En‘âm Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 165 âyetten oluşan, adını 136, 138, 139, 142. âyetlerde altı kez geçen ve “deve, sığır, koyun, keçi” gibi hayvanlar demek olan الْاَنْعَام el-en‘âm kelimesinden alan En‘âm sûresi, inişe göre 73, resmî sıralamada ise 6. sûredir. Bir defada toptan indiril-diği söylendiği gibi 6 veya 10 âyetinin Medine’de indirildiği de ifade edilmektedir.

En‘âm sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Mâide sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. En‘âm sûresi Mekkî bir sûre ol-masına rağmen, Medenî bir sûre olan Mâide sûresiyle “haram yiye-cekler” (Mâide 3; En‘âm 145), “peygamber kıssaları” (Mâide 12-26, 44-86; En‘âm 74-90), “çeşitli helaller veya haramlar” (Mâide 87-93; En‘âm 136-146, 151-153), “verilen sözün gereğinin yerine getiril-mesi” (Mâide 1, 7; En‘âm 152), “adaletten ayrılmamak gerektiği” (Mâide 8; En‘âm 152), “vahyin insanlara yol göstericliği” (Mâide 16; En‘âm 155) gibi konular her iki sûre arasındaki konu birlikteliği örnekleri arasında yer almaktadır.

En‘âm sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, onun mut-lak kudretine dair bilgiler ve müşriklerin mucize istekleri bağla-mında melek beklentisine verilen esaslı cevaplarla devam etmekte, önceki nesillerin peygamberlerle alay edişleri kınanmakta, akıbetle-rinin nasıl olduğu ibrete konu edinilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rahmeti, mahlûkatı yoktan yarattığı, hiçbir şeye muhtaç olmadığı beyan edilerek, vahyin gön-deriliş gayesinin bütünüyle insanoğlu olduğu vurgulanmakta, ki-tap ehlinden insanların hakikatı bildikleri, ancak bunu itiraf etme-dikleri, Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, mah-şerde korkunç bir akıbet yaşayacakları beyan edilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’i alaycı bir şekilde dinledikleri, inkârları sebebiyle kalplerinin mühürlendiği, dünya hayatına itibar ettikleri için hakikati yalanladıkları, esasında bu halleriyle Hz. Peygamber’i değil de Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri vurgulanmaktadır. Bu bağlamda inkârda ısrarcı olanların Yüce Allah’ın âyetlerine itibar etmedikleri, çeşitli sıkıntılarla karşı-laşsalar da bundan ders çıkarmadıkları bildirilmektedir. Daha son-ra Hz. Peygamber’in müşriklerle iletişimi olarak onlara tevhid tebli-ğinde bulunduğu, bütün gaybı sadece Yüce Allah’ın bildiği, kudre-tinin eşsiz ve erişilmez olduğu, âyetlerle alay eden kişilerin bulun-duğu ortamı terk etmek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

74. âyetten itibaren, Hz. İbrâhim’in kıssasına, bütün pey-gamberlerin hikmet ve kitap sahibi kılındıklarına, vahye iftiranın korkunç sonuçlarına, Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki şaşılır dere-cedeki sanatına, müşriklerin cinlerle Allah arasındaki nesep bağı iftirasına ve Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığına değinilmektedir. Sonrasında küfür ve sövmenin yasaklığına, istekleri karşılansa da müşriklerin inanmayacağına, insan ve cin şeytanlarına, çoğunluğa itaatin felaket olduğuna dair bilgiler verilmektedir.

118. âyetten itibaren, Allah adına kesilen hayvanların yenebi-leceğine, hak-bâtıl, hidayet-dalâlet karşılaştırmasına ve cinlerin de insanların da mahşerde bir araya getirilip yargılanacağına değinil-mektedir.

136. âyetten itibaren, müşriklerin saçma algılarına göre ha-ram belirlemelerinin yanlışlığına, haramların belli olduğuna, put-perestlerin korkunç iftiralarına değinilmektedir.

151-153. âyetlerde 10 temel buyruk gündeme getirilmekte, ardından Kur’ân’a tâbi olmanın gerekliliğine, vaktinde fedakârlık yapmayanlara ölüm andaki imanlarının fayda vermeyeceğine dair uyarılara yer verilmekte, 159. âyette dinde ayrılığa düşenler kı-nanmakta ve sonrasında 161-163’te müslümanın duruşu özetlen-mekte, tevhid vurgusu yapılmakta ve imtihana tâbi tutulan insa-noğlunun değerine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 91-99. âyetlerinde inkârcıların Allah’a karşı olumsuz, alaycı ve iftiracı tutumlarını, ölümleri anındaki çaresizliklerini, mahşerdeki yargılanmadaki sıkıntılarını beyan ettikten sonra kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarını ele almaktadır.

a) İnkârcılar ve Yaşayacakları Akıbet

Yüce Allah, sûrenin 91-94. âyetlerinde Allah’ın hiçbir insana vahiy indirmediğini söyleyenlere karşı Hz. Peygamber’in şöyle demesini emretmektedir: “(Öyleyse) Mûsâ’nın insanlara bir nûr ve hidâyet olarak getirdiği, kâğıtlara yazıp (istediğinizi) açıkladığınız, çoğunu gizlediğiniz ve sizin de atalarınızın da bilemediği şeylerin size öğretildiği el-Kitâb’ı kim indirdi?” “De ki: ‘Allah’tır; sonra onları bırak, daldıkları bâtılda oyalanadursunlar!” Bu ifadeden sonra Kur’ân’ın önceki vahiyleri tasdik ettiğini, Mekke’yi ve civarını uyarmak için indirildiğini, âhirete inananların bu kitaba da inanacağını ve ibadetlerini koruyacaklarını bildirmektedir.

Daha sonra, Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, vahiy almamasına rağmen kendisine vahiy geldiğini iddia eden veya kendisinin de benzer şeyler indirebileceğini söyleyen yalancı ve iftiracılayrın ölüm anlarının korkunç olacağı haber verilmektedir. Nihayet mahşerde herkesin Yüce Allah’ın huzuruna teker teker çıkacağı, dünyada kendilerine verilen şeylerin arkalarına bırakılacağı, şefaatçilerin ortalıkta görünmeyeceği, aralarındaki bütün ilişkilerin kesilmiş olacağı haber verilmektedir.

ı. Allah’ı Hakkıyla Takdir Edememeleri

وَمَا قَدَرُوا اللّٰهَ حَقَّ قَدْرِه۪ٓ اِذْ قَالُوا مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ عَلٰى بَشَرٍ مِنْ شَيْءٍ قُلْ مَنْ اَنْزَلَ الْكِتَابَ الَّذ۪ي جَآءَ بِه۪ مُوسٰى نُورًا وَهُدًى لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَرَاط۪يسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ كَث۪يرًا وَعُلِّمْتُمْ مَا لَمْ تَعْلَمُوٓا اَنْتُمْ وَلَآ اٰبَآؤُ۬كُمْ قُلِ اللّٰهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ ف۪ي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ “(İnkârcılar) Allah’ı gerektiği gibi tanımadılar; çünkü ‘Allah hiçbir insana hiçbir şey indirmemiştir’ demişlerdi. De ki: ‘Musa’nın insanlara bir nûr (ışık) ve rehber olarak getirdiği, kâğıtlara yazıp (istediğinizi) açıkladığınız, çoğunu gizlediğiniz ve sizin de atalarınızın da bilemediği şeylerin size öğretildiği Kitabı kim indirdi?’ De ki: (Kitabı da indiren) Allah’tır; sonra onları bırak, daldıkları batılda oyalansınlar!”

Âyetteki وَمَا قَدَرُوا ve mâ kaderû fiili “ve takdir edememişlerdi”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; حَقَّ قَدْرِه۪ hakka kadrihî ifadesi “O’nu takdirin hakkıyla (takdir etmemişlerdi)”; اِذْ iz edatı “hani”; قَالُوا kâlû fiili “(şöyle) demişlerdi”; مَآ اَنْزَلَ mâ enzele fiili “indirmemiştir, vahyetmemiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى بَشَرٍ ‘alâ beşerin ifadesi “hiçbir beşere, hiçbir insana”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “hiçbir şey”; قُلِ kul emri “de ki”; مَنْ اَنْزَلَ men enzele sorusu “kim indirdi”; الْكِتَابَ el-kitâbe ifadesi “kitabı”; الَّذ۪ي جَآءَ ellezî câe ifadesi “getirmiş olduğu, gelmiş olan”; بِه۪ bihî ifadesi “onu, kendisini”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Mûsâ’nın, Musa’ya”; نُورًا nûran kelimesi “nur, ışık olarak”; وَهُدًى ve hüden ifadesi “ve rehber olarak”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için”; تَجْعَلُونَهُ tec‘alûnehû fiili “onu yapıyorsunuz, kılıyorsunuz”; قَرَاط۪يس karâtîse sözcüğü “kâğıtlar”;تُبْدُونَهَا tübdûnehâ fiili “onları açıklıyorsunuz”; وَتُخْفُونَve tuhfûne fiili “ve gizliyorsunuz”; كَث۪يرًا kesîran sözcüğü “çoğunu”; وَعُلِّمْتُمْ ve ‘ullimtüm edilgen fiili “ve siz öğretilmiştiniz, size öğretilmişti”; مَا لَمْ تَعْلَمُوا mâ lem ta‘lemû ifadesi “bilmediğiniz şeyler”; اَنْتُمْ entüm zamiri “ne siz”; وَلَآ اٰبَآؤُ۬كُمْ ve lâ âbâüküm ifadesi “ne de sizin atalarınız, babalarınız (biliyorsunuz)”; قُلِ kul emri “de ki”; اللّٰهُ allâhu lafzı “Allah”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; ذَرْهُمْ zerhum emri “onları bırak”; ف۪ي خَوْضِهِمْ fî havdıhim ifadesi “onların daldığı bataklıkta”; يَلْعَبُونَ yel‘abûne fiili ise “oyalanıyorlar, oyalansınlar” demektir.

Burada Yüce Allah’ı hakkıyla takdir etmeyenlerle ilgili izahlar gündeme getirilmektedir.

Bu ayetin nüzul sebebi hakkında farklı kanaatler vardır. Buna göre Yahûdilerin lideri ve şişman âlimlerinden birisi olan Mâlik b. Sayf bir gün Nebî (as)’ın yanına gelmişti. Nebî ona “Allah şişman âlime buğzeder” diye bir ifade Tevrat’ta var mıdır? diye sorunca kızmış ve Hz. Ömer’e dönerek “Allah hiçbir beşere hiçbir şey indirmemiştir” diyerek vahyi ve risaleti reddetmiş, ardından görevinden alınmış ve yerine Ka‘b b. el-Eşref getirilmiştir. Bu arada yahudi Finhâs’ın veya bir yahudi grubun bu konuda söz konusu olduğu da ifade edilmektedir. İşte onun ifade ettiği söz üzerine bu âyetin indirildiği rivayet edilmektedir. Bu görüşe göre bu âyet Medine’de indirilmiş olmalıdır. Sûreyi tanıtırken bu ihtimale değinmiştik.(1)

Ayrıca sûrenin tamamının Mekke’de indirildiğini kabul edenlere ait başka bir görüşe göre ise bu âyetin iniş sebebi Kureyşlilerden bir grubun vahyi ve risaleti inkâr etmeleridir. Âyette yer alan Hz. Mûsâ ve ona indirilen kitapla ilgili ifadeler ise Mekkelilerin çevrelerinde yaşayan Yahudilerden bunları duyup Hz. Peygamber’e söylemeleri şeklinde gerçekleşmiş olur.(2)

Âyetin nüzul sebebi ilk naklettiğimiz olay olabilir ki genel kabul de bu yöndedir; ancak Hz. Mûsâ’nın risaletine iman eden Yahudilerin “Allah hiçbir beşere hiçbir şey indirmemiştir” şeklinde bir söz söylemeleri akla uygun gelmemektedir. İkinci olarak zikrettiğimiz ise Mekkeli müşriklerin hiçbir risaleti kabul etmemeleri bağlamında uyumludur; ancak onların Hz. Peygamber’e Hz. Mûsâ ve ona indirilen vahiy ile ilgili bilgiler zikretmeleri kolay anlaşılmamaktadır. Görüldüğü üzere, her iki nüzul sebebinin de doğru tarafları olduğu gibi sıkıntılı yönleri de bulunmaktadır. Esasında âyetin ilk kısmında geçen بَشَر beşer kelimesini mutlak anlamda “insanoğlu” olarak değil de bu “âyetlerin indirildiği dönem insanı”yla sınırlı tutarsak sorun çözülür gibi görünmektedir. Gerçeği Yüce Allah bilir.

1. وَمَا قَدَرُوا اللّٰهَ حَقَّ قَدْرِه۪ٓ اِذْ قَالُوا مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ عَلٰى بَشَرٍ مِنْ شَيْءٍ “(İnkârcılar) Allah’ı gerektiği gibi tanımadılar; çünkü ‘Allah hiçbir insana hiçbir şey indirmemiştir’ demişlerdi.” Âyetin ilk cümlesi Hacc 22/74 ve Zümer 39/67’de de geçmektedir. Yüce Allah’ı hakkıyla tanımamak, O’nu takdir edememek aslında O’nun isim ve sıfatları gereği nelere kadir olduğunu, kimlere risalet verip kitap gönderdiğini bilmemek şeklinde anlaşılabilir. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin de Medine’deki Yahudilerin de kendisini layıkıyla tanımadıklarını, çünkü hiçbir insana vahiy ve risalet indirmediğini söylediklerini aktarmaktadır. Yâsîn 36/15 ve Mülk 67/9’da Rahmân’ın hiçbir şey indirmediğini söyleyen inkârcıların sözüne bakılınca bu âyetteki beyanın da onlara ait olduğu söylenebilir; ancak daha önce de belirttiğimiz üzere devam eden cümledeki bilgiler bu noktada yorumlanma zorluğu oluşturmaktadır. Konuyu Yahudilerle ilişkili görmek diğerine göre daha az problem taşımaktadır.

