En‘âm Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 165 âyetten oluşan, adını 136, 138, 139, 142. âyetlerde altı kez geçen ve “deve, sığır, koyun, keçi” gibi hayvanlar demek olan الْاَنْعَام el-en‘âm kelimesinden alan En‘âm sûresi, inişe göre 73, resmî sıralamada ise 6. sûredir. Bir defada toptan indiril-diği söylendiği gibi 6 veya 10 âyetinin Medine’de indirildiği de ifade edilmektedir.

En‘âm sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Mâide sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. En‘âm sûresi Mekkî bir sûre ol-masına rağmen, Medenî bir sûre olan Mâide sûresiyle “haram yiye-cekler” (Mâide 3; En‘âm 145), “peygamber kıssaları” (Mâide 12-26, 44-86; En‘âm 74-90), “çeşitli helaller veya haramlar” (Mâide 87-93; En‘âm 136-146, 151-153), “verilen sözün gereğinin yerine getiril-mesi” (Mâide 1, 7; En‘âm 152), “adaletten ayrılmamak gerektiği” (Mâide 8; En‘âm 152), “vahyin insanlara yol göstericliği” (Mâide 16; En‘âm 155) gibi konular her iki sûre arasındaki konu birlikteliği örnekleri arasında yer almaktadır.

En‘âm sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, onun mut-lak kudretine dair bilgiler ve müşriklerin mucize istekleri bağla-mında melek beklentisine verilen esaslı cevaplarla devam etmekte, önceki nesillerin peygamberlerle alay edişleri kınanmakta, akıbetle-rinin nasıl olduğu ibrete konu edinilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rahmeti, mahlûkatı yoktan yarattığı, hiçbir şeye muhtaç olmadığı beyan edilerek, vahyin gön-deriliş gayesinin bütünüyle insanoğlu olduğu vurgulanmakta, ki-tap ehlinden insanların hakikatı bildikleri, ancak bunu itiraf etme-dikleri, Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, mah-şerde korkunç bir akıbet yaşayacakları beyan edilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’i alaycı bir şekilde dinledikleri, inkârları sebebiyle kalplerinin mühürlendiği, dünya hayatına itibar ettikleri için hakikati yalanladıkları, esasında bu halleriyle Hz. Peygamber’i değil de Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri vurgulanmaktadır. Bu bağlamda inkârda ısrarcı olanların Yüce Allah’ın âyetlerine itibar etmedikleri, çeşitli sıkıntılarla karşı-laşsalar da bundan ders çıkarmadıkları bildirilmektedir. Daha son-ra Hz. Peygamber’in müşriklerle iletişimi olarak onlara tevhid tebli-ğinde bulunduğu, bütün gaybı sadece Yüce Allah’ın bildiği, kudre-tinin eşsiz ve erişilmez olduğu, âyetlerle alay eden kişilerin bulun-duğu ortamı terk etmek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

74. âyetten itibaren, Hz. İbrâhim’in kıssasına, bütün pey-gamberlerin hikmet ve kitap sahibi kılındıklarına, vahye iftiranın korkunç sonuçlarına, Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki şaşılır dere-cedeki sanatına, müşriklerin cinlerle Allah arasındaki nesep bağı iftirasına ve Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığına değinilmektedir. Sonrasında küfür ve sövmenin yasaklığına, istekleri karşılansa da müşriklerin inanmayacağına, insan ve cin şeytanlarına, çoğunluğa itaatin felaket olduğuna dair bilgiler verilmektedir.

118. âyetten itibaren, Allah adına kesilen hayvanların yenebi-leceğine, hak-bâtıl, hidayet-dalâlet karşılaştırmasına ve cinlerin de insanların da mahşerde bir araya getirilip yargılanacağına değinil-mektedir.

136. âyetten itibaren, müşriklerin saçma algılarına göre ha-ram belirlemelerinin yanlışlığına, haramların belli olduğuna, put-perestlerin korkunç iftiralarına değinilmektedir.

151-153. âyetlerde 10 temel buyruk gündeme getirilmekte, ardından Kur’ân’a tâbi olmanın gerekliliğine, vaktinde fedakârlık yapmayanlara ölüm andaki imanlarının fayda vermeyeceğine dair uyarılara yer verilmekte, 159. âyette dinde ayrılığa düşenler kı-nanmakta ve sonrasında 161-163’te müslümanın duruşu özetlen-mekte, tevhid vurgusu yapılmakta ve imtihana tâbi tutulan insa-noğlunun değerine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 56-67. âyetlerinde Hz. Peygamber’i inşa etmekte, hem kendisinin tevhid duruşunu hem de inkârcı muhatapların sapkın durumunu gündeme getirmekte, gaybı sadece kendisinin bildiğini beyan etmekte, insanların hayatlarına ve amellerinin kaydedilişine dair temel bir ilkeyi hatırlatmakta, mutlak hükümranlığının unutulmamasını özellikle bildirmektedir.

a) Hz. Peygamber’in İnkârcılara Karşı Esas Duruşu

Yüce Allah, sûrenin 56-58. âyetlerinde Hz. Peygamber’in putlara tapmaması ve inkârcıların heva ve heveslerine uymaması gerektiğini, aksi takdirde kendisinin de sapmış olacağını ilan etmesini istemekte, Rabbinden gelen apaçık bir delile dayandığını, inkârcıların onu yalanladığını, çabucak gelmesini istedikleri azabın kendi yanında olmadığını, her konuda olduğu gibi bu konuda da hükmün sadece Allah’a ait olduğunu, O’nun hakkı anlattığını ve doğru hüküm verenlerin en hayırlısının Yüce Allah olduğunu, acele istedikleri azap kendi elinde olsaydı işin çoktan bitirilmiş olacağını söylemesini emretmektedir.

ı. Tevhidden Taviz Vermeyişi

قُلْ اِنّ۪ي نُه۪يتُ اَنْ اَعْبُدَ الَّذ۪ينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ قُلْ لَآ اَتَّبِعُ اَهْوَآءَكُمْ قَدْ ضَلَلْتُ اِذًا وَمَآ اَنَا۬ مِنَ الْمُهْتَد۪ينَ “De ki: ‘Allah’ın peşi sıra yalvardıklarınıza tapmam bana yasaklandı.’ De ki: Ben sizin arzularınıza uymam; aksi hâlde saparım ve doğru yola ulaştırılanlardan olmam.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; نُه۪يتُ nühîtü ifadesi “(bana) yasaklandı”; اَنْ اَعْبُدَ en a‘büde ifadesi “tapmam, tapmaklığım”; الَّذ۪ينَ تَدْعُونَ ellezîne ted‘ûne fiili “dua ettiğiniz şeylere, yalvarıp yakardıklarınıza”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra, O’nun dışında”; قُلْ kul emri “de ki”; لَآ اَتَّبِعُ lâ ettebi‘u fiili “tâbi olmam, uymam”; اَهْوَآءَكُمْ ehvâeküm tamlaması “sizin heva ve arzularınıza”; قَدْ ضَلَلْتُ kad daleltü ifadesi “muhakkak ki sapmış olurum”; اِذًا izen edatı “o takdirde”; وَمَآ اَنَا۬ ۬ ve mâ ene zamiri “ben olmam, ben hiçbir şekilde olmamış olurum”; مِنَ الْمُهْتَد۪ينَ mine’l-mühtedîne ifadesi ise “hidayete erdirilmiş olanlardan, doğru yola iletilmiş olanlardan” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in tevhid konusundaki duruşuyla ilgili prensipler gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ اِنّ۪ي نُه۪يتُ اَنْ اَعْبُدَ الَّذ۪ينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “De ki: Allah’ın peşi sıra yalvardıklarınıza tapmam bana yasaklandı.” Âyetin başında yer alan قُلْ kul “de ki” emri, geçtiği âyetlerin hepsinde Hz. Peygamber’in inşa edildiğini gösteren ifadeler olarak yorumlanmalıdır. Bu âyette Hz. Peygamber’in din adına tebliğ ettiği esasların ona Yüce Allah tarafından vahyedildiği ortaya konulduğu gibi, başka varlıklara yalvarıp tapınmanın da kesin olarak yasaklandığı bildirilmektedir.

Âyette geçen نُه۪يتُ nühîtü “(bana) yasaklandı” edilgen fiili bunu içermektedir. Ayrıca burada geçen تَدْعُونَ ted‘ûne fiili de “dua etmek, yalvarıp yakarmak” manasına gelmekte, dolayısıyla ibadet ve kulluk etmeyi maksada katmaktadır. Zaten bu fiilin öncesinde yer alan اَعْبُدَ a‘büde “ibadet etmekliğim” fiili de bu mananın kast edildiğinin bir delilidir. Ayrıca önceki âyetlerde de belirttiğimiz üzere, âyette yer alan مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi de muhataplar müşrik olduğu için “Allah’ın peşi sıra, O’nun aşağısında, altı mertebesinde, astında” gibi manalar içermektedir.

Yüce Allah suçluların yollarının sapkınlığını açıkça ortaya koyduktan sonra, Hz. Peygamber’i risalet konusunda inşa etmeye devam etmekte ve Mekkeli müşriklerin tapındığı veya her ne türlü olursa olsun, şirk unsuru taşıyan türden varlıklara tapınmasını kesinlikle yasakladığını ilan etmesini emretmektedir. Onların tapındıkları şeyler çeşitli nesnelerden yaptıkları putlardı. İşte Yüce Allah onların ilah sandığı ve Allah’ın dışında, O’nun peşi sıra, O’ndan başka aracı kabul ettikleri şeylerin ibadete layık olmadığını ortaya koymaktadır.

Onların tapındığı şeyler insanlar da melekler de cansız varlıklar da olsa hepsi birer şirk unsurudur ve mutlak surette onlardan uzak durulması istenmektedir. Bu âyetin bir benzeri de Mü’min 40/66’da şu şekilde geçmektedir: “(Ey Peygamber!) De ki: Bana Rabbimden apaçık deliller gelmiştir; (dolayısıyla) sizin Allah’ı bırakıp o taptıklarınıza kulluk etmem bana yasaklandı ve bana ‘âlemlerin Rabbine teslim olmam’ emredildi.” Her iki âyette de verilmek istenen mesaj, putlara tapınmanın kesin olarak yasak olduğunu beyandır.

2. قُلْ لَآ اَتَّبِعُ اَهْوَآءَكُمْ قَدْ ضَلَلْتُ اِذًا وَمَآ اَنَا۬ مِنَ الْمُهْتَد۪ينَ “De ki: Ben sizin arzularınıza uymam; aksi hâlde saparım ve doğru yola ulaştırılanlardan olmam.” Yüce Allah Hz. Peygamber’i inşa edici mahiyette konuya muhataplar açısından da bakmakta ve eğer inkâr ve şirk konusunda onların heva ve heveslerine uyarsa asıl işte o zaman sapmış olacağını, sonuçta hidayetten uzaklaşacağını beyan etmesini ondan istemektedir.

Hz. Peygamber muhataplarına puta taptıkları için doğrudan “sapık, sapkın” dememekte, onların istediklerine uyarsa kendisinin sapmış olacağını beyan ederek, onlara dolaylı olarak sapkın olduklarını ve hidayet yolundan ayrıldıklarını kendisi üzerinden hatırlatmış olmaktadır. Mekkeli müşrik inkârcılar Hz. Peygamber’den istekleri noktasında da eleştirilmekte, müşrik dinlerine dönme ve çevresindeki garibanların kovulması gibi taleplerini reddetmektedir.(1) Daha da önemlisi onların bu ve benzer isteklerinin herhangi bir dini temelinin olmadığını, aksine bunların kendilerine heva ve heveslerinin dayattığı kabuller olduğunu da açıkça ortaya koymuş olmaktadır.

