A‘râf Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 206 âyetten oluşan, adını 46. âyette geçen الْاَعْرَاف el-a‘râf kelimesinden alan ve Kur’ân’ın “en uzun yedi sûresi” demek olan es-Seb‘u’t-Tıvâl sûrelerinden olan A‘râf sûresi, inişe göre 56, resmî sıralamada ise 7. sûredir. A‘râf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki En‘âm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. En‘âm 82-90’da verilen peygamberler tarihinin bir açılımı A‘râf sûresinin bütününe yayılmıştır. En‘âm 95-99’da kâinat kitabından söz eden âyetlere karşılık A‘râf 57 ve 185’te kâinatta yaratılmış her bir varlığın ibrete konu edinilerek incelenmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu ve benzer konular hem iniş hem de resmi sıralamaya göre sûrelerin konu ilişkisini ortaya koymakta olduğunun bir delilidir.

A‘râf sûresi, vahye tâbi olmanın öneminden söz ederek başlamakta, bu arada peygamberler dahil bütün insanların sorgulanacağı, mahşerde amellerin tartılacağı, iyilerin kurtulup kötülerin ateşe atılacağı bilgisiyle devam etmektedir.

11. âyetten itibaren, ilk insan neslinin yaratılışı ve İblis’in duruşu, cennetten çıkartılış, dinde haram kılma yetkisi, A‘râf’takilerin konuşmaları, dua ahlakı ve kâinat kitabından çeşitli âyetler gündeme getirilmektedir.

59. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût, Hz. Şu‘ayb peygamberler ve onların kavimleriyle ilişkileri, kavimlerinin sonu ele alınmakta, 103. âyetten sonra ise Hz. Mûsâ’nın Firavunla münasebeti uzun uzadıya gündeme getirilmektedir.

168. âyet ve sonrasında, insanların çeşitli gruplara ayrılışı, Elest Bezmi denen olay, insanların ve cinlerin duyarsız davrananlarının sonu, kâfirlere mühlet verilmesinin nedeni, kâinat kitabından her bir âyetin incelenmesi gerektiği, Son Saat denen olayı Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceği, insanoğlunun Yüce Allah’ın sevgisine ortak koşmamaları gerektiği vs. konular üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin sonunda 196. âyetten itibaren ise gerçek ve sahte dostluklar hakkında bilgi verilmekte, şeytanın ayartıcılığı ile takvânın sonucu gündeme getirilmekte, Kur’ân kıraat edildiğinde ona kulak vermenin ve sesi kesmenin rahmete vesile olacağı beyan edilmekte, Yüce Allah’a dua edilirken nasıl davranılması gerektiği öğretilmekte ve Yüce Allah’a boyun bükmenin erdemi üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’in çeşitli özelliklerini ve kurtuluşa ermenin şartlarını ortaya koyduktan sonra, 160-171. âyetlerde yeniden İsrailoğullarıyla ilgili bilgiler vermeye devam etmektedir. Onlara on iki gözeden su ihsan edişi, diledikleri gibi gıdalanma imkânları, şehre saygıyla girmeleri gibi buyrukların ardından, sözlerinden dönmelerinin sonucuna katlandıkları bildirilmektedir. Bu arada Cumartesi yasağını ihlal edişleri, sonuçlarına katlanmaları, sonrasında gelen kötü nesillerle ilgili bilgiler de bu bağlamda ele alınmaktadır.

a) İsrailoğullarının Nankörlükleri

Yüce Allah, sûrenin 160-162. âyetlerinde İsrailoğullarını topluluk olarak on iki boya (oymağa) ayırdığını, kavmi kendisinden su isteyince, Mûsâ’ya “Asânla taşa vur!” diye vahyettiğini, derhal ondan on iki pınar fışkırdığını, her kabilenin de içeceği yeri bellediğini, kendilerini bulutla gölgelendirip onlara kudret helvası ile bıldırcın eti indirdiğini, kendilerine “Size rızık olarak verdiklerimizin en temizlerinden yiyin!” dediğini, ilahi emrileri dinlememekle aslında kendilerine yazık ettiğini bildirmektedir.

Ardından, kendilerine “Şu ülkede yerleşin; onun (nimetlerinden) dilediğiniz gibi yaralanın! ‘Bağışlanmak istiyoruz’ deyin ve kapıdan eğilerek girin ki hatalarınızı bağışlayalım. İyilik yapanların (ödülünü) ilerde daha da arttıracağız” denildiği, buna karşılık içlerinden bazı zalimlerin, kendilerinden söylemeleri istenen sözü başka sözle değiştirdiği, bu şekilde haksızlık etmelerinden ötürü üzerlerine gökten bir azap gönderildiği haber verilemektedir.

ı. Gözeler, Gölgelikler, Bıldırcın Eti, Kudret Helvası

وَقَطَّعْنَاهُمُ اثْنَتَيْ عَشْرَةَ اَسْبَاطًا اُمَمًا وَاَوْحَيْنَآ اِلٰى مُوسٰىٓ اِذِ اسْتَسْقٰيهُ قَوْمُهُٓ اَنِ اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا قَدْ عَلِمَ كُلُّ اُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ وَظَلَّلْنَا عَلَيْهِمُ الْغَمَامَ وَاَنْزَلْنَا عَلَيْهِمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوٰى كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَمَا ظَلَمُونَا وَلٰكِنْ كَانُوٓا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ “Biz İsrailoğulları’nı topluluk olarak on iki boya (oymağa) ayırmıştık. Kavmi kendisinden su isteyince, Musa’ya ‘Asanla taşa vur!’ diye vahyetmiştik. Derhal ondan on iki pınar fışkırmıştı. Her kabile de içeceği yeri elbette bilmişti. Kendilerini bulutla gölgelendirip onlara kudret helvası ile bıldırcın eti indirmiş (vermiş), ‘Size rızık olarak verdiğimiz temiz şeylerden yiyin!’ (demiştik). (Emirlerimizi dinlememekle) onlar bize zulmetmemişlerdi; ancak kendilerine yazık etmişlerdi.”

Âyettekiوَقَطَّعْنَاهُمُ ve katta‘nâhum fiili “ve onları ayırmıştık”; اثْنَتَيْ عَشْرَة isnetey ‘aşrate ifadesi “on iki”; اَسْبَاطًا esbâtan kelimesi “boya, soya”; اُمَمًا ümemen sözcüğü “topluluk, ümmet olarak”; وَاَوْحَيْنَآ ve evhaynâ fiili “ve vahyetmiştik”; اِلٰى مُوسٰىٓ ilâ mûsâ ifadesi “Mûsâ’ya”;اِذِ اسْتَسْقٰيهُ iz isteskâhu fiili “hani, ondan su istediğinde”; قَوْمُهُ kavmuhû ifadesi “onun kavmi”; اَنِ اضْرِبْ en idrib emri “vur (diye)”;بِعَصَاكَ bi‘asâke sözcüğü “senin ‘asân ile, senin değneğinle”; الْحَجَر el-hacera kelimesi “taşa”; فَانْبَجَسَتْ fenbeceset fiili “fışkırmıştı”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; اثْنَتَا عَشْرَةَ isnetâ ‘aşrate ifadesi “on iki”;عَيْنًا ‘aynen kelimesi “su gözesi”; قَدْ عَلِمَ kad ‘alime fiili “muhakkak ki bellemişti, bilmişti”; كُلُّ اُنَاس küllü ünasin tamlaması “her kabile”; مَشْرَبَهُمْ meşrabehum ifadesi “onların içme yerlerini, içme zamanlarını”; وَظَلَّلْنَا ve zallelnâ fiili “ve gölgelendirmiştik”; عَلَيْهِم ‘aleyhim ifadesi “onları, onların üzerine”; الْغَمَام el-ğamâme kelimesi “bulutu”; وَاَنْزَلْنَا ve enzelnâ fiili “ve indirmiştik”; الْمَنّ el-menne sözcüğü “kudret helvası”; وَالسَّلْوٰى ve’s-selvâ kelimesi “ve bıldırcın eti”; كُلُوا külû emri “yiyin”; مِنْ طَيِّبَاتِ مَا min tayyibâti mâ ifadesi “(şu) şeylerin temizlerinden, iyilerinden”; رَزَقْنَاكُمْ razaknâküm ifadesi “size rızık verdiğimiz”; وَمَا ظَلَمُونَا ve mâ zalemûnâ ifadesi “ve onlar bize haksızlık etmediler”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ancak”; كَانُوٓا kânû fiili “(şöyle) idiler”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “kendi nefislerine, kendilerine”; يَظْلِمُونَ yazlimûne fiili ise “yazık ediyorlar(dı), haksızlık ediyorlar(dı)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ aracılığıyla İsrailoğullarına yönelik başka nimetleri gündeme getirilmektedir.

1.وَقَطَّعْنَاهُمُ اثْنَتَيْ عَشْرَةَ اَسْبَاطًا اُمَمًا “Biz İsrailoğulları’nı topluluk olarak on iki boya (oymağa) ayırmıştık.” Bu cümlede İsrailoğullarının Hz. Ya‘kûb’un on iki oğlundan gelmek üzere on iki boya, ümmete, kabileye ayrıldığı beyan edilmektedir.(1)

Kur’ân’da beş kez(2) geçen اَسْبَاط esbât kelimesi sıbt kelimesinin çoğuludur ve “torunlar, boylar, kabileler, cemaatler” gibi manalar vermektedir. Bu kelimenin temyizi durumundakiاُمَمًا ümemen kelimesi de bu on iki boyun birer “ümmet, topluluk” niteliğinde olduğunu göstermektedir.

2. وَاَوْحَيْنَآ اِلٰى مُوسٰىٓ اِذِ اسْتَسْقٰيهُ قَوْمُهُٓ اَنِ اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا قَدْ عَلِمَ كُلُّ اُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ “Kavmi kendisinden su isteyince, Musa’ya ‘Asanla taşa vur!’ diye vahyetmiştik. Derhal ondan on iki pınar fışkırmıştı. Her kabile de içeceği yeri elbette bilmişti.” Yüce Allah büyük oranda benzeri Bakara 2/60’ta da geçen bu cümlelerde İsrailoğullarına yönelik bir nimetini daha hatırlatmaktadır.

a) Anlaşılıyor ki bu toplum su sıkıntısı çekiyordu ve onlar Hz. Mûsâ’dan, Bakara 2/60’ta belirtildiği gibi Hz. Mûsâ da Yüce Allah’tan istiska denen “yağmur isteği”nde bulunmuştu. Bunun üzerine, Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya vahyederek elindeki asayı/değneği taşa vurmasını emretmişti. Bununla ilgili olarak A‘râf 7/160’taاَوْحَيْنَا evhaynâ “vahyetmiştik”, Bakara 2/60’ta ise قُلْنَا kulnâ fiilleri yer almakta, birbirini tefsir eden bu iki fiil Yüce Allah’ın bir buyruk gerçekleştirdiğini ortaya koymaktadır.