2.قُلْ مَنْ اَنْزَلَ الْكِتَابَ الَّذ۪ي جَآءَ بِه۪ مُوسٰى نُورًا وَهُدًى لِلنَّاسِ “De ki: Musa’nın insanlara bir nûr (ışık) ve rehber olarak getirdiği Kitabı kim indirdi?” Yüce Allah mutlak anlamda risaleti inkâr eden Mekkelilere veya Hz. Peygamber’in risaletini reddeden Yahûdilere soru sormuş ve bütün insanlar için bir nûr yani “ışık” ve “hidayet rehberi” olan el-Kitâb’ı, yani vahyi Hz. Mûsâ’ya kimin indirdiğini söylemelerini kendilerinden istemiştir. Âyette de görüldüğü üzere “nûr” ve “hidâyet” kavramları tıpkı Kur’ân’ın olduğu gibi Hz. Mûsâ’ya indirilen vahyin de birer özelliği olarak sunulmaktadır.

Âyette sözü edilen vahiy Hz. Mûsâ’ya indirilen el-Kitâb’dır ki bundan maksat genelde iddia edildiği gibi bütün Tevrat değildir.(3) Çünkü Kur’ân’da Tevrât’ın Hz. Mûsâ’ya indirildiğinden söz edilmez; aksine yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi el-kitâb kelimesi kullanılmaktadır ve bu kelime vahiyler, mesajlar, ilâhî kelam gibi anlamları içermektedir.

Âyetin bu bölümünde hatırlanması gereken çok önemli bir nokta daha vardır. “Kavmini karanlıklardan aydınlığa çıkar (diye)” mealindeki İbrâhim 14/5’te de zikredildiği üzere, Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın peygamberlik misyonunu da Hz. Peygamber’in olduğu gibi “kavmini, yani muhatap olduğu insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak” şeklinde beyan etmektedir. Buradan hareketle, bütün peygamberlerin aynı misyonla ve sorumlulukla görevlendirildiğini, çünkü aynı kaynaktan beslendiklerini belirtmeliyiz.

İbrâhim 14/1’de Hz. Peygamber için “insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak” denmişken, İbrâhim 14/5. âyette “kavmini” denmesi, Hz. Mûsâ’nın peygamberliğinin yöresel, Hz. Peygamberinkinin evrensel olduğu sonucunu ifade etmez. Bütün peygamberlerin mesajı evrenseldir. Nitekim Âl-i İmrân 3/3-4’te belirtildiği gibi Tevrat ve İncîl’in mesajı da evrenseldir; çünkü onların da tıpkı Kur’ân gibi bütün insanlar için hidayet kaynağı olarak gönderilmiş oldukları ifade edilmektedir. Dahası, yorumunu yapmakta olduğumu En‘âm 6/91’de de Hz. Mûsâ’ya indirilen el-Kitâb’ın bütün insanlar için bir ışık ve hidayet kaynağı olduğu beyan edilmektedir.

Neml 27/28-31’de zikredildiği üzere, “Hz. Süleymân’ın Sebâ melikesi Belkıs’a gönderdiği mektup da risalet öğretilerinin evrenselliğinin” bir delilidir. Bu arada Meryem 19/21’de belirtildiği üzere, “Hz. İsâ’nın bütün insanlar için bir âyet, delil, mucize kılınışı da risaletin evrenselliğinin” bir delilidir. Dahası, Bakara 2/124’te geçtiği gibi “Hz. İbrâhim’in bütün insanlara imam yani peygamber kılınması da risaletin evrenselliğinin” bir başka delili durumundadır. Bazı peygamberlerin risalet öğretileri yöresel motifler içerse de etkileri yöresel kalsa da her birinin peygamberlik mesajı evrenseldir. Burada sözü edilen durum Hz. Mûsâ’nın ilk muhatapları açısından “kavmini” şeklinde belirlenmiştir; yoksa peygamberliğinin bölgesel veya ırkî oluşundan değildir; çünkü aynı durum Hz. Peygamber için de söz konusudur.

3. وَعُلِّمْتُمْ مَا لَمْ تَعْلَمُوٓا اَنْتُمْ وَلَآ اٰبَآؤُ۬كُمْ تَجْعَلُونَهُ قَرَاط۪يسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ كَث۪يرًا “Kâğıtlara yazıp (o kâğıtlarda bulunanlardan istediğinizi) açıkladığınız, çoğunu gizlediğiniz ve sizin de atalarınızın da bilemediği şeylerin size öğretildiği (o kitabı kim indirmiştir?)” Âyetin bu bölümünde iki mesaj içeriği söz konusudur.

a) En‘âm 6/7’de tekili قِرْطَاس kırtâs şeklinde geçen قَرَاط۪يس karâtîs sözcüğü Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilmekte ve “kâğıtlar, parşömenler” gibi anlamlar içermektedir ki günümüzde kullanılan “kırtasiye” kelimesi de buradan gelmektedir.

Bu cümlede Yahudilerin Hz. Mûsâ’ya Yüce Allah’ın indirdiği el-Kitâb’ı amacı dışında kullandıkları beyan edilmekte, onu yani âyetlerini kâğıt parçalarına bölerek veya o kitabın yerine geçecek şekilde kâğıtlara yazdıkları o bilgilerin bir kısmını açıkladıkları, “Hz. Peygamber’in geleceğini haber veren âyetler” gibi büyük çoğunluğunu ise gizledikleri ifade edilmektedir. Âyette bir taraftan gizledikleri, diğer taraftan da muhtemelen istedikleri kısımları açıkladıkları metin el-Kitâb değil, kendi yazdıkları kâğıtlardır. Çünkü tübdûnehâ ifadesinde geçen zamir hâ şeklindedir ve zorunlu olarak öncesindeki karâtîs kelimesini görmektedir. Her iki şekilde de sonuçta gizlenen gerçekler, ellerinde aslı bulunan el-Kitâb’ın içerikleri olduğunda şüphe yoktur.

“Kitabın kırtaslara/kâğıtlara dönüştürülmesi” onun kâğıt parçalarına yazılması,(4) aslının gizlenmesi ve istedikleri kısımlarını istedikleri gibi kullanmaları, böylece mesajın aslının ve bütünlüğünün bozulması olsa gerektir. Bakara 2/79 ve Âl-i İmrân 3/78’de sözü edilen “Kitabı elleriyle yazmaları” ile Bakara 2/75, Nisâ’ 4/46, Mâide 5/13 ve 41’de geçen “tahrîf”ten kasıt da bu noktada hatırlanmalıdır.

Yahûdilerin el-Kitâb’ın çoğunu gizlemeleriyle ilgili olarak Mâide 5/15’te şöyle buyrulmaktadır: “Ey kitap ehli! Elçimiz size Kitap’tan gizlemekte olduğunuz birçok şeyi açıklamak üzere geldi; birçok (kusurunuzu) da affediyor. Gerçekten size Allah’tan bir nur, apaçık bir kitap geldi.”

b) Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın risaletiyle Yahûdilere gönderdiği el-Kitâb’ın diğer bir özelliğini ise “kendilerinin de atalarının da bilemedikleri şeylerin onlara bu sayede bildirilmesi” şeklinde beyan etmektedir. Vahiy insanlara bilmediklerini öğreten en önemli bilgi kaynağıdır. Bu çerçevede Yahudilere de kendilerinin ve atalarının bilemediği pek çok şey öğretilmiştir. İşte âyetin bu cümlesinde dikkat çekilen husus bu olsa gerektir.

4. قُلِ اللّٰهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ ف۪ي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ “De ki: (Kitabı da indiren) Allah’tır; sonra onları bırak; daldıkları batılda oyalansınlar!” Yüce Allah inkârcı muhataplarına sorduğu soruyu En‘âm 6/12 ve 19’da da olduğu gibi kendisi cevaplandırmakta ve inkârcıları batıl inanç ve davranışları içerisinde bırakmasını,(5) onların üzerine artık düşmemesini Hz. Peygamber’e emretmektedir. Bu ifadenin bir benzeri, hakikati yalanlayan Mekkeli müşriklerin özelliği olarak Tûr 52/12’de şöyle geçmektedir: “Onlar daldıkları bâtıl içinde oyalanıp duranlardır.”

Âyette geçen خَوْضٍ havd kelimesi hem isim olarak(6) hem de fiil olarak(7) Kur’ân’da çeşitli içeriklerde yer almış bir kelimedir. Bulunduğu her cümlede kişiyi ateşe ve azaba sürükleyecek gereksiz işler ve onlarla meşguliyet alamına gelen bu kökten gelen kelimeler, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin de işaretiyle olumsuzlukların ve hakikati yalanlamanın, onunla alay etmenin sonucu olarak zikredilmektedir.

ıı. Kur’ân’ın Bazı Özellikleri

وَهٰذَا كِتَابٌ اَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنْذِرَ اُمَّ الْقُرٰى وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِه۪ وَهُمْ عَلٰى صَلَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ “Bu (Kur’an), şehirlerin anasını (Mekke’yi) ve çevresindekileri uyarman için sana indirdiğimiz ve kendinden öncekileri doğrulayıcı bereket kaynağı bir kitaptır. Ahirete inananlar buna (Kur’an’a) da inanırlar ve onlar salât(lar)ına (ibadetlerini yapmaya) devam ederler.”

Âyettekiوَهٰذَا ve hâzâ kelimesi “işte bu”; كِتَاب kitâbun sözcüğü “(şöyle bir) kitap(tır), vahiy(dir)”;اَنْزَلْنَاهُ enzelnâhu fiili “onu biz indirmiştik”; مُبَارَك mübârakün kelimesi “bereket kaynağı(dır)”; مُصَدِّق musaddıkun sözcüğü “tasdik eden(dir), edici(dir)”; الَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْهِ ellezî beyne yedeyhi ifadesi “onun önündekini, kendinden önce indirilmiş olanı”; وَلِتُنْذِرَve litünzira fiili “ve uyarsın diye”; اُمّ الْقُرٰى ümmü’l-kurâ tamlaması “şehirlerin anasını, Mekke’yi”; وَمَنْ حَوْلَهَا ve men havlehâ ifadesi “ve onun civarındakileri, çevresindeki kişileri”; وَالَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ vellezîne yü’minûne ifadesi “iman edenler”; بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhirati ifadesi “âhirete”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili “inanırlar, inanıyorlar”; بِه۪ bihî ifadesi “ona”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; عَلٰى صَلَاتِهِمْ ‘alâ salâtihim ifadesi “onların ibadet(ler)ini”; يُحَافِظُونَ yuhâfizûne fiili ise “koruyorlar, korurlar, devam ederler” demektir.

Burada vahyin iki özelliği, Hz. Peygamber’in görev alanı ve iman edenlerin nitelikleri gündeme getirilmektedir.

1.وَهٰذَا كِتَابٌ اَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنْذِرَ اُمَّ الْقُرٰى وَمَنْ حَوْلَهَا “Bu (Kur’an), şehirlerin anasını (Mekke’yi) ve çevresindekileri uyarman için sana indirdiğimiz ve kendinden öncekileri doğrulayıcı bereket kaynağı bir kitaptır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmeye devam etmekte, ona indirdiği bu kitabın hem bereket kaynağı olduğunu, hem de kendinden önce indirilmiş olan ilâhî mesajları tasdik ettiğini beyan etmekte, bu arada Hz. Peygamber’in görevinin de hem Mekke’yi hem de civarını uyarmak olduğunu bildirmektedir.

a) وَهٰذَا كِتَابٌ اَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ “(Ey Peygamber!) Bu (Kur’ân sana) indirdiğimiz bereket kaynağı bir kitaptır.” Kur’ân’da sekiz âyette(8) geçen مُبَارَك mübârak kelimesi “bereketle donatılmış” demektir. Bunların dört tanesinde Kur’ân’ın,(9) diğerlerinde ise Kâbe’nin,(10) Hz. İsa’nın,(11) Hz. Nûh’un gemiden ineceği yerin(12) ve bir de yağmurun(13) sıfatı olarak zikredilmektedir. Bu kelimenin mübârakeh kalıbı da dört âyette(14) zikredilmektedir.

Vahyin bereket kaynağı oluşuyla ilgili benzer ifadeler En‘âm 6/155, Enbiyâ’ 21/50 ve Sâd 38/29’da da geçmektedir. Bu âyette Kur’ân’ın ilk sıfatı onun مُبَارَك mübârak yani “bereket kaynağı” oluşuyla ilişkilendirilmektedir. Vahyin bu özelliğiyle ilgili detay vermeye gerek yoktur. Zira vahyin bereket kaynağı oluşu hem kaynağı itibariyledir; hem de içerdiği hikmet dolu prensipler sebebiyledir.

b) مُصَدِّقُ الَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْهِ “Kendinden öncekileri doğrulayıcı(dır).” Yüce Allah Kur’ân’ın bereket kaynağı olduğunu beyan ettikten sonra, ikinci özelliği olarak burada onun kendinden önceki ilahi mesajları tasdik edici olduğunu ifade etmektedir. Âyette geçen مُصَدِّق musaddık kelimesi Kur’ân’da 18 kez(15) yer almaktadır. Bu kullanımların hepsinde de maksat vahyin ve peygamberlerin birbirini onaylaması olarak belirlenmiştir.

