredilen خُضْتُمْ hudtüm ve خَاضُوا hâdû fiilleri başka kalıplarda olmak üzere çeşitli âyetlerde(41) geçmekte ve “eğlence tarzında ve aşırı derecede dalmak”, “ileri geri konuşmak”, “münasebetsizlik yapmak”, “eleştirmek” ve “alay etmek için konuşmak”(42) gibi anlamlar vermektedir. İşte Yüce Allah münafıkların da önceki kavimlerde helak edilenler gibi boş ve anlamsız işlere dalıp gittiğini beyan etmekte, bunun yanlış olduğunu bildirerek muhatapların böyle bir yanlışa düşmemesi gerektiğini bildirmek istemektedir. Bu ayette verilen bilgilere, Nisâ’ 4/140, En‘âm 6/68 ve Müddessir 74/45. âyetlerde de dikkat çekilmektedir.

3. اُو۬لٰٓئِكَ حَبِطَتْ اَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ “İşte onların işleri dünyada da ahirette de boşa gitmiştir. Onlar kaybedenlerin ta kendileridir.” Bu bölümde iki noktaya dikkat çekilmektedir:

a) اُو۬لٰٓئِكَ حَبِطَتْ اَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ “İşte onların işleri dünyada da ahirette de boşa gitmiştir.” Âl-i İmrân 3/22’de de belirttiğimiz üzere, bu cümlenin mesaj bakımından benzerleri çeşitli âyetlerde(43) yer almaktadır. Yüce Allah dünya nimetlerine dalıp onları bilinçsiz ve inançsız bir şekilde tüketenlerin, boş ve anlamsız işlere dalıp hak ve hakikatı hayatının dışına itenlerin dünyada yapıp ettiği hayır ve iyilik adına her ne varsa hepsinin dünyada ve âhirette silineceğini haber vermektedir. Şirk koşanların ve imandan sonra inkâra düşenlerin akıbetleriyle ilgili olarak Mâide 5/5 ve En‘âm 6/88’de açık ifadeler yer almakta ve amellerinin silineceği haber verilmektedir.

Ahzâb 33/19 ve Muhammed 47/9, 28 ve 32’de de geçen يُحْبِطُ/اَحْبَطَ ahbeta/tuhbitu fiilleri “silip yok etmek”, “boşa çıkarmak”, “iptal etmek”(44) gibi anlamlar içermektedir. Ayrıca yine aynı konuyla ilgili olmak üzere çeşitli âyetlerde kullanılmakta olan habita,(45) habitat,(46) tahbeta(47) ve yahbeta(48) fiilleri de “(amellerin) silinmesi” manasına gelmektedir. Bu fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, olayın mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara öğretmektir ki bu bir Kur’ân üslubudur.

Kehf 18/105’te şöyle buyrulmaktadır: “İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki, biz onlar için kıyamet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız (onlara değer vermeyeceğiz).” Demek ki onların tartılacak amelleri kalmamış olacaktır.

Orada amellerini neden göremeyeceklerinin cevabı ise Ahkâf 46/20’de şöyle verilmektedir: “İnkâr edenler ateşe arz olunacakları gün (onlara şöyle denecektir): Dünyadaki hayatınızda bütün güzel şeylerinizi harcadınız; onların zevkini sürdünüz. Bugün ise yeryüzünde haksız yere büyüklük taslamanızdan ve yoldan çıkmanızdan dolayı alçaltıcı bir azapla cezalandırılacaksınız!” İşte bu âyetlerde de konu özetlenmekte ve hem dünyada hem de mahşerde bunların bütün amellerinin silinip gideceği haber verilmektedir.

Yüce Allah, vahyin indirildiği dönemdeki münafıkların durumunu eski kavimlerin kâfirlerine benzetmektedir. Böylece Yüce Allah eski azgın kâfirlerin sonraki münafıklardan daha güçlü, mal ve çoluk-çocuk bakımından da daha fazla olmalarına rağmen, onların başına gelmiş olan şeyin “amellerinin boşa çıkıp, rezil ve rüsvay kılınmak” şeklinde gerçekleştiğini, bu çirkin ameler hususunda onlara benzeyen münafıkların da aynı akıbeti haydi haydi yaşayacaklarını, dolayısıyla dünya ve ahiret azabına düşeceklerini, dünya ve ahiret hayırlarından mahrum kalacaklarını haber vermektedir.

b) وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ “Onlar kaybedenlerin ta kendileridir.” Yüce Allah âyetin sonunda, başta zikrettiği uyarısının gereğini yapmayıp tersine bir uygulama içerisine girenlerin zarara ve ziyana uğrayacaklarını haber vermektedir.

Âyette yer alan اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ülâike hum kullanımı zamir-i fasl denen hasr/kasr yani “vurgulu” ifadelerden birisidir ve bu konudaki uyarının tersine bir durumu olanların mutlak surette kaybedecekleri bildirilmiş olmaktadır.

Demek ki vahye, risalete inanmayan, Yüce Allah’ın âyetlerinin tersine işler yapan, kötülüğü emredip iyiliği yasaklayan, hayırdan yana cimrilik yapan, Allah’ı unutan, dünya mallarının zevkine dalan münafıkların ve diğer inkârcıların hem eski kavimlerde olanlarının hem de sonrakiler arasında yaşayacaklarının zarar ve ziyanın içerisine girmiş olacakları vurgulanmaktadır. Eğer hayat Yüce Allah bilinci ile yaşanmamışsa kazanılanların tamamı aslında kayıptır ve sahipleri de elbette derin bir aldanış ve hüsran içerisinde olacaklardır.

ıı. Eski Sapkınların Zalimlikleri

اَلَمْ يَاْتِهِمْ نَبَاُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَقَوْمِ اِبْرٰه۪يمَ وَاَصْحَابِ مَدْيَنَ وَالْمُؤْتَفِكَاتِ اَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلٰكِنْ كَانُوٓا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ “Onlara kendilerinden öncekilerin, Nuh kavminin, Âd’in, Semûd’un, İbrahim kavminin, Medyen halkının ve altüst olan şehirlerin haberi ulaşmadı mı? Elçileri onlara apaçık deliller getirmişti. Allah onlara haksızlık edecek değildi fakat onlar kendi kendilerine yazık etmekteydiler.”

