Enfâl Suresi

Medine’de hicretin 2. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 75 âyetten oluşan, adını 1. âyette yer alan ve “ganimetler” anlamındaki الْاَنْفَال el-enfâl kelimesinden alan Enfâl sûresi, inişe göre 95, resmî sıralamada ise 8. sûredir.

Enfâl sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan A‘râf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “şeytanın insanları saptırması” (A‘râf 16-17; Enfâl 48), “takvânın sahiplerine kazandırdığı çeşitli değerler” (A‘râf 201; Enfâl 29), “Yüce Allah’ın müminlerin dostu oluşu” (A‘râf 196; Enfâl 40), “barış şartlarında affın ve barışın tercih edilmesi gerektiği” (A‘râf 199; Enfâl 61), “vahyin sesine kulak verme zorunluluğu” (A‘râf 204; Enfâl 1-2) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Enfâl sûresi, savaş ganimetlerinin nasıl değerlendirimesi gerektiğiyle başlamakta, gerçek müminlerin çeşitli özellikleri ele alınmakta, sonrasında Bedir Savaşı’na çıkmak istememeyle ilgili tereddütlere yer verilmekte, Yüce Allah’ın bâtılı hak ile iptal ettirmek isteği dile getirilmektedir.

9. âyetten itibaren, Bedir Savaşı’nda müminlerin Yüce Allah’tan yardım istekleri, kendilerine 1000 melekle yardım edilmesi, savaş öncesinde yaşanan çeşitli durumlar ele alınmakta, kâfirlerle karşılaşıldığında kaçmamak gerektiği, aksi takdirde Allah’ın gazabının geleceği bildirilmektedir.

17. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın müminlere yardımı, Allah’a ve Rasûl’e itaatin gerekliliği, Allah’ın davetine icabetin önemi, genel bir fitneden kaçınılması, ihanete yaklaşılmaması, takvâya erişilirse bunun muhataplara ne türden getiriler sağlayacağı gibi konular ele alınmaktadır.

30. âyetten itibaren, kâfirlerin Hz. Peygamber’e yönelik tuzak girişimleri, kâfirlerin alaycılıkları, ibadet sanılarının ne kadar saçma olduğu, inkâr uğrundaki harcamalarının kendilerine hasret olarak geri döneceği, Yüce Allah’ın kötüleri iyilerden ayıracağı, Allah yolunda savaşın gerekliliği ve Allah’ın müminlerin dostu olduğu bilgilerine yer verilmektedir.

41. âyetten itibaren, ganimetlerin dağıtımı, savaşta tarafların pozisyonları, inkârcılara karşı dayanıklılık gösterilmesi, birlikte hareket edip ayrılıktan kaçınılması, şeytanın insanları nasıl aldattığı, inkârcıların ölümleri esnasında yaşadıkları korkunç azap hali, canlıların en şerlisinin kâfirler oluşu, düşmana karşı güç hazırlamak gerektiği, barış zamanı barıştan yana olunması gerektiği gibi konular ele alınmaktadır.

62. âyetten itibaren, kâfirlerin müminleri aldatma girişimleri, Yüce Allah’ın müminlerin kalplerini birbirine ısındırması, zamanı geldiğinde savaşın teşvik edilmesi, yetenekli ve donanımlı olanların kendilerinden fazla sayıdakileri yenebileceği, savaşta esir alınmaması gerekliliği ve ganimetlerden yararlanmaları gibi konulara yer verilmektedir.

70. âyetten itibaren, esirlere yönelik neler yapılması gerektiği, hıyanet edenlerin aslında Yüce Allah’a hıyanet içerisine girmiş oldukları beyan edilmekte, sonrasında iman edip hicret edenlerin ve mallarıyla canlarıyla mücadele edenlerin çeşitli posizyonları ele alınmakta, kâfirlerin birbirinin dostu oluşuna dair bilgilerle müminlerin birbirlerine yakınlığına dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 50-55. âyetlerinde inkârcıların ölüm anlarını, Firavun ve benzerlerinin yaşadığı gibi onların da yaptıklarının karşılığını gördüklerini, Allah’ın verdiği nimetleri sebepsiz yere değiştirmeyeceğini, canlıların en şerlisinin de iman etmeyenler olduğunu bildirmektedir.

a) İnkârcıların Feci Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 50-52. âyetlerinde ölüm meleklerinin kâfirlerin yüzlerine ve arkalarına vurarak “Tadın yakıcı azabı” sözleriyle canlarını aldıklarını, kendilerine “İşte bu, ellerinizin önceden yapıp ettikleri yüzündendir. Elbette Allah kullarına hiçbir şekilde haksızlık edici değildir” diyeceklerini, bu inkârcıların gidişatının tıpkı Firavun’un inanç ailesi ve onlardan öncekilerin gidişatı gibi olduğunu, Allah’ın âyetlerini inkâr ettiklerini, Allah’ın da onları günahları sebebiyle azapla yakaladığını haber vermektedir.

ı. Ölüm Meleklerinin İnkarcılara Eziyetleri

وَلَوْ تَرٰىٓ اِذْ يَتَوَفَّى الَّذ۪ينَ كَفَرُوا الْمَلٰٓئِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَاَدْبَارَهُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَر۪يقِ “Hani melekler yüzlerine ve arkalarına vurarak ve ‘Tadın yakıcı azabı!’ (diyerek) o kâfir olanların canlarını alırken onları bir görseydin!”