Çeşitli âyetlerin tefsiri bağlamında sıklıkla vurguladığımız üzere, “ilâhî mesajlarda ruh ve misyon birlikteliği” vardır. Bu konuda bir âyetin mealini hatırlatmakla yetineceğiz. Yüce Allah Âl-i İmrân 3/81’de bütün peygamberlerden “kendilerinden sonra gönderilecek peygambere iman etmeleri ve ona yardım etmeleri” sözünü aldığını beyan etmektedir. Bu yönüyle peygamberlik kurumu birbirini reddetmeye değil, onaylamaya dayalı bir kurum olarak şekillendirilmiştir.

c) وَلِتُنْذِرَ اُمَّ الْقُرٰى وَمَنْ حَوْلَهَا “Ümmü’l-kurâ’yı (Mekke’yi) ve çevresindekileri uyarman için.” Bu ifadenin bir benzeri Şûrâ 42/7’de geçmektedir. Yüce Allah vahyin iki özelliğini zikrettikten sonra, bu defa Hz. Peygamber’in görev ve misyonunu beyan etmekte, bu bağlamda hem اُمّ الْقُرٰى ümmü’l-kurâ’yı yani “Mekke”yi hem de “çevresi”ni uyarma görevini kendisine verdiğini bildirmektedir.

Âyette geçen اُمّ الْقُرٰى ümmü’l-kurâ tamlaması “şehirlerin anası” manasına gelmekte, Mekke için kullanılmaktadır; âyetteki maksat ise elbette “Mekke şehri” değil, orada yaşayan “Mekkeliler”dir. Âyetteki مَنْ حَوْلَهَا men havlehâ ifadesi ise öncelikle Mekke’nin civarını, çevresini ifade etmektedir. Bazı âlimlerimiz ise maksadın bütün yeryüzü olduğu kanaatindedir.(16)

Burada Hz. Peygamber’in risalet alanı gündeme getirilmektedir. Hz. Muhammed’in risalet alanı önce yakın akrabasını,(17) ardından kavmini,(18) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi mensubu bulunduğu Mekke’yi ve çevresini,(19) ilâhi bilgilerden haberdar olmayan ümmîleri ve daha sonra gelenleri,(20) nihayet ulaşabildiği herkesi(21) ve sonuçta bütün insanları(22) uyarması şeklinde belirlenmektedir.

Ayrıca onun Yüce Allah’ın âlemlere rahmetinin tecellisi olarak gönderilmiş olması da peygamberliğinin evrenselliğinin en önemli göstergelerindendir.(23) Dolayısıyla Şu‘arâ 26/214’teki ‘aşîrateke’l-akrabîne “yakın akraba”, Yâsîn 36/6’daki kavm “kavim” ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki gibi “ümmü’l-kurâ ve çevresi” ifadelerine takılarak, Hz. Peygamber’in risâletinin ırkî, millî, yöresel ve coğrafî bir durum arz ettiği sanılmamalıdır.

2. وَالَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِه۪ وَهُمْ عَلٰى صَلَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ “Ahirete inananlar buna (Kur’an’a) da inanırlar ve onlar salât(lar)ına (ibadetlerini yapmaya) devam ederler.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde âhirete inananların aynı zamanda vahye yani Kur’ân’a da inandıklarını haber vermekte, onların ibadetlerinde dikkatli ve devamlı olduklarını bildirmektedir.

Me‘âric 70/34’te de zikredildiği üzere, Yüce Allah “ibadetlerin muhafaza edilmesi”nden söz etmektedir. Âyette geçen صَلَات salât kelimesi bazı âlimlerimiz tarafından dinin direği diye tarif edilerek “namaz” olarak anlaşılmıştır.(24) Bizce bu kelime içinde namazın da bulunduğu bütün tevhid içerikli ibadetleri ve bütün farzları, yani bütün ilahi buyrukları kapsamaktadır.(25)

Yüce Allah, Mü’minûn 23/1-9’da kurtuluşa ereceğini söylediği müminlerin özelliklerini sıralamaktadır ki burada “ibadetlerinde derin duyarlılık sahibi olmak”, “boş şeylerden yüz çevirmek”, “arınmak için çalışmak”, “iffetlerini korumak”, “emanetlere ve verilen sözlere riayet etmek” şeklindeki “beş” nitelikten sonra “altıncı” olarak “salevâtını korumak” yer almaktadır. “Salâtını korumak”, kurtuluşa erecek müminlerin özellikleri arasında bütünüyle ibadetleri içeren bir mahiyet arz etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/92’de yer alan “salâtı muhafaza etmek” özelliği, Kur’ân’ın indiriliş gayesini ve öncesinde gönderilmiş diğer ilâhî mesajları onaylayan yapısını ortaya koyan bir içerikte yer almaktadır. Âhirete iman edenlerin Kur’ân’a da inandıkları ifade edildikten sonra, ikinci cümle “salâtı muhafaza etmek” şeklinde belirlenmiştir. Bu kullanımdan da destek alarak, maksadın sadece namaz kılmak olmadığını, namazı da içerecek şekilde bütün dinî hassasiyetleri korumanın, onları gereği gibi uygulamanın önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. Kaldı ki Kur’ân’da salât kelimesi ekâme, yukîmü, ekım gibi kelimelerle kullanılırsa formu belli namaz anlamı verir. Bu kelimelerin olmadığı yerlerde geçen salât kelimesi “bütünüyle dini duyarlılığı, yardımı, desteği” ifade eder.

Bu cümleden de anlaşıldığı üzere, “salâtı muhafaza etmek” âhirete imanın da bir gereğidir. Öyleyse âhirete inananlar dünyevî sorumluluklarını da bilmelidirler. Dini sorumluluklarımızı sadece namazdan ibaret görmek doğru ve yeterli değildir. Bu itibarla âyette sözü edilen özellik bütün ibadetlere devam ederek onların hakkını vermek ve onları hayatın vazgeçilmezi yapmaktır. Bir anlamda ibadetlerin muhafazası onların özümsenmesi veya içselleştirilmesi demektir.

Âhirete imanın peşinden zikredilmesi nedeniyle “salâtı muhafaza etme”yi bütün ibadetler anlamında “sâlih amel” olarak da kabul edebiliriz. Davranışlar imanın sonucu olarak gerekli şartları ve rükünleri içerecek şekilde yapılırlarsa kendilerine “ibadet” veya “sâlih amel” ya da “hasenât” adı verilir. Diğer taraftan, ibadet, sâlih amel veya hasenat denilen davranışlarla desteklenmeyen kabullere de “iman” değil, “inanç” denilir. Durum böyle olunca, iman-amel birlikteliğinin kurtuluş için vazgeçilmez olduğu ortaya çıkmış olur.

ııı. Allah’a İftiranın Çeşitleri

وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا اَوْ قَالَ اُو۫حِيَ اِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ اِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَنْ قَالَ سَاُنْزِلُ مِثْلَ مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ وَلَوْ تَرٰىٓ اِذِ الظَّالِمُونَ ف۪ي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلٰٓئِكَةُ بَاسِطُوٓا اَيْد۪يهِمْ اَخْرِجُوٓا اَنْفُسَكُمْ اَلْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّٰهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنْتُمْ عَنْ اٰيَاتِه۪ تَسْتَكْبِرُونَ “Allah’a iftira edenden veya kendisine hiçbir şey vahyedilmemişken ‘Bana da vahyolundu.’ diyenden ve ‘Ben de Allah’ın indirdiği ayetlerin benzerini indireceğim!’ diyenden daha zalim kim olabilir ki! Ölümün (boğucu) dalgaları içinde, melekler de ellerini uzatmış, onlara ‘Canlarınızı çıkarın!’ derken o zalimlerin hâlini bir görsen! Allah hakkında gerçek olmayanı söylemeniz ve O’nun ayetlerine karşı kibirlilik taslamış olmanız nedeniyle bugün alçaklık azabı ile cezalandırılacaksınız!”

Âyetteki وَمَنْ اَظْلَمُ ve men ezlemu ifadesi “kim daha zalim olabilir ki!”; مِمَّنِ افْتَرٰى mimmen ifterâ ifadesi “iftira edenden”;عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”;كَذِبًا keziben kelimesi “herhangi bir yalanı”; اَوْ قَالَ ev kâle fiili “veya (şöyle) diyen(den)”; اُو۫حِيَ ûhıye edilgen fiili “vahyedildi”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”;وَلَمْ يُوحَ ve lem yuha edilgen fiili “ve (halbuki, oysa) vahyedilmemişti”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona”; شَيْء şey’un kelimesi “herhangi bir şey”; وَمَنْ قَالَ ve men kâle ifadesi “ve (şöyle) diyen(den); سَاُنْزِلُ seünzilü fiili “ben de yakında indiririm”; مِثْلَ مَآ اَنْزَلَ misle mâ enzele tamlaması “indirdiği şey gibi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”;وَلَوْ تَرٰى ve lev terâ ifadesi “bir görsen”; اِذِ iz edatı “hani”; الظَّالِمُون ez-zâlimûne kelimesi “o zalimleri”; ف۪ي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ fî ğamerâtü’l-mevti tamlaması “ölüm dalgalarında, ölüm sancılarında”; وَالْمَلٰٓئِكَةُ ve’l-melâiketü kelimesi “ve melekler ise”; بَاسِطُوٓا اَيْد۪يهِمْ bâsitû eydîhim tamlaması “ellerini uzatmışken”; اَخْرِجُوٓا ahricû emri “çıkarın”; اَنْفُسَكُمْ enfüseküm tamlaması “sizin nefsileriniz, canlarınızı, kendinizi”; اَلْيَوْمَ el-yevme sözcüğü “bugün”; تُجْزَوْنَ tüczevne edilgen fiili “size karşılık verilecek(tir)”; عَذَابَ الْهُونِ ‘azâbe’l-hûni tamlaması “alçaklık azabı”; بِمَا كُنْتُمْ تَقُولُونَ bimâ küntüm tekûlûne ifadesi “demiş, söylemiş olmanızın karşılığında”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’la ilgili, Allah’a”; غَيْرَ الْحَقِّ ğayra’l-hakkı tamlaması “gerçeğin dışında, yalan”; وَكُنْتُمْ ۪ ve küntüm fiili “ve (şöyle) olduğunuz (için)”; عَنْ اٰيَاتِه ‘an âyâtihî tamlaması “O’nun ayetlerinden dolayı, O’nun ayetlerine karşı”; تَسْتَكْبِرُونَ testekbirûne fiili ise “büyüklük taslıyorsunuz, kibir göstermiş olmanıza, kibir gösteriyorsunuz” demektir.

Burada Yüce Allah’a yalan isnat edenlerin akıbetleri gündeme getirilmektedir.

1. وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا اَوْ قَالَ اُو۫حِيَ اِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ اِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَنْ قَالَ سَاُنْزِلُ مِثْلَ مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ “Allah’a iftira edenden veya kendisine hiçbir şey vahyedilmemişken ‘Bana da vahyolundu.’ diyenden ve ‘Ben de Allah’ın indirdiği ayetlerin benzerini indireceğim!’ diyenden daha zalim kim olabilir ki!” Yüce Allah âyetin bu bölümünde kimlerin en zalim olduğunu beyan etmekte ve üç nokta üzerinde durmaktadır:

a) وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا “Allah’a yalan iftira edenden daha zalim kim olabilir ki!?” Yüce Allah bu âyette kendisine yalan isnadından bulunanları en zalimler olarak tanıtmaktadır.

Daha önce yorumladığımız En‘âm 6/21. âyette de belirttiğimiz, ayrıca A‘râf 7/37 ve Hûd 11/18’de de açıklayacağımız üzere, âyetin başındaki مَنْ men edatı cevabı beklenen bir soru manası vermemekte, aksine Yüce Allah’a iftira edenlerin en zalimler olduğu manasını cümleye katmaktadır. Çeşitli âyetlerde hatırlatıldığı üzere, Yüce Allah’a iftira etmek korkunç bir hatadır ve sahiplerine çok kötü bir akıbetin hazırlanmasına sebeptir. Çünkü Allah’a yalan iftira edenler en zalimler,(26) zalimlerin ta kendileri(27) olarak tanıtılmaktadır. Buna ilave olarak Yüce Allah’ın dediklerini gizlemeyi de bu bağlamda hatırlamak gerekmektedir. Yüce Allah’a yalan iftira edenlerden, dolayısıyla O’nun âyetlerini yalanlayanlardan daha zalimi yoktur.