Asanın taşa vurulması, esasında herhangi bir iş için fedakârlıkta bulunmayı sembolize eder. Demek ki su içmek veya suya kavuşmak için her zaman yağmur duası yeterli olmaz. Taşları kırıp pınarlar, kaynaklar bulup çıkarmak gerekir. Asıl su içilecek yerler bu tür kaynaklar ve pınarlardır. Demek ki Yüce Allah kuru kaya parçalarından bile su kaynaklarının çıkmasını sağlar; yeter ki insanlar üzerlerine düşen görevi yapsınlar. Yöneticiler iyi ve çalışkan insanlar olsunlar ve başlarında Hz. Mûsâ gibi bir başkan olsun.(3) Böyle olursa, insanlar çalışırlar ve tabir caizse ekmeğini taştan bile çıkartırlar.

b) Hz. Mûsâ asayı/değneği taşa vurunca, bir anlamda kayadan su elde etmek için çaba ortaya koyunca, taştan on iki su gözesi çıkmıştı. Burada geçen انْبَجَسَتْ inbeceset “fışkırdı” fiilinin yakın anlamlısı Bakara 2/60’ta انْفَجَرَتْ infecerat “yarıldı, fışkırdı” fiilidir. Esasında çok yakın manalar veren bu iki fiilin ilkine “su sızmak”, ikincisine ise “suyun fışkırırcasına bollaşması” manası verilerek iki fiilin anlamı birbirini tamamlayan bir mahiyette izah edilmiştir.(4) On iki boya veya kabileye ayrılan İsrailoğullarının her bir grubu için birer olmak üzere on iki pınar fışkırmıştı. Bu su kaynaklarının onlara sunulması Yüce Allah’ın İsrailoğullarına yönelik çok önemli bir başka nimeti olarak sunulmaktadır.

c) Her grubun fertleri kendi su kaynağını ve su içme yerini iyice bilip bellemişti. Buradaki كُلُّ اُنَاسٍ küllü ünâsin tamlaması on iki grubun her birini içeren bir başka ifadedir. اُنَاس ünâs kelimesi mükesser (kırık/kural dışı) çoğul değil, çoğul manası veren bir kelimedir; dolayısıyla herhangi bir tekil kelimenin çoğul kalıbı değildir. “Her bir insan grubu kendi su kaynağını bilmişti” ifadesi, biri diğerinin yerine ve hakkına tecavüz etmiyordu demektir.

3. وَظَلَّلْنَا عَلَيْهِمُ الْغَمَامَ وَاَنْزَلْنَا عَلَيْهِمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوٰى كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ “Kendilerini bulutla gölgelendirip onlara kudret helvası ile bıldırcın eti indirmiş (vermiş), ‘Size rızık olarak verdiğimiz temiz şeylerden yiyin!’ (demiştik).” Birbirine benzer ifadeler Bakara 2/57’de de geçmekte olan bu mesaj, İsrailoğullarına yönelik bir başka nimeti içermektedir.

a) Yüce Allah İsrailoğullarını yaşadıkları çok sıcak bir ortamda çok önemli bir nimetle daha desteklemiş, aşırı ve kavurucu sıcakların ortasında onları gölgelendirerek rahatlatmıştı. Kur’ân’da dört kez(5) geçen الْغَمَام el-ğamâm kelimesi “gölge oluşturan şey, bulut” manasına gelmektedir. Bu çölün Tîh Çölü olduğu beyan edilmektedir.(6) Çölün sıcak ortamında gölgenin ne kadar büyük bir nimet olduğu elbette bilinmektedir. İşte Yüce Allah İsrailoğullarına bu nimeti de ihsan etmiş, sıcaktan fazlaca etkilenmemelerini sağlamıştı. Bu gölgenin tam olarak ne kadar etkili olduğunu, ne kadar bir alanı kapladığını ve ne kadar bir süre devam ettiğini bilememekteyiz.

b) Onlara الْمَنّ el-menn “kudret helvası” ve السَّلْوٰى es-selvâ “bıldırcın eti”nin indirilmesi ise اَنْزَلْنَا enzelnâ fiiliyle ifade edilmektedir. Bu fiil “ikram etmek” manası gereği, gökten veya başka bir mekândan herhangi bir tür “indirmek” değil de “ikram etmek” manasına alınmalıdır. Esasında nüzül kelimesinin “ikram etmek” manası da vardır ve bunun Kur’ân’da kullanım örnekleri de mevcuttur.(7) Kur’ân’da üç âyette(8) birlikte geçen الْمَنّ el-menn ve السَّلْوٰى es-selvâ kelimelerinin bugün tam olarak neyi karşıladığını bilmemekteyiz. Ancak önemli bir ikram olması nedeniyle bir insanın hayatını devam ettirme noktasında gerekli olan her türlü gıdayı içerdiklerini söylemekte herhangi bir sakınca olmamalıdır.

c) Yüce Allah İsrailoğullarına kudret helvası ve bıldırcın etini ikram edince, elbette bunların طَيِّبَات tayyibât yani “tertemiz ve çok önemli bir rızık” olduğu gerçeği kendiliğinden anlaşılmaktadır. İşte Rabbimiz bu insanlara söz konusu gıdaları yemelerini emretmiş, hayat çin gerekli gıdalardan yararlanmalarını kendilerinden istemiştir. Bu arada رَزَقْنَا razaknâ fiilinin Yüce Allah’a nispeti, nimetleri veren gerçek gücün ve mutlak otoritenin de Yüce Allah olduğunun bir göstergesidir. Bu arada مِنْ طَيِّبَاتِ ifadesindeki مِنْ min edatı, gıdanın tamamını değil de bir bölümünü yemeyi içermektedir. Böylece sahip olunan nimetleri bir anda tüketmeyip, sistemli ve dengeli kullanmanın önemi de bir şekilde gündeme getirilmiş olmaktadır.

4. وَمَا ظَلَمُونَا وَلٰكِنْ كَانُوٓا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ “(Emirlerimizi dinlememekle) onlar bize zulmetmemişlerdi; ancak kendilerine yazık etmişlerdi.” Âyetin sonunda yer alan bu ifade, İsrailoğullarının bu nimetlere karşı da nankörlük ettiklerini ortaya koymaktadır. Bu nankörlüğün nasıl gerçekleştiği, yani nasıl zulmettikleriyle ilgili olarak zulüm kelimesinden hareketle bazı yaklaşımlar ortaya koyabiliriz. Zulüm “bir şeyi yerinden etmek” manasına geldiğine göre, burada İsrailoğullarının kendilerinden isteneni yapmadıkları, belirlenen sınırları aştıkları, başka şeyler istememeleri gerekmesine rağmen, istekte sınır tanımadıkları anlaşılmaktadır.

Kendilerince ortaya koydukları bu tutumlarıyla elbette Yüce Allah’a herhangi bir şekilde zulmetmiş olmamışlar, sadece ve sadece kendilerine yazık etmişlerdi; âyetin son cümlesinde hatırlatılan husus budur. Yüce Allah Kur’ân’da çeşitli konularda insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek, insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandıklarını bildirmektedir.(9)

ıı. Nankörlüğün Karşısında İlâhi Azap

وَاِذْ ق۪يلَ لَهُمُ اسْكُنُوا هٰذِهِ الْقَرْيَةَ وَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ وَقُولُوا حِطَّةٌ وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا نَغْفِرْ لَكُمْ خَط۪يٓـَٔاتِكُمْ سَنَز۪يدُ الْمُحْسِن۪ينَ فَبَدَّلَ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَوْلًا غَيْرَ الَّذ۪ي ق۪يلَ لَهُمْ فَاَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِجْزًا مِنَ السَّمَآءِ بِمَا كَانُوا يَظْلِمُونَ “Hani onlara şöyle denmişti: ‘Şu şehirde yerleşin; onun (nimetlerinden) dilediğiniz gibi yararlanın; ‘Hıttah!’ (bizi bağışla) deyin ve kapıdan eğilerek girin ki hatalarınızı bağışlayalım. Güzel davrananların (ödülünü) ileride daha da artıracağız. Fakat içlerinden bazı zalimler, kendilerinden (söylemeleri) istenen sözü başkasıyla değiştirmişlerdi. Biz de haksızlık etmeleri nedeniyle üzerlerine gökten bir azap göndermiştik.”

Buradaki وَاِذْ ق۪يلَ ve iz kîle edilgen fiili “hani bir zamanlar (şöyle) denilmişti”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlara”; اسْكُنُوا üskünû emri “yerleşin”; هٰذِهِ الْقَرْيَةَ hâzihi’l-karyete ifadesi “şu köye, şu şehre”; وَكُلُوا ve külü emri “ve yiyin”; مِنْهَاminhâ ifadesi “oradan”; حَيْثُ شِئْتُمْ haysü şi’tüm ifadesi “dilediğiniz şekilde”;وَقُولُوا ve kûlû emri “ve deyin”; حِطَّة hıttatün kelimesi “bağışlanmayı istiyoruz”; وَادْخُلُوا vedhulû emri “ve girin”; الْبَاب el-bâbe “kapıdan”; سُجَّدًا sücceden sözcüğü “eğilerek”; نَغْفِرْ nağfir fiili “bağışlayalım”; لَكُمْleküm ifadesi “sizi, sizin için”; خَط۪يٓـَٔاتِكُمْ hatîâtiküm tamlaması “sizin hatalarınızı”;سَنَز۪يدُ senezîdü fiili “yakında (ödüllerini) arttıracağız”; الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesi “iyilik yapanların (ödülünü)”; فَبَدَّلَ fe beddele fiili “ve değiştirmişlerdi”;الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ellezîne zalemû fiili “zalimlik yapanlar, haksızlık edenler”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden”;قَوْلًا kavlen sözcüğü “sözü”; غَيْرَ الَّذ۪ي ق۪يلَ ğayrallezî kîle ifadesi “söylenenden başkasına”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, kendilerine”;فَاَرْسَلْنَا fe arselnâ fiili “ve göndermiştik”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerine”; رِجْزًا riczen kelimesi “azap”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi sözcüğü “gökten”; بِمَا كَانُوا يَظْلِمُونَ bimâ kânû yazlimûne ifadesi ise “haksızlık etmiş olmalarına karşılık” demektir.

Burada İsrailoğullarına yönelik bir başka nimet ve buna karşılık onların yaptığı yanlışlıklar gündeme getirilmektedir.

Bu âyetler, bazı değişikliklerle Bakara 2/58-59’da da yer almaktadır. Râzî iki âyet grubu arasındaki sekiz farkın gerekçeleri hakkında detaylı bilgiler vermektedir; arzu edenlerin o tefsire müracaat etmelerini tavsiye etmekteyiz.(10)

1. وَاِذْ ق۪يلَ لَهُمُ اسْكُنُوا هٰذِهِ الْقَرْيَةَ وَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ وَقُولُوا حِطَّةٌ وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا نَغْفِرْ لَكُمْ خَط۪يٓـَٔاتِكُمْ سَنَز۪يدُ الْمُحْسِن۪ينَ “Hani onlara şöyle denmişti: ‘Şu şehirde yerleşin; onun (nimetlerinden) dilediğiniz gibi yararlanın; ‘Hıttah!’ (bizi bağışla) deyin ve kapıdan eğilerek girin ki hatalarınızı bağışlayalım. Güzel davrananların (ödülünü) ileride daha da artıracağız.” Âyette israiloğullarının dönekliklerinden bir başkası burada dile getirilmektedir.

a) وَاِذْ ق۪يلَ لَهُمُ اسْكُنُوا هٰذِهِ الْقَرْيَةَ وَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ “Hani onlara şöyle denmişti: ‘Şu şehirde yerleşin; onun (nimetlerinden) dilediğiniz gibi yararlanın!” Yüce Allah tarafından İsrailoğullarına hitap edilmiş ve “şu şehirde yerleşin; dilediğiniz ürünlerinden yiyin” denilmişti. Buradaki اسْكُنُوا üskünû emrinin yerine Bakara 2/58’de udhulû kelimesi kullanıldığı için, maksadın o ülkeye girip orada yerleşmek olduğu anlaşılmaktadır. Burada geçen الْقَرْيَة el-karyeh kelimesi öncelikle “köy, kasaba” anlamına gelse de buradaki maksadın Filistin toprakları, Beyt-i Makdis olduğu ifade edilmektedir.(11) Bu nedenle, biz de söz konusu kelimeye “ülke” manasını vermeyi tercih ettik.

Âyette geçen كُلُوا مِنْهَا külû minhâ ifadesinden maksat, yerleştikleri ülkenin ürünlerinden, bitkilerinden yemeleridir. Bakara 2/58’de rağaden “bolca” kelimesi varken burada yoktur. Bunun muhtemel sebebi, söz konusu cümlede yer alan حَيْثُ شِئْتُمْ haysü şi’tüm “dilediğiniz şekilde” cümlesinin benzer bir mana vermesidir. Rağaden kelimesi ise ifadeye biraz daha te’kidli (güçlü) mana katmaktadır.

b) وَقُولُوا حِطَّةٌ وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا نَغْفِرْ لَكُمْ خَط۪يٓـَٔاتِكُمْ “‘Hıttah!’ (bizi bağışla) deyin ve kapıdan eğilerek girin ki hatalarınızı bağışlayalım.” Buradaki ilk iki cümle Bakara 2/58’de yer değiştirmiş olarak yer almakta, ancak aynı mesajı içermektedir. Bu arada Nisâ’ 4/154’te de konuya dair bilgi verilmektedir.