Âyetteki وَلَوْ تَرٰى ve lev terâ ifadesi “ve eğer bir görseydin”; اِذْ يَتَوَفَّى iz yetevvefne ifadesi “hani vefat ettirirlerken”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkâr edenleri, inkâr etmiş kişileri”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâiketü kelimesi “melekler”; يَضْرِبُونَ yadribûne fiili “vuruyorlar(ken), darbe indiriyor(ken)”; وُجُوهَهُمْ vucûhehum tamlaması “onların yüzlerine”; وَاَدْبَارَهُمْ ve edbârahum tamlaması “ve onların arkalarına”;وَذُوقُوا ve zûkû emri “ve tadın”; عَذَابَ الْحَر۪يقِ ‘azâbe’l-harîkı tamlaması ise “yakıcı azabı” demektir.

Burada inkârcıların ölümleri esnasında ölüm meleklerinin kendilerine nasıl darbe vurdukları ve kendilerine azabı hakettiklerini söyledikleri gündeme getirilmektedir.

1.وَلَوْ تَرٰىٓ اِذْ يَتَوَفَّى الَّذ۪ينَ كَفَرُوا الْمَلٰٓئِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَاَدْبَارَهُمْ “Hani melekler yüzlerine ve arkalarına vurarak o kâfir olanların canlarını alırken onları bir görseydin!” Yüce Allah Bedir’le ilgili pasajın peşinden, bu defa konuyu inkârcıların ölüm anında neler yaşadıklarına getirmekte, yüzlerine ve arkalarına ölüm meleklerinin vurarak kendilerine azap ettiklerini haber vermektedir.

a) Burada asıl konuya değinmeden önce “ölüm meleği” veya “ölüm melekleri” kavramına kısa da olsa temas etmekte yarar görmekteyiz: Konuyla ilgili olarak Secde 32/11’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Size vekil kılınan (bu konuda görevlendirilen) ölüm meleği canınızı alacaktır.”

Âyetteki melekü’l-mevti tamlaması “ölüm meleği” demektir ve herkesle ilgili görevlendirilmiş bir meleğin bulunduğu anlaşılmaktadır. Secde 32/11’de yer alan “Size vazifeli kılınan” ifadesi, ölüm meleğinin bu işten gafil olmayacağına, ecel geldiğinde hiç kimsenin yakasını bırakmayacağına, çünkü bundan başka herhangi bir meşguliyetinin olmadığına, işinin sadece bu olduğuna bir işaret etmektedir.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/61’de şöyle buyrulmaktadır: “O, kullarının üstünde her türlü tasarrufa sahiptir ve size koruyucular göndermektedir. Nihâyet birinize ölüm geldiğinde elçilerimiz (görevli melekler) onu vefat ettirirler. Onlar (görevlerinde) kusur etmezler.” Bu âyetin tefsirinde de belirttiğimiz üzere, âyette geçen رُسُلُنَا rusülünâ tamlaması “elçilerimiz” manasına gelse de, maksat bağlam gereği “ölüm melekleri”dir.

A‘râf 7/37’de de geçtiği gibi, âyetteki kullanımdan anlaşıldığına göre ölüm meleği bir tane değil, pek çoktur. Hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette hem de Nisâ’ 4/97, En‘âm 6/61, 93, A‘râf 7/37, Enfâl 8/50, Nahl 16/28, 32 ve Muhammed 47/27 gibi âyetlerde “ölüm meleği”nden değil, “ölüm melekleri”nden söz edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette el-melâikeh kelimesi geçtiği için En‘âm 6/61 ve A‘râf 7/37’de de olduğu gibi “vefat ettiren elçiler”den kastın “ölüm melekleri” olduğunda şüphe yoktur.

Genelde ölüm meleğinin ismi “Azrâîl” olarak bilinmekte, ancak böyle bir isim Kur’ân’da yer almamaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, bazı âyetlerde “ölüm meleği” değil de el-melâikeh “melekler”(1) veya rusül “elçiler”(2) kelimeleri geçmektedir. Bu durumda âyetler arasında herhangi bir anlam zıtlığından söz edilmemelidir. Belli ki bazı insanların canını özel bir melek alacakken, bir kısmınınkini ise bir grup melek alacaktır.

Melekler sistemin işleticileridir; gerçekte öldüren de dirilten de Yüce Allah’tır; zira Kur’ân’daki ahyâ/yuhyî, emâte/yumîtü fiilleri “öldürmek ve diriltmek” anlamında Yüce Allah’a nispet edilmektedir. Ayrıca yeteveffâ(3) ve netefeyenne(4) fiillerinin gerçek faili Yüce Allah’tır. Ayrıca Mâide 5/117’deki teveffeyte fiili de Yüce Allah’a nispet edilmektedir. Anlaşılıyor ki ya herkes için özel görevlendirilmiş bir ölüm meleği vardır ya da kişinin azgınlık durumuna göre onun canını bir grup özel görevli melekler alacaktır.(5)

b) İnkârcıların canlarını melekler alırken yaşananlarla ilgili olarak Muhammed 47/27’de şöyle buyrulmaktadır: “Ya melekler onların yüzlerine ve sırtlarına vurarak canlarını alırken durumları nasıl olacak!” Benzer şekilde Nahl 16/28’de de zalimlerin canlarının alınması esnasında yaşanan bir diyalog şöyle aktarılmaktadır: “Kendilerine zulmederlerken canlarını meleklerin aldığı kimseler ‘Biz hiçbir kötülük yapmıyorduk ki’ diyerek teslim olurlar. (Melekler onlara şöyle diyeceklerdir:) Hayır, Allah, sizin yaptıklarınızı elbette çok iyi bilendir.”