Doğruyu söylemek ve doğruyu onaylamak “adalet”, yalan söylemek ise “zulüm”dür. Bu nedenle, her kim Yüce Allah hakkında yalan konuşursa, O’nun dediklerini yalanlar veya demediklerini demiş gibi iddia ederse mutlak surette Yüce Allah’a iftira etmiş demektir. Her türlü yalan haramdır; ancak yalanın en büyüğü ise Yüce Allah’a yönelik atılan iftiralardır. İşte Rabbimiz bu hususa dikkat çekmekte, kendisine yalan iftira edenleri en zalimler olarak tanıtmaktadır.

b)اَوْ قَالَ اُو۫حِيَ اِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ اِلَيْهِ شَيْءٌ “Yahut kendisine hiçbir şey vahyedilmemişken ‘Bana da vahyolundu’ diyenden (daha zalim kim olabilir ki!)” Yüce Allah insanlar içindeki en zalimleri tanıtırken ilk sıraya “Allah’a yalan iftira edenleri” koymuş, ikinci sıraya ise kendisine hiçbir şey vahyedilmemiş olmasına rağmen “bana da vahyedildi” diyeni yerleştirmiştir. Bu insanlar Yemâme’li Müseylimetü’l-Kezzâb veya Amr b. Lühey ya da San‘a’lı el-Esved el-Ansî gibi “Allah beni peygamber gönderdi” diyenlerden oluşmaktadır. Müseylime “Muhammed Kureyş’e, ben de Hanifeoğullarına peygamber gönderildim” demiştir. Bu âyetin ilk dönemde vahiy kâtibi olan Abdullah b. Sa‘d b. Ebî Sarh hakkında indirildiği de rivayet edilmektedir ki bu kişi, gelen vahiylerdeki kelimelerin yerini değiştirerek kendisine da vahyi geldiğini iddia ettiği rivayet edilmektedir.(28)

c)وَمَنْ قَالَ سَاُنْزِلُ مِثْلَ مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ “Ben de Allah’ın indirdiği âyetlerin benzerini indireceğim, diyen(den daha zalim kim olabilir ki!)” Yüce Allah’ın demediğini O’na iftira etmekle kalmayan bu tipler Tâif’li Nadr b. Hâris gibi “dileseydik biz de bunun (Kur’ân) gibi şeyler söylerdik”(29) diyerek yalanın zirvesini yakalamışlardır.(30) Âyetlerdeki kullanım örneklerinden hareket ederek, ancak sadece kelimeleri değiştirerek kendilerince bazı sözleri de şu şekilde sarfetmişlerdir: والزارعات زرعا والخابزات خبزا والطابخات طبخا واللاقمات لقما “Ekin ekenlere, ekmek yapanlara, yemek pişirenlere ve lokma ekenlere yemin olsun.” Sâffât, Zâriyât, Murselât ve Nâzi‘ât sûrelerinin ilk âyetlerinden kopya edip söyleyebildikleri bundan ibaretti. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet hem Mekke’deki inkârcıların hem de Medine dönemindeki bazı sapkınların sözleri üzerine Medine’de indirilmiş olmalıdır.(31)

Yüce Allah âyetin bu bölümünde üç konuya değinmekte, ancak herhangi bir isim vermemektedir. Buna göre maksat, hangi çağda ve mekânda, kim ve ne adına olursa olursa, Yüce Allah’ın demediğini diyenler ya da dediğini dememiş gibi gizleyenler ile, kendi hayallerini veya şeytanın fısıldamasını vahiy zannedip “ben de Allah’ın indirdiği gibi şeyler indireceğim” diyenler en zalimler olacaklardır. Şimdilerde din adına ve Allah adına konuşup da O’nun demediğini O demiş gibi satanlar da aynı akıbeti yaşayacaklarını bilmelidirler. Hâkka 69/44-47’de dile getirilen korkunç tehdit bu kişileri elbette ilgilendirmektedir. Allah adına konuşup Allah’ın kelamını dillendirmeyenler de bu âyetteki tehdidin kapsamında yer almaktadırlar; bunda şüphe yoktur. Bu noktada Hûd 11/18’de verilen bilgi bu konuda mutlak surette göz önünde bulundurulması gereken bir içeriğe sahiptir.

2. وَلَوْ تَرٰىٓ اِذِ الظَّالِمُونَ ف۪ي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلٰٓئِكَةُ بَاسِطُوٓا اَيْد۪يهِمْ اَخْرِجُوٓا اَنْفُسَكُمْ “Ölümün (boğucu) dalgaları içinde, melekler de ellerini uzatmış, onlara ‘Canlarınızı çıkarın!’ derken o zalimlerin hâlini bir görsen!” Yüce Allah vahyine karşı iftirada bulunan zalim ve kâfirlerin ölüm sarhoşlukları anında yaşayacakları çaresizliği beyan etmektedir. Bu bağlamda melekler onların canlarını almak üzere ellerini kendilerine uzatıp “canlarınızı çıkartın” dediklerinde korkunç bir facia yaşadıklarını haber vermektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçenوَلَوْ تَرٰى ve lev terâ ifadesi(32) “bir görseydin”, “onları bir görmelisin” gibi anlamlar vermekte, bu âyette ise inkârcıların ölüm anında yaşayacakları çaresizliklerine gönderme yapılmaktadır.

Âyette geçen غَمَرَات الْمَوْتِ ğamerâtü’l-mevti tamlaması “ölüm dalgaları”, “ölüm sancıları”, “ölüm pençeleri”, “ölüm şiddetleri”, “ölüm sarhoşlukları” gibi anlamlar içermektedir.(33) Ayrıca bu bağlamda geçen اَخْرِجُوٓا اَنْفُسَكُمْ ahricû enfüseküm ifadesi de “canlarınızı çıkarın”, “canlarınızı verin”, “ruhlarınızı teslim edin” gibi anlamlar verebilir ki bu durumda âyetteki ifade emirdir. Bu cümleye “canlarınızı kurtarın”, “kendinize sahip çıkın”, “can vermeyin”, “kendinizi kurtarın” şeklinde de anlam verilmektedir ki bu durumda da maksat tehdittir.(34) Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Her kim Allah’a kavuşmak isterse Allah da ona kavuşmak ister. Her kim Allah’a kavuşmak istemezse Allah da istemez.”(35) İşte bu hadiste kâfirlerin kötü durumuna bir gönderme yapılmaktadır.

Ayrıca yine âyette yer alan وَالْمَلٰٓئِكَةُ بَاسِطُوٓا اَيْد۪يهِمْ “Melekler ellerini uzatmışken” ifadesi de meleklerin onların yüzlerine ve arkalarına darbeler indirmesi şeklinde yorumlanabilir;(36) zira bu konuda Enfâl 8/50 ve Muhammed 47/27’de açık bildirimler söz konusudur. Dahası, Nahl 16/28’de dile getirildiği üzere, ölüm anında meleklere söyleyecekleri pişmanlık sözlerinde de aynı sıkıntılı durum ele alınmaktadır. Âyetle ilgili temel yaklaşımlarda maksat aynıdır ve kâfirlerin/zalimlerin canlarını verirken korkunç bir çaresizlik yaşayacakları ifade edilmiş olmaktadır.

Yüce Allah âyette zalim insanların canlarını alanlarla ilgili olarak الْمَلٰٓئِكَة el-melâikeh kelimesi gereği tek bir “melek”ten değil de “melekler”den söz etmektedir. Buradan hareketle, Secde 32/11’de geçtiği üzere, her insan için görevlendirilen bir melek olduğu gerçeğinin yanında, bazı insanların canlarını bir grup meleğin almakla görevlendirildiği anlaşılmaktadır. “Ölüm melekleri” konusunda Nisâ’ 4/97, En‘âm 6/61, A‘râf 7/37, Enfâl 8/50, Nahl 16/28, 32 ve Muhammed 47/27 gibi âyetleri delil olarak zikredebiliriz.

3. اَلْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّٰهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنْتُمْ عَنْ اٰيَاتِه۪ تَسْتَكْبِرُونَ “Allah hakkında gerçek olmayanı söylemeniz ve O’nun ayetlerine karşı kibirlilik taslamış olmanız nedeniyle bugün alçaklık azabı ile cezalandırılacaksınız!” Bu cümlenin mesaj olarak benzeri Ahkâf 46/20’de de geçmektedir. Yüce Allah inkârcı zalimlerin ölüm anındaki çaresizliklerini beyan ettikten sonra, bu defa da “Allah’a karşı gerçek dışı şeyler söyledikleri” ve “O’nun âyetlerini hafife alıp alay ettikleri” için mahşerde de alçaklık azabı ile cezalandırılacaklarını bildirmektedir.

Âyette yer alan بِمَا bimâ ifadesindeki bâ/bi edatı “mukâbele/karşılık” manasına geldiği için, zalimlere uygulanacak cezanın onların yaptıklarının karşılığı olacağını ortaya koymaktadır. Nahl 16/59 ve Ahkâf 46/20. âyette de geçen الْهُون el-hûn/hûn kelimesi “zillet, alçaklık, aşağılanma, perişanlık, hakaret, şiddetli”(37) manalarına gelmekte ve bu zalim inkârcıların mahşerde her türlü hakaret içerikli şiddetli bir azap ile cezalandırılacakları haber verilmektedir. Dünya hayatında Yüce Allah’ın âyetlerine karşı kibir gösterenlerin mahşerde kibirleri kırılacaktır. Hümeze sûresinde zikredilen Hutame cehenneminin durumu da aynı şekilde bir mesaj içeriklidir.

ıv. Yargılanmanın Yalnız Gerçekleşmesi

وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادٰى كَمَا خَلَقْنَاكُمْ اَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَكْتُمْ مَا خَوَّلْنَاكُمْ وَرَآءَ ظُهُورِكُمْ وَمَا نَرٰى مَعَكُمْ شُفَعَآءَكُمُ الَّذ۪ينَ زَعَمْتُمْ اَنَّهُمْ ف۪يكُمْ شُرَكٰٓؤُ۬ا لَقَدْ تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَضَلَّ عَنْكُمْ مَا كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ “Yemin olsun ki sizi ilk kez yarattığımız gibi teker teker bize gelmiş ve (dünyada) size verdiğimiz şeyleri arkanızda bırakmış (olacaksınız). Ortaklarımız sandığınız şefaatçilerinizi de beraberinizde göremiyoruz. Şüphesiz ki (ilişkiniz) kesilmiş ve (şefaatçi ilah) sandığınız şeyler sizden kaybolup gitmiştir.”

Âyetteki وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا ve lekad ci’tümûnâ ifadesi “yemin olsun ki bize geldiniz, gelmiş olacaksınız”; فُرَادٰى fürâdâ kelimesi “fertler halinde, teker teker”; كَمَا خَلَقْنَاكُمْ kemâ halaknâküm ifadesi “sizi yarattığımız gibi”; اَوَّلَ مَرَّةٍ evvele merratin ifadesi “ilk başta”;وَتَرَكْتُمْ ve teraktüm fiili “ve bıraktnız, bırakmış olacaksınız”;مَا خَوَّلْنَاكُمْ mâ havvelnâküm ifadesi “size verdiğimiz şeyleri”; وَرَآءَ ظُهُورِكُمْ verâe zuhûriküm tamlaması “sırtınızın arkasında”;وَمَا نَرٰى ve mâ nerâ fiili “ve görmeyeceğiz”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinle birlikte”; شُفَعَآءَكُمُ şüfe‘âeküm ifadesi “sizin şefaatçilerinizi”; الَّذ۪ينَ زَعَمْتُمْ ellezîne ze‘amtüm ifadesi “kendilerini (ilah) sandığınız şeyleri”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; ف۪يكُمْ fîküm ifadesi “sizinle ilgili”; شُرَكٰٓؤا şürakâu kelimesi “ortaklar”; لَقَدْ تَقَطَّعَlekad tekatta‘a fiili “muhakkak ki ilişkisi kesilmiş olacaktır”; بَيْنَكُمْ beyneküm ifadesi “sizin aranızda, sizin aranız”; وَضَلَّ ve dalle fiili “ve yok olmuş olacaktır”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “sizden”; مَا كُنْتُمْ mâ küntüm ifadesi “(şöyle) olduğunuz şey”; تَزْعُمُونَ tez‘umûne fiili ise “(ilah) sanıyor(du)nuz, ilah sanmış olduklarınız” demektir.

Burada inkârcıların mahşerdeki çaresizlikleri ve sahipsizlikleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin Nadr b. Hâris’in “Lât ve Uzzâ kıyamet günü Allah katında bize şefaat edecekler” demesi üzerine indirildiği rivayet edilmektedir.(38)

1.وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادٰى كَمَا خَلَقْنَاكُمْ اَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَكْتُمْ مَا خَوَّلْنَاكُمْ وَرَآءَ ظُهُورِكُمْ “Yemin olsun ki sizi ilk kez yarattığımız gibi teker teker bize gelmiş ve (dünyada) size verdiğimiz şeyleri arkanızda bırakmış (olacaksınız).” Yüce Allah önceki âyette inkârcı zalimlerin ölüm anını ve mahşerde şiddetli bir şekilde cezalandırılacaklarını haber verdikten sonra, bu âyette onların âhiretteki durumlarına dikkat çekmektedir. Âyetteki fiillerin geçmiş zaman kalıbında oluşu, mahşerin mutlak sûrette yaşanacağı gerçeğine dikkat çekmek içindir. Ayrıca bu sözler mahşer şartlarında melekler tarafından inkârcılara yönelik olarak dile getirileceği için, doğrudan geçmiş zaman kalıbında şöyle de tercüme edilebilir: “Andolsun ki, sizi ilk defa yarattığımız gibi teker teker bize geldiniz ve (dünyada) size verdiğimiz şeyleri arkanızda bıraktınız.” Her iki tercümede de verilmek istenen mesaj aynıdır.

a) وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادٰى كَمَا خَلَقْنَاكُمْ اَوَّلَ مَرَّةٍ “Andolsun ki, sizi ilk defa yarattığımız gibi teker teker bize gelmiş (olacaksınız).” Bu ifadenin bir benzeri “Muhakkak ki sizi ilk defasında yarattığımız şekilde bize geldiniz” mealindeki Kehf 18/48’de de yer almaktadır. Âyette geçen فُرَادٰى fürâdâ kelimesi ya ferdân ya da ferîd kelimesinin çoğuludur ve “fertler, teker teker, münferit” gibi anlamlar vermektedir.(39) Ayrıca âyetin başındaki وَلَقَدْ ve lekad ifadesi hem yemin manası içermektedir hem de pekiştirici bir mana vermektedir.

Yüce Allah kendisine karşı yalan iftira edip âyetlerine karşı kibirli davrananlara mahşerde seslenecek ve inkâr ettikleri hakikatlerle karşılaştıklarında kendilerini bu ifadelerle ayıplamış olacaktır. Yaratılışta herkes tek tek birer insan olarak yaratıldığı gibi, mahşerdeki yargılamada da aynı şekilde bir durum yaşanacaktır. Yaratılışın tek tek gerçekleştirildiği konusu Müddessir 74/11’de Velîd b. Muğîra örnekliğinde de söz konusu edilmekte, Allah’a karşı gelmenin korkunç faturası insanlara hatırlatılmaktadır. Mahşerde insanlar aileleri, taraftarları veya mal ve servetlerinin desteği olmadan ilâhî huzurda teker teker hesaba çekileceklerdir. Bu arada Hûd 11/18’de belirtildiği üzere Yüce Allah’a yalan iftira edenlere ise yürek burkan feci bir özel oturum düzenlenecektir.