“Muhatap” üzerinden değil de kendisi üzerinden mesaj verme metodu, muhatapları dışlamamayı, ötekileştirmemeyi sağlayan çok önemli bir tebliğ inceliğdir. Buna benzer bir tebliğ metodu Yâsîn 36/22-24’de kıssası anlatılan yiğit adamın sözlerinde şu şekilde yer almaktadır: “Hem ben, ne diye beni (yoktan) yaratana ibadet etmeyecekmişim ki! Hâlbuki hepiniz sadece O’na döndürüleceksiniz. O’nun peşi sıra ilâhlar edinir miyim hiç! Eğer Rahmân bana bir zarar (sıkıntı) dilerse, ilâhların şefaati bana hiçbir fayda veremez ve beni (azaptan, sıkıntıdan) kurtaramazlar. (Eğer başka tanrılar edinirsem) işte o zaman apaçık bir sapkınlıkta olurum.”

Görüldüğü üzere, yiğit bilge kişi “tebliğini kendisi üzerinden” mesajlarla yapmakta, karşıdakilerin öfkesini ve nefretini tahrik etmemek, haktan daha da uzaklaşmalarına neden olmamak için çok önemli bir tebliğ metodu öğretmektedir. Dikkat edilirse, yiğit bilge kişi karşıdakine “sen neden seni yoktan Yaratan’a kulluk etmiyorsun?” demek yerine, bunu kendi üzerinden söylemekte, hem bir nezaket kuralı öğretmekte, hem de kendi imanını, kararlılığını ve istikametini karşıdakilere göstermiş olmaktadır.

ıı. Hükmün Allah’a Aidiyetini İfadesi

قُلْ اِنّ۪ي عَلٰى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبّ۪ي وَكَذَّبْتُمْ بِه۪ مَا عِنْد۪ي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِه۪ اِنِ الْحُكْمُ اِلَّا لِلّٰهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِل۪ينَ “De ki: Şüphesiz ki ben Rabbimden gelen apaçık bir delile dayanmaktayım; siz ise onu yalanladınız. Acele gelmesini istediğiniz (gün) benim yanımda değildir. Hüküm yalnızca Allah’a aittir. (O) gerçeği anlatır ve O (doğru) hüküm verenlerin en hayırlısıdır.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; عَلٰى بَيِّنَةٍ ‘alâ beyyinetin ifadesi “bir delil üzere(yim)”; مِنْ رَبّ۪ي min rabbî tamlaması “benim Rabbimden”; وَكَذَّبْتُمْ ve kezzebtüm fiili “ve siz yalanladınız”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; مَا عِنْد۪ي mâ ‘ındî ifadesi “yanımda yoktur”; مَا تَسْتَعْجِلُونَ ۪ mâ tecta‘cilûne ifadesi “acele ettiğiniz şey”; بِه bihî ifadesi “onu, hakkında”; اِنِ الْحُكْمُ ini’l-hukmü ifadesi “hüküm (şundan başka) değildir”; اِلَّا لِلّٰهِ illâ lillâhi ifadesi “Allah’tan başkası için, (hüküm sadece ve sadece Allah içindir, hüküm Allah’a aittir)”; يَقُصُّ yekussu fiili “anlatır”; الْحَقّ el-hakka kelimesi “hakkı, gerçeği”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; خَيْرُ الْفَاصِل۪ينَ hayru’l-fâsilîne tamlaması ise “hüküm verenlerin en hayırlısı(dır)” demektir.

Burada önceki âyette olduğu gibi Hz. Peygamber’in muhataplarını tevhid ve Yüce Allah’ın kudreti noktasında uyarması gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ اِنّ۪ي عَلٰى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبّ۪ي وَكَذَّبْتُمْ بِه۪ “De ki: Şüphesiz ki ben Rabbimden gelen apaçık bir delile dayanmaktayım; siz ise onu yalanladınız.” Yüce Allah Hz. Peygamber’i inşaya ve Mekkeli müşrikleri uyarmaya devam etmekte, Hz. Peygamber’in Rabbinden gelen bir hakikat, delil, vahiy üzere olduğunu, onların ise kendisini yalanladığını haber vermektedir.

Benzer ifadeler Hûd 11/28, 63 ve 88’de daha önceki peygamberler olan Hz. Nûh, Hz. Sâlih ve Hz. Şu‘ayb tarafından da dile getirilmiş ve kavimlerinin kendilerini yalanladığı ifade edilmişti. Aynı durumu bu defa Hz. Peygamber yaşamakta ve tebliğ ettiği prensiplerin kendisine Rabbinden iletildiğini beyan etmekte, ancak muhatapları tarafından yalanlandığını da dile getirmiş olmaktadır. Bu peygamberlerin ifadeleriyle kavimlerinin tepkilerinden anlaşılıyor ki bütün peygamberler aynı prensipleri muhataplarına iletmişler, aynı tepkilerle de karşılaşmışlardı.

Âyette yer alan اِنّ۪ي عَلٰى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبّ۪ي “De ki: Şüphesiz ben Rabbimden gelen apaçık bir delile dayanmaktayım” ifadesi, aslında tebliğde delilsiz konuşmamak gerektiğini bizlere öğreterek muhteşem bir tebliğ ilkesi getirmiş olmaktadır. Beyyinesi yani apaçık delili olmayan kişinin sözlerine itibar edilmemelidir; zira kişilerin kanaatleri öncelikle kendilerini bağlar. Eğer davet Yüce Allah’a ise O’na yönelik çağrı sadece ve sadece O’nun sözleriyle yani vahiy ile yapılmalıdır; çünkü en etkili beyyine elbette ve elbette vahiydir, yani Kur’ân’dır.

2. مَا عِنْد۪ي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِه۪ اِنِ الْحُكْمُ اِلَّا لِلّٰهِ “Acele gelmesini istediğiniz (gün) benim yanımda değildir. Hüküm yalnızca Allah’a aittir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in Mekkeli müşriklerin alay ederek dile getirdikleri “azabı acele istemek” şeklindeki tutumlarını da burada cevaplamasını istemekte, azapla ilgili hükmün sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğunu ilan etmesini emretmektedir.

a) مَا عِنْد۪ي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِه۪ “Çabucak gelmesini istediğiniz (gün) benim yanımda değildir.” Bu âyetin Nadr b. Hâris’in Hz. Peygamber’e “Eğer dediklerin doğru ise Allah’ın azabını bize getir” demesi üzerine indirildiği rivayet edilmektedir.(2) Hz. Peygamber Mekkeli müşriklerin acele azap isteklerini karşılayamayacağını, çünkü onun bu konuda herhangi bir yetkisi ve gücü olmadığını bu ifadeyle dile getirmektedir.

Kur’ân’da altı kez geçen(3) ve her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koyan “Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” cümlesinin cevabı işte yorumunu yapmakta olduğumuz ifadede verilmektedir. İnanılması gereken konulara iman etmeyen inkârcılar hakkı ve hakikatı yalanlamakla kalmamışlar, ilâhî iradenin kendilerine sunduğu bütün prensiplerle de alay etmişlerdi. Mealini verdiğimiz bu âyetteki hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap, kıyamet günü, mahşer” demektir.(4) Demek ki kendilerine vaadedilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi.

Yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/57-58’de, ayrıca Enfâl 8/32, Yûnus 10/50’de de geçtiği üzere, inkârcılar acele azap isteyerek Hz. Peygamber’le alay etmişlerdi. Burada da benzer bir durum söz konusudur ve suçlular kendilerini uyaran Hz. Peygamber’le ve onun vaad ettikleriyle alay ederek “bize biraz daha zaman tanınır mı?” demişlerdi. İşte bu alayın karşılığında da Yüce Allah “Onlar azabımızı acele mi istiyorlar?” buyurarak, muhatapların nasıl bir yanılgıya düştüğünü ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Şu‘arâ’ 26/204 ve Sâffât 37/176’da da geçtiği üzere, Mekkeli müşriklerin alaycı ifadelerle azabın erken gelmesini şu şekilde istedikleri dile getirilmektedir: “Azabımızı çarçabuk getirmemizi mi istiyor bunlar?” Aslında mahşerde hatırlatılacak bu husus onların dünya hayatındaki isteklerinin gündeme getirilmesi ve kendilerine hatırlatılmasıdır. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede işte bu alaycılara karşı da cevap verilmiş olmaktadır.

b) اِنِ الْحُكْمُ اِلَّا لِلّٰهِ “Hüküm yalnızac Allah’a aittir.” Bu cümle mutlak anlamda Yüce Allah’ın hayata ve kâinata dair tek hüküm koyucu olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır. Ancak bağlam gereği bu cümleyi daha özel bir içerikte yorumlamak durumundayız. Hz. Peygamber bu ifadeyi Mekkeli müşriklerin alay ederek aceleyle kendisinden azap getirmesini istemelerine cevap olarak dile getirmekte, istedikleri azap hükmünün sadece ve sadece Yüce Allah’ın kudretinde ve yetkisinde olduğunu beyan etmektedir.

Yûsuf 12/40 ve 67. âyetlerde de geçen bu ifadede hükmü Yüce Allah’a ait görme duyarlılığı söz konusudur. Hz. Ya‘kûb ve Hz. Yûsuf bu noktada hassasiyet göstermişler, Hz. Peygamber de onların izinden giderek aynı cümleyi kullanmış, müşriklerin istedikleri şeyleri, özellikle de acele azap getirilmesi isteğini kendiliğinden yerine getirmek gibi bir gücünün bulunmadığını dile getirmiştir. Âyetteki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye “vurgu” anlamı katmakta ve dünyada da âhirette de hüküm konusunda Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin yetkin olamayacağı beyan edilmiş olmaktadır.(5)

3. يَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِل۪ينَ “(O) gerçeği anlatır ve O (doğru) hüküm verenlerin en hayırlısıdır.” Hz. Peygamber Yüce Allah’ın hakkı anlattığını, Mekkeli müşriklerin istediği azap hükmü ve zamanı konusunda hüküm ve karar makamının sadece O olduğunu beyan etmekte, çünkü doğru ve ayrıntılı hüküm verenlerin en hayırlısının Yüce Allah olduğunu ifade etmektedir.

a) يَقُصُّ الْحَقَّ “(O) gerçeği anlatır.” Burada geçen يَقُصُّ yekussu fiili “anlatmak, kıssa etmek” manasına gelse de bağlam gereği Mekkeli müşriklerle ve bütün inkârcılarla ilgili olarak hak ve hakikat içeren hükmü en ayrıntılı bir şekilde sadece Yüce Allah’ın vereceğini ortaya koymaktadır. Nitekim bazı müfessirlerimiz de söz konusu fiilin yakdî yani “hüküm vermek” şeklinde kıraat edildiğini ve öylece yorumlandığını belirtmişlerdir.(6)

b) وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِل۪ينَ “O (doğru) hüküm verenlerin en hayırlısıdır.” Hz. Peygamber, Yüce Allah’ın خَيْرُ الْفَاصِل۪ينَ hayru’l-fâsılîne “apaçık ve ayrıntılı bir şekilde hüküm verenlerin en hayırlısı”(7) olduğunu beyan etmektedir. Bu ifadede yer alan الْفَاصِل۪ين el-fâsılîne kelimesi, Târık 86/13’te kavl-i fasl tamlaması olarak vahyin bir özelliğini beyan etmek üzere vahyin hakikati “ayrıntılı olarak” ortaya koyan niteliğini öğretmektedir. Ayrıca Hûd 11/1’de ve Fussılet 41/3 ve 44’te de Kur’ân bu özelliğiyle aynı kökten gelen fussılet edilgen fiiliyle tanıtılmaktadır.

Daha önce yorumunu yaptığımız En‘âm 6/55’te de âyetlerin Yüce Allah tarafından açık açık ortaya konuluşuyla ilgili olarak aynı kökten gelen nüfessılü fiili kullanılmaktadır. Söylenmek istenen şudur: Her konuda olduğu gibi Mekkeli müşriklerin alay ederek istediği türden azabı getirme hükmü de sadece Yüce Allah’a aittir ve azapla ilgili hükmü O vereceği için de en hayırlı ve detaylı hüküm vermek sadece O’nun sıfatıdır.