Yüce Allah İsrailoğullarına hitabına devam etmekte, حِطَّة hıttatün yani “af diliyoruz” demelerini ve kapıdan boyun eğerek girmelerini emretmektedir. Kapıdan secde ederek girmeleri, azgın, vurdumduymaz ve şımarık bir şekilde değil de, mütevazı, alçakgönüllülükle, saygılı ve edepli bir edayla girmeleri manasına gelmektedir. Âyette geçen سُجَّدًا sücceden kelimesi bilinen anlamda “secde” değil, secdenin asıl gayesini gösterecek şekilde “boyun bükerek bir şeyi yapmak” manasını vermektedir.

Yüce Allah, bu emirlerin gereğini yerine getirmeleri durumunda, İsrailoğullarının hatalarını bağışlayacağını haber vermektedir. İsrailoğullarının yaptığı yanlışlıkların sayısı oldukça fazla olmasına, defalarca nankörlük ve döneklik yapmış olmalarına rağmen, Yüce Allah yine de onların hatalarını bağışlayacağını müjdelemektedir.

c) سَنَز۪يدُ الْمُحْسِن۪ينَ “Güzel davrananların (ödülünü) ileride daha da artıracağız.” Yüce Allah İsrailoğullarının hatalarını bağışlamasının beraberinde onların ödüllerini muhtemelen dünyada, ancak kesin olarak mahşerde de arttıracağını haber vermektedir. Âyetteki سَنَز۪يدُ senezîdü ifadesindeki س sin harfi ödül artırmanın ileride, muhtemelen mahşerde gerçekleşeceğini gösterse de, bunun dünya hayatını da içermesinde herhangi bir engel yoktur. Ayrıca الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesi de “işini düzgün yapanlar”, yani Allah’ı görüyormuş gibi, Allah bilinciyle görevlerini güzel ve doğru yapanlar manasına gelmektedir.

Bu âyette konu her ne kadar İsrailoğullarıyla ilgili ise de, mesajı evrensele taşıyıp Yüce Allah’ın buyruklarına sadakat gösterenlerin, peygamberlerin yaşayıp tebliğ ettiği hak ve hakikat prensiplerine tabi olanların aynı şekilde ödüllendirilecekleri, “bizi bağışla ey Rabbimiz” nidasının boş kalmayacağı, günahlarının bağışlanacağı müjdesinin verildiği bilinmelidir. Yüce Allah’ın bu ve benzer konuları zikretmesinin nedeni, benzer durumlarda olanlara aynı uygulamanın yapılacağını, olumsuzluk varsa vazgeçilmesini, iyilikler varsa onların takip edilmesi ve sonuçlarının elde edileceğinin bilinmesi gerektiğini ifade etmektir.

2. فَبَدَّلَ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَوْلًا غَيْرَ الَّذ۪ي ق۪يلَ لَهُمْ فَاَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِجْزًا مِنَ السَّمَآءِ بِمَا كَانُوا يَظْلِمُونَ “(Fakat) içlerinden bazı zalimler, kendilerinden (söylemeleri) istenen sözü başkasıyla değiştirmişlerdi. Biz de haksızlık etmeleri nedeniyle üzerlerine gökten bir azap göndermiştik.” Yüce Allah İsrailoğullarının yine sözlerinden döndüğünü, söylenenleri yerine getirmediklerini, zulümlerinin sonucunda üzerlerine azap yağdırdığını haber vermektedir.

a) فَبَدَّلَ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَوْلًا غَيْرَ الَّذ۪ي ق۪يلَ لَهُمْ “(Fakat) içlerinden bazı zalimler, kendilerinden (söylemeleri) istenen sözü başkasıyla değiştirmişlerdi.” İçlerinden bir kısmının zulüm işlediğiمِنْهُمْ minhum ifadesiyle beyan edilerek, hepsinin aynı durumda nankörlük etmedikleri anlaşılmaktadır. İşledikleri zulüm ise “kendilerine söylenenin dışında başka bir şey söylemeleri” şeklinde belirlenmiştir. ,

Rabbimiz onlara حِطَّة hıttatün yani “bağışlanma dileyin” demiş olmasına rağmen, onlar حِنطة hıntatün diyerek “buğday” arzusu dile getirmişlerdi.(12) Oysa kendilerine “kudret helvası” ve “bıldırcın eti” verilerek gıda ihtiyaçları karşılanmış olmasına rağmen başka arayışlara girmeleri kınanmaktadır. Bu tür kelime veya ifade değişiklikleri onların Tevrat’ı metin olarak da tahrif ettiklerinin bir delilidir.

Bu cümleyi şöyle de tercüme etmek mümkündür: “Onların arasındaki zalimler bu emirleri kulak ardı edip kendilerine yönelik ilâhî emirlerin aksine işler yapmışlardı.”(13) Bu takdirde İsrailoğullarının içindeki bu zalimlerin ilahi emirlere itibar etmedikleri, tam tersine işler yaptıkları, bu nedenle yoldan çıktıkları hatırlatılmış olmaktadır. Dahası, hıttah ve hıntah kelimeleri İbranice veya Aramice değil, Arapça oldukları için, ifadeler arasındaki bir harflik değişiklik üzerinden yorum yapmak da makul değildir.

b) فَاَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِجْزًا مِنَ السَّمَآءِ بِمَا كَانُوا يَظْلِمُونَ “Biz de haksızlık etmeleri nedeniyle üzerlerine gökten bir azap göndermiştik.” A‘râf sûresinin 133-134. âyetlerinde başka bir suç nedeniyle kendilerine uygulanan azap gibi, burada da zulmetmeleri nedeniyle üzerlerine gökten bir belanın, felaketin ve azabın indirildiği beyan edilmektedir. Konuyla ilgili Bakara 2/59’da اَنْزَلْنَا enzelnâ, burada ise اَرْسَلْنَا arselnâ fiili kullanılmıştır. Bunun muhtemel sebebi, enzelnâ fiilinin “bol, fazla” manası içermemesi, arselnâ fiilinin ise bu manaları kapsamasıdır.

Ayrıca يَظْلِمُونَ yazlimûne ile يَفْسُقُونَ yefsukûne fiilleri de benzer manalar içermektedir. Buna göre يَظْلِمُونَ yezlimûne fiili “haksızlık etmek” manasını, يَفْسُقُونَ yefsukûne fiili ise bunun sonucunda “yoldan çıkmak” anlamını içermekte, böylece âyetler mesaj olarak birbirini tamamlamaktadır. Âyetin sonunda yer alan بِمَا bimâ ifadesindeki بِ bâ/bi harfi sebebiyye yani “gerekçe” manası vermekte, uygulanan cezanın kendileri tarafından kazanıldığını, böyle bir uygulamayı kendilerinin hak ettiğini manaya katmaktadır.

b) Yasağı Çiğnemeleri ve Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 163-167. âyetlerinde deniz kıyısında yaşayan İsrailoğullarının Cumartesi balık avlama yasağını ihlal ettiklerini ve sonrasını şu şekilde dile getirmektedir: “Onlara, deniz kıyısında bulunan şehir (halkının) durumunu sor! Hani, balıklar o yöre halkının yasağa uymadığı Cumartesi (kıyıya) gelmeyip, yasağa uydukları Cumartesi günü açıktan/bolca kıyıya geldiklerinde onlar haddi aşıp (avlanma) yasağını delmişlerdi. İşte böylece biz, yoldan çıkmalarından dolayı onları böyle imtihan ediyorduk.”

Ardından, içlerinden bir topluluğun “Allah’ın kendilerini (dünyada) helâk edeceği veya (âhirette) şiddetli bir şekilde azap edeceği bir topluluğa ne diye öğüt veriyorsunuz?” dediklerinde öğüt verenlerin şöyle cevap verdiği bildirilmektedir: “Rabbinize mazeret(imiz) olsun; bir de belki duyarlı davranırlar diye (öğüt veriyoruz).”

Daha sonra, kendilerine yapılan uyarıları unutunca, kötülükten menedenlerin kurtarıldığı, zulmedenlerin de yapmakta oldukları kötülüklerden ötürü çok kötü bir azaba çarptırıldığı ifade edilmekte, yasaklanan şeyler nedeniyle haddi aşınca onlara “Aşağılık maymunlar (gibi) olun!” denildiği beyan edilmekte ve şu bilgilere yer verilmektedir: “Rabbin, Kıyamet Günü’ne kadar onlara (o tip insanlara) en kötü eziyeti yapacak kimseler göndereceğini (musallat edeceğini) ilân etmişti. Muhakkak ki Rabbin, cezayı çabuk verendir. Muhakkak ki O, ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

ı. Cumartesi Yasağını İhlalleri

وَسْـَٔلْهُمْ عَنِ الْقَرْيَةِ الَّت۪ي كَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ اِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ اِذْ تَاْت۪يهِمْ ح۪يتَانُهُمْ يَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعًا وَيَوْمَ لَا يَسْبِتُونَ لَا تَاْت۪يهِمْ كَذٰلِكَ نَبْلُوهُمْ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ “Onlara, deniz kıyısında bulunan şehir (halkının) durumunu sor! Hani balıklar o yöre halkının yasağa uymadığı cumartesi gelmeyip yasağa uydukları cumartesi günü akın akın (bolca) kıyıya geldiklerinde, haddi aşıp (avlanma) yasağını delmişlerdi. İşte yoldan çıkmalarından dolayı biz onları böyle imtihan ediyorduk.”

Âyettekiوَسْـَٔلْهُمْ ves’elhum emri “ve onlara sor”;عَنِ الْقَرْيَةِ ‘ani’l-karyeti sözcüğü “(şu) köy(ün halkının durumun)dan”;الَّت۪ي كَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ elletî kânet hâdırate’l-bahri ifadesi “deniz kıyısında bulunan”; اِذْ يَعْدُونَ iz ya‘dûne fiili “hani, onlar haddi aşıyorlardı”; فِي السَّبْتِ fi’s-sebti kelimesi “Cumartesi (yasağı) hakkında”; اِذْ تَاْت۪يهِمْ iz te’tîhim ifadesi “hani onlara geliyordu”; ح۪يتَانُهُمْ hîtânuhum tamlaması “onların (avlayacağı) balıkları”; يَوْمَ سَبْتِهِمْ yevme sebtihim tamlaması “onların Cumartesi günlerinde”; شُرَّعًا şurra‘an sözcüğü “bolca, sürüler halinde”; وَيَوْمَ ve yevme kelimesi “ve şu günde ise”; لَا يَسْبِتُونَ lâ yesbitûne fiili “Cumartesi yasağına uymadıkları”; لَا تَاْت۪يهِمْ lâ te’tîhim fiili “onlara gelmiyordu”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; نَبْلُوهُمْ neblûhum ifadesi “onları imtihan ediyorduk”; بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ bimâ kânû yefsükûne ifadesi ise “yoldan çıkmalarının karşılığı olarak” demektir.

Burada İsrailoğullarının Cumartesi yasağına uymamasıyla ilgili tutumu gündeme getirilmektedir.

1. وَسْـَٔلْهُمْ عَنِ الْقَرْيَةِ الَّت۪ي كَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ “Onlara, deniz kıyısında bulunan şehir (halkının) durumunu sor!” Bu şehrin Medyen ve Tûr arasında bulunan Eyle olduğu, ancak Medyen veya Taberiyye de olabileceği bildirilmektedir.(14) Yahûdilerin “Biz, İbrahim’in neslindeniz; Allah bize sadece buzağı putuna taptığımız kadar azap eder” demeleri üzerine bu âyetin indirildiği beyan edilmektedir.(15) Konu İsrailoğullarıyla ilgili olduğu için, sözü edilen şehrin Akabe körfezinde deniz kenarında bir yer olduğunu söyleyebiliriz. Kur’ân’da bu isim açıkça verilmediğine göre, kesin şeyler söylemekten kaçınmak durumundayız.

2. اِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ اِذْ تَاْت۪يهِمْ ح۪يتَانُهُمْ يَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعًا وَيَوْمَ لَا يَسْبِتُونَ لَا تَاْت۪يهِمْ “Hani balıklar o yöre halkının yasağa uymadığı cumartesi gelmeyip yasağa uydukları cumartesi günü akın akın (bolca) kıyıya geldiklerinde, haddi aşıp (avlanma) yasağını delmişlerdi.” Bu cümlelerdeki bilgileri iki başlıkta ele alacağız.

a) اِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ اِذْ تَاْت۪يهِمْ ح۪يتَانُهُمْ يَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعًا “Hani, balıklar o yöre halkının yasağa uyduğu Cumartesi günü açıktan/bolca kıyıya geldiklerinde onlar haddi aşıp (avlanma) yasağını delmişlerdi.” Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/154’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlara, ‘Cumartesi günü sınırı aşmayın’ demiştik.” İşte bu buyruğa rağmen İsrailoğulları yasağı çiğnemişlerdi. Bakara 2/65 ve Nahl 16/124’te de beyan edildiği gibi, bu şehir halkı Cumartesi günleri hiçbir işle ilgilenmeyip sadece ibadet yapmakla emrolunmuşlardı. Zira السَّبْت es-sebt kelimesi Nebe’ 78/9’daki kullanımda da olduğu gibi “dinlenmek” anlamına gelmekte, dolayısıyla İsrailoğullarının Cumartesi günü dünya işleri yapmamalarını ifade etmektedir.(16)

Bölgedeki balıklar da Cumartesi günü açıktan açığa sürüler halinde kıyıya geliyorlardı; muhtemelen buna alışmışlardı. Âyetteki شُرَّعًا şurra‘an kelimesi “suyun üzerinde görünür halde” demektir.(17) Esasında bir yörede avlanma varsa balıklar ürker, oraya gelmezler. Demek ki herhangi bir avlanma meşguliyeti yokken söz konusu kıyı şehrinde balıklar sürüler halinde adeta kıyıya akın ediyorlardı.

b) وَيَوْمَ لَا يَسْبِتُونَ لَا تَاْت۪يهِمْ “(Balıklar o yöre halkının) yasağa uymadığı Cumartesi gelmezlerdi.” Bu ifade “bunun dışındaki, yani yasağın olmadığı günlerde gelmezlerdi” manasına gelebileceği gibi, “Cumartesi yasağına riayet etmeyip yasağı çiğnediklerinde, yani tatil yapmadıkları günlerde gelmezlerdi” manasına da gelebilir. Her iki durumda da balıkların gelmediği anlaşılmaktadır.

İşte İsrailoğulları balıkların akın akın kıyıya gelmelerine imrenerek, hırslarına ve tamahlarına mağlup olmuşlar, bu yasağı dinlemeyip Cumartesi günlerinde de avlanmaya devam etmişlerdi. Böylece ilâhi bir emre itibar etmeyip onu çiğnemişler, Cumartesi yasağını ihlal etmişlerdi.

Âyetin başındaki اِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ “Cumartesiyle ilgili sınırı aşmışlardı” ifadesi, tıpkı Bakara 2/65’te de olduğu gibi yasağı çiğnediklerini, belirlenen sınırı geçtiklerini ve ilahi buyruklara itibar etmediklerini göstermektedir. Onlar yasağı çiğneyince bu defa balıklar gelmemeye başlamış, böylece yasağı çiğnemenin faturasını dünyada iken ödemek zorunda kalmışlardır.

3. كَذٰلِكَ نَبْلُوهُمْ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ “İşte yoldan çıkmalarından dolayı biz onları böyle imtihan ediyorduk.” Buradaki نَبْلُو neblû fiili “imtihan etmek” manasına gelmekte, ancak bunun fısk denen yoldan çıkmanın karşılığında olması, bir anlamda belaya çarptırılmak demek olduğunu göstermektedir.

Kur’ân’da temel bir öğreti olarak cezaya veya azaba çarptırılmanın mutlak surette bir sebebe bağlı olduğu beyan edilmektedir. İşte âyette بِمَا bimâ ifadesindeki bâ/bi edatı “sebebiyet” manası vermekte, Yüce Allah’ın hiç kimseyi haksız yere cezalandırmadığını, Allah’ın emrini çiğneyip yoldan çıkmalarının karşılığında imtihan edildiklerini göstermektedir.

Bu arada, belirtelim ki, yaratılışın amaçları, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği üzere, çeşitli şekillerde “imtihan edilmek”,(18) “sadece Allah’a kulluk etmek”,(19) “Allah’a duada, niyazda bulunmak”,(20) “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”(21) ve “verdiği sayısız nimete karşı Yüce Allah’a şükretmek”tir.(22)

ıı. Öğüt Vermenin Gerekçesi

وَاِذْ قَالَتْ اُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًاۨ اللّٰهُ مُهْلِكُهُمْ اَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَد۪يدًا قَالُوا مَعْذِرَةً اِلٰى رَبِّكُمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ “Hani içlerinden bir topluluk da ‘Allah’ın kendilerini (dünyada) helak edeceği veya (ahirette) şiddetli bir şekilde azap edeceği bir halka ne diye öğüt veriyorsunuz?’ dediklerinde, (öğüt verenler) şöyle demişlerdi: Rabbinize mazeret(imiz) olsun; bir de umulur ki takvâlı (duyarlı) olurlar diye (öğüt veriyoruz).”

Âyetteki وَاِذْ قَالَتْ ve iz kâlet fiili “ve hani (şöyle) demişti, söylemişti”; اُمَّة ümmetün kelimesi “bir topluluk, ümmet”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onların içlerinden”;لِمَ تَعِظُونَ lime te‘ızûne fiili “niçin öğüt veriyorsunuz”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şu, şöyle) bir kavme”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مُهْلِكُهُمْ mühlikühum tamlaması “onları helak edicidir, helak edecektir”;اَوْ مُعَذِّبُهُمْ ev mu‘azzibuhum ifadesi “veya onlara azap edici olacak(tır)”; عَذَابًا شَد۪يدًا azâben şedîden tamlaması “şiddetli bir azap şeklinde”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki, (şöyle) söylemişlerdi”; مَعْذِرَة ma‘ziraten kelimesi “mazeret(imiz) olsun”; اِلٰى رَبِّكُمْ ilâ rabbiküm tamlaması “sizin Rabbinize”; وَلَعَلَّهُمْ ve le‘allehum ifadesi “ve belki de onlar”; يَتَّقُونَ yettekûne fiili ise “takvalı, duyarlı davranırlar” demektir.

Burada Cumartesi yasağını ihlal etmeyenler içerisinde bulunan iki grubun karşılıklı konuşması gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ قَالَتْ اُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًاۨ اللّٰهُ مُهْلِكُهُمْ اَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَد۪يدًا “Hani içlerinden bir topluluk da ‘Allah’ın kendilerini (dünyada) helak edeceği veya (ahirette) şiddetli bir şekilde azap edeceği bir halka ne diye öğüt veriyorsunuz?’ demişlerdi.” Âyetin bu cümlesinde sözü edilen kişiler Cumartesi yasağını ihlal etmeyenler arasındaki bir gruptur. Bu kişiler yine aynı grupta yer alan ve yasağı ihlal edenlere öğüt veren gruba seslenerek, “Allah’ın kendilerini helak edeceği veya şiddetli bir azaba çarptıracağı bu topluluğa ne diye öğüt veriyorsunuz?” diyerek çıkışmıştı. Bu yoruma göre o toplumda biri isyankâr olan, diğeri de isyana karışmayan iki grup vardı; ancak isyankâr olmayanlar da kendi aralarında ikiye ayrılmış oluyorlardı. İşte bu ve devam eden cümledeki konuşmalar, isyankâr olmayan iki grup arasında gerçekleşmiş sayılmaktadır.

Diğer bir görüşe göre ise, o toplumdaki kişiler sadece iki gruptur. Bunlar isyankâr olanlar ve olmayanlardı. İsyan edenler, kendilerini uyaran duyarlı kişilere alaycı bir ifadeyle karşı çıkarak “inancınıza göre Allah’ın helak edeceği veya şiddetli bir şekilde azap edeceği kişilere ne diye öğüt veriyorsunuz ki” demek istemişlerdi. Bu yaklaşım bir ihtimal olarak görülse de devam eden cümlede yer alan “umulur ki muttaki olurlar” sözüyle uyuşmamaktadır. Eğer iddia edildiği gibi olsaydı, buradaki zamirin de كُمْ küm “siz” ve tettekûne “duyarlı olursunuz” şeklinde muhatap kalıpta gelmesi gerekirdi.

Bu arada âyette yer alan اَوْ ev edatına eğer “veya” manası verilirse o zaman helakin dünyada olacağını, şiddetli azabın ise mahşerde yaşanacağını söylemeliyiz.(23) Eğer söz konusu edatı tahyîr “seçenek”, “veya” manasında değil de tafsîl “açıklama, yani” manasına alırsak bu defa helakin açıklandığını ve bunun şiddetli bir azap mahiyetinde gerçekleşeceğini söylemiş oluruz. Her iki ihtimalin de mümkün olduğunu söylemekle yetinelim.

2. قَالُوا مَعْذِرَةً اِلٰى رَبِّكُمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ “(Öğüt verenler) şöyle demişlerdi: Rabbinize mazeret(imiz) olsun; bir de umulur ki takvâlı (duyarlı) olurlar diye (öğüt veriyoruz).” Âyetin bu kısmı Murselât 77/6’da dile getirilen özrü karşılamaktadır.

Bu ifade isyankârlara öğüt verenlerin “neden öğüt veriyorsunuz?” diyenlere verdiği cevaptır. Burada iki husus öne çıkmaktadır: İlki “Rabbinize mazeret(imiz) olsun” cümlesidir; diğeri ise “belki muttaki olurlar (duyarlı davranırlar)” ifadesidir. Bu cümlenin mesaj olarak bir benzeri En‘âm 6/69’da zikredilmektedir. Ayrıca, askı milletler içerisinde bu tebliğ görevini yapanların bulunmaması veya bu işi yapması gerekmesine rağmen yapmayanların eleştirilmesi noktasında Mâide 5/63, 79 ve Hûd 11/116’da çok önemli bilgilerin verildiğini hatırlamak gerekmektedir.

A‘lâ 87/9’da da geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, gerçeği hatırlatıp öğüt vermek çok önemli bir görevdir. Bütün peygamberlerin ve elbette Hz. Peygamber’in risaletle ilgili en önemli görevi tebliğdir, ileticiliktir, uyarıcılıktır.(24) Çünkü uyarı müminlere yarar sağlayacaktır.(25) Kaldı ki öğütten kimin kaçtığının tespiti için önce ilgili kişiye tebliğ yapılmış olması gerekir.(26) Kişiye tebliğ yapılmadan “tebliğden yüz çevirdi” denemez. Burada söylenebilecek şey “ısrarcılık yapmamak”tır. İlâhî azabı hak ettiği sanılan kişilere öğüt vermek birkaç açıdan önemlidir. Bunlar işte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede ortaya konulmaktadır.

- Öğüt veren için görevini yapmış olma belgesi ve huzuru.

- Muhatapların takvâ sahibi olabilme ihtimallerinin açık tutulması.

- İnkârcıların habersizlik şeklinde mazeret üretmemeleri.