“Kıyamet günü hepsi O’nun huzuruna tek başına (yapayalnız) gelecektir” mealindeki Meryem 19/95 gibi çeşitli âyetlerde de zikredildiği gibi, genelde bütün insanların, özelde ise kıyamet ve mahşeri inkâr eden müşriklerle Allah’a yalan isnat edip âyetlere karşı kibirli davrananların Yüce Allah’ın huzuruna tek başına çıkacakları ve herkesin teker teker yargılanacağı beyan edilmektedir. Putperestler yanlarında hiçbir yardımcı bulmayacaklardır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, ayrıca Kehf 18/48, Meryem 19/80 ve 95 gibi âyetlerde de beyan edildiği gibi, herkes Yüce Allah’ın huzuruna tek tek çıkacak, bütün insanlık orada hazır bulundurulacaktır.(40) Mahşerde Yüce Allah’ın huzurunda toplanmak için önderleriyle bir araya getirilmiş olsalar da(41) yargılanma tek başına gerçekleştirilecektir; yorumunu yapmakta olduğumuz âyette vurgulanan husus budur.

b) وَتَرَكْتُمْ مَا خَوَّلْنَاكُمْ وَرَآءَ ظُهُورِكُمْ “(Dünyada) size verdiğimiz şeyleri arkanızda bırakmış (olacaksınız).” Burada geçen وَرَآئ verâ’ kelimesi tıpkı diğer âyetlerde olduğu gibi “ön” değil, “arka” ve “öte” manası vermektedir.(42) Yüce Allah insanların mahşerde ilahi huzura tek tek çıkacağını haber vermekte ve dünyada hayaline daldırdığı, kendilerine bolca verdiği servet, sihhat, mal-mülk, evlat vs. şeyleri arkalarında bırakmış olacaklarını bildirmektedir. Onlar dünyadayken ebedi sandıkları malları, böbürlendikleri çocukları, övündükleri avaneleri, taptıkları putları vs. hiçbir şeyi yanlarında bulamayacaklardır;(43) çünkü onların hepsi sadece ve sadece dünyadayken övündükleri geçici şeylerdi.

2. وَمَا نَرٰى مَعَكُمْ شُفَعَآءَكُمُ الَّذ۪ينَ زَعَمْتُمْ اَنَّهُمْ ف۪يكُمْ شُرَكٰٓؤُ۬ا “Ortaklarımız sandığınız şefaatçilerinizi de beraberinizde göremiyoruz.” Olay mahşerde yaşanacağı için orada meydana gelecek konuşma bağlamında cümle tercüme ettiğimiz gibi olur. Eğer bunu dünya hayatındaki bir uyarı olarak abul edersek o zaman tercüme şöyle yapılmalıdır: “Ortaklarımız sandığınız şefaatçılarınızı da beraberinizde görmüyor olacağız.”

Yüce Allah inkârcı zalimlere mahşerde melekleri vasıtasıyla seslenirken kendilerinin dünya hayatında yaratılışlarında veya ibadetlerinde Allah’ın ortakları olduklarını sandıkları hiçbir şeyin onlarla birlikte olmayacağını bildirmektedir. Yûnus 10/18 ve Zümer 39/3’te belirtildiği gibi, müşrikler putlara kendilerine yardımcı yani şefaatçi olsunlar diye tapındıklarını söylemektelerdi. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette o putların hiçbirinin kendileriyle birlikte olmayacağı haber verilmektedir.

“Onlar da kâfir olduklarına dair kendi aleyhlerine şahitlik ederek, ‘Bizden kaybolup gitmişler’ derler” mealindeki A‘râf 7/37’de de zikredildiği üzere, mahşerde yaşanacak durumla ilgili olarak Mü’min 40/74’te de benzeri bulunan bu ifade gereği, Yüce Allah ölüm anında kâfirlere sorulacak soruya onların bu şekilde cevap vereceğini haber vermektedir. Demek ki sahte tanrılar kendilerine tapanları daha ölüm anında bile terk etmiş olacaklardır. Putlar putperestlerden kaybolmuş olacaktır. Bu konuda pek çok âyette bilgi verilmektedir.(44)

Daha önce yorumladığımız En‘âm 6/22’de belirttiğimiz üzere, müşrikler dünyadaki aracılarını mahşerde yanlarında göremeyeceklerdir. Âyetin meali şöyledir: “O gün onların hepsini toplayacağız; sonra da (Allah’a) ortak koşmuş olanlara ‘Nerede boş yere davasını güttüğünüz ortaklarınız?’ diyeceğiz.” Âhiretteki yargılama için önceki ve sonraki nesiller içinde yer alan bütün inkârcı müşrikler bir araya toplanınca Yüce Allah kendilerine putlarıyla ilgili olarak alaycı bir soru soracaktır. Yüce Allah’ın yönlendireceği bu soru muhtemelen melekler aracılığıyla muhataplara iletileceği için âyetteki fiili نَقُولُ nekûlü “biz diyeceğiz” kalıbında getirilmiştir.

Kasas 28/62 ve 74’te de geçen bu soru cümlesi elbette cevabı beklenen bir ifade değil, aksine muhatapların yalancı olduklarını ve çaresizliklerini ortaya koymayı amaçlayan bir ayıplama cümlesidir. Kalem 68/41’de geçtiği gibi, bu istek muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(45)

3. لَقَدْ تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَضَلَّ عَنْكُمْ مَا كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ “Şüphesiz ki (ilişkiniz) kesilmiş ve (şefaatçi ilah) sandığınız şeyler sizden kaybolup gitmiştir.” Yüce Allah inkârcı zalimlere seslenirken sonuçta kendilerinin dünyadayken mahşerde yardımcıları olacaklarını sandıkları şeylerle bütün ilişkilerinin, bağlarının kesilmiş olacağını ve ilah sandıkları ne varsa hepsinin kaybolup gideceğini haber vermektedir.

Bir kez de Tevbe 9/110’da geçen bu تَقَطَّعَ tekatta‘a fiili “ilişkisini kesmek” demektir; başındaki لَقَدْ lekad ifadesi bunun mutlak surette böyle olacağını ortaya koymaktadır. Burada ve çeşitli âyetlerde(46) çeşitli kalıplarda geçen تَزْعُمُونَ tez‘umûne fiili “sanmak”, “zannetmek”, “iddia etmek” gibi anlamlara gelmekte ve Kur’ân’da geçtiği bütün âyetlerde olumsuz içerikte yer almaktadır.

En‘âm 6/22’de de açıkladığımız üzere, inkârcıların dünyadayken yapageldikleri şeylerin yanlış, tevhidin ve risaletin doğru olduğunu anlayacakları o gün Yüce Allah bu kişilere seslenecek ve “Nerede dünyadayken taptıklarınız?”, “İbadette bana ortak koştuklarınız”, “Şefaat edeceğini sandıklarınız”, “Size yardım etmeleri ve sizi başınıza gelen bu azaptan kurtaracağını sandıklarınız hani neredeler?” diye onları ayıplayacaktır.(47) İşte bu tür soruların bir anlamda cevabı yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zikredilmekte ve hepsinin kaybolup gitmiş olacağı haber verilmektedir. Benzer bir ifade daha önce yorumladığımız En‘âm 6/24. âyette de yer almaktadır.

Mahşerde birilerinin başkalarından yardım almaları mümkün olmadığı gibi, En‘âm 6/94, İbrâhim 14/22; Meryem 19/82, Mü’minûn 23/101, Furkân 25/18, ‘Ankebût 29/25, Rûm 30/13, Sebe’ 34/40, Fâtır 35/14, Zuhruf 43/67, Ahkâf 46/6 ve Haşr 59/16 gibi âyetlerde de geçtiği gibi, dünyadaki ortak koşmaların konusu olan varlıklar orada bunu reddedeceklerdir. Nitekim Kasas 28/63. âyetin sonunda “Onlar zaten bize de tapmıyorlardı” şeklinde buna yönelik örnek bir ifade yer almaktadır. Aynı şekilde Mü’minûn 23/101’de şöyle buyrulmaktadır: “Sûr’a üflendiği zaman artık aralarında akrabalık bağları kalmamıştır; birbirlerini de arayıp sormazlar (bir şeyler isteyemezler).” Mahşerde perişan olmamak ve pişmanlık yaşamamak için dünya hayatında hak ve hakikatten yana tavır belirleyip ona göre bir hayat yaşamak yaratılışın gayesine uygun davranmaktır.

b) Kâinat Kitabından Başlıklar

Yüce Allah, sûrenin 95-99. âyetlerinde kâinat kitabından âyetler zikretmekte, tohumu yaranın, böylece ölüden diriyi, diriden de ölüyü çıkaranın kendisi olduğunu, insanların hakikatlerden çevrilmemesi gerektiğini bildirmekte, sabahı O’nun yarıp çıkardığını, insanların dinlenmeleri için geceyi yarattığını, Güneş’i ve Ay’ı da belli bir hesaba göre var ettiğini beyan etmektedir. Sonrasında yıldızların yaratılış gayesi ile insanların yaratılış kaynağını beyan ederek geçici durma yeri ile sonuçta bırakılacakları bir yerin bulunacağını ifade etmektedir.

Ardından, bitkilerle ilgili şu bilgilere yer verilmektedir: “O, gökten su (yağmur) indirendir. İşte biz her çeşit bitkiyi onunla bitirdik. O bitkiden de kendisinde üstüste binmiş taneler bitireceğimiz bir yeşillik; hurmanın tomurcuğundan sarkan salkımlar; bir kısmı birbirine benzeyen, bir kısmı da benzemeyen üzüm bağları, zeytin ve nar bahçeleri çıkarıp (yarattık). Oluşurken meyvesine ve olgunlaşmış haline bakın! Kuşkusuz bütün bunlarda inanan bir toplum için nice nice âyetler (dersler, ibretler) vardır.”

ı. Tohumun Yarılması

اِنَّ اللّٰهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوٰى يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَيِّ ذٰلِكُمُ اللّٰهُ فَاَنّٰى تُؤْفَكُونَ “Şüphesiz ki Allah; tohumu ve çekirdeği yarandır (çatlatandır). (Böylece) ölüden diriyi çıkarır; diriden de ölüyü çıkarandır. İşte Allah budur. Nasıl oluyor da (gerçeklerden) döndürülüyorsunuz!”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; فَالِق fâlıku kelimesi “yaran(dır), çatlatan(dır)”; الْحَبّ el-habbi kelimesi “tohumu, taneyi”; وَالنَّوٰى ve’n-nevâ sözcüğü “ve çekirdeği”; يُخْرِجُ yuhricü fiili “çıkarır”; الْحَيّ el-hayye kelimesi “diriyi”;مِنَ الْمَيِّتِ mine’l-meyyiti sözcüğü “ölüden”; وَمُخْرِجُ ve muhricü kelimesi “ve çıkarandır”; الْمَيِّتِ el-meyyiti kelimesi “ölüyü”; مِنَ الْحَيِّ mine’l-hayyi ifadesi “diriden”; ذٰلِكُمُ zâliküm kelimesi “işte budur”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”;فَاَنّٰى fe ennâ edatı “nasıl da”; تُؤْفَكُونَ tü’fekûne edilgen fiili “(gerçeklerden) çevriliyorsunuz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinat kitabı ölçeğinde “mikro âlem”deki kudretine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ اللّٰهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوٰى يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَيِّ “Şüphesiz ki Allah; tohumu ve çekirdeği yarandır (çatlatandır). (Böylece) ölüden diriyi çıkarır; diriden de ölüyü çıkarandır.” Yüce Allah inkârcıları risalet ve âhiret konusunda bilgilendirdikten sonra, konuyu kâinat kitabına getirmekte, tohumu ve çekirdeği yarıp ölüden diriyi, diriden de ölüyü çıkardığını beyan etmektedir.

a) اِنَّ اللّٰهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوٰى “Şüphesiz ki Allah; tohumu ve çekirdeği yarandır (çatlatandır).” Âyette geçen فَالِق fâlık kelimesi “yaran, çatlatan, yaran”; الْحَبّ el-habb kelimesi “tohum, tane”; النَّوٰى en-nevâ sözcüğü ise “çekirdek” manasına gelmektedir.(48) Yüce Allah sûrenin 1, 12, 13, 38, 73, 75 gibi âyetlerinde makro âleme olan hükümranlığını hatırlattıktan sonra, bu âyette de sözü mikro âleme getirmekte, adeta zerreden kürreye kadar her şeye ve her mahlûka olan hükümranlığını gözler önüne sermektedir. Kuru tohumdan yeşil, yani yaş yaprak, çiçek vs. çıkaran kudret Yüce Allah’a aittir.

b) يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَيِّ “(Böylece) ölüden diriyi çıkarır; diriden de ölüyü çıkarandır.” Yüce Allah tohum ve çekirdek özelinde bitkilerin hayatında onlara canlılık veren ve bir süre sonra da o canlılığı sona erdiren sistemin sahibi olduğunu ifade etmektedir. “Ölüden diriyi kim çıkarıyor; diriden ölüyü kim çıkarıyor?” mealindeki Yûnus 10/31 gibi âyetlerde de olduğu gibi, soru şeklinde yer alan bu ifadenin cevabı işte yorumunu yapmakta oldğumuz cümlede verilmektedir.

Yüce Allah’ın “Ölüden dirinin, diriden de ölünün çıkartılması”yla ilgili Kur’ân’da çeşitli âyetler(49) vardır. Yüce Allah bu ifadesiyle insanların her gün ve her an gözlemledikleri bir hakikati hatırlatmakta, ölüden diriyi, diriden de ölüyü kimin çıkardığını sormaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bitkilerde daha dün yokken bugün varlık alanına girenlerden, bugün varken yarın ölüp giden bitkilere, diğer âyetlerde ise hayvanlara ve insanlara varıncaya kadar muhteşem bir dönüşümün yaşandığını beyan etmektedir.