ııı. Acele Hüküm Konusundaki Tutumu

قُلْ لَوْ اَنَّ عِنْد۪ي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِه۪ لَقُضِيَ الْاَمْرُ بَيْن۪ي وَبَيْنَكُمْ وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِالظَّالِم۪ينَ “De ki: Acele istediğiniz (azap) benim elimde olsaydı, elbette benimle sizin aranızda iş bitirilmiş olurdu. Allah zalimleri çok iyi bilendir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; لَوْ اَنَّ عِنْد۪ي lev enne ‘ındî ifadesi “muhakkak ki eğer benim yanımda olsaydı”; مَا تَسْتَعْجِلُونَ mâ tecta‘cilûne ifadesi “acele ettiğiniz şey”; بِه bihî ifadesi “hakkında”; لَقُضِيَ lekudiye edilgen fiili “elbette verilmiş, kesinleştirilmiş olurdu”; الْاَمْرُ el-emru kelimesi “hüküm”; بَيْن۪ي وَبَيْنَكُمْ beynî ve beyneküm ifadesi “benimle sizin aranızda”; وَاللّٰهُ vellâhu kelimesi “Allah”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “çok iyi bilen(dir)”; بِالظَّالِم۪ينَ bi’z-zâlimîne ifadesi ise “zalimleri, haksızlık edenleri” demektir.

Burada Hz. Peygamber’den acele azap isteyenlere verilen ikinci cevap gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ لَوْ اَنَّ عِنْد۪ي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِه۪ لَقُضِيَ الْاَمْرُ بَيْن۪ي وَبَيْنَكُمْ “De ki: Acele istediğiniz (azap) benim elimde olsaydı, elbette benimle sizin aranızda iş bitirilmiş olurdu.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin aceleyle azap isteklerine önceki âyette cevap verdirdiği gibi bu âyette de cevaba devam etmekte ve azap konusunda Hz. Peygamber’in bir imkanı olsaydı aralarında hükmün çoktan verilmiş olacağını haber vermektedir. Azabın zamanı ve şekli konusunda eğer Hz. Peygamber’de herhangi bir yetki olsaydı cezalarının verileceğini, işlerinin çok önceden bitirileceğini, meselenin sonuçlanmış olacağını ifade etmektedir. Bu konuda Hz. Peygamber’in de kararlı davranacağı لَقُضِيَ lekudiye ifadesindeki pekiştirici edat olan lâm/le harfinden anlaşılmaktadır.

Hz. Peygamber müşriklerle ilgili olarak “azabı acele istememesi gerektiği”yle ilgili bilgilendirilmektedir. Buna karşılık, müşriklerin de benzer şekilde azapla alay etmemeleri noktasında pek çok âyette uyarıldıkları bilinmektedir. Bu çerçevede Meryem 19/84’te “Öyle ise onlar hakkında (azap gelmesi için) acele etme!” buyrulmaktadır. Yüce Allah Ahkâf 46/35’te Hz. Peygamber’i kararlılık sahibi peygamberler gibi sabretmesi ve müşriklerin cezalandırılması için acele etmemesi noktasında bilgilendirmektedir. Çünkü Mekkeli müşrikler azabın kendilerine acele gelmesini isteyerek onu bunaltıyorlardı.

Nahl 16/1, Enbiyâ’ 21/37 ve Zâriyât 51/59’da müşrik muhataplara da benzer şekilde hitap edilmekte ve azabı isteme konusunda acele etmemeleri kendilerinden istenmektedir. Çünkü Yûnus 10/50, Ra‘d 13/6, Hacc 22/47, ‘Ankebût 29/53-54 ve Şûrâ 42/18’de suçluların böyle bir acelecilik içinde oldukları haber verilmektedir. Esasında önceki âyette de ifade ettiğimiz üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet Kur’ân’da altı kez geçen(8) “Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” şeklindeki cümlenin de cevaplarından birisini oluşturmaktadır.

2. وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِالظَّالِم۪ينَ “Allah zalimleri çok iyi bilendir.” Yüce Allah inkârcılara ve müşriklere “zalimler” diyerek onlara azabın ne zaman, ne kadar, nerede ve nasıl verileceğini gayet iyi bildiğini beyan etmektedir.(9)

b) Gayb ve Yüce Allah’ın Mutlak Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 59-62. âyetlerinde gaybın anahtarlarının sadece kendi katında olduğunu, karada ve denizde her ne varsa hepsini bildiğini, O’nun bilgisi olmadan bir yaprağın bile yere düşmeyeceğini, yaş kuru her ne varsa hepsinin belli ve apaçık bir yasada kayıtlı olduğunu bildirmektedir. Daha sonra, geceleyin insanları ölüm hali gibi uyuttuğunu, gündüzleyin neler yaptıklarını bildiğini, sonuçta varışlarının sadece Rablerine olduğunu ve yapıp ettikleri her ne varsa hepsini herkese haber vereceğini beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın kullarının üstünde her türlü tasarrufa sahip olduğu ve insanlara koruyucular gönderdiği, ölüm geldiğinde görevli meleklerinin kişiyi vefat ettirdiği, görevlerinde kusur etmedikleri bildirilmektedir. Nihayet insanların gerçek sahipleri olan Allah’a döndürülecekleri, hükmün yalnız O’nun olduğu ve hesap görenlerin en çabuğu olduğu ifade edilmektedir.

ı. Gaybın Anahtarlarının Sadece Allah’ın Katında Oluşu

وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَآ اِلَّا هُوَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ اِلَّا يَعْلَمُهَا وَلَا حَبَّةٍ ف۪ي ظُلُمَاتِ الْاَرْضِ وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ اِلَّا ف۪ي كِتَابٍ مُب۪ينٍ “Gaybın (bilinemeyen şeylerin) anahtarları, yalnızca O’nun yanındadır; onları O’ndan başkası bilemez. Karada ve denizde ne varsa hepsini bilir; O’nun bilgisi dışında bir yaprak bile düşmez. Yerin karanlıkları içindeki tek bir tane, yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır.”

Âyetteki وَعِنْدَهُ ve ‘ındehû ifadesi “sadece O’nun katındadır”; مَفَاتِح mefâtıh kelimesi “anahtarları”; الْغَيْب el-ğaybi sözcüğü “gaybın, bilinemeyenlerin”; لَا يَعْلَمُهَآ lâ ya‘lemuhâ ifadesi “onları bilemez”; اِلَّا هُوَ illâ huve istisnası “O’ndan başkası”; وَيَعْلَمُ ve ya‘lemu fiili “ve yine O bilir”; مَا فِي الْبَرِّ mâ fi’l-berri ifadesi “karada olan şeyleri”; وَالْبَحْرِ ve’l-bahri ifadesi “ve denizde olanları”;وَمَا تَسْقُطُ ve mâ teskutu fiili “ve düşmez”; مِنْ وَرَقَةٍ min verakatin ifadesi “herhangi bir yaprak”;وَلَا حَبَّةٍ ve lâ habbetin kelimesi “herhangi bir tane de (yoktur ki)”; ف۪ي ظُلُمَاتِ الْاَرْضِ fî zulümâti’l-ardı tamlaması “yerin, yeryüzünün karanlıklarında”;وَلَا رَطْبٍ ve lâ ratbin sözcüğü “hiçbir yaşlık da (yoktur ki)”;وَلَا يَابِسٍ ve lâ yâbisin kelimesi “hiçbir kuru şey de (yoktur ki)”; اِلَّا ف۪ي كِتَابٍ مُب۪ينٍ illâ fî kitâbin mübîn istisnası ise “apaçık kitapta olmasın, (hepsi mutlaka bir kitaptadır, bir yasaya tabidir)” demektir.

Burada gayb ve Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisiyle ilgili birtakım ifadeler gündeme getirilmektedir.

1.وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَآ اِلَّا هُوَ “Gaybın (bilinemeyen şeylerin) anahtarları, yalnızca O’nun yanındadır; onları O’ndan başkası bilemez.” Yüce Allah gaybın yani insan idrakini aşan hakikatlarının anahtarlarının sadece ve sadece kendi katında olduğunu ve onları kendisinden başka hiç kimsenin bilemeyeceğini beyan etmekte, üstelik her iki cümleyi de hasr/kasr denen “vurgulu” ifadelerle dile getirmektedir. İlk cümlede عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesinin مَفَاتِح mefâtıh kelimesinden öne alınması “takdîm-te’hîr yöntemi”yle, ikinci cümledeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları ise “nefyü istisna tekniği”yle elde edilen vurgulu bir ifade tekniğidir. Aynı şekilde yine لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarıyla elde edilen bir vurgulu ifadeyle Neml 27/65’te de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: ‘Göklerde ve yerde, Allah’tan başka hiç kimse gaybı bilemez.’ Onlar ne zaman diriltileceklerini de bilemezler.”

Bu âyette mutlak anlamda gaybın sadece ve sadece Yüce Allah tarafından bilindiğine dikkat çekildiği beyan edilerek, bağlam gereği özel olarak da Mekkeli müşriklerin acele azap istekleriyle ilişkili bir izah yapabiliriz. Buna göre, kimlere nasıl sıkıntıların verileceği veya azap edileceği gelecekle ilgili bir konu olduğu için bu konular da gayb kapsamında yer almaktadır. Öyleyse âyette sözü edilen ve Allah’tan başka hiç kimsenin bilemediği gaybın anahtarları konusu bu âyet bağlamında müşriklerin istediklerini dünyevî helak ile âhiretteki azap olarak da anlayabiliriz.(10)

Bu âyetle ilişkili benzer bir mesaj içermesi bakımından hatırlanması gereken âyetlerden birisi Fussılet 41/47’dir: “Son Saat’in bilgisi, sadece O’na havale edilir. O’nun bilgisi dışında hiçbir meyve (çekirdeği) kabuğunu yarıp çıkamaz; hiçbir dişi gebe kalamaz ve doğuramaz. (Allah) onlara ‘Ortaklarım nerede!’ diye seslendiği gün, ‘Buna dair bizden hiçbir şahit olmadığını sana arz ederiz’ diyeceklerdir.” İşte bu âyette Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi ve kudreti dikkatlere sunulmakta, bir tevhid bilinci inşa edilmek istenmektedir.

Bakara 2/3’te “gayb” konusunda geniş bilgilendirmelerde bulunduğumuz için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Son Saat konusunun ele alındığı âyetlerde genellikle hasr/kasr denen “vurgulu ifadeler” tercih edilmektedir. Âyette verilmek istenen mesaj şudur: “Göklerde ve yeryüzünde Yüce Allah’tan başka hiç kimse, Allah’ın hakkında vahiy ile bilgi vermediği konularda gaybı bilemez.” Çünkü Yüce Allah başka bazı konulardaki gayb bilgilerini meleklerine ve peygamberlerine vahyederek bildirmiş olmasına rağmen, “Son Saat”le ilgili gaybı kesinlikle hiç kimseye bildirmemiştir. Bu bildirilmemeye melekler ve peygamberler de dâhil edilmiştir.

“Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi” hakkında Bakara 2/33’te geniş bilgi verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacak, sadece bu âyette verilen bilgiler üzerinde durmakla yetineceğiz.

2. وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ اِلَّا يَعْلَمُهَا “Karada ve denizde ne varsa hepsini bilir; O’nun bilgisi dışında bir yaprak bile düşmez.” Yüce Allah bu iki cümlede iki farklı konuya değinmektedir.

a)وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ “Karada ve denizde ne varsa hepsini bilir.” Yüce Allah bu cümlede herhangi bir vurgu tekniğine yer vermemiştir. Bunun muhtemel sebebi, karada ve denizde olup biten ne varsa istisnasız bir şekilde kâmil anlamda onları kendisi bilmesine rağmen, başka varlıklar da bunlarla ilgili kısmî de olsa bazı şeyleri bilebilirler. Mutlak bilen sadece ve sadece Yüce Allah olsa da parça sayılabilecek bilgilere diğer bazı mahlûklar da sahip olabilirler. Bu arada, bağlama göre buradaki maksadın kapsamında karada ve denizde kimlerin veya nelerin helak edilip yok edileceğini de Yüce Allah’ın bildiğine dair özel bir gönderme olduğu söylenebilir.(11)

b) وَمَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ اِلَّا يَعْلَمُهَا “O’nun bilgisi dışında bir yaprak bile düşmez.” Yüce Allah yeniden vurgulu bir ifadeyle bu defa bilgisi dışında hiçbir yaprağın dahi düşmeyeceğini beyan etmekte, dolayısıyla kâinatta O’nun bilgisi olmadan hiçbir şeyin adeta yerinden dahi kıpırdayamayacağını bildirmektedir.