Bu meseleyle ilgili olarak benzer bir mesaj içeren En‘âm 6/93’te şöyle buyrulmaktadır: “O zalimler, ölümün (boğucu) dalgaları içinde, melekler de ellerini uzatmış, onlara ‘Haydi canlarınızı çıkarın!’ derken onların halini bir görsen!” Yüce Allah vahyine karşı iftirada bulunan zalim ve kâfirlerin ölüm sarhoşlukları anında yaşayacakları çaresizliği beyan etmektedir. Bu bağlamda melekler onların canlarını almak üzere ellerini kendilerine uzatıp “canlarınızı çıkartın” dediklerinde korkunç bir facia yaşadıklarını haber vermektedir.

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz Enfâl 8/50’de geçen وَلَوْ تَرٰى ve lev terâ ifadesi(6) “bir görseydin”, “onları bir görmelisin” gibi anlamlar vermekte, En‘âm 6/93’te ise inkârcıların ölüm anında yaşayacakları çaresizliklerine gönderme yapılmaktadır. En‘âm 6/93. âyette yer alan “Melekler ellerini uzatmışken” ifadesi de meleklerin onların yüzlerine ve arkalarına darbeler indirmesi şeklinde yorumlanabilir.(7)

Nahl 16/28’de dile getirildiği üzere, ölüm anında meleklere söyleyecekleri pişmanlık sözlerinde de aynı sıkıntılı durum ele alınmaktadır. Âyetle ilgili temel yaklaşımlarda maksat aynıdır ve kâfirlerin/zalimlerin canlarını verirken korkunç bir çaresizlik yaşayacakları ifade edilmiş olmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise meselenin yüzlere ve arkalara indirilen darbelerle ilişkisi ortaya konulmaktadır.

2. وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَر۪يقِ “(Onlara) ‘Tadın yakıcı azabı’ (diyeceklerdir).” Yüce Allah inkârcıların canlarını alan meleklerin kendilerine cehennemlik olduklarını da bildireceklerini haber vermektedir. Benzer bir mesaj Nahl 16/29’da da yer almaktadır.

Âyette sözü edilen inkârcıların yani Yüce Allah’a karşı nankörlük içerisinde bulunan nankör grubun âhirette karşılaşacağı akıbet ise عَذَابَ الْحَر۪يقِ ‘azâbu’l-harîkı “yakıcı bir azabı” tatmak olacaktır. Âyette yer alan الْحَر۪يق el-harîk kelimesi Kur’ân’da 5 kez(8) geçmekte ve “yakıcı” manasına gelmektedir. Demek ki burada sözü edilenler için, yaptıkları büyük yanlışlıkların sonucu olarak dünyada rezil rüsva olmak, mahşerde ise yakıcı bir azaba atılmak kaçınılmaz olacaktır.

ıı. Suçun Kendilerine Aidiyeti

ذٰلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يكُمْ وَاَنَّ اللّٰهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَب۪يدِ “İşte bu, ellerinizle hazırladığınız şeyler (kendiniz) yüzündendir. Şüphesiz ki Allah kullarına asla haksızlık edici değildir.”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “o, bu (durum)”; بِمَا قَدَّمَتْ bimâ kaddemet ifadesi “yapıp öne sürdüğü sebebiyle(dir)”; اَيْد۪يكُمْ eydîküm tamlaması “sizin ellerinizin”; وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَيْسَ leyse edatı “(şöyle) değil(dir)”; بِظَلَّامٍ bizallâmin kelimesi “zulmeden”; لِلْعَب۪يدِ li’l-‘abîdi ifadesi ise “kullar(ın)a” demektir.

Burada inkârcı nankörlerin başına gelen sıkıntının sebebi gündeme getirilmektedir.

1. ذٰلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يكُمْ “(Kendilerine) ‘İşte bu, ellerinizle hazırladığınız şeyler (kendiniz) yüzündendir.’ (denilecektir).” Bu ifadenin benzerleri Âl-i İmrân 3/182 ve Hacc 22/10’da da geçmektedir. Yüce Allah inkârcılıkları sebebiyle kendilerine ölüm anında azap edileceğini bildirmekte ve mahşerde yakıcı ateş azabına çarptırılma sebeplerini dile getirmekte, bütün bunlara kendi elleriyle yapıp ettiklerinin neden olduğunu haber vermektedir.

Onların başına gelecek musibet elbette hem dünyadaki sıkıntılar hem de mahşerde çarptırılacakları ateş azabıyla ilgilidir. Onlar bu azabı akıl ve iradeleriyle tercih edip kendi elleriyle yapıp ettiklerinin karşılığı olarak karşılarında bulacaklardır.(9) “Ellerin takdim etmesi” aslında bir mecazdır ve insanın gerek düşünce, gerekse eylem olarak gerçekleştirdikleri her bir faaliyeti içermektedir.