Kâinatta her an bir diriliş yaşanırken aynı zamanda bir de ölüm meydana gelmekte, harika bir düzen bu şekilde varlığını sürdürmektedir. Yâsîn 36/33-34’te de geçtiği gibi, ölü gibi duran toprağın yeşertilerek diriltilmesi, ayrıca ölü gibi duran sperm ve yumurtadan insanın ve diğer canlıların yaratılması “ölüden diriyi çıkarmanın” örnekleri arasında yer almaktadır. Bu arada Kehf 18/45, Hacc 22/5, Zümer 39/21 ve Hadîd 57/20’de de geçtiği üzere canlı ve yeşil bitkilerin sararıp solması, sonunda kuruyup çerçöp haline gelmesi, insanların ve diğer canlıların yaşamaktayken bir anda ölüp gitmeleri de “diriden ölüyü çıkarmanın” yaşanan sayısız örnekleridir.

İbn Abbâs’tan gelen bir görüşe göre, Yüce Allah’ın kudretini ortaya koyması için hatırlattığı bu gücünün mecaz olarak “kâfirden mümini, müminden de kâfiri kimin çıkardığı” noktasında bir anlam boyutu da elbette vardır. Bu noktada Hz. Nûh’tan kâfir oğlunun yaratılması ile kâfir baba Âzer’den Hz. İbrahim’in yaratılması örnek olarak verilebilir.(50) İlk anlam öncelikli tercihimiz olsa da bazı müfessirlerimizin bu anlam boyutuna da dikkat çektiklerini bu vesileyle hatırlatmakta yarar görmekteyiz.(51)

2. ذٰلِكُمُ اللّٰهُ فَاَنّٰى تُؤْفَكُونَ “İşte Allah budur. Nasıl oluyor da (gerçeklerden) döndürülüyorsunuz!” Yüce Allah tohum ve çekirdek üzerindeki hâkimiyetini dile getirdikten sonra, yeniden kendi gücüne dikkat çekmekte ve inkârcıların bu gerçeklere rağmen nasıl olup da hakikatlerden yüz çevirebildiğini, gerçeklere karşı nasıl böylesine savrulduklarını, akıllarının tersyüz edildiğini, gerçeklerden çevrildiklerini sormaktadır.

Buradaki اَنّٰى ennâ edatı “nasıl da”, “hangi sebepten dolayı” gibi anlamlar vermektedir. Bu edatın “hayret” manası da elbette vardır ve burada o mana da hesaba katılmalıdır: “(Hayret!) Nasıl oluyor da (gerçeklerden) çevriliyorsunuz!” “Yalanlamak” anlamına gelen e-f-k/ifk kökünden türetilen bu fiil, “yalanlamak” manasında da yorumlanmaktadır. Buna göre, cümlenin manası “Allah’tan başkasının hiçbir şey yaratamadığını bilmenize rağmen neden yalanlıyorsunuz?”(52) şeklini almaktadır. Âyette geçen bu kınama ifadesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(53) geçmekte, muhatapların inkârcılar, müşrikler, yanlış inanç sahipleri ve münafıklar olduğu görülmektedir.

Bu kelimenin “döndürülmek” manası da vardır.(54) Bu durumda cümleye, “nasıl oluyor da tevhidden şirke döndürülüyorsunuz!” manası verilebilir. Buradaki تُؤْفَكُونَ tü’fekûne edilgen fiili “iftira atmak” şeklindeki asıl manasına uygun olarak, “nasıl da iftiraya uğratılıyor, iftiraya kurban ediliyorsunuz” şeklinde de anlaşılabilir. Yûnus 10/31’de “gökten ve yerden size kim rızık veriyor” diye onlara sorulduğunda “Allah rızıklandırıyor” cevabını verecekleri beyan edilmektedir. Bu itirafa rağmen, nasıl oluyor da hakikati kabulden döndürüldükleri, gerçeklerden savruldukları ve Allah’a kulluktan ayrılıp şirke bulaştıkları soruya konu edinilmekte, “hayret ki ne hayret” manası kast edilmektedir.

Mekke müşrikleri yaratma ve rızıklandırma konularında çeşitli itiraflarına rağmen ısrarla şirke devam etmekte, tek Allah’a ibadete yanaşmamaktaydılar. En küçük nesnelerden en büyüklerine varıncaya kadar kâinat kitabının küçük-büyük bütün âyetlerine hükümran olan Yüce Allah’ın bu eşsiz ve erişilmez gücüne teslim olmak varken, nasıl oluyor da bu inkârcılar savruluyorlar, bu durum hayret içerikli bir cümle ile kendilerine hatırlatılmakta, bu kötü gidişten bir an önce dönmeleri istenmektedir.

ıı. Sabahın, Gecenin, Güneş ve Ayın Durumu

فَالِقُ الْاِصْبَاحِ وَجَعَلَ الَّيْلَ سَكَنًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَانًا ذٰلِكَ تَقْد۪يرُ الْعَز۪يزِ الْعَل۪يمِ “O, sabahı da yarandır (aydınlatandır). Geceyi dinlenme zamanı, Güneş’i ve Ay’ı birer hesap ölçüsü kılmıştır. İşte bu, el-‘azîz (çok güçlü), el-‘alîm (her şeyi çok iyi bilen Allah)’ın takdîridir (ince ayarı, ölçüp planlamasıdır).”

Âyetteki فَالِق fâlıku kelimesi “yaran(dır), çatlatan(dır)”;الْاِصْبَاح el-ısbâhı sözcüğü “sabahı, tan yerini”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve yapmıştır”; الَّيْل el-leyle kelimesi “geceyi”; سَكَنًاsekenen sözcüğü “dinlenme zamanı”; وَالشَّمْسَ ve’ş-şemse kelimesi “ve Güneş’i”;وَالْقَمَرَ ve’l-kamera sözcüğü “ve Ay’ı da”;حُسْبَانًا husbânen kelimesi “hesap ölçüsü”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; تَقْد۪ير takdîru kelimesi “ölçü vermektir, vermesidir”; الْعَز۪يزel-‘azîzi sıfatı “çok güçlü(nün)”; الْعَل۪يم el-‘alîmi sıfatı ise “(her şeyi) bile(nin)” demektir.

Burada önceki âyetteki bilgilerin devamı bağlamında Yüce Allah’ın kâinat kitabı ölçeğinde “makro âlem”deki kudretine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.فَالِقُ الْاِصْبَاحِ “O, sabahı da yarandır (aydınlatandır).” Yüce Allah önceki âyette mikro âlemle ilgili olarak tohum ve çekirdeği yarıp çatlattığını beyan ederken kullandığı فَالِق fâlık kelimesini makro âlemdeki sistemi için de kullanmaktadır. Konu “mikro âlem”deki nesnelerle ilgili ise فَالِق fâlık kelimesine “yaran, çatlatan”, “makro âlem”de meselâ Güneş ve Dünya ikilisiyle ilgili ise bu defa da “ağartan” anlamı tercih edilmelidir. Bu arada âyette geçenالْاِصْبَاح el-ısbâh sözcüğü ise es-subh yani “sabah, tan yeri” manasına gelmektedir.(55) Yüce Allah sabahı çatlattığını, yani karanlığın içinden aydınlığı yarıp çıkardığını bu şekilde ifade etmektedir.

2. وَجَعَلَ الَّيْلَ سَكَنًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَانًا “Geceyi dinlenme zamanı, güneşi ve ayı birer hesap ölçüsü kılmıştır.” Yüce Allah canlı cansız bütün mahlûkatın her haline müdahil olduğunu beyan etmekte ve yine “makro âlem” ile ilgili olarak “gece”yi insanlar için dinlenme zamanı kıldığını, Güneş ve Ay’ı da zamanın bilinip takip edilebilmesi için bir hesap ölçüsü, hesap kaynağı yaptığını bildirmektedir.

a) وَجَعَلَ الَّيْلَ سَكَنًا “Geceyi dinlenme zamanı kılmıştır.” Yüce Allah geceyi yaratış gayesi bağlamında سَكَن seken kelimesini kullanmaktadır ki bu kelime Nahl 16/80’de “dinlenme, huzur ve süküna erme” manasında geçmektedir. Kasas 28/72’de de geceler “dinlenme, huzura erme zamanları” olarak tanıtılmaktadır. Gece vakitleri müstakil bir zaman dilimi olarak söz konusu edilmekte ve insanoğlunun hayatındaki vazgeçilmez önemi bu şekilde ortaya konulmaktadır. İşte Yüce Allah geceye bu özelliği kendisinin verdiğini, kudret ve kuvvetinin bu anlamda doğru kavranılması gerektiğini inkârcı müşrik muhataplar başta olmak üzere bütün insanlara bildirmektedir.

b) وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَانًا “Güneşi ve ayı birer hesap ölçüsü (kılmıştır).” Yüce Allah bu âyetlerde güneş ve ayı hesabı bilme vesilesi kıldığını beyan etmekte, onların da varlıklarını bir hesaba göre sürdürdüklerini, birbirlerinin alanlarına müdahale etmediklerini bildirmektedir. حُسْبَان husbân kelimesi, yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/96’da, ayrıca Rahmân 55/5’te “zamanı tayin etme vesilesi” veya “bir hesapla, bir düzenle varlığını sürdüren” anlamına gelmektedir. Bu kelime Kehf 18/40’ta ise “bela, musibet” manasına gelmektedir.

Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/5’te şöyle buyrulmaktadır: “Güneş’i ışık kaynağı, Ay’ı da parlak kılan, yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için ona (Ay’a) birtakım menziller takdir eden O’dur. Allah bunları, ancak bir amaca (ve hikmete) binaen yaratmıştır. O (Allah), bilen bir kavme âyetlerini açıklamaktadır.” Ayrıca İsrâ’ 17/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Biz, geceyi ve gündüzü iki âyet/delil olarak yarattık. Rabbinizin lütfundan aramanız ve yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için gecenin âyetini (karanlığını, Ay’ı) silip (yerine, varlıkları) aydınlatan gündüzün âyetini (aydınlığını, Güneş’i) getirdik. İşte (bu konuda) her şeyi açıkça anlattık.”

Aynı şekilde Rahmân 55/5’te şu bilgiler yer almaktadır: “Güneş ve Ay bir hesaba göre (hareket etmekte)dir.” İşte bütün bu âyetlerde verilmek istenen ortak mesaj, “Güneş” özelinde bütün yıldızların, “Ay” özelinde de bütün gezegenlerin yani bütün gök cisimlerinin belli bir ölçüye ve hesaba göre yaratıldığını, bir anlamda insanoğlunun hizmetine sunulduğunu öğretmektir.

3. ذٰلِكَ تَقْد۪يرُ الْعَز۪يزِ الْعَل۪يمِ “İşte bu, el-‘azîz (çok güçlü), el-‘alîm (her şeyi çok iyi bilen Allah)’ın takdîridir (ince ayarı, ölçüp planlamasıdır).” Yüce Allah hem 95. âyetteki mikro âlemle, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki makro âlemle ilgili olarak her şeyi takdir eden olduğunu beyan etmektedir.

Burada sözü edilen تَقْد۪ير takdîr kelimesi “ölçü vermek”, “kader tayin etmek”, “düzene kavuşturmak” gibi anlamlar içermektedir. Verilmek istenen mesaj şudur: Yüce Allah bütün bu varlıklara bir ölçü tayin etmiştir. Hesapsız, takdirsiz, gelişi güzel, keyfe göre oluşmuş bir yapı söz konusu olmadığı gibi, ne yaptığını bilmeden yapan kör bir tabiattan da kesinlikle bahsedilemez. Demek ki Mekkeli müşriklerin inandığı putların da başka herhangi bir nesnenin de böyle bir özelliği kesinlikle söz konusu değildir.(56)

Zerreden kürreye kadar bütün mahlukatın sahip kılındığı bu eşsiz düzenin hem yaratılması hem de varlıklarını devam ettirmeleri için çok önemli iki sıfat gerekmektedir. Bunların ilki eşsiz ve erişilmez bir güce sahip olmaktır ki الْعَز۪يز el-‘azîz olan Yüce Allah alt edilemez kudretin sahibidir. Böyle bir kudrete sahip olabilmek ise aynı şekilde eşsiz ve erişilmez bir bilgiyi gerektirmektedir ki الْعَل۪يم el-‘alîm olan Yüce Allah böyle bir bilginin sahibidir. Âyetlerin veya âyet gruplarının önceki cümlelerle anlam ilişkisine sahip olduğu gerçeğinden hareket ederek, âyetin sonundaki ifadeyi bu şekilde âyetin içeriğiyle buluşturmamız mümkündür.

ııı. Yıldızların ve İnsanların Yaratılışı

وَهُوَ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا ف۪ي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ وَهُوَ الَّذ۪يٓ اَنْشَاَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَفْقَهُونَ “O, kara ve denizin karanlıklarında kendileri ile yol bulasınız diye sizin için yıldızları yaratandır. Bilen bir toplum için ayetleri elbette geniş geniş açıkladık. O, sizi tek bir nefisten (candan/cevherden) yaratandır. (Sizin için) bir durma yeri, bir de bırakılacak yer vardır. Anlayan bir toplum için ayetleri elbette ayrıntılı bir şekilde açıkladık.”

Buradakiوَهُوَ ve huve zamiri “O”; الَّذ۪ي جَعَلَ ellezî ce‘ale ifadesi “yapan(dır), yaratan(dır)”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için”; النُّجُوم en-nucûme kelimesi “yıldızları”; لِتَهْتَدُوا litehtedû fiili “yol bulasınız diye”; بِهَا bihâ ifadesi “onlarla”; ف۪ي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ fî zulümâti’l-berri tamlaması “karanın karanlıklarında”; وَالْبَحْرِ ve’l-bahri ifadesi “ve denizin (karanlıklarında)”; قَدْ فَصَّلْنَا kad fessalnâ fiili “elbette açıklamıştık”; الْاٰيَات el-âyâti kelimesi “âyetleri”; لِقَوْمٍ likavmin ifadesi “(şöyle) bir kavim için, topluluk için”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili “(gerçeği) bilirler, bilmek isterler”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الَّذ۪يٓ اَنْشَاَكُمْ ellezî enşeeküm ifadesi “sizi yaratan(dır)”; مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ min nefsin vâhıdetin tamlaması “tek bir candan, tek bir can türünden”;فَمُسْتَقَرٌّ fe müstekarrun kelimesi “durma yeri, rahim, rahimler (vardır)”; وَمُسْتَوْدَعٌ ve müstevde‘un sözcüğü “ve bırakılacak yer, insanların yaşayıp ölecekleri yeryüzü (vardır)”; قَدْ فَصَّلْنَا kad fessalnâ fiili “elbette açıklamıştık”; الْاٰيَات el-âyâti kelimesi “âyetleri”;لِقَوْمٍ likavmin sözcüğü “(şöyle) bir kavim için, topluluk için”; يَفْقَهُونَ yefkahûne fiili ise “anlarlar, anlamak isterler” demektir.