Âyetteki اَلَمْ يَاْتِهِمْ e lem ye’tihim sorusu “onlara gelmedi mi”;نَبَاُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ nebeüllezîne min kablihim tamlaması “kendilerinden öncekilerin haberi”; قَوْمِ نُوح kavmi nûhın tamlaması “Nûh kavmi(nin)”; وَعَادٍ ve ‘âdin kelimesi “ve Âd (kavmin)in”; وَثَمُودَve semûde sözcüğü “ve Semûd (kavmin)in”; وَقَوْمِ اِبْرٰه۪يمَ ve kavmi ibrâhîme tamlaması “ve İbrâhim’in kavmi(nin)”; وَاَصْحَابِ مَدْيَنَ ve ashâbı medyene tamlaması “ve Medyen halkı(nın)”; وَالْمُؤْتَفِكَاتِ ve’l-mü’tefikâti kelimesi “ve alt üst edilenler(in)”; اَتَتْهُمْ etethum ifadesi “onlara getirmişti”; رُسُلُهُمْ rusülühüm tamlaması “onların elçileri, resülleri”; بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinâti ifadesi “apaçık belgeler”; فَمَا كَانَ fe mâ kânefiili “(şöyle) olmadı, (şöyle) değildir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لِيَظْلِمَهُمْ liyazlimehum ifadesi “onlara zulmetmez, onlara haksızlık etmez”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ancak”; كَانُوٓا kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “kendi nefislerine, kendilerine”; يَظْلِمُونَ yazlımûne fiili ise “haksızlık ediyorlar(dı)” demektir.

Burada münafıklar başta olmak üzere bu son ümmetin inkârcılarına seslenilmekte, öncekilerin yaptığı birtakım hatalar gündeme getirilmektedir.

1.اَلَمْ يَاْتِهِمْ نَبَاُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَقَوْمِ اِبْرٰه۪يمَ وَاَصْحَابِ مَدْيَنَ وَالْمُؤْتَفِكَاتِ “Onlara kendilerinden öncekilerin, Nuh kavminin, Âd’in, Semûd’un, İbrahim kavminin, Medyen halkının ve altüst olan şehirlerin haberi ulaşmadı mı?” Yüce Allah münafıklardan ve bütün muhataplardan önceki kavimlerin haberlerini hatırlamalarını istemektedir. Önceki âyette daha önce helak edilen azgın kavimlerden söz ettikten sonra, bu defa bunlardan örnekler zikretmektedir. Benzer bir ifade İbrâhim 14/9’da şöyle geçmektedir: “Sizden öncekilerin, Nûh kavminin, ‘Âd’in, Semûd’un ve onlardan sonrakilerin haberleri size gelmedi mi!? Onları Allah’tan başkası bilemez.”

Yüce Allah vahyin indirildiği ortam bağlamında öncelikle Medineli münafıklara, ardından bütün inkârcılara seslenmekte, daha önce yaşayıp helak edilen kavimlere dikkat çekmektedir. Âyette kendilerine gönderme yapılanlar Hz. Nûh’un, Hz. Hûd’un, Hz. Sâlih’in ve Hz. İbrâhim’in kavimleriyle, Medyenlilerin ve alt üst olan şehirlerin halkalarıdır. Sözü edilen kavimlerin peygamberlerine neler yaptığı ve akıbetlerinin nasıl olduğuyla ilgili pek çok âyette geniş bilgilendirmeler yapılmıştır.

“Hz. Nûh”la ilgili olarak Nûh 71/1’de, “‘Âd kavmi” hakkında Hûd 11/50’de, “Semûd kavmi” hakkında Şu‘arâ’ 26/141’de, “Hz. İbrâhim” hakkında İbrâhim 14/35’te, “Medyen halkı yani Hz. Şu‘ayb” hakkında Şu‘arâ’ 26/176-191 ve Hûd 11/84-95’te, “el-mü’tefikât yani alt üst olan şehirlerle ilgili yani Hz. Lût’un sapkın kavmi”yle ilgili olarak da Şu‘arâ’ 26/160’ta geniş bilgiler vereceğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

Yüce Allah, münafıkları, dünyayı arzulama, peygamberleri yalanlama ve onlara alabildiğince eziyette bulunup işkence etme hususunda, kendilerinden önce yaşamış olan kâfirlere benzetince, onlardan önce yaşamış olan o kâfirlerin de kimler olduğunu beyan ederek, şu altı kavmi zikretmiştir:

“Birincisi Hz. Nûh’un kavmidir ki Yüce Allah onları suda boğmakla yok etmişti. İkincisi Hz. Hûd’un kavmi olan ‘Âd kavmidir ki Yüce Allah onları faydasız, kısır bir rüzgârı üzerlerine salıvermekle imha etmişti. Üçüncüsü Hz. Sâlih’in kavmi olan Semûd kavmidir ki Yüce Allah onları, korkunç bir gürültü ve yıldırım göndermekle imha etmişti. Dördüncüsü Hz. İbrahim’in kavmidir ki Yüce Allah onları, nimetlerini kendilerinden çekip almakla cezalandırmıştır.”

“Beşincisi, Hz. Şu‘ayb’ın kavmidir ki bunlar Medyen halkıdır. Bunlara bu isim, Medyen İbn İbrahim'in soyundan olmaları sebebiyle verilmiştir. Yüce Allah bunları da ‘gölge günü’(49) azabıyla helak etmişti. Altıncısı da Mû’tefikeh, yani Hz. Lût’un kavmidir ki Yüce Allah bunları da, arazilerinin üstünü altına, altını da üstüne çevirmek ve üzerlerine taş yağdırmak suretiyle helak etmişti.”(50)

2. اَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ “Elçileri onlara apaçık deliller getirmişti.” Yüce Allah daha önce yaşamış ve helaki hak etmiş kavimlerle ilgili bilgiler verdikten sonra, onların inkârcılıklarıyla ilgili ortak yönlerini gündeme getirmektedir. Bu bağlamda hatırlatılan husus, peygamberlerin kendilerine الْبَيِّنَات el-beyyinât denilen hak ve hakikata dair her türlü beyyineleri yani gerçekleri, delilleri getirip tebliğ etmeleridir. Bu ifadenin benzerleri İbrâhim 14/9 ve Rûm 30/9’da da zikredilmektedir. Anlaşılıyor ki bütün peygamberler aynı prensipleri getirmişlerdi. Çünkü onları gönderen kudret aynıydı.