3. وَلَا حَبَّةٍ ف۪ي ظُلُمَاتِ الْاَرْضِ وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ اِلَّا ف۪ي كِتَابٍ مُب۪ينٍ “Yerin karanlıkları içindeki tek bir tane, yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır.” Yüce Allah tıpkı bilgisi dışında yerinden düşmeyen bir yaprak gibi, yerin karanlık derinliklerindeki herhangi bir “tane”nin de ayrıca yaş ve kuru her ne varsa hepsinin de apaçık bir kitapta bulunduğunu ifade etmektedir.

Âyette geçen ve “tane, tohum” anlamına gelen حَبَّة habbeh kelimesi, gramer açısından önceki cümlede yer alan وَرَقَة verakah kelimesine bağlıdır ve bu nedenle kesra okunmaktadır. Ayrıca ظُلُمَاتِ الْاَرْضِ zulümâti’l-ardı tamlaması “yerin karanlıkları” anlamına gelmekte, “toprağın derinlikleri” manasını içermektedir. Bu arada رَطْب ratb ve يَابِس yâbis kelimeleri ise “yaş-kuru” manasının yanında, kâinattaki “canlı-cansız” bütün mahlükatı veya “su ve taşları” ya da “insanların yaşadığı şehirler ile harap ve virane yerleri” de içerebilir.(12) Âyetin sonundaki كِتَابٍ مُب۪ينٍ kitâb-ı mübîn tamlaması da “apaçık bir kitap” manasının ötesinde, “Yüce Allah’ın eşsiz ilmi”,(13) “Levh-i Mahfûz”,(14) “apaçık fermanı ve yasası” gibi anlamlarda yorumlanabilir. Bu konuda benzer îfadelerin En‘âm 6/59, Hûd 11/6, Neml 27/75, Sebe’ 34/3, Yâsîn 36/12’de de bulunduğunu belirtmek gerekmektedir.

İşte kelimelerin ve tamlamaların verdiği anlamlar çerçevesinde düşünüldüğünde, mahlûkatın içerisinde her ne varsa hepsinin apaçık bir kitapta yani Yüce Allah’ın bilgisinde ve O’nun belirlediği bir yasaya bağlı olduğunu ortaya koymaktadır. Bu konuyu açıklaması bakımından Hadîd 57/22’yi de burada hatırlatmak gerekmektedir: “Yeryüzünde meydana gelen ve sizin başınıza gelen herhangi bir musibet yoktur ki biz onu yaratmadan önce bir kitapta yazılmış olmasın. Şüphesiz bu, Allah’a göre kolaydır.” İşte bu âyette de yer alan ف۪ي كِتَابٍ fî kitâbin ifadesi “Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi” ile “O’nun bu bilgisi ile belirlediği yasaları”dır. Kâinatta hiçbir varlık Yüce Allah’ın bilgisi ve yarattığı kanunların dışında herhangi bir varlık alanına sahip değillerdir.

“Gayb” ve “Yüce Allah’ın mutlak bilgisi” konusunda bu kadar net ve vurgulu ifadeler kullanılmış olmasına rağmen, O’nun vahiy ile bildirdiği konuların dışında insanların başka yollarla edindiklerini sanıp söyledikleri şeylerin Kur’ân’dan hiçbir dayanağının bulunmadığını özellikle hatırlatmak istemekteyiz. Çünkü Yüce Allah gayb alanını kendine özel kılmış olmasına rağmen, hala daha bazılarının gaybla ilgili birtakım sözler söyleyip milleti aldatmaya çalışmasının önüne geçilmesi gerekmektedir.

ıı. Hayat ve Mahşerde Yaşanacaklar

وَهُوَ الَّذ۪ي يَتَوَفّٰيكُمْ بِالَّيْلِ وَيَعْلَمُ مَا جَرَحْتُمْ بِالنَّهَارِ ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ ف۪يهِ لِيُقْضٰىٓ اَجَلٌ مُسَمًّى ثُمَّ اِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ ثُمَّ يُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Geceleyin sizi vefat ettiren (uyutan), gündüzün de ne işlediğinizi bilen; sonra belirlenmiş süre tamamlansın diye onda (gündüz vakti) sizi dirilten (uyandıran) O (Allah)’tır. Sonra dönüşünüz yine yalnızca O’nadır. Sonunda yaptıklarınızı size bildirecektir.”

Âyetteki وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الَّذ۪ي يَتَوَفّٰيكُمْ ellezî yeteveffâküm ifadesi “sizi vefat ettiren(dir)”; بِالَّيْلِ bi’l-leyli ifadesi “geceleyin”;وَيَعْلَمُ ve ya‘lemu fiili “ve bilmekte(dir)”;مَا جَرَحْتُمْ mâ cerahtüm ifadesi “işleyip yaptığınızı”; بِالنَّهَارِ bi’n-nehâri ifadesi “gündüzleyin”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;يَبْعَثُكُمْ yeb‘asüküm fiili “sizi diriltecektir”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; لِيُقْضٰى li yukdâ edilgen fiili “(hakkınızda) hüküm verilsin, tamamlansın diye”; اَجَلٌ مُسَمًّى ecelün müsemmen tamlaması “belirlenmiş ecel, süre”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “sadece O’nadır”; مَرْجِعُكُمْ merci‘uküm tamlaması “sizin dönüşünüz”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;يُنَبِّئُكُمْ yenebbiuküm fiili “size haber verecektir”; بِمَا كُنْتُمْ bimâ küntün ifadesi “(şöyle) olmanız sebebiyle”; تَعْمَلُونَ ta‘melûne fiili ise “yapmaktasınız, yapmış olduğunuz şeyleri” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insan hayatı ve mahşerdeki akıbeti hakkında bazı bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette ilminin sınırsızlığını, bu âyette ise kudretinin erişilmezliğini ortaya koymaktadır. Âyette hitap genel manada bütün “insanlara” şekinde anlaşılabileceği gibi, bağlam gereği “müşrik putperestlere” yönelik olarak da yorumlanabilir.(15)

1.وَهُوَ الَّذ۪ي يَتَوَفّٰيكُمْ بِالَّيْلِ وَيَعْلَمُ مَا جَرَحْتُمْ بِالنَّهَارِ “Geceleyin sizi vefat ettiren (öldürür gibi uyutan), gündüzün de ne işlediğinizi bilen O’dur.” Yüce Allah insanlar üzerindeki mutlak gücünü ve kudretini beyan bağlamında onları geceleyin vefat ettirdiğini, ayrıca gündüzleyin de neler yapıp ettiklerini bildiğini haber vermektedir.

a) وَهُوَ الَّذ۪ي يَتَوَفّٰيكُمْ بِالَّيْل “Geceleyin sizi vefat ettiren (öldürür gibi uyutan) O’dur.” Âyette geçen يَتَوَفّٰي yeteveffâ fiili mutlak anlamda “vefat ettirmek”, yani “öldürmek” demektir. Ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Zümer 39/42’de olduğu gibi bu fiil eğer el-leyl “gece” veya menâm “uyku” gibi kelimelerle kullanılırsa, bu defa yarı ölüm demek olan “ruhlarını almak”, “uyutmak”, “ruhları cesetlerinden almak” manasına gelir.(16) Söz konusu fiil çeşitli kalıplarda bazen tek başına kullanılmaktayken,(17) bazen de el-mevt “ölüm” anlamına gelen bir kelimeyle(18) veya el-melâikeh(19) ya da rusül “ölüm melekleri”(20) kelimesiyle zikredilmektedir.

Görüldüğü üzere, teveffâ, yeteveffâ ve aynı kökten gelen kelimeler Kur’ân’da farklı şekillerde kullanılmakta ve “gece” veya “uyku” anlamındaki kelimelerle birlikteki kullanımlar hariç, diğer âyetlerde hep bilinen anlamda ölümle ilgili anlamlar vermektedir. Buradan hareketle, Hz. İsâ’nın vefat ettirilmesiyle ilgili âyetlerde söz konusu fiil hep tek başına kullanıldığı için onun vefatının tıpkı diğer insanlar gibi bilinen anlamda ölüm olduğunda hiçbir şüphemiz yoktur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette iseيَتَوَفّٰي yeteveffâ fiili الَّيْل el-leyl kelimesiyle birlikte kullanıldığı için, geceleyin öldürmek manasında yarı ölüm demek olan “uyutmak” anlamını vermektedir. Konuyla ilgili olarak Zümer 39/42’de de şöyle buyrulmaktadır: “Allah, ölenin ölüm zamanı gelince, ölmeyenin de uykusunda iken canlarını alır.” İşte Yüce Allah insanları geceleyin vefat ettirdiğini, yani onları ölü gibi bir hale getirdiğini, bilinçlerini aldığını, kendilerinden geçirdiğini, nefislerini kendilerinden uzaklaştırdığını beyan etmekte, böylece kudretine dair bir beyanda bulunmaktadır. Aslında başka ilah sanıları nedeniyle putperestlik yapanlara da seslenerek putların onlar üzerinde hiçbir etkinliklerinin bulunmadığını da mesajına katmaktadır.

b) وَيَعْلَمُ مَا جَرَحْتُمْ بِالنَّهَارِ “Gündüzün ne işlediğinizi de bilir.” Yüce Allah insanoğlunun hayatıyla ilgili tüm aşamaları içine alan iki kavrama yani “gece ve güzdüze” dair kudret ve kuvvetine değinmekte, insanların yapıp ettikleri her ne varsa hepsini bildiğini beyan etmektedir.

Âyette geçen جَرَحْتُمْ cerahtüm fiili organlarla “elde etmek, kazanmak”(21) gibi anlamlara gelmekte ve Câsiye 45/21’de de “kötülükler kazanmak” şeklinde zikredilmektedir. Bağlam gereği hitabı müşriklere yönelik olarak yorumlarsak, burada sözü edilen “kazanma”yı da “günah kazanmak” şeklinde anlayabiliriz. Bu arada cümlede kullanılmakta olan مَا mâ edatı mutlak umum manasına geldiği için, hiçbir istisna içermeyecek şekilde Yüce Allah’ın insanların gündüzleyin kazandıkları her ne varsa hepsini hakkıyla bildiğini ortaya koymaktadır.

Burada “Yüce Allah insanların gündüzleyin yapıp ettiklerini bilir de geceleyin neler yaptıklarını bilmez” şeklinde bir anlam akla gelmemelidir. Genelde geceler uyku zamanı olduğu ve gündüzler de iş yapma vakitleri olarak değerlendirildiği için böyle bir ifade tercih edilmiştir; yoksa En‘âm 6/59. âyette de belirtildiği gibi Yüce Allah’ın bilmediği hiçbir şey kesinlikle yoktur. Çünkü Yüce Allah’ın bilgisi eşsiz ve erişilmezdir.

2. ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ ف۪يهِ لِيُقْضٰىٓ اَجَلٌ مُسَمًّى “Sonra belirlenmiş süre tamamlansın diye onda (gündüz vakti) sizi dirilten (uyandıran) O (Allah)’tır.” Yüce Allah insanları geceleyin ölü gibi uyuttuğunu beyan ettikten sonra, bu cümlede ise insanlar için kendisinin belirlediği süre tamamlansın diye onları gündüzleyin yani uyandırarak yeniden hayata göndermekte, diriltmektedir.