Burada yıldızların var ediliş gayesi ile insanoğlunun yaratılış kaynağı ve hayat süreci gündeme getirilmektedir.

1. وَهُوَ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا ف۪ي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ “O, kara ve denizin karanlıklarında kendileri ile yol bulasınız diye sizin için yıldızları yaratandır. Bilen bir toplum için ayetleri elbette geniş geniş açıkladık.” Bu âyette iki konuya değinilmektedir:

a) وَهُوَ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا ف۪ي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ “O, kara ve denizin karanlıklarında kendileri ile yol bulasınız diye sizin için yıldızları yaratandır.” Yüce Allah kudretini örneklendirmeye devam etmekte, bu defa sözü yıldızların yaratılış gayesine getirmektedir. Âyetin beyanına göre, “yıldızlar” insanların karanlık kara ve deniz yolculuklarında yollarını, yani rotalarını ve yönlerini bulmada çok büyük bir önem arz etmektedirler. Konuyla ilgili olarak Nahl 16/16’da şöyle buyrulmaktadır: “Daha nice alâmetler (yarattı). Onlar, yıldızlarla da yollarını (yönlerini) bulurlar.”

Gökteki yıldız ve gezegenler Hıcr 15/16, Kâf 50/6 ve Mülk 67/5’te zikredildiği gibi, sadece bakıp seyredenler için bir süs değil, aynı zamanda karanlık gecelerde yapılan kara ve deniz yolculuklarda insanların yol ve yönlerini bulmaları için birer rehber kılınmışlardır. Âl-i İmrân 3/191, Yûnus 10/5, Enbiyâ’ 21/16, Sâd 38/27 ve Dühân 44/38-39’da da geçtiği gibi, Yüce Allah gökleri, yeri ve ikisi arasındakileri oyun olsun, bâtıl olsun diye, anlamsız bir şekilde yaratmamış, aksine hepsini bir anlam ve amaç için yaratmıştır. İşte yıldızların yaratılış gayelerinden birisi de bu âyette dile getirilmektedir.

b) قَدْ فَصَّلْنَا الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ “Bilen bir toplum için ayetleri elbette geniş geniş açıkladık.” Önceki âyetin tefsirinde de aktardığımız üzere, İsrâ’ 17/12’de kâinat kitabının âyetlerinden olan “gece” ve “gündüz”le ilgili bilgi verildikten sonra, âyetin sonunda “İşte (bu konuda) her şeyi açıkça anlattık” burularak yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle aynı doğrultuda bir mesaja yer verilmiş olmaktadır. Bu cümlenin başında yer alan قَدْ kad edatı da muhakkaklık manası vermekte, böylece Yüce Allah’ın hem kâinat kitabına hem de vahiy kitabına ait âyetleri “gerçeği bilmek isteyenler için ayrıntılı bir şekilde ele aldığını” ortaya koymaktadır.

Vahyin açıklayıcı yapısı Kur’ân’da çeşitli fiillerle, çeşitli şekillerde ifade edilmektedir. Bu anlamda olarak fessale/fessalnâ/fussılet/yufassılü/nufessılü(57) ile sarrafnâ/nusarrifu kelimeleri(58) “hakikatleri ayrıntılı olarak açıklamak” manasında vahiy için kullanılmaktadır. Esasında vahyin bu şekilde indirilişi onun ele aldığı “vaad, azap tehdidi, kıssalar, ibretler, öğütler, nasihatler” gibi konuların çeşitliliği olarak da yorumlanmıştır.(59)

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/52’de de şöyle buyrulmaktadır: “Yemin olsun ki onlara, (engin) bilgiyle açıkladığımız ve inanan bir toplum için yol gösterici ve rahmet olan bir kitap getirmiştik/göndermiştik.” Kur’ân ve dolayısıyla onun âyetleri bilenler ya da bilmek isteyenler için derin bir bilgiye dayalı olarak Allah tarafından açıklanmış, meseleler açıkça ortaya konulmuştur. Bu ifade Hûd 11/1-2, Fussılet 41/3-4 ve 44’teki mesajlarla benzerlik oluşturmaktadır.

En‘âm 6/38’de bu kitapta hiçbir şeyin eksik bırakılmadığı, A‘râf 7/174’te âyetlerin detaylı bir şekilde açıklandığı, İsrâ’ 17/12’de ise her şeyin açık açık anlatıldığı beyan edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Yüce Allah bu bağlamda insanlar için, gerçeği bilmek isteyenler için gerekli her konuya dair türlü türlü örnekler verdiğini de çeşitli âyetlerde(60) ifade etmektedir.

2. وَهُوَ الَّذ۪يٓ اَنْشَاَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَفْقَهُونَ “O, sizi tek bir nefisten (candan/cevherden) yaratandır. (Sizin için) bir durma yeri, bir de bırakılacak yer vardır. Anlayan bir toplum için ayetleri elbette ayrıntılı bir şekilde açıkladık.” Yüce Allah bu âyette konuyu insanın yaratılışına getirmekte, onun için iki döneme dair bilgiler vermekte ve meseleleri iyice anlamak isteyenler için âyetlerini açıkladığını bildirmektedir.

a)وَهُوَ الَّذ۪يٓ اَنْشَاَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ “O, sizi tek bir nefisten (candan/cevherden) yaratandır. (Sizin için) bir durma yeri, bir de bırakılacak yer vardır.” Âyette insanlığın yaratılışıyla ilgili iki farklı aşamaya dikkat çekilmektedir.

ı.وَهُوَ الَّذ۪يٓ اَنْشَاَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ “O, sizi bir tek candan yaratandır.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde insanoğlunu nefs-i vâhideh denilen “bir tek can”dan yarattığını bildirmektedir ki biz bu konuda ‘Alak 96/2’de oldukça geniş bilgiler vereceğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: İnsanın her biri yedişer aşamadan oluşan temel olarak iki aşamalı yaratılış süreci vardır. İlki “elementer yani tabiattaki aşama”dır; diğeri ise “biyolojik yani embriyolojik olan”dır ki bu ikincinin ilk aşaması nefs-i vâhıdeh denilen “ilk can”dan yaratılmasıdır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen de budur.

Hem bu âyette hem de konuyla ilgili Nisâ’ 4/1, A‘râf 7/189 ve Zümer 39/6. âyetlerde geçen bu ifadelerde, insanın biyolojik ilk hali olan nefs-i vâhıdeh denen ilk candan eşinin de yaratıldığı beyan edilmektedir; dolayısıyla burada bir hücre bölünmesinin veya hücre çoğaltılmasının yaşandığı söylenebilir. Elbette burada nelerin yaşandığını sadece Rabbimiz bilir; bilim insanları da Kur’ân’ın verdiği bu bilgi doğrultusunda araştırmalar yapmalıdırlar.

ıı. فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ “ (Sizin için) bir durma yeri, bir de bırakılacak yer vardır.” Âyette dikkat çekilen diğer bir nokta ise, insanoğlunun iki durağına dair bilgidir. Konuyla ilgili olarak Hûd 10/6’da şöyle buyrulmaktadır: “Yeryüzünde debelenen her canlının rızkı yalnızca Allah’a aittir. (Allah) o canlının durduğu ve sonunda bırakılacağı mekânı bilir. (Bunların) hepsi açık bir kitaptadır.”

Âyette geçen مُسْتَقَرّ müstekarr ve مُسْتَوْدَع müstevde‘ kelimeleri hakkında farklı yaklaşımlar ileri sürülmektedir.

1. Abdullah b. Mes‘ûd مُسْتَقَرّ müstekarr kelimesine “rahimler”; مُسْتَوْدَع müstevde‘ kelimesine ise “insanların yaşayıp ölecekleri yeryüzü” manasını vermiştir.

2. Sa‘îd b. Cübeyr ve İmâm Mücâhid’e müstekarr “rahim”; müstevde‘ ise “babaların sulbü” demektir.

3. Bazı âlimlerimiz müstekarr kelimesine “insanların geceye sığınması”, müstevde‘ sözcüğüne ise “öldüklerinde toprağa definleri” manası vermişlerdir.(61)

4. Bazı âlimlerimiz müstekarr kelimesine “her canlının yeryüzündeki yaşama süreleri”, müstevde‘ sözcüğüne ise “ölümde sonra insanoğlunun yerleşip kalacağı yer” manası vermektedirler.(62)

5. Bazı âlimlerimiz ilk kelimeden maksadı “babaların sulbündeki kalınacak yer”, ikinci kelimeden maksadı ise “ana rahmindeki emanet kalış süresi” olarak anlamışlar, bir başka görüş olarak da ilk kelimeyi “insanların yeryüzündeki kalış süreleri” ile ikinci kelimeyi ise “ölümden sonra toprağın altındaki süreleri” şeklinde yorumlamışlardır.(63)

6. Âyette geçen bu iki kelimenin anlam açısından benzerleri Muhammed 47/19’da mutekalleb ve mesvâ şeklinde geçmekte ve manaları da “dönüp dolaşacakları yerler” ile “varıp ducağı yerler” şeklinde verilmektedir. Buna göre, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen her iki kelime de hayatı ve sonrasını içerecek şekilde bir anlam alanına sahip olarak anlaşılabilir.

7. Bu arada söz konusu iki kelimenin insanoğlunun varoluş sürecindeki değişik hallerine işaret ettiği de belirtilmektedir. Bu nedenle, bu kelimeler için genel anlamda “konup göçülen yerler” veya “konup göçmeler” ya da “kona göçe”(64) manası verilebilir.

8. Yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/98’deki kullanım gereği, daha özel bir mana olması bakımından مُسْتَقَرّ müstekarr kelimesine “babaların sulbü”, مُسْتَوْدَع müstevda‘ sözcüğüne de “ana rahmi manası da verilebilir; ancak bu yaklaşım insan hayatının bütün evrelerini içermemekte, ilk varlık aşamasına geliş şekillerini ifade etmiş olmaktadır. Durum böyle olunca her insanın ilk candan yaratılması sonrasında bir durma yerinin, bir de bırakılacağı yerin bulunduğunu söyleyerek maksadı dünya hayatı ve sonrası olarak anlayanlar çoğunluktadır.

Âyette geçen bu iki kelimenin anlam açısından benzerleri Muhammed 47/19’da mutekalleb ve mesvâ şeklinde geçmekte ve manaları da “dönüp dolaşacakları yerler” ile “varıp ducağı yerler” şeklinde verilmektedir. Buna göre yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen her iki kelime de hayatı ve sonrasını içerecek şekilde bir anlam alanına sahip olarak anlaşılabilir.

9. Bütün bu anlam çeşitliliklerinin ötesinde burada çok daha ilginç bir başka inlam ihtimali daha vardır. Buna göre ayetin tercümesi şu şekilde verilmektedir: “O, sizi bir tek nefisten, babaların (sulbünde) kararlaşmış ve (anaların rahminde) kararlaşmakta olarak yaratandır. Elbette anlayan bir toplum için ayetleri ayrıntılı bir şekilde açıkladık.” Bununla ilgili olarak şu tespitlerde bulunmanın muhteşem bir mucizye bilgiye işret ettiğini ifade edebiliriz:

Üreme Hücrelerinin Embriyolojisi

Erişkin bireylerde erkek üreme hücrelerinin (sperm) oluşum ve gelişim süreci (spermatogenezis) ile kadın üreme hücresinin (yumurta) oluşum ve gelişim süreci (oogenezis) birbirinden farklıdır.

Spermlerin oluşum ve gelişim süreci testislerdeki kök hücrelerden, mayotik bölünme olarak adlandırılan iki aşamalı özel bir bölünmeyle gerçekleşir. Erkekte mayotik bölünmenin her iki aşaması da testislerde meydana gelir. Yani spermlerin gelişim süreci döllenme olmadan (sperm yumurta ile birleşmeden) önce tamamlanır. Gelişim sürecinde hücreler değişime uğrar. Diğer bir ifadeyle meni (ejekulat) içerisindeki spermler gelişim süreçlerini tamamlamışlardır, bundan sonra değişime uğramazlar.

Yumurtanın oluşum ve gelişim süreci ise yumurtalıktaki bir kök hücrelerden, erkekteki gibi iki aşamalı mayotik bölünme ile gerçekleşir. Fakat mayotik bölünmenin sadece ilk aşaması yumurtalıkta meydana gelir. Yumurtaya dönüşecek olan hücre gelişim sürecini tamamlamadan yumurtalıktan rahmin bir uzantısı olan rahim tüplerine atılır. Buna yumurtalama denir. İkinci mayotik bölünme rahim tüplerine meni ile ulaşan ve gelişim sürecini tamamlamış bir spermle, gelişim sürecini tamamlamamış yumurtanın döllenmesinden sonra gerçekleşir. Yani yumurtanın gelişim süreci (değişimi) rahmin bir uzantısı olan rahim tüpünde devam eder ve burada sonlanır.

Ayetin tercümesinde zorunlu olarak parantez içerisinde verdiğimiz “sulb” ifadesiyle testisin bulunduğu yer veya testis, yine parantez içerisinde verdiğimiz “anaların rahimleri” ile de rahmin bir uzantısı olan rahim tüpü kast ediliyor olabilir. “Kararlaşma” ise kararlı duruma gelme, değişimin durması, değişmeyen, değişmez olma anlamına gelir (TDK sözlüğü). Ayetlerde “kararlaşma” üreme hücrelerinin gelişim sürecinin (yani değişiminin) durması, değişmeyen, değişmez olması anlamına gelebilir.