3.فَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلٰكِنْ كَانُوٓا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ “Allah onlara haksızlık edecek değildi fakat onlar kendi kendilerine yazık etmekteydiler.” Bu cümlenin mesaj açısından benzerleri ‘Ankebût 29/40 ve Rûm 30/9’da da geçmektedir. Yüce Allah önceki azgın ve sapkın kavimlere hiçbir şekilde haksızlık etmediğini, ancak onların bizzat kendilerine haksızlık ettiklerini bildirmekte, kendilerini sorumlu varlıklar yapmakla onlara zulmetmediğini, aksine onları adam yerine koyduğunu bildirmek istemektedir.

“Adalet”, bir şeyi yerli yerince yapmak, “zulüm” ise bir şeyi yerinden etmek manasına geldiği için, inançta tevhid adalettir; şirk ise zulümdur. Dolayısıyla bu kavimlerin helak edilmesinin sebebi, Yüce Allah’ın haksızlığı değil, onların hem inançta hem de uygulamada zulmü tercih etmeleridir. Yüce Allah Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(51) insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek, insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandıklarını bildirmektedir.

c) Müminler ve Akıbetleri

Yüce Allah, sûrenin 71-72. âyetlerinde mümin erkeklerin ve mümin kadınların birbirlerinin dostları olduklarını, iyiliği emredip kötülükten menettiklerini, namazı kılıp zekâtı verdiklerini, Allah’a ve Rasûlü’ne itaat ettiklerini, sonuçta ilahi rahmete ulaşacaklarını müjdelemekte, mahşerde ise altlarından ırmaklar akan cennetler, durulmaya değer hoş meskenler, en önemlisi de Allah’ın razı oluşu ödülünün kendilerini beklediğini, büyük kurtuluşun da bu olduğunu müjdelemektedir.

ı. Müminlerin Özellikleri

وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ اَوْلِيَآءُ بَعْضٍ يَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُق۪يمُونَ الصَّلٰوةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكٰوةَ وَيُط۪يعُونَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ اُو۬لٰٓئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللّٰهُ اِنَّ اللّٰهَ عَزِيزٌ حَك۪يمٌ “Mümin erkeklerle mümin kadınlar birbirlerinin dostudurlar. (Birbirlerine) iyiliği emrederler, kötülükten sakındırırlar; namazı kılarlar, zekâtı verirler; Allah’a ve Elçisine itaat ederler. İşte Allah onlara merhamet edecektir. Şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (güçlüdür); hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Âyetteki وَالْمُؤْمِنُونَ ve’l-müminûne kelimesi “ve mümin erkekler”; وَالْمُؤْمِنَاتُ ve’l-mü’minâtü kelimesi “ve mümin kadınlar”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onların bir kısmı, birbirlerinin”; اَوْلِيَآءُ بَعْضٍ evliyâu ba‘dın tamlaması “diğer kısmının dostlarıdır, birbirlerinin dostlarıdır”; يَاْمُرُونَ ye’murûne fiili “emrederler”; بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi ifadesi “iyiliği”; وَيَنْهَوْنَ ve yenhevne fiili “ve menederler”; عَنِ الْمُنْكَرِ ‘ani’l-münkeri ifadesi “kötülükten”; وَيُق۪يمُونَ ve yukîmûne fiili “ve ikame ederler, kılarlar, yerine getirirler”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı”; وَيُؤْتُونَ ve yü’tûne fiili “ve verirler”; الزَّكٰوةَ ez-zekâte kelimesi “zekâtı”; وَيُط۪يعُونَ ve yutî‘ûne fiili “ve itaat ederler, boyun eğerler”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a da”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû ifadesi “ve O’nun Elçisi’ne, Rasûlü’ne de (itaat ederler)”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; سَيَرْحَمُهُمُ seyarhamuhum ifadesi “onlara yakında merhamet edecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَزِيزٌ ‘azîzun kelimesi “güçlü(dür)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hikmet sahibi(dir) “demektir.

Burada mümin erkeklerin ve mümin kadınların birbirlerinin dostu olduğu ve çeşitli fedakârlıkları yerine getirdikleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ اَوْلِيَآءُ بَعْضٍ “Mümin erkeklerle mümin kadınlar birbirlerinin dostudurlar.” Yüce Allah daha önce yorumladığımız Tevbe 9/67’de münafık erkeklerin ve kadınların müslümanlardan yana değil de birbirlerinden yana olduklarını beyan ettikten sonra, bu âyette bunun zıddına olacak şekilde mümin erkeklerin ve mümin kadınların birbirlerinin dostu, yardımcısı, yakını, koruyucusu ve yârânı olduklarını ilan etmektedir. Hucürât 49/10’da müminlerin sadece kardeş olduklarının belirtilmesindeki asıl mesaj da budur.

a) Yüce Allah müminlerin birbirleriyle dostlukları konusunda bunun bir manada açılımı olacak şekilde Mâide 5/55’te şöyle buyurmaktadır: “Sizin dostunuz (veliniz) sadece ve sadece Allah’tır, Rasûlü’dür, (Allah’ın emirlerine) boyun eğerek namazı kılan ve zekâtı veren müminlerdir.”

Yüce Allah Mâide 5/51’de beyan ettiği üzere, Yahudileri ve Hıristiyanları dost edinmemeyle ilgili uyarısını zikrettikten, bu uyarıya itibar etmeyip onların arasında bulunmak için adeta koşuşturanların bulunduğunu belirttikten sonra, gerçek müminlerin dostsuz olmadığını, onların dostunun kimler olduğuna dair bilgi vermektedir. Bu çerçevede müminlerin dostunun sadece ve sadece Yüce Allah, O’nun elçisi Hz. Peygamber ve ilahi buyruklara boyun eğerek namazını kılan ve zekâtını veren müminler olduğu ifade edilmektedir.

b) Bakara 2/257’de Yüce Allah’ın iman edenlerin dostu olduğu bildirilmektedir. Yüce Allah’ın dostu olabilmek için yorumunu yapmakta olduğumuz Tevbe 9/71’de beyan edildiği gibi, öncelikle mümin erkeklerin ve mümin kadınların birbirlerinin dostu olması gerekir. Bunun sonrasında Yüce Allah müminlerin dostu olduğunu Bakara 2/257’de ifade etmektedir. Fussılet 41/31’de belirtildiği gibi melekler de müminlerin dostudurlar. Mâide 5/56’da ise bu dostluk ilişkisini başaranların mutlaka galip gelecekleri müjdelenmektedir.