- Gelecek genel bir azaptan kurtarılmak.(27)

Kur’ân’da tebliğ ve uyarı yapılıp yapılmamasıyla ilgili bütün âyetler işte yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümle ışığında anlaşılmalı, her halü karda tebliğin görev olduğu vurgulanmalıdır. Ayrıca tebliğde amaç, görevini yapmak ve muhatabın duyarlı olabileceği ihtimali üzerinden hareket etmektir. İnsanlar gaybı bilemedikleri için tebliğ ve uyarı görevlerini yapmalı, muhataptan ümit kesmemelidir. İnsanlar ne kadar ve ne tür günah işlemiş olurlarsa olsunlar, ölmeden öncesine kadar onlara tebliğe devam edilmeli, tevbe edebilecekleri ihtimali devre dışı bırakılmamalıdır.

ııı. Hakikati Unutmanın Akıbeti

فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِه۪ٓ اَنْجَيْنَا الَّذ۪ينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوٓءِ وَاَخَذْنَا الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَـ۪ٔيسٍ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ فَلَمَّا عَتَوْا عَنْ مَا نُهُوا عَنْهُ قُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِـ۪ٔينَ “Kendilerine yapılan uyarıları unutunca, kötülükten engelleyenleri kurtarmış, haksızlık edenleri de yapmakta oldukları kötülükler nedeniyle çok kötü bir azaba çarptırmıştık. Yasaklanan şeyler nedeniyle haddi aşınca onlara ‘Aşağılık maymunlar (gibi) olun!’ demiştik.”

Buradakiفَلَمَّا نَسُوا fe lemmâ nesû fiili “unuttukları zaman”; مَا ذُكِّرُوا mâ zükkirû ifadesi “uyarıldıkları şeyi”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisiyle”; اَنْجَيْنَا enceynâ fiili “kurtarmıştık”;الَّذ۪ينَ يَنْهَوْنَ ellezîne yenhevne ifadesi “menedenleri”; عَنِ السُّوٓءِ ‘ani’s-sûi sözcüğü “kötülükten”; وَاَخَذْنَا ve ehaznâ fiili “ve çarptırmıştık, yakalamıştık”; الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ellezîne zalemû ifadesi “zulmedenleri, haksızlık edenleri”;بِعَذَابٍ بَـ۪ٔيسٍ bi ‘azâbin beîsin tamlaması “çok kötü bir azap ile”; بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ bimâ kânû yefsukûne ifadesi “kötülük yapmalarının karşılığı olarak”;فَلَمَّا عَتَوْا fe lemmâ ‘atevv fiili “haddi aştıkları zaman”; عَنْ مَا نُهُوا ‘an mâ nühû ifadesi “yasaklandıkları şeylerle ilgili olarak”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “kendisinden”; قُلْنَا kulnâ fiili “demiştik, (şöyle) söylemiştik”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; كُونُوا kûnû emri “(şöyle) olun”; قِرَدَة kıradeten kelimesi “maymunlar”; خَاسِـ۪ٔين hâsiîne sözcüğü ise “aşağılıklar olarak” demektir.

Burada Cumartesi yasağıyla ilgili uyarı görevi yapanlarla uyarılara aldırış etmeyenlerin akıbeti gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِه۪ٓ اَنْجَيْنَا الَّذ۪ينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوٓءِ وَاَخَذْنَا الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَـ۪ٔيسٍ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ “Kendilerine yapılan uyarıları unutunca, kötülükten engelleyenleri kurtarmış, haksızlık edenleri de yapmakta oldukları kötülükler nedeniyle çok kötü bir azaba çarptırmıştık.” Yüce Allah bu şehir halkının içinden ilahi uyarıları dinlemeyen, onları dikkate almayıp unutan bu isyankârları uyaran grubu kurtardığını, zalimleri ise yoldan çıkmalarının karşılığında çok kötü bir azapla yakaladığını beyan etmektedir.

a) Anlaşılıyor ki, hak yolda yapılan uyarılar dinlenilmeli, onlar yokmuş gibi davranılmamalıdır. Esasında ilahi prensiplerle insan fıtratı birebir uyumludur; zaten vahye “zikir” denmesinin sebebi de budur. Eğer doğru aktarılmışsa ikisinin birbirini yadırgaması mümkün değildir. Ama hatırlatılan gerçekler unutulursa veya görmezlikten gelinirse, A‘râf 7/51 ve Tâhâ 20/126’da belirtildiği gibi bu kişiler de mahşerde azapta unutulacaktır. Dahası, Tevbe 9/67’de beyan edildiği üzere, münafıklar Yüce Allah’ı unuttuğu için Allah da onları o hal üzere unutmaktadır. Haşr 59/19’da Yüce Allah’ı unutanlara Allah da kendilerini unutturacağını haber vermekte, böylelerinin yoldan çıkan fasıklar olduğunu bildirmektedir.

b) Hem bu âyetten hem de diğer peygamber kıssalarından öğrendiğimize göre, sorumlu kişiler uyarı görevlerini yapınca karşıdakinin durumuna bakılmaksızın gelebilecek bir felaketten kurtarılmaktadır. Ancak bu önemli görevi yapmamanın sonucunda, Enfâl 8/25’te belirtildiği gibi felaket de genel olmaktadır. İbn Abbâs bu âyetin izahında şunu belirtmiştir: “Kötülüklerden sakındırmayanlar helak edildiler. Biz de öyle yapmıyor muyuz? Benimsemediğimiz nice şeyler görüyoruz da müdahale etmiyor, susuyoruz.”(28) Demek ki hak ve hakikati uyarmak temel görevdir; Tevbe 9/71’de bunun dostluğun gereği olduğu vurgulanmakta, bunun tersini yapanlar ise Tevbe 9/67. âyette münafıklar diye isimlendirilmektedir.

c) Uyarıdan yüzçevirenler çetin, çok şiddetli, ağır bir azapla cezalandırılmışlardı. Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan بَـ۪ٔيسٍ beîs kelimesi azabın şiddetini ortaya koymaktadır.(29) Daha önce A‘râf 7/162 ve 163. âyetlerin izahında da belirttiğimiz gibi, zalimler veya fasıklar kendi yaptıklarının karşılığını görmüşlerdi. İşte bu âyette de aynı mesaj yer almaktadır. Fısk denen “yoldan çıkma”yı tercih edip bunu hayat tarzına dönüştürenlerin sonu korkunç bir azapla yakalanmaktır. Bu kişiler için korkunç azabın nasıl gerçekleştiği açıklanmadığı için, biz de bu konuda yorum yapmayacak, diğer bilgileri aktarmakla yetineceğiz.

2. فَلَمَّا عَتَوْا عَنْ مَا نُهُوا عَنْهُ قُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِـ۪ٔينَ “Yasaklanan şeyler nedeniyle haddi aşınca onlara ‘Aşağılık maymunlar (gibi) olun!’ demiştik.” Yüce Allah balık avlanma yasağını çiğneyip ilahi buyruklara karşı gelerek haddini aşanlara, yani diretip isyan edenlere seslenmiş ve “aşağılık maymunlar (gibi) olun” demişti. Benzerleri Bakara 2/65 ve Mâide 5/60’ta da geçen bu ifadelerden maksat pek çok müfessirimiz öyle düşünse de elbette biyolojik olarak maymuna dönmekten ziyade, ahlaken maymunlaşmak şeklinde yorumlanabilir. Bunun Yüce Allah’ın merhametinden uzaklaştırılmak manası da vardır.(30)

Kadir ve kıymet bilmeyip kendileri asil bir duruş ortaya koyamayan köle ruhlu bu insanlar elbette şahsiyet zaafı içerisindelerdi. İşte onlara yönelik olarak Rabbimiz “Aşağılık maymunlar (gibi) olun” buyurmuş, zillet ve esaret içerisinde yaşamaya devam etmelerini beyan etmiştir. Dahası, verilen mesaj “siz maymundan beter olun” şeklinde de anlaşılabilir. Düşmanının putuna özenen, ona adeta âşık olup tapan bu kişiler ancak böyle tanımlanabilir.(31)

Tâbiûn müfessirlerinden İmam Mücâhid, bunların bedenen (şeklen) değil de yalnızca kalplerinin maymuna dönüştüğünü, yani ruhen maymunlaştıklarını ve mühürlendiklerini ifade etmiştir. Bu durum tıpkı Cum‘a 62/5’te geçen “sırtına kutsal kitap yüklenmiş merkep” veya Müddessir 74/50-51’de geçen “aslandan kaçan yaban merkepleri” benzetmesinde olduğu gibi bir mesel, bir örnekten başka bir şey değildir.

Bunun bir benzeri de bir hocanın başarılı olamayan öğrencisine “eşek ol” demesi gibidir. Bakara 2/65’te de ifade ettiğimiz üzere, İmam Mücâhid maymunun insana döndürülmesinin anlamsızlığını birkaç örnekle açıklamış, ancak maymuna dönmenin bedenen gerçekleştiğini savunanlar tarafından bazı eleştirilere de maruz kalmıştır.(32) Biz İmam Mücâhid’in yaklaşımını doğru buluyor ve açıklamalarımızı da bu istikamette şekillendiriyoruz.

Bu arada maymun gibi olmanın iştah ve arzusuna gem vuramayan taşkın insanları anlatmak için sıklıkla kullanıldığı da unutulmamalıdır.(33) Esasında dilimizdeki “maymun iştahlılık” deyimi de bunu karşılamaktadır. Rabbimizin her şeye gücünün yettiği elbette muhakkaktır; ancak insanın maymuna döndürülmesi hikmetten uzak bir işlem gibi görülmektedir.

İmam Mücâhid’in de dediği gibi, o zaman şimdilerde görülen maymunların aslında birer insan olduğu gibi bir algı akla gelmektedir ki bu akla uzak bir durumdur. Mâide 5/60’ta geçen “tâğût’a ibadet edenler” ifadesi, maksadı şeklen değil de ahlaken maymuna çevrilmek olarak kabul etmemiz gerektiğinin bir delilidir. Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği sadece Yüce Allah bilmektedir.

ıv. Kıyâmete Kadar Sıkıntılı Süreç

وَاِذْ تَاَذَّنَ رَبُّكَ لَيَبْعَثَنَّ عَلَيْهِمْ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ مَنْ يَسُومُهُمْ سُوٓءَ الْعَذَابِ اِنَّ رَبَّكَ لَسَر۪يعُ الْعِقَابِ وَاِنَّهُ لَغَفُورٌ رَح۪يمٌ “Rabbin, kıyamet gününe kadar onlara (o tip insanlara) en kötü eziyeti yapacak kişiler göndereceğini ilan etmişti. Şüphesiz ki Rabbin, cezası hızlı olandır. Şüphesiz ki O, ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyettekiوَاِذْ تَاَذَّنَ ve iz te’ezzene ifadesi “hani ilan etmişti, duyurmuştu”; رَبُّكَ rabbuke ifadesi “senin Rabbin”;لَيَبْعَثَنَّ leyeb‘asenne fiili “muhakkak ki göndereceğiz”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”;اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ ilâ yevmi’l-kıyâmeti ifadesi “Kıyamet Gününe kadar”;مَنْ يَسُومُهُمْ men yesûmuhum ifadesi “onlara eziyet edecek kişileri”; سُوٓءَ الْعَذَاب sûe’l-‘azâbi tamlaması “azabın en kötüsüyle”; اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; لَسَر۪يعُ الْعِقَابِ le serî‘u’l-‘ıkâbi tamlaması “elbette çabuk ceza veren(dir)”; وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “ve yine muhakkak ki O”; لَغَفُورٌ le ğafûrun kelimesi “elbette çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يم rahîmun sözcüğü ise “çok esirgeyen(dir)” demektir.