Nisâ’ 4/62’de de yer alan بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ “Ellerinin takdim ettikleri sebebiyle” ifadesi bu anlamı vermektedir. Bu ifadenin bir benzeri ise Şûrâ 42/30’da zikredilmektedir. Demek ki insanlar kendi yaptıklarının karşılığında kendi sonlarını ve mahşerdeki ateşlerini hazırlamaktadırlar. Burada ektikleri küfrün ve zulmün karşılığını dünyada rezillik, mahşerde ise yakıcı ateş azabı olarak biçeceklerdir.

2. وَاَنَّ اللّٰهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَب۪يدِ “Şüphesiz ki Allah kullarına asla haksızlık edici değildir.” Yüce Allah insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek, insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandıklarını bildirmek istemektedir.(10)

Âyetin bu cümlesinde Yüce Allah’ın kullarına hiçbir şekilde zulmetmeyeceği belirtilmektedir. Buradaلَيْسَ leyse edatıyla بِ bâ/bi harfinin birlikte kullanımı “hiçbir şekilde”, “aksi düşünülemeyecek şekilde” gibi anlamlar vermekte, dolayısıyla Yüce Allah’ın zulmetmesini düşünmenin bile akla ziyan olduğu vurgulanmaktadır. Kehf 18/49’da ve daha pek çok âyette yer aldığı üzere, Yüce Allah hiç kimseye hiçbir şekilde zulmetmez; kullarına zulmetmeyi kesinlikle istemez;(11) işte burada da vurgulanan husus budur. Cehenneme gidenler kendi hak edişlerinin sonucunda bu cezaya çarptırılmış olacaklardır.

“Muhakkak ki Allah insanlara hiçbir şekilde zulmetmez; fakat insanlar kendilerine zulmederler” mealindeki Yûnus 10/44 gibi âyetlerde belirtildiği gibi, burada Yüce Allah’ın kullarına karşı tutumu ve insanların kendilerine karşı haksızlık etmeleri gündeme getirilmektedir. Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Allah (hiç kimseye veya hiçbir şeye) zerre kadar bile olsa haksızlık etmez.” İnsanlar mahşerde dünyada yapıp ettiklerinin karşılığını görmüş olacaklar, hiç kimseye suç atamayacaklardır.

ııı. Firavun ve Öncekilerin Gidişatını Takip Etmeleri

كَدَاْبِ اٰلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَفَرُوا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ فَاَخَذَهُمُ اللّٰهُ بِذُنُوبِهِمْ اِنَّ اللّٰهَ قَوِيٌّ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “(Bunların durumu) tıpkı Firavun’un ailesinin (destekçilerinin) ve onlardan öncekilerin durumu gibidir. (Onlar da) Allah’ın ayetlerini inkâr etmişlerdi de Allah onları günahları sebebiyle yakalamış (cezalandırmış)tı. Şüphesiz ki Allah Allah kaviyy’dir (güçlüdür); şedîdü’l-‘ıkâb’dır (azabı şiddetli olandır).”

Âyetteki كَدَاْبِ اٰلِ فِرْعَوْنَ kede’bi âli fir‘avne tamlaması “Firavun’un (inanç) ailesinin durumu gibi”; وَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ vellezîne min kablihim ifadesi “ve onlardan önce olanların da”; كَفَرُوا keferû fiili “inkâr etmişlerdi”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ bi âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”; فَاَخَذَهُمُ fe ahazehum ifadesi “hemen onları yakalamıştı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِذُنُوبِهِمْ bi zünûbihim ifadesi “onların günahları sebebiyle”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; قَوِيٌّ kaviyyun kelimesi “güçlü(dür)”; شَد۪يدُ الْعِقَابِ şedîdü’l-‘ıkâbi ifadesi ise “azabın şiddetlisi, azabı şiddetli olan(dır)” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin durumunun Firavun’un inanç ailesine ve daha önceki inkârcılara benzediği ve aynı/benzer akıbetleri yaşayacakları gündeme getirilmektedir.

1.كَدَاْبِ اٰلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ “(Bunların durumu) tıpkı Firavun’un ailesinin (destekçilerinin) ve onlardan öncekilerin durumu gibidir.” Bu âyetin benzerleri Âl-i İmrân 3/11 ve Enfâl 8/54’te geçmektedir. Kur’ân’da dört kez(12) yer alan دَاْب de’b kelimesi “durum, vaziyet, gidişat” manasına gelmektedir. Yüce Allah müşrik inkârcıların durumunu Firavun’un inanç ailesine ve daha öncekilerin durumuna benzetmekte, bir anlamda müşrik inkârcıların Firavun’un ve diğer zalimlerin izini takip ettiklerini beyan etmekte, dolayısıyla bunların da onlar gibi çeşitli dünyevî cezalara çarptırılacaklarını, mahşerde de çok daha ağır ve şiddetli bir şekilde azaba uğratılacaklarını haber vermektedir.

Kur’ân’da kıssası anlatılan peygamberlerin inkârcı kavimleri hep aynı tepkiyi göstererek küfrün tek millet olduğu gerçeğini ortaya koymuşlardı. Onların neler yaptıkları ise bir sonraki cümlede hatırlatılmaktadır. Kur’ân bir determinizm ortaya koymakta ve aynı veya benzer hayatı yaşayanların benzer akıbetlerle karşılaşacaklarını ortaya koymakta, böylece muhatapların dikkatli davranmaları gerektiğini tenbihlemektedir.