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’in şu ifadelerini nakletmek istiyoruz: “Hz. Ömer, Hz. Peygamber’in velilerle ilgili olarak şöyle buyurduğunu rivayet etmektedir: ‘Onlar, aralarında bir akrabalık ve alıp-verecekleri bir mal olmadığı halde ‘birbirlerini Allah için seven kimseler’dir.”(52)

2. يَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُق۪يمُونَ الصَّلٰوةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكٰوةَ وَيُط۪يعُونَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ “(Birbirlerine) iyiliği emrederler, kötülükten sakındırırlar; namazı kılarlar, zekâtı verirler; Allah’a ve Elçisine itaat ederler.” Yüce Allah münafıklarla ilgili bilgi verdiği Tevbe 9/67. âyette onların sıfatlarının aksini burada müminlerin özelliği olarak saymaktadır.

a) يَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ “(Birbirlerine) iyiliği emrederler (öğütlerler), kötülükten alıkorlar (sakındırırlar).” Bu çerçevede mümin erkeklerin ve mümin kadınların önce birbirlerine, sonra da bütün muhataplarına ma‘rûf denen iyilikleri emrettiklerini, münker denilen çirkinliklerinden onları menettiklerini ifade etmektedir.

Tevbe 9/67’de de belirtiğimiz üzere, الْمَعْرُوف el-ma‘rûf (ma‘rûf/ma‘rûfeh) kelimeleri “iyilik”, “bilinen iyi şey”, “meşru ve yararlı şey”, “güzel, faydalı, örfe uygun olan, yapılması gerekli olup yapılması yapılmamasından hayırlı her bir iş” manasına gelmektedir. Bu kelime dar anlamda Kur’ân’da emredilen bütün prensipleri içerir; geniş anlamda ise insanlık yararına olan her bir şey için kullanılabilir.

الْمُنْكَر el-münker/münker kelimeleri ise “kötülük”, “çirkinlik”, “gayrı meşru”, “zararlı” gibi anlamlar vermektedir. Genellikle الْمَعْرُوف el-ma‘rûf kelimesinin zıddı olarak kullanılan الْمُنْكَر el-münker/münker tek başına da birtakım çirkinlikleri ifade etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Nebî (as)’ın da şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “İçinizden kim bir kötülük görürse onu eliyle değiştirsin. Buna gücü yetmezse diliyle değiştirsin. Buna da gücü yetmezse kalbiyle buğzetsin ki bu imanın en zayıf noktasıdır.”(53)

b)وَيُق۪يمُونَ الصَّلٰوةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكٰوةَ “Namazı dosdoğru kılarlar, zekâtı verirler.” Yüce Allah mümin erkeklerin ve mümin kadınların en büyük iyiliklerden olan “namazın kılınması ve zekâtın verilmesi” gibi bir taraftan bedensel bir ibadeti, diğer taraftan da ekonomik içerikli fedakârlıkları yerine getirdiklerini ifade etmektedir.

Nisâ’ 4/142 ve Tevbe 9/54’te belirtildiği üzere, münafıklar namaza tembel bir şekilde gelip kılarken müminlerin namazı ikâme ettiklerini yani dosdoğru ve tastamam bir şekilde kıldıklarını bildirmektedir. Bunun yanında Tevbe 9/67’de münafıkların cimrilik ettikleri ifade edilmişken, müminlerin ise zekâtı tastamam verdikleri beyan edilmekte, böylece müminlerin münafıklık alameti taşımamaya özen gösterdiklerinin altı çizilmiş olmaktadır.

c) وَيُط۪يعُونَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ “Allah’a ve Rasûlü’ne itaat ederler.” Yüce Allah müminlerin bir diğer özelliğini ise Allah’a ve Rasûlü’ne itaat etmeleri şeklinde belirlemektedir. Münafıkların cihad çağrısına olumsuz cevap vermeleri ve savaştan kaçmak için bahaneler üretmelerine karşılık, mümin erkeklerin ve mümin kadınların Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün her konuda olduğu gibi savaş konusunda da emrine itaat ettiklerini bildirmektedir.

Tevbe 9/67’de belirtildiğine göre, münafıklar Yüce Allah’ı unutmaya çalışırlarken müminler tam aksine hayatı Allah bilinci ve O’na itaat çerçevesinde yaşamaya çalışırlar. Münafıklar Yüce Allah’ı ve O’nun Rasûlü’nü yok sayarak davranırken, müminler Yüce Allah’a ve O’nun Rasûlü’ne gönülden bir bağlılıkla yaşamaya çalışanlardır.

3. اُو۬لٰٓئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللّٰهُ اِنَّ اللّٰهَ عَزِيزٌ حَك۪يمٌ “İşte Allah onlara merhamet edecektir. Şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (güçlüdür); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah mümin erkeklere ve mümin kadınlara dair çeşitli sıfatlar zikrettikten sonra, onlara rahmet ve merhametiyle muamele edeceğini müjdelemektedir.

a) اُو۬لٰٓئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللّٰهُ اِنَّ اللّٰهَ عَزِيزٌ حَك۪يمٌ “İşte Allah onlara merhamet edecektir.” Daha önce yorumladığımız Tevbe 9/67. âyette münafıkların yoldan çıktığı ifade edilirken, bu âyette müminlerin rahmete alınacakları beyanı son derece önemlidir. Çünkü yoldan çıkanlar bunun karşılığı olarak cehennemde azabı hak edenlerdir; oysa Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne gönülden itaat edenler ise rahmetin, merhametin, ödülün yani cennetin içerisinde safa süreceklerdir.

Âyetteki سَيَرْحَمُ seyarhamu fiilinin başındaki sin harfi gelecek manası verdiğine göre, bu merhamet yakın gelecekte “dünyadaki nimetleri”, uzak gelecekte ise “mahşerdeki ödülleri” haber vermektedir. Bu harfin Nisâ’ 4/151, Meryem 19/96 ve Duhâ 93/5’teki örneklerde de olduğu gibi te’kid yani mesajı “pekiştirme” ve mübâlağa yani “abartı” manasında olduğu da beyan edilmektedir.(54)

b) اِنَّ اللّٰهَ عَزِيزٌ حَك۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (güçlüdür); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah âyetin sonunda mümin erkeklere ve mümin kadınlara yönelik rahmet ve merhamet müjdesini gerçekleştirmede, daha öncesinde eski azgın kavimlere ve münafıklara vaat ettiği azabı uygulamada en üstün güç olduğunu, kararını hiç kimsenin etkileyemeyeceğini, erteleyemeyeceğini ve onu engelleyemeyeceğini bildirmek üzere عَزِيز ‘azîz sıfatını zikretmektedir. Bunun yanında kullarıyla ilgili vereceği hükmün isabet noktasında da حَك۪يم hakîm sıfatını kullanarak hiçbir şekilde hikmetsiz ve rastgele bir karar vermiş olmayacağını ifade etmek istemektedir.