Burada ilahi bir uyarı ve Yüce Allah’ın azap ve ödül vermedeki uygulaması gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ تَاَذَّنَ رَبُّكَ لَيَبْعَثَنَّ عَلَيْهِمْ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ مَنْ يَسُومُهُمْ سُوٓءَ الْعَذَابِ “Rabbin, kıyamet gününe kadar onlara (o tip insanlara) en kötü eziyeti yapacak kişiler göndereceğini ilan etmişti.” Yüce Allah kalplerini mühürleyerek ahlaken maymunlaştırdığı bu nankör insan tipine Kıyâmet Günü’ne kadar sıkıntı verecek kişileri başlarına musallat edeceğini beyan etmektedir. Demek ki bu kişiler bedenen maymuna dönmüş değillerdi. Zira eğer böyle bir şey olsaydı, onlara azaptan ve üstelik bunun Kıyamete kadar devamından söz edilmezdi. Kaldı ki konu Kıyametle ilişkilendirilerek İsrailoğullarından sonra aynı ahlakı taşıyan diğer insanların da bu akıbeti yaşayacağı beyan edilmiş olmaktadır.

Yüce Allah’ın emirlerine itibar etmeyenlerin başına onlara hayatı zindan edecek olan Firavun gibi zalimler musallat edilmektedir. Yapılan azap veya eziyet için kullanılan fiiller de aynı kelimeden seçilerek, hak ve hakikatin karşısına dikilenlerin başına kendileri gibi zalim ve zorbalar getirilmektedir. Bu bir haksızlık değil, hak edişin karşılığı olarak görülmeli, Allah’ın sünneti olarak kabul edilmelidir. Bu onların baskıcı yönetimlerle idare edilmesi, ağır ekonomik yükümlülüklere maruz bırakılmaları gibi sıkıntıları içermektedir.

2. اِنَّ رَبَّكَ لَسَر۪يعُ الْعِقَابِ وَاِنَّهُ لَغَفُورٌ رَح۪يمٌ “Şüphesiz ki Rabbin, cezası hızlı olandır. Şüphesiz ki O, ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Bu cümlelerin bir benzeri En‘âm 6/165’te de geçmektedir. Yüce Allah’ın hesabı da azabı da süratlice gerçekleştireceğini beyan etmek üzere Kur’ân’da 10 kullanım vardır ki(34) bunlardan biri de bu âyettedir.

Yüce Allah insanları hızlıca hesaba çekeceğini ve hesabı çok çabuk göreceğini beyan ederek, “bize sıra gelmez” türünden bir algıyı reddetmektedir. Bu ve benzer ifadeler aslında inkârcılara yönelik bir tehdit içermektedir. Yüce Allah’ın hesabı hızlıca görmesi hiç kimseye haksızlık yapmayacağını, azabı hak edene hak ettiğinin fazlasını vermeyeceğini de göstermektedir. Hesaba çekilmek de esasında bir değere muhatap kılınmaktır. Zira hesabın diğer türlerini yaşayıp sorgulanmaya değer görülmeyecek kişilerin varlığından da Kur’ân’da söz edilmektedir.(35)

Yüce Allah hak edenlere çarçabuk azap edebileceği gibi, O’nun bağışlamasına sığınanlara karşı da bağışlayıcı ve merhamet edendir. Azabına karşılık iki bağışlama sıfatının getirilme sebebi, rahmetinin gazabını geçtiğini ve kullarının O’nun rahmetinden ümit kesmemelerini sağlamak olabilir.

c) İsrailoğullarından Çeşitli Gruplar

Yüce Allah, sûrenin 168-171. âyetlerinde İsrailoğullarını gruplara ayırdığını, iyilerinin de kötülüklerinin de bulunduğunu, iyliliklerle de sıkıntılarla da imtihan edildiklerini bildirmektedir. Sonradan gelenlerin içerisinden kitaba vâris olanların dünyayı tercih ettiklerini, “nasıl olsa bağışlanacağız” diye kendilerini avuttuklarını, menfaatperest olduklarını, oysa “Allah hakkında hakikatin dışında hiçbir şey söylemeyecekleri” sözlerini tutmadıklarını, âhiret yurdunun dünyaya göre çok daha hayırlı olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, ilahi mesajlara sımsıkı sarılıp namazı kılanların hiçbir iyiliklerinin zayi edilmeyeceği haber verilmekte, İsrailoğullarının üzerlerine karanlıkların çöktüğü, ilahi bilgilere sarılırlarsa böylece takvâya erebilecekleri şu şekilde bildirilmektedir: “Hani, üstlerine düşeceğini sandıkları (Sînâ) Dağı’nı onların üzerine gölge gibi kaldırmıştık. Onlara) ‘Size verdiğim (el-Kitâb’ı) kuvvetle tutun ve içinde olanı hatırlayın ki duyarlı olabilesiniz (demiştik).”

ı. İyililer ve Kötüler

وَقَطَّعْنَاهُمْ فِي الْاَرْضِ اُمَمًا مِنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَمِنْهُمْ دُونَ ذٰلِكَ وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّيِّـَٔاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “Onları (yahudileri), çeşitli ümmetler hâlinde yeryüzüne dağıtmıştık. (İçlerinde) iyi olanları da bunun dışındakileri de (iyi olmayanları da) vardı. Gerçeğe dönerler diye onları iyiliklerle ve kötülüklerle denemiştik.”

Âyetteki وَقَطَّعْنَاهُمْ katta‘nâhum fiili “ve onları ayırıp dağıtmıştık”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı kelimesi “yeryüzüne, ülkeye”; اُمَمًا ümemen sözcüğü “ümmetler halinde”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan bir kısmı”; الصَّالِحُون es-sâlihûne kelimesi “iyi olanlar(dır)”; وَمِنْهُمْ ve minhum ifadesi “içlerinden bir kısmı da”; دُونَ ذٰلِكَ düne zâlike ifadesi “bunun dışında(dır), başka(dır), salih değildir”;وَبَلَوْنَاهُمْ ve belevnâhum fiili “ve onları imtihan etmiştik”; بِالْحَسَنَاتِ bi‘l-hasenâti sözcüğü “iyiliklerle”;وَالسَّيِّـَٔاتِ ve’s-seyyiâti kelimesi “ve kötülüklerle”; لَعَلَّهُمْ le‘allehum ifadesi “umulur ki onlar”; يَرْجِعُونَ yerci‘ûne fiili ise “dönerler” demektir.

Burada İsrailoğullarının yeryüzüne dağıtıldığı, içlerinde iylerin de kötülerin de bulunduğu ve kötülerin çeşitli şekillerde imtihan edildikleri ifade edilmektedir.

1. وَقَطَّعْنَاهُمْ فِي الْاَرْضِ اُمَمًا مِنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَمِنْهُمْ دُونَ ذٰلِكَ “Onları (yahudileri), çeşitli ümmetler hâlinde yeryüzüne dağıtmıştık. (İçlerinde) iyi olanları da bunun dışındakileri de (iyi olmayanları da) vardı.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın kavmini çeşitli ümmetlere, topluluklara ayırdığını haber vererek, içlerinde iyilerin de kötülerin de bulunduğunu beyan etmektedir. Bu bölünme önceki on iki ümmete ayrılmaktan farklıydı ve daha sonraydı. Önceki bir güç sembolü iken, bu son bölünme azabın sonrasında şekillenen ve güç kaybını gösteren bir oluşum idi.

Bu yoğun dağılmayı kendileri hak ettikleri için ahlaken ve kalben maymuna dönüştürülen bu kavmin içinde iyiler, iyilikten yana olanlar bulunduğu gibi, bunun dışında kalanlar yani kötüler, kötülerin izini takip edenler de vardı. Bunların coğrafik olarak nerede ve nüfus olarak da ne kadar bir yekün oluşturdukları hakkında sağlam bilgiler yoktur. Ancak günümüz açısından da durum aynıdır. Dünyanın değişik bölgelerinde veya ülkelerinde Yahudi nüfus vardır. Elbette hepsi iyi olmadığı gibi hepsi kötü de değildir.

Hz. Peygamber döneminde müslüman olan kitap ehliniı iyilere, Medine’de münafıklarla işbirliği yapan Kurayza ve Nadroğullarını da kötülere örnek verebiliriz. Nitekim A‘râf 7/159’da bu konuda iyilerin bulunduğu ve hak uğrunda hareket edip adaletle hükmettikleri haber verilmektedir. Âl-i İmrân 3/110-115’te dile getirilen husus da bundan başkası değildir.

2. وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّيِّـَٔاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “Gerçeğe dönerler diye onları iyiliklerle ve kötülüklerle denemiştik.” Kötülerin hasenât, yani “iyilikler”le imtihanları kendilerine sunulan sıhhat, servet, huzur, refah gibi değerler olabilir. Seyyiât, yani “kötülükler”le imtihanları ise hastalık, kıtlık, yokluk gibi sıkıntı verici unsurlardır. Bunların imtihana tâbi tutulmalarının sebebi âyetin sonunda gerekçelendirilmekte, maksat “gerçeğe, küfürden imana geri dönemleri” olarak belirlenmektedir.

İyilikler teşvik edici yönleriyle, kötülükler de caydırıcılıklarıyla kişilerin hak ve hakikate dönmeleri için önemli birer vesile olarak görülebilir. Nitekim bu uygulama evrensel anlamda bütün insanlara yönelik olarak Enbiyâ’ 21/34’te “Sizi hayırla ve şerle deniyoruz” şeklinde ifade edilmektedir.

ıı. Vâris Olamama ve Üretilen Kötü Bahaneler

فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْكِتَابَ يَاْخُذُونَ عَرَضَ هٰذَا الْاَدْنٰى وَيَقُولُونَ سَيُغْفَرُ لَنَا وَاِنْ يَاْتِهِمْ عَرَضٌ مِثْلُهُ يَاْخُذُوهُ اَلَمْ يُؤْخَذْ عَلَيْهِمْ م۪يثَاقُ الْكِتَابِ اَنْ لَا يَقُولُوا عَلَى اللّٰهِ اِلَّا الْحَقَّ وَدَرَسُوا مَا ف۪يهِ وَالدَّارُ الْاٰخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذ۪ينَ يَتَّقُونَ اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Onlardan sonra da şu değersiz (dünya) malını alıp, ‘(Nasıl olsa) bağışlanacağız!’ diyerek Kitaba (Tevrat’a) mirasçı olan birtakım (kötü) kişiler gelmişti. Onlara, benzer bir menfaat daha gelse onu da alırlardı. (Peki), Allah hakkında gerçek(ler)den başka bir şey söylemeyeceklerine dair kendilerinden Kitapta (Tevrat’ta) söz alınmamış mıydı ve onlar (bunu Kitapta) okumamışlar mıydı? Ahiret yurdu takvâlı (duyarlı) olanlar için hayırlı olandır. Akıl etmiyor musunuz?”

Âyetteki فَخَلَفَ fe halefe fiili “gelmişti”; مِنْ بَعْدِهِمْ min ba‘dihim ifadesi “onlardan sonra”; خَلْفٌ halfun kelimesi “(şöyle) bir nesil”; وَرِثُوا verisû fiili “vâris olmuşlardı”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitaba”; يَاْخُذُونَ ye’huzûne fiili “alıyorlar, tercih ediyorlar(dı)”;عَرَضَ هٰذَا الْاَدْنٰى ‘arada hâze’l-ednâ tamlaması “bu yakın olanın (değersizin, dünyanın) malını”;وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve (şöyle) diyorlar(dı)”; سَيُغْفَرُ seyüğferu edilgen fiili “ileride bağışlanma gerçekleşecektir”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için, bize yönelik”; وَاِنْ يَاْتِهِمْ ve in ye’tihim ifadesi “ve eğer onlara gelirse”; عَرَضٌ ‘aradun kelimesi “mal, menfaat”; مِثْلُهُ mislühû ifadesi “onun bir benzeri”; يَاْخُذُوهُ ye’huzûhu ifadesi “onu alırlar(dı)”; اَلَمْ يُؤْخَذْ elem yu’haz edilgen fiili “alınmamış mıydı”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlardan”; م۪يثَاق mîsâku sözcüğü “sözü”; الْكِتَاب el-kitâbi kelimesi “kitâbın (şu sözünü)”; اَنْ لَا يَقُولُوا en lâ yekûlû ifadesi “demeyeceğinize, söylemeyeceğinize dair”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah hakkında”;اِلَّا الْحَقَّ ille’l-hakka istisnası “gerçek(ler)den başkasını”;وَدَرَسُوا ve derasû fiili “ve ders çalışacaklardı, okuyacaklardı”; مَا ف۪يهِ mâ fîhi ifadesi “onda olan şeyleri”;وَالدَّارُ الْاٰخِرَةُ ve’d-dâru’l-âhiratü tamlaması “âhiret yurdu”; خَيْر hayrun kelimesi “mutlak hayırlıdır”;لِلَّذ۪ينَ يَتَّقُونَ lillezîne yettekûne ifadesi “takvâlı, duyarlı olanlar için”; اَفَلَا تَعْقِلُونَ efelâ ta‘kılûne ifadesi ise “aklınızı çalıştırmıyor musunuz” demektir.