2. كَفَرُوا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ فَاَخَذَهُمُ اللّٰهُ بِذُنُوبِهِمْ “(Onlar da) Allah’ın ayetlerini inkâr etmişlerdi de Allah onları günahları sebebiyle yakalamış (cezalandırmış)tı.” Yüce Allah bütün peygmberlerin inkârcı kavimlerinin ve elbette Firavun’un ve inanç ailesinin Allah’ın âyetlerini inkâr ettiklerini, bunun sonucunda da işledikleri günahların karşılığı olarak Allah’ın onları azapla yakaladığını bildirmektedir. Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr etmek “ilk sebep”, işledikleri günahlar “ikinci sebep”, Yüce Allah’ın onları cezalandırması ise her iki sebebin “sonucu”dur.

Burada verilmek istenen mesaj önceki âyetin sonunda da belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın kullarına hiçbir şekilde zulmetmediğini ortaya koymak ve azabı insanların kendilerinin hak ettiğini öğretmektir. Zaten önceki âyette de inkârcıların başına gelen felaketlerin “ellerinin yapıp takdim ettikleri yüzünden” olduğu ifade edilmektedir. Her iki âyet aynı doğrultuda mesaj vermekte ve zalim olanın -hâşâ- Yüce Allah değil, bizzat inkârcıların kendileri olduğuna özellikle dikkat çekilmektedir.

3. اِنَّ اللّٰهَ قَوِيٌّ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Şüphesiz ki Allah Allah kaviyy’dir (güçlüdür); şedîdü’l-‘ıkâb’dır (azabı şiddetli olandır).” Yüce Allah inkârcıları hak ettikleri türden azapla yakalamasını قَوِيّ kaviyy yani “her şeyden güçlü oluşu”na ve شَد۪يدُ الْعِقَابِ şedîdü’l-‘ıkâbi yani “azabının şiddetli oluşu”na bağlamaktadır. Burada dikkat çekilen güçlülük ve azabın şiddetli oluşu hem dünyada verilen cezaları, yaşatılan helakleri hem de mahşerde uygulanacak olan ebedi azabı içermektedir. Yüce Allah’ın azabının şiddetli oluşunu daha önce yorumladığımız Enfâl 8/13. âyette ele aldığımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

Âyette Firavun’un inanç ailesiyle önceki inkârcıların ilahi azapla helak edilmelerinin hatırlatılma sebebi, Mekkeli müşriklerin de daha sonra yaşayacak olanların da hem dünyada hem de mahşerde benzer akıbetleri yaşayacaklarını kendilerine hatırlatmaktır. Zaten Mekkeli müşriklerin önemli bir bölümü Bedir’de bu dünyevi helaki yaşamışlardı; mahşerde de ebedi azap kendilerini ve onlar gibi davranan saldırgan, azgın ve sapkınları beklemektedir.

b) Yüce Allah’ın Değişim Kanunu

Yüce Allah, sûrenin 53-55. âyetlerinde azabın sebebinin “bir kavim kendilerinde bulunanı yani güzel ahlâk ve meziyetleri değiştirinceye kadar Allah’ın onlara verdiği nimeti değiştirmeyeceği” esası olduğunu, inkârcıların gidişatının tıpkı Firavun’un inanç ailesi ve onlardan öncekilerin gidişatı gibi şekillendiğini, Rablerinin âyetlerini yalanladıklarını, günahlarından ötürü kendilerini helâk ettiğini ve Firavun’un inanç ailesini denizde boğduğunu, çünkü hepsinin de zalimler olduğunu haber vermekte, bu arada canlıların en şerlisinin de iman etmeyen kâfirler olduğunu bildirmektedir.

ı. Hak Edilmeden Nimetin Elden Alınmaması

ذٰلِكَ بِاَنَّ اللّٰهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرًا نِعْمَةً اَنْعَمَهَا عَلٰى قَوْمٍ حَتّٰى يُغَيِّرُوا مَا بِاَنْفُسِهِمْ وَاَنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Bunun sebebi, bir toplum kendilerinde bulunanı değiştirinceye kadar Allah’ın onlara verdiği nimeti değiştirmemesi ve şüphesiz ki Allah’ın semî‘ (her şeyi işiten); ‘alîm (her şeyi bilen) olmasıdır.”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bu (durum), bu durumun sebebi (şudur)”; بِاَنَّ اللّٰهَ biennellahe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَمْ يَكُ lem yekü fiili “(şöyle) değildir”; مُغَيِّرًا muğayyıran kelimesi “değiştirici”; نِعْمَة nı‘meten kelimesi “herhangi bir nimeti”; اَنْعَمَهَا en‘amehâ ifadesi “onu nimet olarak vermişti, onunla nimetlendirmişti”; عَلٰى قَوْمٍ ‘alâ kavmin ifadesi “herhangi bir kavmi, bir kavme”; حَتّٰى يُغَيِّرُوا hattâ yuğayyirû ifadesi “değiştirinceye kadar”; مَا بِاَنْفُسِهِمْ mâ bienfüsihim ifadesi “onların nefislerinde olanı, kendilerinde olanı”; وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; سَم۪يعٌ semî‘un kelimesi “duyan(dır), işiten(dir)”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada eski azgın kavimlerin helak edilme nedeni bağlamında Yüce Allah’ın sosyal hayata dair işlettiği bir sünneti gündeme getirilmektedir.