Âyetlerin sonlarında yer alan ilahi sıfatların rastgele seçilmedikleri öteden beri bizim kanaatimizdir. Buna göre, âyet sonlarındaki sıfatların âyetlerin içerik ve mesajıyla yakından irtibatı vardır. Bu noktada yapılmış bir yorumu burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“‘Azîzun Hakîm: Âyet sonlarında sık sık karşılaştığımız Allah’la ilgili bu tür sıfatlar, kanaatimizce, Kur’an’ın diğer tüm tekrarlarında olduğu gibi, ‘nakarat’ işlevi gören mücerret bir tekrar değildirler. Sonunda geldiği âyetin içeriğine, pasajın konusuna, özetle bağlamına göre nitelik ve/veya işlev kazanırlar. Böyle gördüğümüz içindir ki her ‘Azîzun Hakîm’i ‘nakarât’ saymayarak standart bir kalıpla çevirmedik.”

“Bu ilkemizi bağlamın anlamı farklılaştırdığı diğer esma ve birbirinin aynı lafza sahip ibarelerde de uyguladık. Zira bir metnin mânasını oluşturmada bağlam da lafız kadar önemlidir. Bu âyet ve âyetin ait olduğu ve konusunu mü’min ve münafığın niteliklerinin oluşturduğu bu pasaj bağlamında Allah’ın izzet ve yüceliğine delâlet eden Azizun sıfatı, hemen öncesinde gelen inananlara rahmette yüce oluşuyla ilgilidir. Hâkimun sıfatı ise, bir duruş ve davranış biçimi olarak ikiyüzlülüğün insan için neden, nasıl, niçin mümkün olabildiği gibi sorularla tüketilemeyecek olan akıl sır ermez hikmete bir atıftır.”

“Hemen söylemeliyiz ki, Kur’an’ın tam 47 yerinde birlikte gelen bu iki sıfat, yine Kur’an’ın hiçbir yerinde Hâkimun Aziz biçiminde gelmez. Bizce bu, yalnızca ses uyumu gerekçesiyle açıklanamayacak bir durumdur ve ikisi arasındaki kopmaz mâna bağına delâlet eder. Öncelik ve sonralığı anlamı doğrudan etkilemekte, birlikte geldikleri tüm yerlerde birbirlerinin anlamını tayin ve tesbit etmektedirler. Anlam verirken de hem bu iki sıfat arasındaki iç irtibat hem de bu sıfatların sonunda geldiği âyetin ve onun bağlı olduğu pasajın konusuyla anlam ilişkisini ele veren dış irtibat göz önünde bulundurulmalıdır.”

“İç irtibata gerekçe olarak her yerde Azizun Hâkîm sıralamasıyla geldiğini göstermiştik. Dış irtibatın gerekçesini ise metin bize sunmaktadır. Bu, kimi zaman yukarıdaki iki örnekte olduğu gibi inne edatı, kimi zaman da “hâl karineleri”ni kapsayan bağlamdır. Öte yandan, tüm ilâhî esma, taşıdığı mânanın “en”lerini ifade eder. Belirsiz formda geliyorsa (‘Azîzun, Hakîmun gibi) “en akıl-sır ermez”, “en tarifsiz ve eşsiz”, “en sınırsız ve limitsiz” izzet ve hikmet’i ifade eder. Belirli formda geliyorsa (el-‘Azîz, el-Hakîm gibi) “mutlak-mükemmel” ve “sonsuzluk-tamlık” ifade eder.”

“Bu üslubun sebebi yalnızca tüm noksan sıfatlardan münezzeh, tüm kemâl sıfatlarıyla muttasıf bir Allah inancını inşâ etmek için değildir. Bununla beraber bu üslub, insan tasavvurumuzu da inşâ etmeyi amaçlar. Buna göre hiç bir insan, hiç bir alanda, mutlaklık ve mükemmellik, sonsuzluk ve sınırsızlıkla nitelendirilemez. Zira bu nitelemeler yalnızca Allah’a mahsustur.”(55)

ıı. Müminlerin Cennetle Ödüllendirilmeleri

وَعَدَ اللّٰهُ الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً ف۪ي جَنَّاتِ عَدْنٍ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللّٰهِ اَكْبَرُ ذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “Allah mümin erkeklere ve mümin kadınlara, içinde ebedî kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennetler ve durmaya değer cennetlerde güzel meskenler vadetmiştir. Allah’ın rızası ise (hepsinden) büyüktür. Asıl büyük kurtuluş işte budur.”

Âyetteki وَعَدَ ve‘ade fiili “vaad etmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْمُؤْمِن۪ينَ el-mü’minîne kelimesi “mümin erkeklere”; وَالْمُؤْمِنَاتِ ve’l-mü’minâti sözcüğü “ve mümin hanımlara”; جَنَّات cennâtin kelimesi “cennetler”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akacaktır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “ırmaklar, nehirler”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً ve mesâkine tayyibeten tamlaması “ve güzel evler, hoş meskenler”; ف۪ي جَنَّاتِ عَدْنٍ fî cennâti ‘adnin tamlaması “Adn cennetlerinde, durulmaya değer cennetlerde, bahçelerde”;وَرِضْوَانٌ ve rıdvânun kelimesi “ve razılık, memnuniyet”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (gelecek)”; اَكْبَرُ ekberu cümlesi “(hepsinden) büyük(tür)”; ذٰلِكَ هُوَ zâlike hüve ifadesi “işte sadece odur o”; الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ el-fevzü’l-‘azîmu tamlaması ise “büyük kurtuluş” demektir.

Burada mümin erkeklere ve mümin kadınlara Yüce Allah’ın vaad ettiği bazı ödüller ve ödüllerin en büyüğü olan “Allah’ın razı oluşu” gündeme getirilmektedir.

1. وَعَدَ اللّٰهُ الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً ف۪ي جَنَّاتِ عَدْنٍ “Allah mümin erkeklere ve mümin kadınlara, içinde ebedî kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennetler ve durmaya değer cennetlerde güzel meskenler vadetmiştir.” Yüce Allah mümin erkeklere ve mümin kadınlara yönelik ödül vaatlerini dile getirmektedir.

a) وَعَدَ اللّٰهُ الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا “Allah mümin erkeklere ve mümin kadınlara, içinde ebedî kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennetler vadetmiştir.” Yüce Allah daha önce yorumladığımız Tevbe 9/68’de dile getirdiği üzere, münafıklara ve kâfirlere vaad ettiği ebedi cehennem azabının zıddına, bu defa mümin erkeklere ve mümin kadınlara yönelik vaatlerini dile getirmektedir. Bu çerçevede, onlara öncelikle altlarından ırmaklar akan, içlerinde ebedi kalacakları cennetler vaad ettiğini bildirmektedir.