Burada İsrailoğullarının bir başka yanlış tercihi ve tavrı gündeme getirilmektedir.

1. فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْكِتَابَ يَاْخُذُونَ عَرَضَ هٰذَا الْاَدْنٰى وَيَقُولُونَ سَيُغْفَرُ لَنَا وَاِنْ يَاْتِهِمْ عَرَضٌ مِثْلُهُ يَاْخُذُوهُ “Onlardan sonra da şu değersiz (dünya) malını alıp, ‘(Nasıl olsa) bağışlanacağız!’ diyerek Kitaba (Tevrat’a) mirasçı olan birtakım (kötü) kişiler gelmişti. Onlara, benzer bir menfaat daha gelse onu da alırlardı.” Yüce Allah İsrailoğullarının geçen zaman zarfında bir başka yanlışlığına dikkat çekmekte, ilahi hitaba muhatap kılınmalarına rağmen, dünyayı ve menfaatlerini tercih edenlerin yolunun iyice tanınıp oraya itibar edilmemesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

Bunların tam anlamıyla kim oldukları ve nerede yaşadıkları hakkında net bilgi yoktur. Sadece Zemahşerî bunların Hz. Peygamber zamanındaki ehli kitap olduğu kanaatindedir.(36) Bu kişiler el-kitâb’a yani Tevrât’a vâris idiler ve geçici dünyayı tercih edip onun çıkarlarını öncelemişlerdi. Âyette geçen عَرَض ‘arad kelimesi “bütünüyle dünya malı”, الْاَدْنٰى el-ednâ kelimesi de “yakın, değersiz, dünya, acil” manalarında kullanıldığı için, maksat onların âhiret bilincine sahip olmadıklarının beyanıdır. Bunların özellikle rüşvetle işlerini yürüttükleri ifade edilmektedir.(37)

Söz konusu kişiler الْكِتَاب el-kitâb’a vâris oldukları için, kendilerini ayrıcalıklı kabul ediyor ve “nasıl olsa bağışlanacağız” diyerek kendilerini aldatıyorlar, rüşvetle yürüyen bir hayata devam ediyorlardı. Oysa bağışlanmak için samimi tevbe etmek gerekir ve günahta ısrar eden kişinin bağışlanması söz konusu değildir. Muttakiler hiç hata işlemeyenler değil, hatada ısrar etmeyenlerdir. Burada sözü edilenler ise şımarık bir tutum içerisinde hatada ısrar edenlerdir. Çünkü devam eden cümlede bunların benzer bir menfaatle karşılaşırlarsa yine tereddütsüz bir şekilde onu da alacakları, aynı hatayı yapacakları beyan edilmektedir.

Yüce Allah’ın kitabına vâris olanlar geçici dünya hayatını tercih etmezler; çünkü ilâhî mesaj dünyaya tapmayı yasaklar. Sahtekârlar ise kitâbullâha vâris olsalar da dünyevi şeyleri hemen alır, onu sahiplenir ve onunla hemhal olurlar. Bunlar Yüce Allah’ın “ilahi hitabına yani kitaba uymak” yerine “kitabına uydurmayı” tercih edenlerdir. Bu gibilerin nasıl döneklik yaptıkları da bir sonraki cümlede şu şekilde zikredilmektedir:

2. اَلَمْ يُؤْخَذْ عَلَيْهِمْ م۪يثَاقُ الْكِتَابِ اَنْ لَا يَقُولُوا عَلَى اللّٰهِ اِلَّا الْحَقَّ وَدَرَسُوا مَا ف۪يهِ “(Peki), Allah hakkında gerçek(ler)den başka bir şey söylemeyeceklerine dair kendilerinden Kitapta (Tevrat’ta) söz alınmamış mıydı ve onlar (bunu Kitapta) okumamışlar mıydı?” Yüce Allah İsrailoğullarından olup da el-kitâb’a vâris olmalarına rağmen onu gözardı edenlerden “Allah hakkında gerçeğin dışında hiçbir şey söylemeyecekleri”ne dair söz alındığını haber vermekte, üstelik bunu ellerindeki ilahi mesajda görüp okuduklarını bildirmektedir. İşte ilahi hitabı gizleyenler Bakara 2/79’da da sözü edilenlerdir. Bunlar kitabı elleriyle yazıp sonra da karşılığında az bir bedel elde etmek için “Bu, Allah’ın katındandır” diyenlerdir. Yine bunlar Âl-i İmrân 3/78’de sözü edilen “Allah hakkında bile bile yalan konuşanlar”dır.

“Allah hakkında doğruyu söylemek” Yüce Allah’ın evrensel olarak bütün ümmetlere emrettiği bir husustur. Bununla ilgili olarak A‘râf 7/33’te geniş değerlendirmeler yaptığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. İnsanlar Allah hakkında haksız şeyler söylememeli, ilahi mesajda okuduklarını hakkıyla uygulamaya çalışmalıdırlar.

3. وَالدَّارُ الْاٰخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذ۪ينَ يَتَّقُونَ اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Ahiret yurdu takvâlı (duyarlı) olanlar için hayırlı olandır. Akıl etmiyor musunuz?” Bu ifadenin benzerleri En‘âm 6/32 ve Yûsuf 12/109’da da geçmektedir. Yüce Allah bu cümlede de olumsuz insan tipi başta olmak üzere bütün insanlığa seslenmekte, hayatı dünyadan ve zevklerinden ibaret sayanların derin ve korkunç bir hata içerisinde olduklarını bildirmektedir.

Yüce Allah’a karşı muttaki olanlar öncelikle Allah’ın kendilerinden aldığı söze riayet edenler ve ilahi mesajlar üzerinde çalışıp kafa yoranlardır. Muttakilik bir duyarlılık kurumudur. Başta Rabbimizin buyrukları olmak üzere hayat için doğru olan her şeyi yapmak ve Allah’ın yasakları başta olmak üzere insanlık zararına şeylerden kaçınmak gerekmektedir. İşte bu şekilde duyarlılık gösterenler için âhiret yurdu dünyaya göre mutlak ve gerçek manada hayırlıdır.

Yüce Allah bunca bilgilendirmenin ardından اَفَلَا تَعْقِلُونَ buyurarak muhatapların aklını kullanmasını istemekte, ancak ifadeyi soru kalıbında getirmektedir. “Akletmez misiniz?” ifadesi “Neden aklınızı çalıştırmıyorsunuz?” “Aklınızı çalıştırsanıza” gibi bir anlam vermektedir. Aklını çalıştırmayanlara Yüce Allah’ın pislik yağdıracağının yer aldığı Yûnus 10/100’la birlikte düşünüldüğünde, insanların neden bu kadar duyarsız davrandığı anlaşılmaktadır. Aklını kullanmayanların yapmayacağı hata, düşmeyeceği tuzak ve çukur olmaz. Bu nedenle, vahyin çağrısı akıllı olmaktır; aklını doğru kullanmaktır; yoksa akılcı olmak değildir.

ııı. İbadetlerin Zayi Edilmemesi

وَالَّذ۪ينَ يُمَسِّكُونَ بِالْكِتَابِ وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ اِنَّا لَا نُض۪يعُ اَجْرَ الْمُصْلِح۪ينَ “Kitaba sımsıkı sarılıp namazı kılanlar(a gelince), şüphesiz ki biz kendilerini düzeltenlerin ödülünü ziyan etmeyeceğiz.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ يُمَسِّكُونَ vellezîne yümessikûne fiili “sımsıkı sarılanlar”;بِالْكِتَابِ bi’l-kitâbi kelimesi “Kitâb’a”; وَاَقَامُوا ve ekâmu fiili “ve ikame edenler, kılanlar, yerine getirenler”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı (kılanlar var ya)”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; لَا نُض۪يعُ lâ nudî‘u fiili “zayi etmeyiz, boşa çıkarmayız”; اَجْر ecra sözcüğü “ödülü(nü)”;الْمُصْلِح۪ين el-muslihîne kelimesi ise “islah edicilerin, iyilerin” demektir.

Burada ilahi mesaja sıkıca sarılıp namaz kılanlara yönelik bir müjde söz konusudur.

1. وَالَّذ۪ينَ يُمَسِّكُونَ بِالْكِتَابِ وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ “Kitaba sımsıkı sarılıp namazı kılanlar(a gelince.” Âl-i İmrân 3/101’de “Yüce Allah’a”, Âl-i İmrân 3/103’te “Yüce Allah’ın ipine”, Zuhruf 43/43’te ise “vahye” sarılma konusu ele alınmaktadır. Ayrıca Bakara 2/256’da ise Yüce Allah’a inanıp güvenenlerin en güçlü kulpa yapışmış olduğu beyan edilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı meseleye dikkat çekilmekte, başta Hz. Peygamber dönemindeki İsrailoğulları olmak üzere, bütün insanlara seslenilmektedir. Verilmek istenen mesaj, vahye sıkıca sarılmanın önemini vurgulamaktır.

Elbette vahye sadakat gösterilince onun içerdiği prensiplerin de uygulanması gerekmektedir ki burada söz konusu ilkelerden biri veya birincisi olarak “namaz kılmak” zikredilmektedir. Bu ifade, benzer şekilde Fâtır 35/29’da da yer almakta ve kitabı hakkıyla okumanın ardından namaz kılmak zikredilmekteir. Belli ki kitabın en temel prensiplerinin başında “namaz kılmak” gelmektedir. “Namaz” konusunda geniş açıklamalarımızı Bakara 2/3’te yaptığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

2. اِنَّا لَا نُض۪يعُ اَجْرَ الْمُصْلِح۪ينَ “Şüphesiz ki biz kendilerini düzeltenlerin ödülünü ziyan etmeyeceğiz.” Yüce Allah ıslah edici faaliyetlerin sahiplerinin ödülünü zayi etmeyeceğini haber vermekte, benzer mesajlar Bakara 2/143 ve Kehf 18/30’da da geçmektedir. İman ve salih amel sahiplerinin amelleri zayi olmayacağı gibi, Yüce Allah kullarının imanlarını da elbette zayi etmeyecektir.

Demek ki kitaba sıkıca sarılıp onun prensiplerini hakkıyla uygulayanlar aslında bir fesadı veya bozulmayı düzelten kişilerdir. Rabbimiz bu tür ıslah sahiplerinin ödüllerini zayi etmeyeceğini müjdeleyerek müminlere moral vermektedir. Pek çok âyette Rabbimizin bu türden sâlih amelleri ve işini düzgün yapanlar anlamında muhsinlerin, muslıhlerin ve müminlerin ödüllerini zayi etmeyeceğini müjdelemektedir.(38)

ıv. İsrailoğullarına İlâhî Ceza

وَاِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ كَاَنَّهُ ظُلَّةٌ وَظَنُّوٓا اَنَّهُ وَاقِعٌ بِهِمْ خُذُوا مَآ اٰتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ وَاذْكُرُوا مَا ف۪يهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ “Hani üstlerine düşeceğini sandıkları (Sînâ) Dağı’nı onların üzerine gölge gibi kaldırmıştık. (Onlara) ‘Size verdiğimizi (Kitabı) kuvvetle alın (sıkıca tutunun) ve içinde olanı hatırlayın ki takvâlı (duyarlı) olabilesiniz.’ (demiştik).”