Bu âyette Yüce Allah’ın toplumsal hayatta uyguladığı sünnetinin yani sünnetüllâhın “sebep-sonuç” ilişkisi içerisinde şekillendirildiği gerçeği ortaya konulmaktadır.

1. ذٰلِكَ بِاَنَّ اللّٰهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرًا نِعْمَةً اَنْعَمَهَا عَلٰى قَوْمٍ حَتّٰى يُغَيِّرُوا مَا بِاَنْفُسِهِمْ “Bunun sebebi, bir toplum kendilerinde bulunanı değiştirinceye kadar Allah’ın onlara verdiği nimeti değiştirmemesidir.” Yüce Allah önceki azgın ve sapkın kavimleri cezalandırdığını beyan ettikten sonra, onları helak etme sebebini dile getirmek üzere ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesiyle cümleye başlamaktadır. Yüce Allah gerekçesini çok önemli bir sosyolojik hakikat üzerinden vermekte ve bir kavmi, bir topluluğu oluşturan fertler kendilerinde bulunanı değiştirmedikçe onlara verdiği nimeti değiştirmeyeceğini ifade etmektedir.

Kur’ân’da toplumsal hayatın değişimi kuralıyla ilgili olarak iki âyet zikredilmektedir ki diğer âyet de Ra‘d 13/11’de şu şekildedir: “Allah (fertler) kendilerindekini değiştirinceye kadar hiçbir toplumu değiştirmez.” Olumlu veya olumsuz manada kişiler her neye sahipseler onlar bu özelliklerini değiştirinceye kadar Yüce Allah onların oluşturduğu toplumu dönüştürmeyeceğini beyan etmektedir.

Müşrikler şirkten, inkârcılar inkârcılıktan uzaklaşmadıkları sürece Yüce Allah onların toplumunu kendiliğinden dönüştürmeyecektir.(13) Ancak ilâhi bilginin mahiyeti ve sosyolojik bir kuralın işletilmesi bakımından Yüce Allah’ın toplumların hayatına yerleştirdiği sünnetullah gereği nasıl bir sistem işlettiğinin de gözden uzak tutulmaması gerekmektedir.

Yüce Allah hak etmeyenlere ceza vermeyeceği gibi suça gömülenlere de ödül anlamında nimet sunmaz. Nitekim konuyla ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu noktaya dikkat çekilmektedir. Burada konu Firavun ailesinin ve onlardan daha önce yaşamış inkârcıların Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlamaları nedeniyle onları cezalandırmasıyla ilgilidir. Onlar kendilerine verilen nimetlerin kadrini ve kıymetini bilmedikleri için Allah da onlara verdiği nimetlerini almıştır. Bu bir sosyolojik kural olarak toplumların hayatında daima uygulanagelmiştir.

Yüce Allah alabildiğine fesada dalmış, kullukta yollarını bozup değiştirmiş her kavimden nimetlerini giderir ve onların üzerine çeşit çeşit azaplar indirir. Hatta bazı âlimlerimiz azgın toplumların içindeki pasif müminlerin bile gelecek azabı tadacakları mesajının bu cümlede yer aldığı kanaatindedir.

Nitekim Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “İnsanlar bir zalimi görür ve ona engel olmazlarsa Allah’ın herkesi içerecek bir azap indirmesinden korkulur.”(14) Nebî (as)’ın bu hadisi esasında daha önce yorumladığımız Enfâl 8/25’deki muhteşem bildirimin nasıl anlaşılması gerektiğini ortaya koyan harika bir açıklamadır. İşte Kur’ân-sünnet bütünlüğü bu örnekle bir kez daha ortaya konulmuş olmaktadır.

Esasından Yüce Allah’ın kâfirlere mühlet vermesinde de benzer bir mantık görülmektedir. A‘râf 7/183’te ve Kalem 68/45’te de zikredildiği üzere, Yüce Allah, kâfirlerin nankörlüklerini hemen cezalandırmamakta ve onlara zaman tanımaktadır. Burada maksat muhatapların tevbe etmesi için kendilerine yeni fırsatlar verilmesi şeklinde anlaşılabilir; ancak farklı bir anlamın da muhtemel olduğunu bilmek gerekir. Buna göre, maksat günahlarını arttırmaları, böylece suçlarının kabarıp cezalarının artmasını sağlamak da olabilir. Yüce Allah Âl-i İmrân 3/178’de bu konuyu ele almakta ve verilen zamanın aslında avantaj değil, dezavantaj olduğunu muhataplara bildirmektedir.