Yüce Allah duyarlı, yani sorumluluğunu bilip sorumlu davranan fedakâr insanların fedakârlıklarının karşılığı olarak, âhirette altlarından ırmaklar akan ve içinde ebedi kalacakları bahçelerde ağırlanacaklarını müjdelemektedir. Kur’ân’da cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren oldukça fazla âyetin(56) yer aldığını hatırlatmak gerekir.

b) وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً ف۪ي جَنَّاتِ عَدْنٍ “Durmaya değer cennetlerde güzel meskenler” Yüce Allah mümin erkeklere ve hanımlara ‘Adn cennetlerinde güzel meskenler de vaad etmektedir. Bir kez de Saff 61/12’de geçen bu ifadede, Yüce Allah sözünü ettiği fedakar yiğitlere mahşerde ‘Adn cennetlerinde de çok güzel meskenler vereceğini, onları o meskenlere yerleştireceğini müjdelemektedir.

ı. Âyette geçen مَسَاكِنَ طَيِّبَةً mesâkine tayyibeten tamlaması “güzel konutlar”, “muhteşem köşkler”, “güzel konaklar”, “huzur köşkleri” gibi anlamlar içermekte ve cennetlerdeki eşsiz huzurun yaşanacağı meskenleri, mekanları ifade etmektedir.

ıı. Fâtır 35/33’te de ele alacağımız üzere جَنَّات عَدْنٍ “‘Adn cennetleri” ifadesi, Kur’ân’da 11 kez(57) yer almakta, her iki kelime de birlikte kullanılmaktadır. Bu tamlama “durmaya, kalmaya değer bahçeler, devamlı olan cennetler” gibi anlamlar vermektedir. Bu tamlamadaki عَدْن ‘adn kelimesi, “bir yeri beğenip vatan edinmek, karar, sebat ve istikrar içinde bulunmak, güzelliklerin üretildiği yer, cennetin ortası”(58) manasına da gelmektedir.

‘Adn cennetlerine kimlerin gideceği ile ilgili Kur’ân’da verilen bilgileri kısaca hatırlatmakta yarar vardır.

Tevbe 9/71-72: Birbirlerinin dostu olan, iyiliği emredip kötülükten nehyeden, namazı kılıp zekâtı veren ve Allah ile peygamberine itaat eden mümin erkek ve mümin kadınlar.

Ra‘d 13/19-23: Sağduyu sahibi olan, Allah’a verdikleri sözü tutan, anlaşmayı bozmayan, Allah’ın emirlerini yerine getiren, O’na karşı derin saygı duyup hesabın kötüsünden korkan, Allah rızası için sabreden, namaz kılıp gizli ve aşikâr bir şekilde infâk eden, kötülüğe iyilikle karşılık verenler, yani toplumsal görevlerini yerine getiren ve yaşanabilir bir dünya oluşturanlar.

Nahl 19/30-31: Takvâ sahibi olup bu dünya hayatında güzel davranışlar ortaya koyanlar.

Kehf 18/30-31 ve Beyyine 98/8: İman edip salih amel işleyenler.

Meryem 19/60-61: Tevbe edip imanlı bir şekilde salih amel işleyenler.

Tâhâ 20/75-76: Salih amel sahibi olup yüksek dereceler elde eden müminler.

Fâtır 35/32-33: Kitaba vâris kılınıp Allah’ın izniyle hayırda öncü olanlar.

Sâd 38/50: Takvâ sahibi olanlar.

Mü’min 40/8: Tevbe eden ve Allah’ın yoluna tabi olanlar.

Saff 61/12: Allah’a ve Peygamberine güvenen, Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihâd edenler.

Bu tanıtıcı ifadelerden sonra söz konusu cennetlerin özelliklerine de değinmek gerekir. ‘Adn cennetlerinde “altlarında ırmakların ve güzel meskenler”in olacağı,(59) “ataları, eşleri ve çocuklarıyla birlikte bulunup meleklerin kendilerini selamla karşılayacakları”,(60) “diledikleri her şeylerinin olacağı”,(61) “çeşitli takılarının, süslerinin ve değerli elbiselerinin bulunacağı, hatta tahtlara yaslanacakları”(62) beyan edilmektedir.

Ayrıca “orada selam duyacakları, başka hiçbir şekilde boş söz işitmeyecekleri, devamlı olarak rızıklandırılacakları”,(63) “orada yüksek dereceler elde edip ebedî kalacakları”(64) da bildirilmektedir. Dahası, “kapılarının ardına kadar kendilerine açılmış olacağı”,(65) “içindekilerden hüznün giderilmiş olduğu, bıkkınlık ve yorgunluğun bulunmadığı”(66) bahçeler olarak anlaşılabilir. İşte hak edenler bu cennetlere gireceklerdir. Rabbimizden bizi de bu bahtiyar kulları arasına ilhak etmesini niyaz ediyoruz.

2. وَرِضْوَانٌ مِنَ اللّٰهِ اَكْبَرُ ذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “Allah’ın rızası ise (hepsinden) büyüktür. Asıl büyük kurtuluş işte budur.” Yüce Allah müminlere vaad ettiği cennetleri ve meskenleri beyan ettikten sonra, bunları da gölgede bırakacak bir başka ödülünü şu şekilde hatırlatmaktadır:

a)وَرِضْوَانٌ مِنَ اللّٰهِ اَكْبَرُ “Allah’ın rızası ise (hepsinden) büyüktür.” Benzer içerikte olmak üzere Âl-i İmrân 3/15’te de geçen bu ifade, cennet ödüllerinin zirvesinin bu olduğunu ortaya koymaktadır. Kur’ân’da 13 kez(67) geçen رِضْوَان rıdvân kelimesi geçtiği her yerde Yüce Allah’ın “razı olması” manasında kullanılmaktadır. Zaten bu âyette veya diğer âyetlerde zikredilen ödüllere layık olabilmenin yolu “Yüce Allah’ın kulundan razı olması”ndan geçmektedir. Dolayısıyla asıl belirleyici olanın bu husus olduğu açıkça ortadadır. Yüce Allah razı olunca mesele bitmiş, huzur, saadet ve ödüller geliyor demektir. Rabbimiz bizi de razı olduklarının arasına katsın inşallah.

b) ذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “Asıl büyük kurtuluş işte budur.” Bu ve benzer ifadeler Kur’ân’da 16 kez(68) geçmekte ve “büyük başarı ve kurtuluş” manasına gelmektedir. Buna benzer bir ifade el-fevzü’l-mübîn şeklinde ve “apaçık başarı” manasında iki âyette geçmektedir.(69) Ayrıca Burûc 85/11’de ise “büyük kurtuluş” manasında el-fevzü’l-kebîr şeklinde yer almaktadır.