Âyette geçen يَبْعَثُ yeb‘asü fiili “göndermek, diriltmek”(22) manasına gelmektedir. Uyku yarı ölüm hali olduğu için uyandırmak da bir anlamda diriltmek, tekrar hayata göndermek demektir ki âyette bu fiilin kullanılmasının sebebi budur. Bu fiil Kehf 18/12 ve 19’da da “uyandırmak” anlamında kullanılmaktadır. Ölüm vakti gelmemiş olanlara ruhlarının yeniden verilmesiyle ilgili olarak Zümer 39/42’de şöyle buyrulmaktdır: “(Allah), ölenin ölüm zamanı gelince, ölmeyenin de uykusunda iken canlarını alır da ölümüne hükmettiği(ni yanında) tutar; ötekini belirlenmiş bir vakte kadar tekrar (kişilere) gönderir. Şüphe yok ki bunda iyi düşünecek bir kavim için ibretler vardır.”

Âyette değinilmekte olan “ecel” konusunda geniş bilgilendirmelerimizi daha önce yorumladığımız En‘âm 6/2’de yaptığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

3. ثُمَّ اِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ ثُمَّ يُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Sonra dönüşünüz yine yalnızca O’nadır. Sonunda yaptıklarınızı size bildirecektir.” Yüce Allah insanoğlunun hayatına bütünüyle hâkim olduğunu beyan ettikten sonra, hayatın sadece dünyada yaşanandan ibaret olmadığını ifade ederek, mahşerde herkesin dönüşünün yani varıp gideceği yerin sadece ve sadece O’nun katı ve huzuru olduğunu, nihayet dünyada yapıp ettkleri her ne varsa hepsini kendilerine teker teker haber vereceğini bildirmektedir.

a) ثُمَّ اِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ “Sonra dönüşünüz yine yalnızca O’nadır.” Yüce Allah dünya hayatının sonrasında mahşer hayatına dair ifadelerine yer vermektedir. Kur’ân’da bu manayı veren çeşitli âyetler zikredilmektedir.(23)

“Allah’ın gerçek bir vaadi olarak hepinizin dönüşü sadece O’nadır” mealindeki Yûnus 10/4 gibi çeşitli âyetlerde de dile getirildiği üzere, Yüce Allah âyetin bu cümlesinde insanların dünya hayatı sonrasında varıp duracakları yerin sadece ve sadece kendi katı olduğunu haber vermektedir.

Âyette geçen مَرْجِع mercı‘ kelimesi “dönüş” manasına gelmekte ve Kur’ân’da 16 kez geçmekte,(24) Sâffat 37/68’deki hariç, diğer bütün kullanımlarda devrik cümle halindedir; bu yüzden mesaj hasr/kasr denen “vurgulu” bir manaya kavuşturulmaktadır. Bunun sebebi, mahşerde dönüşün sadece ve sadece Yüce Allah’ın huzuru olduğu, Kıyâmet 75/10-12’de de belirtildiği gibi, kaçıp kurtulacak başka herhangi bir yerin bulunmadığının beyan edilmesidir. En‘âm 6/94, Kehf 18/47 ve Meryem 19/95 gibi âyetlerde dile getirilen husus da budur.

b) ثُمَّ يُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Sonunda (O), yaptıklarınızı size haber verecektir.” Yüce Allah insanları mahşerde huzurunda topladıktan sonra, orada yaşanacak yedi aşamanın dördüncüsünde kendilerini dünyada yapıp ettikleri noktasında bilgilendirecektir.(25)

Kur’ân’a göre âhiretteki sorgulama öncesinde gerçekleşecek bilgilendirilmenin bir türü, dünyada yaptıkları davranışların insanlara haber verilmesidir. Çünkü kişi, ödüllendirilmesinin de cezalandırılmasının da gerekçesini bilme hakkına sahiptir. İşte bu hakkın ifası anlamında âhirette insanların bilgilendirilmesi için Kur’ân’da pek çok âyet yer almaktadır.

Yüce Allah, haber vererek bilgilendirme işlemi için genellikle nebbe’e kökünden fiileri kullanmaktadır.(26) İlgili âyetlere bakıldığında bu âyetlerin bir bölümünde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Yüce Allah’a dönüşten sonra bilgilendirilmenin yapılacağı, Nûr 24/64’te Yüce Allah’a dönüşün kıyâmet günü gerçekleşeceği, Mâide 5/48’de bu dönüşün tüm insanları içereceği ve bunun ardından Yüce Allah tarafından insanlara dünyada yaptıklarının haber verileceği açıkça ifade edilmektedir. Yüce Allah, özellikle Mücâdele 58/6. âyette yukarıdaki bilgilere ilaveten, bütün insanları dirilttikten sonra, dünyadayken yaptıklarını kendilerine haber vereceğini beyan ederek, bilgilendirilmenin ba‘stan, yani “diriltilme” işleminden sonra gerçekleştirileceğini belirtmektedir.

ııı. Meleklerin Muhafız Oluşu

وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِه۪ وَيُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَ اَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَهُمْ لَا يُفَرِّطُونَ “O, kullarının üzerinde her türlü etkinliğe sahiptir ve size koruyucular göndermektedir. Sonunda birinize ölüm geldiğinde elçilerimiz (melekler) onu vefat ettirirler. Onlar (görevlerinde) kusur etmezler.”

Âyetteki وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْقَاهِر el-kâhiru kelimesi “mutlak güçlü(dür)”; فَوْقَ عِبَادِه۪ fevka ‘ıbâdihî tamlaması “O’nun kullarının üzerinde”; وَيُرْسِلُ ve yursilu fiili “ve gönderir”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; حَفَظَة hafezaten sözcüğü “koruyucular”; حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَ hattâ izâ câe ifadesi “geldiği zaman”; اَحَدَكُمُ ehadeküm tamlaması “sizden birine”; الْمَوْت el-mevtü kelimesi “ölüm”;تَوَفَّتْهُ teveffethu fiili “onu vefat ettirir, öldürür”; رُسُلُنَا rusülünâ tamlaması “bizim elçilerimiz”;وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; لَا يُفَرِّطُونَ lâ yüferritûne fiili ise “hiçbir kusur işlemezler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kullar üzerindeki hükümranlığı ve görevlendirdiği ölüm melekleri gündeme getirilmektedir.

1. وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِه۪ وَيُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً “O, kullarının üzerinde her türlü etkinliğe sahiptir ve size koruyucular göndermektedir.” Âyetin bu ilk kısmında iki hususa değinilmektedir.

a) وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِه۪ “O, kullarının üstünde her türlü etkinliğe sahiptir.” Bu ifade En‘âm 6/18’de bir kez daha geçmişti ve biz orada gerekli açıklamaları yapmıştık. Kısaca belirtelim ki bu ifadede Yüce Allah kulları üzerinde mutlak hükümran olduğunu haber vermektedir. Bu ifade mutlak manada Yüce Allah’ın kudretine dair anlaşılabileceği gibi, bağlam gereği inkârcılara bir gözdağı olarak da düşünülebilir.

b) وَيُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً “Size koruyucular göndermektedir.” Yüce Allah kulları üzerine “hafeza meleklerini” göndermekte olduğunu bildirmektedir. Âyette geçen حَفَظَة hafezah kelimesi Ra‘d 13/11’de de yer aldığı üzere meleklerin “koruyucular” olduğu manasına gelebileceği gibi, İnfitâr 82/10-12’de de geçtiği üzere yapılanları bilip “kaydeden melekler” anlamında da yorumlanabilir. Meleklerin bu özelliklerine Kâf 50/17-18’de de değinilmektedir. Her iki mananın da muhtemel olduğunu, yani meleklerin hem koruyucu hem de insanları sürekli takip edip amellerini kaydettiklerini özellikle belirtmek gerekmektedir.(27)

2. حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَ اَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَهُمْ لَا يُفَرِّطُونَ “Sonunda herhangi birinize ölüm geldiğinde elçilerimiz (melekler) onu vefat ettirirler. Onlar (görevlerinde) kusur etmezler.” Yüce Allah insanlar üzerindeki mutlak otorite ve hükümranlığını belirtip üzerlerine koruyucu ve kaydedici melekler göndermekte olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa da kişilerin ölüm vakitleri gelince ölüm meleklerinin onları vefat ettirmekte olduklarını, görevlerinde hiç aksamanın da olmayacağını haber vermektedir.

a) حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَ اَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا “Nihâyet birinize ölüm geldiğinde elçilerimiz (görevli melekler) onu vefat ettirirler.” Âyette geçen رُسُلُنَا rusülünâ tamlaması “elçilerimiz” manasına gelse de, maksat bağlam gereği “ölüm melekleri”dir. A‘râf 7/37’de de dile getirildiği üzere, âyetteki kullanımdan anlaşıldığına göre ölüm meleği bir tane değil, pek çoktur. Secde 32/11’de sözü edilen melekü’l-mevti yani “ölüm meleği” ifadesi, muhtemelen herkesin ölümü için görevlendirilen özel meleği olabilir. Çünkü hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette hem de Nisâ’ 4/97, En‘âm 6/93, A‘râf 7/37, Enfâl 8/50, Nahl 16/28, 32 ve Muhammed 47/27 gibi âyetlerde “ölüm meleği”nden değil, “ölüm melekleri”nden söz edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette her ne kadar el-melâikeh kelimesi geçmese de A‘râf 7/37’de de olduğu gibi “vefat ettiren elçiler”den kastın “ölüm melekleri” olduğunda şüphe yoktur.

b) وَهُمْ لَا يُفَرِّطُونَ “Onlar (görevlerinde) kusur etmezler.” Yüce Allah ölüm meleklerinin tıpkı diğer meleklerin olduğu gibi görevlerini aksatmadıklarını, hiçbir kusur ve eksiklik yapmadıklarını haber vermektedir. Âyette geçen لَا يُفَرِّطُونَ lâ yüferrıtûne fiili “bir an bile geciktirmemek”, “geri kalmamak”, “kusur etmemek”, “gözden kaçırmamak”, “kimseyi atlamamak”, “sınırı aşmamak” gibi anlamlar içermektedir.(28) Elbette sadece ölüm melekleri değil, diğer bütün melekler de verilen ilahi emirleri aksatmadan yerine getirmektedirler. Bu noktada aynı mesajı içermekte olan bazı âyetleri hatırlatmak gerekmektedir:

Nahl 16/50: “Onlar, üstlerindeki Rablerinden korkarlar ve kendilerine ne emrolunursa onu (aynen) yaparlar.”

Enbiyâ’ 21/27: “O’ndan (emir almazdan) önce konuşmazlar; onlar, sadece O’nun emrini yerine getirirler.”

Tahrîm 66/6: “Ey inananlar! Kendinizi ve ailenizi, yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten koruyun. Onun başında, acımasız, güçlü, Allah’ın kendilerine buyurduğuna karşı gelmeyen ve emredildiklerini yapan melekler vardır.”

İşte bu âyetlerle yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede verilen mesaj aynıdır ve meleklerin kendilerine verilen emrileri harfiyyen uyguladıkları ve hiçbir eksiklik yapmadıkları beyan edilmektedir. Her ne kadar bazı söylemlerde ölüm meleğinin bazılarına gelmesine rağmen, görevini yapmadan/yapamadan geri döndüğüyle ilgili birtakım beyanlar söz konusu edilse de, bunların Kur’ân’a aykırı olduğunda en küçük bir şüphemiz dahi yoktur. Çünkü melekler Meryem 19/64’te de belirtildiği gibi, kendi istekleriyle değil, sadece ve sadece Yüce Allah’ın emriyle inerler. Bu durumda meleklerin Allah’ın emrini yerine getirmeden geri dönmeleri söz konusu olur ki bunun kabulü asla ve asla mümkün değildir. Meleklerle ilgili konuların geçtiği her yerde bu beş âyetin bilinmesi gerekmektedir.