“Bu ayet toplumsal değişimin yasasını ifade eder. Toplumun ve hayatın yeniden inşası için, tasavvur ve aklın “akleden kalp” olarak yeniden inşasını öngörür. Zımnen: Allah’ın bir toplumun gidişatı hakkındaki iradesi, o toplumu oluşturan bireylerin tercihlerinden bağımsız değildir. Bu ayet gidişatı beğenmeyen mümin muhatabının önüne “değişimi” bir hedef olarak koymaktadır. Bunun başlama noktası kişinin kendisidir. Zira kendilerini eğitemeyenler başkalarını eğitemezler. İçinden aydınlanamayan dışını aydınlatamaz.”(15)

2. وَاَنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Muhakkak ki Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah toplumsal hayata dair değişimleri nasıl gerçekleştirdiğini beyan ettikten sonra bunu eşsiz ve erişilmez bilgisi sayesinde meydana getirdiğini işte bu iki sıfatını zikrederek ortaya koymaktadır. Yani Yüce Allah kimlerin neler yapıp ettiğini, neler söyleyip neleri akıllarından geçirdiklerini gayet iyi işittiğini ve yapıp edilen her ne varsa hepsini gayet iyi bildiğini, dolayısıyla meydana getireceği değişimleri de bu iki sıfatı gereği gerçekleştirdiğini bildirmektedir.

ıı. Firavun ve Diğer İnkârcıların Helak Sebebi

كَدَاْبِ اٰلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِ رَبِّهِمْ فَاَهْلَكْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَاَغْرَقْنَآ اٰلَ فِرْعَوْنَ وَكُلٌّ كَانُوا ظَالِم۪ينَ “(Bunların durumu) tıpkı Firavun’un ailesinin (destekçilerinin) ve onlardan öncekilerin durumu gibidir. Onlar Rablerinin ayetlerini yalanlamışlardı; biz de onları günahları nedeniyle helak etmiş ve Firavun’un ailesini (destekçilerini denizde) boğmuştuk. Hepsi de zalimdiler.”

Âyetteki كَدَاْبِ اٰلِ فِرْعَوْنَ kede’bi âli fir‘avne tamlaması “Firavun’un (inanç) ailesinin durumu (şunun) gibidir”; وَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ vellezîne min kablihim ifadesi “ve onlardan önce olanların da”; كَذَّبُوا kezzebû fiili “yalanlamışlardı”; بِاٰيَاتِ رَبِّهِمْ bi âyâti rabbihim tamlaması “onların Rabbinin âyetlerini”; فَاَهْلَكْنَاهُمْ fe ehleknâhum ifadesi “ve biz de hemen onları helak etmiştik”; بِذُنُوبِهِمْ bi zünûbihim ifadesi “günahları sebebiyle”; وَاَغْرَقْنَاve ağraknâ fiili “ve boğmuştuk”; اٰلَ فِرْعَوْنَ âle fir‘anve ifadesi “Firavun’un (inanç) ailesini”;وَكُلٌّ ve küllün kelimesi “ve hepsi”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; ظَالِم۪ينَ zâlimîne kelimesi ise “zalimler, haksızlık edenler” demektir.

Burada inkârcıların durumunun Firavun’un inanç ailesine ve önceki sapkın kavimlere benzediği, hataları ve zalimlikleri yüzünden helak edildikleri gündeme getirilmektedir.

1.كَدَاْبِ اٰلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِ رَبِّهِمْ فَاَهْلَكْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَاَغْرَقْنَآ اٰلَ فِرْعَوْنَ “(Bunların durumu) tıpkı Firavun’un ailesinin (destekçilerinin) ve onlardan öncekilerin durumu gibidir. Onlar Rablerinin ayetlerini yalanlamışlardı; biz de onları günahları nedeniyle helak etmiş ve Firavun’un ailesini (destekçilerini denizde) boğmuştuk.” Yüce Allah daha önce yorumladığımız Enfâl 8/52. âyette de belirttiği gibi, Mekkeli müşrik inkârcıların gidişatının Firavun’un inanç ailesinin ve daha önceki azgın ve sapkın kavimlerin durumuna, gidişatına benzediğini tekrar hatırlatmaktadır.

Enfâl 8/52. âyette onların “Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri” zikredilmişken, burada da benzer şekilde كَذَّبُوا بِاٰيَاتِ رَبِّهِمْ “Rablerinin âyetlerini yalanladıkları” beyan edilmektedir. Sonuçta günahları sebebiyle Yüce Allah’ın hepsini helak ettiği, bu arada وَاَغْرَقْنَآ اٰلَ فِرْعَوْنَ “Firavun (inanç) ailesini (denizde) boğmuştuk” cümlesiyle de Firavun’un inanç ailesini ise denizde boğduğunu bildirmektedir. İnkâr bataklığında boğulanlar dünyada denizde boğularak helaki yaşamışlardır.

Yüce Allah Enfâl 8/52. âyette yer alan فَاَخَذَهُمُ اللّٰهُ بِذُنُوبِهِمْ “Allah onları günahları yüzünden azapla yakaladı” şeklindeki ifadede azgın ve sapkın olan bu zalimleri günahları sebebiyle azapla yakaladığını beyan etmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de benzer şekilde فَاَهْلَكْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ “Günahları sebebiyle onları helak etmiştik” cümlesini özellikle zikretmektedir. Bu şekilde hiç kimseye haksızlık etmediğini, herkesin kendi yapıp ettikleri yüzünden helak edildiğini haber vermektedir.

2. وَكُلٌّ كَانُوا ظَالِم۪ينَ “Hepsi de zalimdiler.” Yüce Allah âyetin sonunda bütün azgın ve sapkın kavimlerin ortak niteliğinin zalimlik olduğunu beyan etmketedir. “Adalet”, bir şeyi yerli yerince yapmaktır; “zulüm” ise bir şeyi yerinden etmektir. Dolayısıyla inançta tevhid adalettir, şirk ise zulümdür.