Âyettekiوَاِذْ نَتَقْنَا ve iz netaknâ fiili “ve hani, bir zamanlar kaldırmıştık”; الْجَبَل el-cebele kelimesi “dağı”;فَوْقَهُمْ fevkahum tamlaması “onların üstlerine, üzerlerine”; كَاَنَّهُ ظُلَّةٌ keennehû zulletün ifadesi “sanki bir gölge gibi”; وَظَنُّوا ve zannû fiili “ve sanmışlardı”; اَنَّهُ ennehû ifadesi “muhakkak ki o”; وَاقِعٌ vâkı‘un kelimesi “vaki olacak, düşecek”; بِهِمْ bihim ifadesi “onlartın kendi üzerlerine”; خُذُوا huzû emri “alın, tutun, benimseyin, uygulayın”; مَآ اٰتَيْنَاكُمْ mâ âteynâküm ifadesi “size verdiğim şeyi”;بِقُوَّةٍ bi kuvvetin kelimesi “kuvvetle, sıkıca”; وَاذْكُرُوا vezkürû emri “ve anın, hatırlayın”; مَا ف۪يهِ mâ fîhi ifadesi “onda olan şeyleri”; لَعَلَّكُمْ le‘alleküm ifadesi “umulur ki sizler”; تَتَّقُونَ tettekûne fiili ise “takvâlı (duyarlı) olursunuz” demektir.

Burada İsrailoğullarının yaşadığı ve sonrakilerin de ibret almaları istenen sıra dışı bir olay gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ كَاَنَّهُ ظُلَّةٌ وَظَنُّوٓا اَنَّهُ وَاقِعٌ بِهِمْ “Hani üstlerine düşeceğini sandıkları (Sînâ) Dağı’nı onların üzerine gölge gibi kaldırmıştık.” Yüce Allah, Allah’a verdikleri sözleri tutmayan, ilahi mesajlarına itibar etmeyen, el-kitâb’a vâris olmak istemeyen ve namazı kılmayan İsrailoğullarıyla ilgili olarak vaktinde yaşanan bir olayı Hz. Peygamber dönemindeki kitap ehline hatırlatmaktadır.

Bakara 2/63, 93 ve Nisâ’ 4/154’te konuyla ilgili olarak dağın onların üzerine ref‘ edildiği yani “kaldırıldığı” beyan edildiği için, aslında “söküp atmak” manasındaki نَتَقْنَا netaknâ fiilini “kaldırmak, yükseltmek” manasına almalıyız. Nitekim İbn Abbâs bu durumu “sanki o dağ bir tavan gibi oldu” şeklinde yorumlamıştır.(39) Söz konusu âyetlerde dağın kökünden sökülüp havaya kaldırıldığının sanılmaması için كَاَنَّهُ ظُلَّةٌ “sanki bir gölge gibi” ifadesi ile “zannetmek” manasındaki ظَنُّوا zannû fiili kullanılmıştır.

Eğer burada fiziksel bir olay kast edilmişse, bu durumda da maksat Hz. Mûsâ’nın Sinâ Dağı’nda vahiy alırken yaşanmış bir yer sarsıntısı olması muhtemeldir. Yaşayanlar bizzat ifade ettikleri gibi, depremlerde adeta yeryüzü yukarı kalkmış, dağlar yerinden oynamış gibi bir görüntü söz konusu olmaktadır. Başı dönen insanlar için de dağların sarsıldığı, yerin yukarı kalktığı gibi bir görüntü yaşanmaktadır. Böyle bir olayda tıpkı uçakların bir tarafa doğru dönmeleri esnasında yaşandığı gibi yerle gök sanki yer değiştirmiş gibi bir durum söz konusu olmaktadır.

Nankör İsrailoğulları yola gelmedikleri takdirde, o dağın tepelerine düşeceğine öylesine inanmışlardı ki, sanki dağ düşmüş de altında kalmışlar gibi bir korku ve acı içinde kalmışlar, hemen yerlere kapanmışlardı.(40) Buradaki ظَنُّوا zannû fiili “kesin olarak inanmak” manasına gelebileceği gibi “zannetmek” manasına da gelebilir.

Anlaşılıyor ki bu kişiler suçlarını iyi bildikleri için ilahi cezanın da gelebileceğinden emindiler. Bu nedenle, dağın kendi üzerlerine düşeceğine inanmışlardı. Dağın pozisyonu muhtemelen bir bulut gibi(41) onları manen ve psikolojik olarak bunaltan bir mahyet arz etmiş olabilir. Nitekim insanoğlunun başına dağlar gibi dertler gelir de onların altında öylece kalakalırlar.

2. خُذُوا مَآ اٰتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ وَاذْكُرُوا مَا ف۪يهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ “(Onlara) ‘Size verdiğimizi (Kitabı) kuvvetle alın (sıkıca tutunun) ve içinde olanı hatırlayın ki takvâlı (duyarlı) olabilesiniz.’ (demiştik).” Yüce Allah bir benzeri de Bakara 2/63 ve 93’te yer alan bu ifadede, İsrailoğullarına hitaben onlardan aldığı söze sıkıca sarılmaları gerektiğini hatırlatmaktadır. Daha önce de ele aldığımız üzere, A‘râf 7/144’te doğrudan Hz. Mûsâ’ya, 145. âyette ise hem Hz. Mûsâ’ya hem de İsrailoğullarına hitaben Yüce Allah’ın risalet öğretilerine ve hitaplarına sıkıca sarılmaları emredilmişti. Benzer bir emir Meryem 19/12’de Hz. Yahyâ’ya yönelik olarak da yer almaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu evrensel ilâhî kural tekrarlanmakta, İsrailoğullarının güçlü, samimi ve kararlı bir şekilde Yüce Allah’a verdikleri söze ve O’nun buyruklarına sarılmaları emredilmektedir. Bu sayede artık ilahi prensiplerdeki hakikatleri hatırlanmış olacak ve sonuçta takvâya da erebileceklerdir. Bu vesileyle belirtelim ki vahye sarılmak gerekliliğiyle ilgili Kur’an’da çeşitli buyruklar yer almaktadır.(42)

Burada sözü edilen خُذُوا مَآ اٰتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ “Size verdiğimi (el-Kitâb’ı) kuvvetle tutun” ifadesinde bir başka anlam ihtimali daha vardır. Buna göre, Yüce Allah üzerlerine sanki bir gölgelik gibi dağı kaldırınca kendilerine meydan okumuş ve “Haydi bakalım, gücünüz yetiyorsa bu size verdiğim sıra dışı olayı ellerinizle tutup engelleyin de görelim” demek istemiş de olabilir.(43) Bu meydan okumanın bir benzeri de Rahmân 55/33’te yer almaktadır. Bu yaklaşım da düşünülebilir olmasına rağmen, asıl mananın ilk aktardığımız anlam olduğunu ve tercihimizin de bu doğrultuda şekillendiğini beyan etmekle yetinelim.

A‘râf sûresinin 103. âyetinden itibaren başlayan ve çeşitli boyutlarıyla gündeme getirilen Hz. Mûsâ kıssası 171. âyet itibariyle sona ermiş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., II, 162. 2 - Bakara 2/136, 140; Âl-i İmrân 3/84; Nisâ’ 4/163; A‘râf 7/160.
  • Bakara 2/136 Bakara 2/140 Âl-i İmrân 3/84 Nisâ 4/163 A‘râf 7/160
• 3 - Yazır, age., IV, 155.
• 4 - Râzî, age., XV, 33.
• 5 - Bakara 2/57, 210; A‘râf 7/160; Furkân 25/25. 6 - Zemahşerî, age., II, 163.
  • Bakara 2/57 Bakara 2/210 A‘râf 7/160 Furkân 25/25
• 7 - Kehf 18/102, 107; Fussılet 41/32. 8 - Bakara 2/57; A‘râf 7/160; Tâhâ 20/80.
  • Kehf 18/102 Kehf 18/107 Fussilet 41/32 Bakara 2/57 A‘râf 7/160 Tâhâ 20/80
• 9 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/160, 177; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; Kehf 18/49; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Zuhruf 43/76.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 Kehf 18/49 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Zuhruf 43/76
• 10 - Râzî, age., XV, 35-36.
• 11 - Taberî, age., IX, 90; Zemahşerî, age., II, 163.
• 12 - Taberî, age., IX, 90.
• 13 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 233.
• 14 - Semerkandî, age., I, 559; Taberî, age., IX, 90-91; Zemahşerî, age., II, 164. 15 - Semerkandî, age., I, 559.
• 16 - Semerkandî, age., I, 60; Zemahşerî, age., I, 149.
• 17 - Semerkandî, age., I, 560.
• 18 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16. 19 - Zâriyât 51/56. 20 - Furkân 25/77. 21 - Hûd 11/119. 22 - Nahl 16/78; Secde 32/9.
  • Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16 Zâriyât 51/56 Furkân 25/77 Hûd 11/119 Nahl 16/78 Secde 32/9
• 23 - Taberî, age., IX, 92.
• 24 - Mâide 5/67; Hûd 11/12; Ra‘d 13/7; Nahl 16/36; Nûr 24/54; Şûrâ 42/48; Ğâşiye 88/22. 25 - Zâriyât 51/55; A‘lâ 87/9. 26 - Necm 53/29; A‘lâ 87/11.
  • Mâide 5/67 Hûd 11/12 Ra‘d 13/7 Nahl 16/36 Nûr 24/54 Şûrâ 42/48 Ğâşiye 88/22 Zâriyât 51/55 A‘lâ 87/9 Necm 53/29 A‘lâ 87/11
• 27 - A‘râf 7/165.
  • A‘râf 7/165
• 28 - Râzî, age., XV, 39. 29 - Semerkandî, age., I, 560; Taberî, age., IX, 101; Zemahşerî, age., II, 166.
• 30 - Semerkandî, age., I, 561. 31 - İslamoğlu, age., s. 297-298’de 3. not.
• 32 - Râzî, age., III, 111.
• 33 - Esed, age., s. 307’de 133. not.
• 34 - Bakara 2/202; Âl-i İmrân 3/19, 199; Mâide 5/4; En‘âm 6/165; A‘râf 7/167; Ra‘d 13/41; İbrâhim 14/51; Nûr 24/39; Mü’min 40/17.
  • Bakara 2/202 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/199 Mâide 5/4 En‘âm 6/165 A‘râf 7/167 Ra‘d 13/41 İbrâhîm 14/51 Nûr 24/39 Mü'min 40/17
• 35 - Kehf 18/105; Kasas 28/78; Rahmân 55/39.
  • Kehf 18/105 Kasas 28/78 Rahmân 55/39
• 36 - Zemahşerî, age., II, 167. 37 - Semerkandî, age., I, 562; Taberî, age., IX, 105; Zemahşerî, age., II, 167.
• 38 - Bakara 2/143; Âl-i İmrân 3/171, 195; A‘râf 7/170; Tevbe 9/120; Hûd 11/115; Yûsuf 12/56, 90; Kehf 18/30; Enbiyâ’ 21/94.
  • Bakara 2/143 Âl-i İmrân 3/171 Âl-i İmrân 3/195 A‘râf 7/170 Tevbe 9/120 Hûd 11/115 Yûsuf 12/56 Yûsuf 12/90 Kehf 18/30 Enbiyâ 21/94
• 39 - Râzî, age., XV, 45.
• 40 - Yazır, age., IV, 165.
• 41 - Semerkandî, age., I, 563; Taberî, age., IX, 108.
• 42 - Vahye sarılmak gerekliliğiyle ilgili mesajlar için bkz. Bakara 2/63, 93, 256; Âl-i İmrân 3/103; Nisâ 4/175; A‘râf 7/144, 171; Meryem 19/12; Zuhruf 43/43. 43 - Zemahşerî, age., II, 169.
  • Bakara 2/63 Bakara 2/93 Bakara 2/256 Âl-i İmrân 3/103 Nisâ 4/175 A‘râf 7/144 A‘râf 7/171 Meryem 19/12 Zuhruf 43/43