ıv. Allah’a Dönüş

ثُمَّ رُدُّوٓا اِلَى اللّٰهِ مَوْلٰيهُمُ الْحَقّ اَلَا لَهُ الْحُكْمُ وَهُوَ اَسْرَعُ الْحَاسِب۪ينَ “Sonra insanlar gerçek sahipleri olan Allah’a döndürülmüş (olacaklar)dır. Dikkat edin! Hüküm yalnızca O’na aittir ve O, hesap görenlerin en hızlısıdır.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; رُدُّواruddû edilgen fiili “döndürülmüş olacaklardır”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”;مَوْلٰيهُمُ mevlâhum tamlaması “onların dostu olan, onların efendisi olan”; الْحَق el-hakkı kelimesi “hak, gerçek”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na aittir”; الْحُكْم el-hükmu kelimesi “hüküm, karar”; وَهُوَ ve huve zamiri “ve O”; اَسْرَعُ الْحَاسِب۪ينَ esra‘u’l-hâsibîne tamlaması ise “hesap görücülerin en hızlısı” demektir.

Burada insanların akıbetleri ve Yüce Allah’ın huzurundaki durumları gündeme getirilmektedir.

1. ثُمَّ رُدُّوٓا اِلَى اللّٰهِ مَوْلٰيهُمُ الْحَقّ “Sonra insanlar gerçek sahipleri olan Allah’a döndürülmüş (olacaklar)dır.” Bu ifadenin benzeri Yûnus 10/30’da da geçmektedir. İnsanlar hayatlarını bitirdiklerinde mahşerde gerçek mevlâları yani “dost”ları olan Yüce Allah’a reddedilecekler, yani O’nun huzuruna tevdi edilip çıkartılacaklardır

Âyette geçen رُدُّوا ruddû edilgen fiili her ne kadar geçmiş zaman kalıbında getirilmişse de, maksat âhirette ilâhî huzura çıkartılmak olduğu için ona gelecek zaman manası verilmelidir. Kur’ân’da gelecekte gerçekleşmesi kesin olan işler için geçmiş zaman kalıbı kullanılır ki bu bir Kur’ân üslubudur. Yûnus 10/30’da da geçtiği üzere, مَوْلٰي mevlâ kelimesi “dost, efendi, sahip, malik” manasına gelmekte,(29) özellikle beraberindeki الْحَق el-hakk kelimesiyle birlikte mahşerde Yüce Allah’tan başka gerçek bir dostun olamayacağı belirtilmek istenmektedir.

Kur’ân’da Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarından birisinin الْحَق el-hakk olduğunu gösteren âyetlerin var olduğu bilinmelidir.(30) Ayrıca مَوْلٰي mevlâ kelimesi çeşitli âyetlerde Yüce Allah için kullanıldığı gibi,(31) Nahl 16/76’da bir kölenin efendisi, Hadîd 57/15’te ise cehennemin kâfirlerin dostu yani sığınağı olduğu manasında kullanılmaktadır. Böylece Allah’tan başka dost sanılan putlar veya ilahlar vs. her ne varsa bunların hepsinin bâtıl olduğu bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır. Bu arada, insanlara mevlânâ gibi bir sıfatın verilmesinin son derece yanlış olduğunu da bu vesileyle belirtmek gerekmektedir.

2. اَلَا لَهُ الْحُكْمُ وَهُوَ اَسْرَعُ الْحَاسِب۪ينَ “Dikkat edin! Hüküm yalnızca O’na aittir ve O, hesap görenlerin en hızlısıdır.” Yüce Allah En‘âm 6/57’de de açıkladığımız üzere, dünyada olduğu gibi, mahşer şartlarında da hüküm vermenin sadece O’na ait olduğunu, nihayetinde kulların hesabını çok çabuk göreceğini haber vermektedir. “Allah hesabı son derece süratli olandır”(32) anlamındaki âyetlerde verilmek istenen mesaj da budur. Âyetin başındaki اَلَا elâ edatı tenbih manası vermekte ve dikkat çekici bir anlamı cümleye katmaktadır.

Yüce Allah bu ifadesiyle bir taraftan puta tapanların taptıkları varlıkların herhangi bir hüküm koyuculuk nitelikleri olmadığını, esasında onların mahşerinin bulunmadığını, hızlı hesap görmek gibi bir özelliklerinin de olamayacağını ortaya koyarak başka varlıklara tapanlara bundan vazgeçmeleri için dolaylı bir çağrıda bulunmaktadır. Diğer taraftan da herkesin yargılanacağını, herkes için böyle bir zamanın bulunacağını ifade ederek “bu kadar insandan bize sıra gelmez” yanılgısını da cevaplamaktadır. Esasında Rahmân 55/31’de dikkat çekilen husus da budur.

c) İnkârcılara Karşı Yüce Allah’ın Erişilmez Gücü

Yüce Allah, sûrenin 63-67. âyetlerinde kara ve denizin karanlıklarındaki çaresizlik durumunda insanların boyun bükerek ve gizlice Allah’a yalvardıklarını, sıkıntıdan kurtarması durumunda şükredeceklerini söylediklerini haber vermekte, insanları bu tür sıkıntılardan kendisinin kurtarabileceğini ifade ederek, Allah’ın insanlara üstlerinden veya altlarından azap göndermeye ya da onları birbirlerine düşürüp birbirlerinin hıncını tattırmaya gücünün yettiğini bildirmektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’e hitap edilmekte ve Kur’an hak olduğu halde kavminin onu yalanladığı bildirilerek şöyle demesi kendisine emredilmektedir: “Ben size vekil (kefil) değilim. Her haberin gerçekleşeceği bir zaman vardır. Yakında siz de gerçeği bileceksiniz.”

ı. İnkârcıların Samimiyetsiz Yakarışları

قُلْ مَنْ يُنَجّ۪يكُمْ مِنْ ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً لَئِنْ اَنْجٰينَا مِنْ هٰذِه۪ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِر۪ينَ “De ki: Şüphesiz ki bizi bundan kurtarırsa şükredenlerden olacağız diye boyun eğerek ve gizlice yalvararak O’na dua ederken karanın ve denizin karanlıklarından sizi kim kurtarabilir ki!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; مَنْ يُنَجّ۪يكُمْ men yüneccîküm ifadesi “sizi kim kurtaracak”; مِنْ ظُلُمَاتِ الْبَرِّ min zulümâti’l-berri tamlaması “karanın karanlıklarından”; وَالْبَحْرِ ve’l-bahri ifadesi “ve denizin (karanlıklarından)”;تَدْعُونَهُ ted‘ûnehû fiili “O’na yalvarırsınız, dua edersiniz”;تَضَرُّعًا tedarru‘an kelimesi “boyun eğerek, yalvararak”;وَخُفْيَةً ve hufyeten sözcüğü “ve gizlice”;لَئِنْ اَنْجٰينَا lein encânâ fiili “eğer bizi kurtarırsa”; مِنْ هٰذِه۪ min hâzihî ifadesi “bundan, bu sıkıntıdan”;لَنَكُونَنَّ lenekûnenne fiili “mutlaka, elbette olacağız”; مِنَ الشَّاكِر۪ينَ mine’ş-şâkirîne ifadesi ise “şükredenlerden” demektir.

Burada sıkıntılı zamanlarında inkârcıların çaresizliği ve yalan yere yemin edişleri gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ مَنْ يُنَجّ۪يكُمْ مِنْ ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ “De ki: Karanın ve denizin karanlıklarından sizi kim kurtarabilir ki!” Yüce Allah inkârcılara hitap etmekte ve gerek karada, gerekse denizlerde başlarına bir sıkıntı geldiğinde kendilerini Allah’tan başka kimin kurtarabileceğini sormakta, bir anlamda hiç kimsenin onları kurtaramayacağını ifade etmek istemektedir. Âyette geçen ظُلُمَات zulümât kelimesi kara ve denizde insanların başına gelen korku ve dehşet veren sıkıntılarla ilgili mecaz bir kelimedir.(33) Ayrıca bunun hakikat manada denizdeki dalgaların ve bulutların meydana getirdiği fırtınalı bir gündeki görüntü ile benzer şekilde karada yaşanan karanlık bulutlu, felaket içerikli kasırga ortamları da olabilir.(34)

Yorumunu yapmakta olduğumu bu ifadeye benzer bir beyan Yûnus 10/22’de şöyle geçmektedir: “Sizi karada ve denizde gezdiren O’dur. Hatta siz gemilerde bulunduğunuz, gemiler de içindekileri tatlı bir rüzgârla alıp götürdükleri ve (yolcular) bu yüzden neşelendikleri zaman, ona (gemiye) şiddetli bir fırtına gelip çatar; her yerden onlara dalgalar hücum eder ve onlar çepeçevre kuşatıldıklarını anlarlar.” Bu âyette insanların başına karada ve denizde felaketler gelebileceği gösterilmektedir.

Ayrıca İsrâ’ 17/67’de ise böyle sıkıntılı bir durumda putların kendilerinden kaybolup gittikleri haber verilmektedir: “Denizde başınıza bir sıkıntı geldiğinde (bir tehlike ile karşılaştığınızda), O’ndan başka yalvardıklarınız kaybolup gider. Sizi kurtarıp karaya çıkardığında, (yine eski halinize) dönersiniz. İnsanoğlu çok nankördür.” Yüce Allah inkârcıların başlarına sıkıntı geldiğinde nasıl davrandıklarını ise devam eden cümlede şu şekilde dile getirmektedir:

2. تَدْعُونَهُ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً لَئِنْ اَنْجٰينَا مِنْ هٰذِه۪ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِر۪ينَ “(O zaman) boyun bükerek ve gizlice yalvararak ‘Andolsun, eğer bizi bundan kurtarırsa (O’na) şükredenlerden olacağız’ diye O’na dua edersiniz.” Yüce Allah inkârcıların başına bir bela geldiğinde boyun bükerek ve kısık sesle kendisine yalvardıklarını haber vermektedir.

a)تَدْعُونَهُ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً “(O zaman) yalvararak ve gizlice O’na dua edersiniz.” Yüce Allah inkârcıların kendisine dua edip yalvarırken bunu yalvarıp boyun bükerek ve gizlice gerçekleştirdiklerini beyan etmektedir. Âyette geçen تَضَرُّعًا tedarru‘an veخُفْيَةً hufyeten ifadesinin “aşikar ve gizli” manasına geldiği de ifade edilmektedir.(35) Bu ifadenin benzeri Yüce Allah’a nasıl dua edilmesi gerektiğini beyan bağlamında A‘râf 7/55’te şöyle geçmektedir: “Rabbinize yalvararak ve gizlice dua edin! Muhakkak ki O, haddi aşanları sevmez.”

“Dua âdâbı” konusunda Furkân 25/77’de oldukça geniş bilgi vereceğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Duada yalvarmak, boyun bükmek ve mutlak surette bağırıp çağırmaktan kaçınmak, kısık sesle ve gönülden gelen isteklere yer vermek gerekmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin anlam olarak bir benzeri Yûnus 10/22’de şöyle zikredilmektedir: “Dini yalnız Allah’a halis ve has kılarak Allah’a yalvarırlar.” Sıkıntılı zamanlardaki bu tutumun devam eden cümlesinde inkârcıların yalanlarına da şu şekilde yer verilmektedir:

b) لَئِنْ اَنْجٰينَا مِنْ هٰذِه۪ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِر۪ينَ “Andolsun, eğer bizi bundan kurtarırsa (O’na) şükredenlerden olacağız.” İşte inkârcıların bir bela ve musibet zamanındaki yalan sözleri bu ifadeleriyle tanıtılmaktadır. Bu cümlenin büyük oranda bir benzeri önceki cümlede olduğu gibi Yûnus 10/22’nin sonunda şöyle geçmektedir: “Andolsun eğer bizi bundan kurtarırsan mutlaka şükredenlerden olacağız.”