Bu açıdan bakıldığında, tevhid inancından uzak yaşayan herkes zalimlik sıfatını hak etmiş olacağı için önce kendilerine yazık etmişlerdir; sonrasında da inananlara baskı uygulayarak fiilen başkalarının da zalimi olmuşlar ve bu yüzden hepsi helak edilmiştir. Yüce Allah işte bütün bu beyanlarıyla başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün inkârcılara seslenmekte, gidişatı aynı olanların akıbetlerinin de aynı veya benzer olacağını kendilerine hatırlatmak istemektedir.

ııı. İnkârcıların En Şerli Canlılar Oluşu

اِنَّ شَرَّ الدَّوَآبِّ عِنْدَ اللّٰهِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ “Şüphesiz ki Allah katında canlıların en kötüsü, kâfir olanlardır. (Çünkü) onlar, iman etmezler.”

Âyetteki اِنَّ شَرَّ الدَّوَآبِّ inne şerra’d-devâbbi tamlaması “muhakkak ki canlıların en şerlisi”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkâr etmiş kişiler(dir), kâfir olanlar(dır)”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili ise “inanmazlar” demektir.

Burada inkârcılığın ne kadar kötü bir durum olduğu ve insanı ne duruma düşüreceği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kendi katında canlıların en şerlisinin inkâr edenler olduğunu, onların inanmamakta kararlı olduklarını beyan etmekte, inkârcı müşriklerin durumunu gözden geçirmeleri gerektiğine dikkat çekmektedir. Bu ifadenin bir benzeri daha önce yorumladığımız Enfâl 8/22’de de zikredilmekte, orada “aklını çalıştırmayan sağır ve dilsizler”, burada ise “inkâr edenler, iman etmeyenler” ifadesine yer verilmektedir.

Daha önce de belirttiğimiz üzere, “canlıların en şerlisi” ifadesi diğer canlıların da şerli olabilecekleri manasını içermemektedir. Çünkü aklı ve iradesi olmayan diğer canlılar bu manada imanla sorumlu değillerdir. Bu nedenle, onlar her ne için yaratıldıysalar o istikamette varlıklarını sürdüren iradesiz müslüman kullardır. Ancak bu durum ödülü ve övgüyü gerektirecek bir mahiyet arz etmemektedir. Bu yüzden A‘râf 7/197 ve Furkân 25/44’te de yapılan benzetmede aynı mantığın söz konusu edildiği unutulmamalıdır.

Dipnotlar

• 1 - Nisâ’ 4/97; En‘âm 6/93; Enfâl 16/50; Nahl 16/28, 32; Muhammed 47/27. 2 - En‘âm 6/61; A‘râf 7/37.
  • Nisâ 4/97 En‘âm 6/93 Nahl 16/50 Nahl 16/28 Nahl 16/32 Muhammed 47/27 En‘âm 6/61 A‘râf 7/37
• 3 - En‘âm 6/60; Yûnus 10/104; Nahl 16/70; Zümer 39/42. 4 - Yûnus 10/46; Ra‘d 13/40; Mü’min 40/77. 5 - Taberî, age., XXI, 97.
  • En‘âm 6/60 Yûnus 10/104 Nahl 16/70 Zümer 39/42 Yûnus 10/46 Ra‘d 13/40 Mü'min 40/77
• 6 - En‘âm 6/27, 30, 93; Enfâl 8/50; Secde 32/12; Sebe’ 34/31, 51. 7 - Semerkandî, age., I, 468; Taberî, age., VII, 275.
  • En‘âm 6/27 En‘âm 6/30 En‘âm 6/93 Enfâl 8/50 Secde 32/12 Sebe' 34/31 Sebe' 34/51
• 8 - Âl-i İmrân 3/181; Enfâl 8/50; Hacc 22/9, 22; Burûc 85/10.
  • Âl-i İmrân 3/181 Enfâl 8/50 Hacc 22/9 Hacc 22/22 Burûc 85/10
• 9 - Bakara 2/95; Âl-i İmrân 3/182; Nisâ’ 4/62; Enfâl 8/51; Hacc 22/10; Kasas 28/47; Rûm 30/36; Şûrâ 42/48; Cum‘a 62/7.
  • Bakara 2/95 Âl-i İmrân 3/182 Nisâ 4/62 Enfâl 8/51 Hacc 22/10 Kasas 28/47 Rûm 30/36 Şûrâ 42/48 Cum‘a 62/7
• 10 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117, 182; A‘râf 7/160, 177; Enfâl 8/51; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; Kehf 18/49; Hacc 22/10; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Sebe’ 34/19; Fussılet 41/46; Kâf 50/29. 11 - Mü’min 40/31.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 Âl-i İmrân 3/182 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Enfâl 8/51 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 Kehf 18/49 Hacc 22/10 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Sebe' 34/19 Fussilet 41/46 Kâf 50/29 Mü'min 40/31
• 12 - Âl-i İmrân 3/11; Enfâl 8/52, 54; Mü’min 40/31.
  • Âl-i İmrân 3/11 Enfâl 8/52 Enfâl 8/54 Mü'min 40/31
• 13 - Semerkandî, age., I, 229.
• 14 - Ebû Dâvûd, Melâhım, 17; Tirmizî, Fiten, 8.
• 15 - İslâmoğlu, age., s. 437’de 22. not.