Yüce Allah birbirlerinin dostu olmayı başaran, birbirlerine iyiliği emredip kötülükten meneden, namazı kılıp zekâtı veren, Allah’a ve Rasûlü’ne gönülden itaat eden, ilahi merhameti hak eden, altlarından ırmaklar akan cennetlere gideceği ve kendilerine ‘Adn cennetlerinde güzel meskenler vaad edilen, dahası en büyük ödül olan Allah’ın rızasını kazanmış olan mümin erkeklerin ve mümin hanımların elde ettiği bu büyük başarı asıl kurtuluş olarak tanıtılmaktadır.

Bu ifade en büyük lütuf, kurtuluş, saadet, bahtiyarlık, zafer, başarı ve ihsan manasında da yorumlanabilir. Âyette yer alan هُوَ huve zamiri cümleye vurgu manası katmakta, bunun dışında yani Yüce Allah’ın müjdesinin dışında kalan sanıların, zanların hiçbir şekilde kurtuluş ihtimali içermediği mesajını anlama özellikle katmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Tevbe 9/67, 68; Ahzâb 33/73; Feth 48/6; Hadîd 57/13.
  • Tevbe 9/67 Tevbe 9/68 Ahzâb 33/73 Fetih 48/6 Hadîd 57/13
• 2 - Âl-i İmrân 3/104, 110, 114; Mâide 5/79; A‘râf 7/157; Tevbe 9/67, 71, 112; Nahl 16/90; Hacc 22/41, 72; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/29, 45; Lokmân 31/17; Mücâdele 58/2. 3 - Mâide 5/79; Nahl 16/90; Hacc 22/72; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/29, 45; Mücâdele 58/2. 4 - Bakara 2/178, 180, 228, 229, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 240, 263; Âl-i İmrân 3/104, 110, 114; Nisâ’ 4/5, 6, 8, 19, 25, 114; A‘râf 7/157; Tevbe 9/67, 71, 112; Hacc 22/41; Nûr 24/53; Lokmân 31/15, 17; Ahzâb 33/6, 32; Muhammed 47/21; Mümtehıne 60/12; Talâk 65/2, 6. 5 - Zemahşerî, age., I, 183.
  • Âl-i İmrân 3/104 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/114 Mâide 5/79 A‘râf 7/157 Tevbe 9/67 Tevbe 9/71 Tevbe 9/112 Nahl 16/90 Hacc 22/41 Hacc 22/72 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/29 ‘Ankebût 29/45 Lokmân 31/17 Mücâdele 58/2 Mâide 5/79 Nahl 16/90 Hacc 22/72 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/29 ‘Ankebût 29/45 Mücâdele 58/2 Bakara 2/178 Bakara 2/180 Bakara 2/228 Bakara 2/229 Bakara 2/231 Bakara 2/232 Bakara 2/233 Bakara 2/234 Bakara 2/235 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/263 Âl-i İmrân 3/104 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/114 Nisâ 4/5 Nisâ 4/6 Nisâ 4/8 Nisâ 4/19 Nisâ 4/25 Nisâ 4/114 A‘râf 7/157 Tevbe 9/67 Tevbe 9/71 Tevbe 9/112 Hacc 22/41 Nûr 24/53 Lokmân 31/15 Lokmân 31/17 Ahzâb 33/6 Ahzâb 33/32 Muhammed 47/21 Mümtehine 60/12 Talâk 65/2 Talâk 65/6
• 6 - Yazır, age., VII, 174.
• 7 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 93, 169; Mâide 5/80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Ahzâb 33/65; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Nebe’ 78/23; Beyyine 98/6.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Ahzâb 33/65 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Nebe' 78/23 Beyyine 98/6
• 8 - Nisa 4/118; Hıcr 15/35; Sâd 38/78. 9 - Bakara 2/89; Ahzâb 33/64. 10 - Bakara 2/88; Nisâ’ 4/13, 46, 52; Mâide 5/60, 64. 11 - Mâide 5/78. 12 - Nisâ’ 4/47. 13 - Âl-i İmrân 3/61. 14 - Âl-i İmrân 3/87. 15 - A‘râf 7/44; Mü’min 40/52. 16 - Tevbe 9/68; Ahzâb 33/61. 17 - Hûd 11/60. 18 - Hûd 11/99; Kasas 28/42. 19 - Feth 48/6. 20 - Hûd 11/18. 21 - Ahzâb 33/57. 22 - Nisâ’ 4/93. 23 - Ra‘d 13/25; Muhammed 47/23. 24 - Bakara 2/159, 161. 25 - Nûr 24/7, 23.
  • Nisâ 4/118 Hicr 15/35 Sâd 38/78 Bakara 2/89 Ahzâb 33/64 Bakara 2/88 Nisâ 4/13 Nisâ 4/46 Nisâ 4/52 Mâide 5/60 Mâide 5/64 Mâide 5/78 Nisâ 4/47 Âl-i İmrân 3/61 Âl-i İmrân 3/87 A‘râf 7/44 Mü'min 40/52 Tevbe 9/68 Ahzâb 33/61 Hûd 11/60 Hûd 11/99 Kasas 28/42 Fetih 48/6 Hûd 11/18 Ahzâb 33/57 Nisâ 4/93 Ra‘d 13/25 Muhammed 47/23 Bakara 2/159 Bakara 2/161 Nûr 24/7 Nûr 24/23
• 26 - Bakara 2/159. 27 - Bakara 2/89; Âl-i İmrân 3/86-87; A‘râf 7/44. 28 - Tevbe 9/68. 29 - Hûd 11/60, 99; Kasas 28/42. 30 - Hıcr 15/35; Sâd 38/78. 31 - Nisâ’ 4/93. 32 - Âl-i İmrân 3/61; Nûr 24/7. 33 - Ra‘d 13/25. 34 - Hûd 11/17-18. 35 - Mâide 5/37; Tevbe 9/68; Hûd 11/39; Zümer 39/40; Şûrâ 42/45. 36 - Mâide 5/37; Tevbe 9/21, 68; Hûd 11/39; İbrâhim 14/40; Hıcr 15/76; Zümer 39/40; Şûrâ 42/45. 37 - Mâide 5/37; Tevbe 9/68; Hûd 11/39; Zümer 39/40; Şûrâ 42/45.