Nahl 16/53, ‘Ankebût 29/65, Rûm 30/33, Lokmân 31/32 ve Zümer 39/8 ve 49’da inkârcı nankörlere herhangi bir sıkıntı dokunduğunda “yalnızca Yüce Allah’a yönelenerek yalvarıp O’na dua ettikleri” bildirilmektedir. Bu bağlamda Yûnus 10/12’de de şöyle buyurulmaktadır: “(İnkârcı) insana bir sıkıntı dokunduğu zaman, yan yatarak, oturarak veya ayakta durarak (o zararın giderilmesi için) bize dua eder. Fakat biz ondan sıkıntısını kaldırınca, sanki kendisine dokunan bir sıkıntıdan ötürü bize dua etmemiş gibi geçip gider. İşte böylece haddi aşanlara yapmakta oldukları şeyler güzel gösterilmiştir.” Konuyla ilgili bir başka hatırlatma da daha önce incelediğimiz üzere En‘âm 6/40-41’de yer almaktadır. İşte nankör inkârcı insanların sıkıntılı zamanlarında bütün şirk unsurlarını nasıl terk ettikleri, İsrâ’ 17/67’de belirtildiği gibi putları unutup hafızalarından gittiği çeşitli vesilelerle dile getirilmiş olmaktadır.

ıı. Sıkıntıları Yüce Allah’ın Gidermesi

قُلِ اللّٰهُ يُنَجّ۪يكُمْ مِنْهَا وَمِنْ كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ اَنْتُمْ تُشْرِكُونَ “De ki: Allah sizi onlardan (karanın ve denizin tehlikelerinden) ve bütün sıkıntılardan kurtarır. Sonra siz (O’na yine) ortak koşarsınız.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يُنَجّ۪يكُمْ yüneccîküm ifadesi “sizi kurtarır, kurtaracaktır”; مِنْهَا minhâ ifadesi “on(lar)dan, onların sıkıntılarındn”; وَمِنْ كُلِّ كَرْبٍ ve min külli kerbin tamlaması “her bir sıkıntıdan”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz”; تُشْرِكُونَ tüşrikûne fiili ise “şirk koşarsınız, ortak koşarsınız” demektir.

Burada inkârcıların kendilerine yardım eden Yüce Allah’a karşı nankörlükleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette sorduğu sorunun cevabını yine kendisi vermekte ve insanları bütün sıkıntılardan kurtaranın kendisi olduğunu, buna karşılık olarak inkârcı insanların aynı eskisi gibi yeniden şirke düşmekte olduklarını haber vermektedir. Âyette geçen كَرْب kerb kelimesi karada ve denizde insanların başına gelen “sıkıntı, felaket” anlamını içermekte,(36) önceki âyette geçen ve “karanlıklar, tehlikeler” manasına gelen ظُلُمَات zulümât kelimesini karşılamaktadır. İşte Yüce Allah inkârcıları bu tür sıkıntılardan sadece kendisinin koruyup kurtarabileceğini beyan etmekte, ancak nankörlerin şirk hastalığından vazgeçmeyeceklerini bildirmektedir.

Bu âyetin bir benzeri Yûnus 10/23’te şu şekilde yer almaktadır: “(Allah) onları kurtarınca bir de bakarsın ki onlar, yeryüzünde haksız yere taşkınlık ediyorlar. Ey insanlar! Sizin taşkınlığınız ancak kendi aleyhinizedir; (bununla) sadece fâni dünya hayatının menfaatini elde edersiniz. Sonunda dönüşünüz sadece bizedir. O zaman yapmakta olduklarınızı size haber vereceğiz.” Yüce Allah nankör insanları sıkıntılardan kurtardıktan sonra hemen harekete geçtiklerini, eski şirk inançlarına geri döndüklerini, Allah’tan başkasına dua ettiklerini, isyan ve fesat işlere geri döndüklerini,(37) bu çerçevede yeryüzünde, ülkelerinde haksız yere azgınlık yapmaya başladıklarını haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/67’de şöyle buyrulmaktadır: “Sizi kurtarıp karaya çıkardığında, (yine eski halinize) dönersiniz. İnsanoğlu çok nankördür.” Ayrıca Yûnus 10/12’de de şu bilgiler verilmektedir: “Fakat biz ondan sıkıntısını kaldırınca, sanki kendisine dokunan bir sıkıntıdan ötürü bize dua etmemiş gibi geçip gider.” Çeşitli sıkıntılı ortamlardan kurtarılan nankör inkârcılar ilk fırsatta nankörlüklerine devam etmekte, şirke dönmekte ve “kadir kıymet bilmek” diye bir haslete çok yabancı olduklarını göstermektedirler.

ııı. Azabın Çeşitliliği

قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلٰىٓ اَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِنْ فَوْقِكُمْ اَوْ مِنْ تَحْتِ اَرْجُلِكُمْ اَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذ۪يقَ بَعْضَكُمْ بَاْسَ بَعْضٍ اُنْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْاٰيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ “De ki: ‘O’nun size üstünüzden (gökten) veya ayaklarınızın altından (yerden) bir azap göndermeye ya da birbirinize düşürüp birbirinizin öfkesini tattırmaya da gücü yeter.’ Bak, anlasınlar diye ayetleri nasıl açıklıyoruz!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; هُوَ hüve zamiri “O”; الْقَادِر el-kâdiru kelimesi “gücü yeten(dir)”; عَلٰىٓ اَنْ يَبْعَثَ ‘alâ en yeb‘ase ifadesi “göndermeye”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; عَذَابًا ‘azâben kelimesi “(şöyle) bir azap”; مِنْ فَوْقِكُمْ min favkıküm ifadesi “sizin üzerinizden”;اَوْ مِنْ تَحْتِ اَرْجُلِكُمْ ev min tahti arcüliküm tamlaması “veya sizin ayaklarınızın altından”;اَوْ يَلْبِسَكُمْ ev yelbiseküm ifadesi “veya sizi düşürebilir;” شِيَعًا şiya‘an kelimesi “gruplar halinde, birbirinize”; وَيُذ۪يقَ ve yüzîka fiili “ve tattırır”; بَعْضَكُمْ ba‘daküm tamlaması “sizin bir kısmınızı”; بَاْسَ بَعْضٍ be’se ba‘dın tamlaması “bir kısmının hıncını, öfkesini”; اُنْظُرْ unzur emri “bak, gör”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; نُصَرِّفُ nüsarrifu fiili “açıklıyoruz”; الْاٰيَات el-âyâti kelimesi “âyetleri, delilleri”; لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ le‘allehum yefkahûne ifadesi ise “umulur ki anlarlar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz kudreti ve âyetlerin etraflıca anlatılmasının nedeni gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلٰىٓ اَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِنْ فَوْقِكُمْ اَوْ مِنْ تَحْتِ اَرْجُلِكُمْ “De ki: O’nun (Allah’ın) size üstünüzden (gökten) veya ayaklarınızın altından (yerden) bir azap göndermeğe gücü yeter.” Yüce Allah inkârcılara hitap etmeye devam etmekte ve kudretinin eşsiz ve erişilmez olduğunu bildirmektedir. Bu çerçevede insanlara “fırtına, kasırga, sel, rüzgar, şimşek, yıldırım” gibi afetlerle üzerlerinden; “deprem, heyelan, yer göçmesi” gibi felaketlerle de altlarından azap göndermeye gücünün yeteceğini haber vermektedir.

Bu felaketlerin yağmur yağdırılmaması, bitki bitirilmemesi, kıtlık şeklinde olması da elbette mümkündür.(38) Hatta İbn Abbâs kaynaklı bir görüşe göre üstten gelen azabın yöneticilerden, alttan gelenin ise köle ve ayak takımından olabileceği belirtilmektedir.(39) Yüce Allah bunları yaparken O’nun hiç kimse tarafından engellenemeyeceğini de ifade etmektedir. Ayrıca, hatırlattığı bu tür felaketler Kur’ân’da kıssası anlatılan azgın ve sapkın kavimlerin helak ediliş biçimlerinde fiilen yaşanmıştı. Bu nedenle, Yüce Allah Mekkeli inkârcıların da benzer şekillerde helak edilebileceklerini haber vermektedir.

2. اَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذ۪يقَ بَعْضَكُمْ بَاْسَ بَعْضٍ “Ya da birbirinize düşürüp birbirinizin hıncını tattırmaya da (gücü yeter).” Yüce Allah önceki cümlede tabiî afetlere dikkat çektikten sonra, bu cümlede de sosyal felaketlerden söz etmektedir. Biliniyor ki bir toplumu çökerten en önemli hastalık veya felaket, fertlerin birbirine düşmesi, böylece içten içe yıkılmasıdır. İşte Yüce Allah doğal denen, ancak aslında kendisinin sevk ettiği afetlere gücünün yettiği gibi, hak edenlere yönelik toplumsal bozulmalara da fırsat vereceğini bildirmektedir.

Âyette geçen يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا ifadesi “birbirine zıt topluluklara dönüştürmek”, “birbirine düşürüp parçalamak”, “aralarına ayrılıklar sokmak”, “birbirine katmak” gibi anlamlar içermektedir. Bu arada وَيُذ۪يقَ بَعْضَكُمْ بَاْسَ بَعْضٍ cümlesi ise “bir kısmının hıncını, öfkesini diğer kısmınıza tattırmak”, “birbirinin üzerine salmak”, “birbirinin hıncını tattırmak”, “birbirine şiddet ve acı tattırmak” manalarına gelmektedir.(40) Her iki cümleden de anlaşılıyor ki, Yüce Alah’ın bu gibi sosyal çalkantılar çıkarmaya ve böylece toplumları bölüp perişan etmeye, birbirlerinin acılarını tatmalarına elbette gücü yetmektedir.

3. اُنْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْاٰيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ “Bak, anlasınlar diye âyetleri/delilleri nasıl açıklıyoruz!” Yüce Allah bütün bu ve benzer âyetleri gerçekleri düşünüp anlamak isteyen ve böylece iman etmek isteyen bir toplum için apaçık bir şekilde, türlü türlü, inceden inceye ve atraflıca yani bütün yönleriyle açıkladığını beyan etmektedir. Zirâ âyette geçen نُصَرِّفُ nusarrifu fiili bu anlamları içermektedir.

En‘âm 6/46. âyette de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da dört kez(41) geçen نُصَرِّفُ nusarrifu ve altı kez(42) geçen صَرَّفْنَا sarrafnâ fiilleri “tekrar tekrar yapmak, sayıp dökmek” manasına gelmektedir. Çünkü Yüce Allah, müşriklerin şüphelerine pek çok açıdan tekrar tekrar cevap vermiştir. Sonuçta bunca detaylı anlatımın nedeni ise muhatapların yani inkârcıların gerçekleri iyice anlaması, akıllarını kullanması ve ibret almaları olarak beyan edilmektedir.(43)

ıv. Yalanlayanlara Karşı Hz. Peygamber’in Tutumu

وَكَذَّبَ بِه۪ قَوْمُكَ وَهُوَ الْحَقُّ قُلْ لَسْتُ عَلَيْكُمْ بِوَك۪يلٍ لِكُلِّ نَبَاٍ مُسْتَقَرٌّ وَسَوْفَ تَعْلَمُونَ “(Kur’an) gerçek olduğu hâlde kavmin onu yalanladı. De ki: ‘Ben size asla vekil (güven kaynağı) değilim.’ Her haberin gerçekleşeceği bir zamanı vardır. İleride (gerçeği) bileceksiniz.”

Buradaki وَكَذَّبَ ve kezzebe fiili “ve yalanlamıştı”; بِه bihî ifadesi “onu”; قَوْمُكَ kavmuke tamlaması “senin kavmin”; وَهُوَ ve huve zamiri “(halbuki) o”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak(tır), gerçek(tir)”; قُلْ kul emri “de ki”; لَسْتُ lestü fiili “(hiçbir şekilde şöyle) değilim”; عَلَيْكُمْ âleyküm ifadesi “sizin üzerinizde”;بِوَك۪يلٍ bi vekîlin sözcüğü “vekil, kefil”; لِكُلِّ نَبَاٍ li külli nebein tamlaması “her bir haber için vardır”; مُسْتَقَرّ müstekarrun kelimesi “gerçekleşme zamanı ve yeri”; وَسَوْفَ تَعْلَمُونَ ve sevfe ta‘lemûne fiili ise “ileride, zamanı geldiğinde bileceksiniz” demektir.

Burada inkârcıların vahyi yalanlaması ve bunun sonucuna mutlak sûrette katlanacaklarıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.وَكَذَّبَ بِه۪ قَوْمُكَ وَهُوَ الْحَقُّ قُلْ لَسْتُ عَلَيْكُمْ بِوَك۪يلٍ “(Kur’an) gerçek olduğu hâlde kavmin onu yalanladı. De ki: Ben size asla vekil (güven kaynağı) değilim.” Bu âyette iki hususa dikkat çekilmektedir.

a)وَكَذَّبَ بِه۪ قَوْمُكَ وَهُوَ الْحَقُّ “(Kur’an) gerçek olduğu halde kavmin onu yalanladı.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve sunduğu onlarca âyete rağmen kavminin Kur’ân’ı yalanladıklarını, oysa vahyin الْحَقّ el-hakk yani hak ve hakikatin ta kendisi olduğunu beyan etmektedir. Bu açıklamada âyette geçen بِه۪ bihî ifadesindeki hû/hî zamiri 50. âyetteki vahye yani Kur’ân’a gidebilir(44) ki bizim yorumumuz bu yöndedir. Bu zamirin bir önceki âyette geçen “azab”a gitmesi de mümkündür(45) ki o zaman maksat müşriklerin haklarındaki azap bilgilerini yalanlamış olmalarıdır. Her iki durumda da konu vahyi ilgilendirmektedir; çünkü inkârcıların yalanladığı şey hak ve hakikatin yegâne ölçütü olan vahiydir.

b)قُلْ لَسْتُ عَلَيْكُمْ بِوَك۪يلٍ “De ki: Ben hiçbir şekilde size vekil (kefil) değilim.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in inkârcılara hiçbir şekilde kefil, gözetleyici ve koruyucu(46) olmadığını, onların inanç ve davranışlarından sorumlu tutulmayacağını söylemesini de emretmektedir. Bağlam gereği buradaki maksat, Hz. Peygamber’in inkârcıları zorla imana getirmek ve durumlarının iyi olduğunu beyan etmek, istedikleri gibi başlarına azap getirmek veya başlarına gelebilecek bir azabı engellemek gibi bir görevinin olmadığını ifade etmektir.

Vekîl kelimesiyle ilgili olarak Nisâ’ 4/81, 109 gibi âyetlerde bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Sadece âyetin mesajı üzerinde durmakla yetineceğiz. Âyette yer alanلَسْتُ lestü ve بِ bâ/bi edatlarının birlikte kullanımı Hz. Peygamber’in hiç kimse üzerinde hiçbir şekilde vekil olmadığını söylemesi gerektiğini göstermektedir. Bu ifadenin benzerleri Nisâ’ 4/109, En‘âm 6/66, 107, Yûnus 10/108, İsrâ’ 17/54, Furkân 25/43, Zümer 39/41 ve Şûrâ 42/6. âyetlerde de geçmekte ve Hz. Peygamber’in hiç kimseye kefil olmadığı ifade edilmektedir. Çünkü vekîl yani güven kaynağı olarak Yüce Allah yeterlidir;(47) başka vekile gerek yoktur.

2. لِكُلِّ نَبَاٍ مُسْتَقَرٌّ وَسَوْفَ تَعْلَمُونَ “Her haberin gerçekleşeceği bir zamanı vardır. İleride (gerçeği) bileceksiniz.” Yüce Allah kendi katından gönderdiği her bir haberin mutlak sûrette gerçekleşeceği bir yerinin ve zamanının bulunduğunu beyan etmekte, inkârcı muhatapların bunu er ya da geç anlayacaklarını Hz. Peygamber’in kendilerine tebliğ etmesini emretmektedir.

a) لِكُلِّ نَبَاٍ مُسْتَقَرٌّ “Her haberin gerçekleşeceği bir zamanı vardır.” Kur’ân’da 13 kez(48) geçen مُسْتَقَرّ müstekarr kelimesi “karar kılınacak yer”, veya “karar kılmak” demektir. Bu âyette zikredilen مُسْتَقَرّ müstekarr kelimesi hem bir işin gerçekleşmesini, hem yapılış zamanını hem de yapılma yerini gösteren bu üç manayı da içeren bir kelimedir. Dolayısıyla bağlam gereği olarak, maksat, inkârcılara haber verilen azabın mutlak sûrette bir yerinin ve zamanının bulunduğunu beyandır. Yüce Allah’ın bildirdiği her bir haber mutlak sûrette gerçekleşcektir ve muhataplar da bunun gerçek olduğunu bilecek, görecek, anlayacak ve yaşayacaklardır.

b) وَسَوْفَ تَعْلَمُونَ “İleride (gerçeği) bileceksiniz.” Âyetin sonundaki وَسَوْفَ تَعْلَمُونَ “İleride bileceksiniz” cümlesi bunun dünyada veya âhirette er ya da gerçekleşeceğini gösterdiği gibi, ifadenin inkârcı muhataplara yönelik bir de tehdit boyutu olduğunu söyleyebiliriz. İnkârcılar yaptıklarının çok büyük bir yanlış olduğunu anlayacaklar, bunu görecekler ve nihayet bizzat da yaşayacaklardır; ancak bunun kendilerine hiçbir faydası dokunmayacak, tehdit edildikleri azabı dünyada veya mahşerde mutlaka yaşayacaklardır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 452.
• 2 - Semerkandî, age., I, 453. 3 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 4 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 5 - Semerkandî, age., II, 200.
• 6 - Semerkandî, age., I, 453; Taberî, age., VII, 211; Zemahşerî, age., II, 29.
• 7 - Semerkandî, age., I, 453; Taberî, age., VII, 211.
• 8 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 9 - Semerkandî, age., I, 453.
• 10 - Semerkandî, age., I, 453.
• 11 - Semerkandî, age., I, 453.
• 12 - Semerkandî, age., I, 453. 13 - Zemahşerî, age., II, 30. 14 - Semerkandî, age., I, 454; Taberî, age., VII, 213.
• 15 - Zemahşerî, age., II, 30. 16 - Semerkandî, age., I, 454; Taberî, age., VII, 214. 17 - Bakara 2/234, 240; Âl-i İmrân 3/55, 193; Mâide 5/117; A‘râf 7/126; Yûnus 10/46, 104; Yûsuf 12/101; Ra‘d 13/40; Nahl 16/70; Mü’min 40/77. 18 - Nisâ’ 4/15; Secde 32/11. 19 - Enfâl 8/50; Nahl 16/28, 32; Muhammed 47/27. 20 - En‘âm 6/61; A‘râf 7/37.
  • Bakara 2/234 Bakara 2/240 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/193 Mâide 5/117 A‘râf 7/126 Yûnus 10/46 Yûnus 10/104 Yûsuf 12/101 Ra‘d 13/40 Nahl 16/70 Mü'min 40/77 Nisâ 4/15 Secde 32/11 Enfâl 8/50 Nahl 16/28 Nahl 16/32 Muhammed 47/27 En‘âm 6/61 A‘râf 7/37
• 21 - Semerkandî, age., I, 454; Taberî, age., VII, 214.
• 22 - Semerkandî, age., I, 454; Taberî, age., VII, 215.
• 23 - Bakara 2/28, 46, 156, 245, 281; Âl-i İmrân 3/55, 83; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 56, 70; Hûd 11/4, 34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/15, 23; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/77; Fussılet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; ‘Alak 96/8.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/46 Bakara 2/156 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/56 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 ‘Alak 96/8
• 24 - Âl-i İmrân 3/55; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 70; Hûd 11/4; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Zümer 39/7; Sâffât 37/68. 25 - Bu yedi aşamayla ilgili geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret, Düşün yayınları, 2015.
  • Âl-i İmrân 3/55 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Zümer 39/7 Sâffât 37/68
• 26 - Nebbe’e kökünden fiillerin kullanıldığı örnekler için bk. Mâide 5/14, 48, 105; En‘âm 6/60, 108, 159, 164; Tevbe 9/94, 105; Yûnus 10/23; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Fâtır 35/14; Zümer 39/7; Fussılet 41/50; Mücâdele 58/6, 7; Cum‘a 62/8; Teğâbün 64/7; Kıyâmet 75/13.
  • Mâide 5/14 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/159 En‘âm 6/164 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/23 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Fâtır 35/14 Zümer 39/7 Fussilet 41/50 Mücâdele 58/6 Mücâdele 58/7 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/7 Kıyâmet 75/13
• 27 - Semerkandî, age., I, 455; Taberî, age., VII, 216; Zemahşerî, age., II, 30-31.
• 28 - Semerkandî, age., I, 455; Taberî, age., VII, 218; Zemahşerî, age., II, 31.
• 29 - Zemahşerî, age., II, 31.
• 30 - En‘âm 6/62; Yûnus 10/30, 32; Kehf 18/44; Tâhâ 20/114; Hacc 22/6, 62; Mü’minûn 23/116; Nûr 24/25; Lokmân 31/30. 31 - Bakara 2/286; Âl-i İmrân 3/150; Enfâl 8/40; Tevbe 9/51; Yûnus 10/30; Hacc 22/78; Tahrîm 66/2, 4. 32 - Bakara 2/202; Âl-i İmrân 3/19, 199; Mâide 5/4; En‘âm 6/165; A‘râf 7/167; R‘ad 13/41; İbrâhim 14/51; Nûr 24/39; Mü’min 40/17.
  • En‘âm 6/62 Yûnus 10/30 Yûnus 10/32 Kehf 18/44 Tâhâ 20/114 Hacc 22/6 Hacc 22/62 Mü'minûn 23/116 Nûr 24/25 Lokmân 31/30 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/150 Enfâl 8/40 Tevbe 9/51 Yûnus 10/30 Hacc 22/78 Tahrîm 66/2 Tahrîm 66/4 Bakara 2/202 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/199 Mâide 5/4 En‘âm 6/165 A‘râf 7/167 Ra‘d 13/41 İbrâhîm 14/51 Nûr 24/39 Mü'min 40/17
• 33 - Semerkandî, age., I, 455; Zemahşerî, age., II, 31. 34 - Taberî, age., VII, 218.
• 35 - Semerkandî, age., I, 455; Taberî, age., VII, 218.
• 36 - Semerkandî, age., I, 456; Taberî, age., VII, 219. 37 - Semerkandî, age., II, 113.
• 38 - Semerkandî, age., I, 456; Taberî, age., VII, 220; Zemahşerî, age., II, 31. 39 - Taberî, age., VII, 220; Zemahşerî, age., II, 31.
• 40 - Semerkandî, age., I, 456; Taberî, age., VII, 221-222; Zemahşerî, age., II, 32.
• 41 - En‘âm 6/46, 65, 105; A‘râf 7/58. 42 - İsrâ’ 17/41, 89; Kehf 18/54; Tâhâ 20/113; Furkân 25/50; Ahkâf 46/27. 43 - Semerkandî, age., I, 456; Taberî, age., VII, 226-227.
  • En‘âm 6/46 En‘âm 6/65 En‘âm 6/105 A‘râf 7/58 İsrâ 17/41 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Tâhâ 20/113 Furkân 25/50 Ahkâf 46/27
• 44 - Semerkandî, age., I, 457. 45 - Taberî, age., VII, 227; Zemahşerî, age., II, 32.
• 46 - Semerkandî, age., I, 457; Taberî, age., VII, 227; Zemahşerî, age., II, 33. 47 - Âl-i İmrân 3/173; Nisâ’ 4/81, 132, 171; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; İsrâ’ 17/2, 65; Kasas 28/28; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/62.
  • Âl-i İmrân 3/173 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 İsrâ 17/2 İsrâ 17/65 Kasas 28/28 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/62
• 48 - Bakara 2/36; En‘âm 6/67, 98; A‘râf 7/24; Hûd 11/6; Furkân 25/24, 66, 76; Neml 27/40; Yâsîn 36/38; Kamer 54/3, 38; Kıyâmet 75/12.
  • Bakara 2/36 En‘âm 6/67 En‘âm 6/98 A‘râf 7/24 Hûd 11/6 Furkân 25/24 Furkân 25/66 Furkân 25/76 Neml 27/40 Yâsîn 36/38 Kamer 54/3 Kamer 54/38 Kıyâmet 75/12