  • Bakara 2/159 Bakara 2/89 Âl-i İmrân 3/87 A‘râf 7/44 Tevbe 9/68 Hûd 11/60 Hûd 11/99 Kasas 28/42 Hicr 15/35 Sâd 38/78 Nisâ 4/93 Âl-i İmrân 3/61 Nûr 24/7 Ra‘d 13/25 Hûd 11/18 Mâide 5/37 Tevbe 9/68 Hûd 11/39 Zümer 39/40 Şûrâ 42/45 Mâide 5/37 Tevbe 9/21 Tevbe 9/68 Hûd 11/39 İbrâhîm 14/40 Hicr 15/76 Zümer 39/40 Şûrâ 42/45 Mâide 5/37 Tevbe 9/68 Hûd 11/39 Zümer 39/40 Şûrâ 42/45
• 38 - Râzî, age., XVI, 128.
• 39 - Bakara 2/102, 200; Âl-i İmrân 3/77; Tevbe 9/69.
  • Bakara 2/102 Bakara 2/200 Âl-i İmrân 3/77 Tevbe 9/69
• 40 - Râzî, age., XVI, 128.
• 41 - Nisâ’ 4/140; En‘âm 6/68, 91; Tevbe 9/65; Zuhruf 43/83; Tûr 52/12; Me‘âric 70/42; Müddessir 74/45. 42 - Semerkandî, age., I, 457; Taberî, age., VII, 228; Zemahşerî, age., II, 33.
  • Nisâ 4/140 En‘âm 6/68 En‘âm 6/91 Tevbe 9/65 Zuhruf 43/83 Tûr 52/12 Me‘âric 70/42 Müddessir 74/45
• 43 - Bakara 2/217; Mâide 5/5, 53; En‘âm 6/88; A‘râf 7/147; Tevbe 9/17, 69; Hûd 11/16; Kehf 19/105; Ahzâb 33/19; Zümer 39/65; Muhammed 47/9, 28, 32; Hucürât 49/2.
  • Bakara 2/217 Mâide 5/5 Mâide 5/53 En‘âm 6/88 A‘râf 7/147 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Hûd 11/16 Meryem 19/105 Ahzâb 33/19 Zümer 39/65 Muhammed 47/9 Muhammed 47/28 Muhammed 47/32 Hucurât 49/2
• 44 - Semerkandî, age., III, 305; Taberî, age., XXVI, 60. 45 - Mâide 5/5; En‘âm 6/88; Hûd 11/16. 46 - Bakara 2/217; Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/53; A‘râf 7/147; Tevbe 9/17, 69; Kehf 18/105. 47 - Hucürât 49/2. 48 - Zümer 39/65.
  • Mâide 5/5 En‘âm 6/88 Hûd 11/16 Bakara 2/217 Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/53 A‘râf 7/147 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Kehf 18/105 Hucurât 49/2 Zümer 39/65
• 49 - Şu‘arâ’ 26/189. 50 - Râzî, age., XVI, 129.
  • Şu‘arâ 26/189
• 51 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/160, 177; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; Kehf 18/49; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Zuhruf 43/76.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 Kehf 18/49 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Zuhruf 43/76
• 52 - Müslim, Birr, 38; Tirmizî, Zühd, 53; Dârimî, Rikâk, 44; İmâm Mâlik, Muvatta’, Şi‘r, 13; Ahmed b. Hanbel, II, 237, 328, 370, 533, 535; III, 87; IV, 128, 386.
• 53 - Müslim, İman, 78; Tirmizî, Fiten, 11; Nesâî, İman, 17; Ahmed b. Hanbel, III, 20, 49.
• 54 - Zemahşerî, age., II, 280.
• 55 - İslâmoğlu, age., s. 332’de 90. not.
• 56 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8
• 57 - Tevbe 9/72; Ra‘d 13/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Meryem 19/61; Tâhâ 20/76; Fâtır 35/33; Sâd 38/50; Mü’min 40/8; Saff 61/12; Beyyine 98/8. 58 - Semerkandî, age., II, 363.
  • Tevbe 9/72 Ra‘d 13/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Meryem 19/61 Tâhâ 20/76 Fâtır 35/33 Sâd 38/50 Mü'min 40/8 Saff 61/12 Beyyine 98/8
• 59 - Tevbe 9/72; Saff 61/12. 60 - R‘ad 13/23-24; Mü’min 40/8. 61 - Nahl 16/31. 62 - Kehf 18/31; Fâtır 35/33.
  • Tevbe 9/72 Saff 61/12 Ra‘d 13/24 Mü'min 40/8 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Fâtır 35/33
• 63 - Meryem 19/61-62. 64 - Tâhâ 20/75-76; Beyyine 98/8. 65 - Sâd 38/50. 66 - Fâtır 35/35.
  • Meryem 19/62 Tâhâ 20/76 Beyyine 98/8 Sâd 38/50 Fâtır 35/35
• 67 - Âl-i İmrân 3/15, 162, 174; Mâide 5/2, 16; Tevbe 9/21, 72, 109; Muhammed 47/28; Feth 48/29; Hadîd 57/20, 27; Haşr 59/8. 68 - Nisâ’ 4/13, 73; Mâide 5/119; Tevbe 9/72, 89, 100, 111; Yûnus 10/64; Ahzâb 33/71; Sâffât 37/60; Mü’min 40/9; Dühân 44/57; Feth 48/5; Hadîd 57/12; Saff 61/12; Teğâbun 64/9. 69 - En‘âm 6/16; Câsiye 45/30.
  • Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/174 Mâide 5/2 Mâide 5/16 Tevbe 9/21 Tevbe 9/72 Tevbe 9/109 Muhammed 47/28 Fetih 48/29 Hadîd 57/20 Hadîd 57/27 Haşr 59/8 Nisâ 4/13 Nisâ 4/73 Mâide 5/119 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Tevbe 9/111 Yûnus 10/64 Ahzâb 33/71 Sâffât 37/60 Mü'min 40/9 Duhân 44/57 Fetih 48/5 Hadîd 57/12 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 En‘âm 6/16 Câsiye 45/30