Embriyoloji bilimi kullanılarak yapılan bu yorumlar çerçevesinde hem En‘âm 6/98 ve Hûd 11/6. ayetlerde erkekte spermlerin gelişim sürecinin testislerde, kadında yumurtanın gelişim sürecinin ise rahimde tamamlandığı bildirilmektedir.(65)

b) قَدْ فَصَّلْنَا الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَفْقَهُونَ “Anlayan bir toplum için ayetleri elbette ayrıntılı bir şekilde açıkladık.” Yüce Allah önceki âyetin sonunda da buna benzer bir cümleye yer vermekte, orada “gerçeği bilenler” ifadesini kullanmışken, burada ise “gerçekleri anlamak isteyenler”i beyan ederek âyetlerini bu kişiler için detaylandırdığını bildirmektedir.

ıv. Bitikiler Âlemi

وَهُوَ الَّذ۪يٓ اَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَاَخْرَجْنَا بِه۪ نَبَاتَ كُلِّ شَيْءٍ فَاَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَرَاكِبًا وَمِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِيَةٌ وَجَنَّاتٍ مِنْ اَعْنَابٍ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُشْتَبِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ اُنْظُرُوٓا اِلٰى ثَمَرِه۪ٓ اِذَآ اَثْمَرَ وَيَنْعِه۪ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكُمْ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “O, gökten su indirendir. İşte biz her çeşit bitkiyi onunla (topraktan bitirip) çıkarmaktayız. Ondan (o bitkiden) de kendisinde üst üste binmiş taneler bitireceğimiz bir yeşillik, hurmanın tomurcuğundan sarkan salkımlar, bir kısmı birbirine benzeyen, bir kısmı da benzemeyen üzüm bağları, zeytin ve nar bahçeleri çıkarıp (yaratmaktayız). Oluşurken meyvesine ve olgunlaşmış hâline bakın! Şüphesiz ki bütün bunlarda inanan bir toplum için dersler vardır.”

Âyetteki وَهُوَ ve huve zamiri “O”;الَّذ۪يٓ اَنْزَلَ ellezî enzele ifadesi “indiren(dir)”;مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi kelimesi “gökten, yüksekten”; مَآء mâen sözcüğü “su, yağmur”; فَاَخْرَجْنَا fe ahracnâ fiili “ve çıkarmıştık, çıkarırız”; بِه۪ bihî ifadesi “onun sayesinde”; نَبَاتَ كُلِّ شَيْءٍ nebâte külli şey’in tamlaması “her şeyin bitkisini, her türlü bitkiyi”; فَاَخْرَجْنَا fe ahracnâ fiili “ve çıkarmıştık, çıkarırız”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; خَضِرًا hadıran kelimesi “taze ve yeşil (ürün)”; نُخْرِجُ nuhricü fiili “çıkarıyoruz”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; حَبًّا مُتَرَاكِبًا habben müterâkiben tamlaması “ürünleri birbiri üzere istiflenmiş halde”;وَمِنَ النَّخْلِ ve mine’n-nahli kelimesi “hurmadan”; مِنْ طَلْعِهَا min tal‘ıhâ ifadesi “onun tomurcuklarından”; قِنْوَان kınvânun sözcüğü “salkım”; دَانِيَة dâniyetün kelimesi “sarkan, aşağı, yakın”; وَجَنَّاتٍ ve cennâtin kelimesi “ve bahçeler”;مِنْ اَعْنَابٍ min a‘nâbin sözcüğü “üzümlerden”; وَالزَّيْتُونَ ve’z-zeytûne kelimesi “ve zeytin(lik)”; وَالرُّمَّانَ ve’r-rummâne sözcüğü “ve nar”; مُشْتَبِهًا müştebihen kelimesi “(bir kısmı) birbirine benzeyen”; وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ ve ğayra müteşâbihin ifadesi “(bir kısmı da) benzemeyen”; اُنْظُرُوا unzurû emri “bakın, görün”; اِلٰى ثَمَرِه۪ٓ ۪ ilâ semerihî ifadesi “onun ürününe”;اِذَآ اَثْمَرَ izâ esmera fiili “ürün verdiği zaman, ham bir şekilde meyve verdiğinde”; وَيَنْعِه ve yen‘ıhî ifadesi “ve olgunlaşmış halinde”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكُمْ inne fî zâliküm ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَاتٍle âyâtin kelimesi “âyetler, deliller, ibretler”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili ise “inanmakta (olan), inanan” demektir.

Burada kâinat kitabının bir başka âyeti olan yağmur ve bitkilerle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin benzerleri bağlamında En‘âm 6/141; Ra‘d 13/4, Nahl 16/10-11, 13, 65, Fâtır 35/27 ve Zümer 39/21’i de hatırlamak gerekmektedir.

1. وَهُوَ الَّذ۪يٓ اَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَاَخْرَجْنَا بِه۪ نَبَاتَ كُلِّ شَيْءٍ فَاَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَرَاكِبًا “O, gökten su (yağmur) indirendir. İşte biz her çeşit bitkiyi onunla (topraktan bitirip) çıkardık. Ondan (o bitkiden) de kendisinde üstüste binmiş taneler bitireceğimiz bir yeşillik çıkarıp (yarattık).” Yüce Allah kâinat kitabından konu başlıklarına devam etmekte, bu defa yağmur ile suyun etkinliğiyle meydana getirdiği bitkiler dünyasına değinmektedir.

a)وَهُوَ الَّذ۪يٓ اَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً “O, gökten su (yağmur) indirendir.” Yüce Allah bitkiler âlemindeki oluşum ve değişimle ilgili olarak “su”ya yani “yağmur”a değinmekte,(66) gökten yani yüksekten yağmur indirdiğini ve bu sayede insanoğlunun su ihtiyacını karşıladığını haber vermektedir. Bu ifadenin benzerleri Hacc 22/63 ve Fâtır 35/27’de de geçmektedir. Yüce Allah gökten yani yükseklerden yağmur indirmekte olduğunu beyan etmekte, bu anlamda kullanılan اَنْزَلَ enzele fiili ise daha önce de belirttiğimiz gibi geniş zaman manası vermektedir. اَنْزَلَ enzele fiili “indirmek” anlamına geldiği gibi “ikram etmek” manasına da gelebilir. Demek ki yağmurun indirilmesi aynı zamanda onun insanoğluna ikram edilmesidir.

Çeşitli âyetlerde de ele aldığımız üzere, âyette geçen السَّمَآء es-semâ’ kelimesi “gök” anlamına gelse de sonuçta yağmurun yağdırıldığı yerin bulutlar olduğu ve onların da insanlardan yukarıda olduğu bilinmektedir. Bu nedenle, âyetteki السَّمَآء es-semâ’ kelimesine “yüksek(ler)” manası da verilebilir. Eğer ilâhî irade ve O’nun eşsiz kudreti olmasaydı tabiat kendiliğinden ne rüzgâr estirebilirdi ne de yağmur yağdırabilirdi. Bunu tabiat kendiliğinden yapamayacağı gibi insanların tapındığı putların da böyle bir gücünün ve kudretinin olmadığı herkesçe malumdur. İşte ilk muhatapları müşrikler olan Hz. Peygamber’in onlara bu şekilde kâinat kitabından örnekler sunması, onların tevhide gelmesini ve âhirete inanmalarını sağlamayı amaçlamış olabilir.

b) فَاَخْرَجْنَا بِه۪ نَبَاتَ كُلِّ شَيْءٍ فَاَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَرَاكِبًا “İşte biz her çeşit bitkiyi onunla (topraktan bitirip) çıkardık. Ondan (o bitkiden) de kendisinde üstüste binmiş taneler bitireceğimiz bir yeşillik çıkarıp (yarattık).” Yüce Allah yağdırdığı yağmur sayesinde topraktan her türlü bitki çıkardığını, yani bitirdiğini, aynı şekilde bitkiden de birbiri üstüne istiflenmiş tanelerden oluşan yeşillikler yarattığını beyan etmektedir.

Bu noktada âyette yer alan bir inceliğe kısa da olsa değinmek gerekmektedir. Buna göre bu cümlede bir “iltifat sanatı”(67) vardır. Öncesindeki هُوَ huve “o” zamiri ve اَنْزَلَ enzele fiili üçüncü tekil şahıs “o” iken, bu cümlelerdeki اَخْرَجْنَا ahracnâ “çıkardık” ve نُخْرِجُ nuhricu “çıkarıyoruz” fiillerinde çoğul mütekellim “biz” ifadesi tercih edilmiştir. Bunun amacı muhatabın zihnini daha dikkatli hale getirmektir.

Âyette geçen اَخْرَجْنَا ahracnâ “çıkardık, bitirdik, yetiştirdik” anlamındaki fiillerinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi, olup biten bir işi değil, sisteme bağlanan bir kanunu göstermektedir. Bu nedenledir ki yine bu cümlede yer alan نُخْرِجُ nuhricu “çıkarıyoruz, bitiriyoruz, yetiştiriyoruz” fiili geniş zamanda getirilmiş ve bu sistemin devam etmekte olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

Yüce Allah âyette yağmur sebebiyle her şeyin bitkisini yani her türlü bitkiyi çıkarıp yetiştirdiğini beyan etmektedir. Fâtır 35/27’de bu ifadenin karşılığı olarak “rengârenk meyveler” ifadesi yer almaktadır. Nahl 16/10-11 ve 13’te “hem insanlara içecek, hem de hayvanların yiyeceği bitkiler, ekinler, zeytinler, hurmalar, üzümler ve diğer meyvelerin hepsi”nden bitirdiğini ifade etmektedir. Zümer 39/21’de ise yağmurun yerdeki kaynaklara yerleştirildiği, sonra onunla türlü türlü renklerde ekinler yetiştirildiği ifade edilmektedir.

Âyette geçen خَضِر hadır kelimesi bitkilerin “tazeliğini ve yeşilliğini”, حَبًّا مُتَرَاكِبًا habben müterâkiben tamlaması ise “ürünlerin birbiri üzere istiflenmiş halini” belirtmektedir.(68) Bundan maksat, buğday, arpa, çavdar gibi bir dalda veya aynı salkımda ya da başakta yer alan birden çok tane veya üründür. Yüce Allah işte bu ürünleri önce topraktan çıkardığını, sonra yeşerttiğini ve bu arada pek çok ürün ve tane haline getirdiğini bildirmektedir.

2. وَمِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِيَةٌ وَجَنَّاتٍ مِنْ اَعْنَابٍ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُشْتَبِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ “Hurmanın tomurcuğundan sarkan salkımlar; bir kısmı birbirine benzeyen, bir kısmı da benzemeyen üzüm bağları, zeytin ve nar bahçeleri (yarattık).” Yüce Allah bitkiler âlemine dair genel bilgiler verdikten sonra, bu defa daha özel bilgiler bağlamında Mekke ve civarında bilinen “hurma”, “üzüm”, “zeytin” ve “nar”dan söz etmektedir.

Âyette birkaç meyve veya ürünün zikredilmesi, “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği aslında tabiattaki bütün yeşillikleri, meyveleri, bitkileri ve ziraat ürünlerini içermesi nedeniyledir. İsmi verilenler ise vahyin indirildiği ortamda bilinenler olması nedeniyle örneklendirilmiştir; yoksa tabiatta yetişen meyve veya ürünler ya da bitkiler bunlardan ibaret değildir. Zaten âyetin başında geçen نَبَاتَ كُلِّ شَيْءٍ nebâte külli şey’in “her şeyin bitkisi, her türlü bitki” ifadesi de bu maksadı ortaya koymaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin benzerleri olması bakımından iki âyetin mealini vermek istiyoruz:

En‘âm 6/141: “Çardaklı ve çardaksız (üzüm) bahçeleri, ürünleri çeşit çeşit hurmaları, ekinleri, birbirine benzer ve benzemez biçimde zeytin ve narları yaratan O’dur. Herbiri meyve verdiği zaman meyvesinden yiyin. Devşirilip toplandığı gün de hakkını (zekât ve sadakasını) verin, fakat israf etmeyin; çünkü Allah israf edenleri sevmez.” Bu âyette meyve ve ürünlerin birbirine benzeyenleri olduğu gibi benzemeyenlerinin de bulunduğu ifade edilmektedir.

Ra‘d 13/4: “Yeryüzünde birbirine komşu kıtalar, üzüm bağları, ekinler, bir kökten ve çeşitli köklerden dallanmış (çatallı, çatalsız) hurma ağaçları vardır. Bunların hepsi bir su ile sulanır. (Böyle iken) yemişlerinde onların bir kısmını bir kısmına farklı kılarız. İşte bütün bunlarda akıllarını kullanan bir toplum için deliller vardır.” Bu âyette ise aynı su ile sulanmasına rağmen ürünlerin farklılığı gözler önüne serilmektedir.

İşte bu iki âyetle yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah’ın sanatına ve kudretine değinilmekte ve yağmurun veya suyun tohumla birleşerek topraktan çıkartılan çeşit çeşit, rengârenk, sayısız bitki ve meyveler dikkatlere sunulmaktadır.

a) وَمِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِيَةٌ “Hurmanın tomurcuğundan sarkan salkımlar (yarattık).” Burada da geçen النَّخْلِ en-nahl kelimesi Kur’ân’da pek çok âyette(69) zikredilmektedir. Âyette bu bağlamda طَلْع tal‘ kelimesi “(hurmanın) tomurcuğu”; قِنْوَان kınvân sözcüğü “salkım”; دَانِيَة dâniyeh kelimesi ise “sarkan, aşağı, yakın” gibi anlamlar içermektedir. Bu ifade vahyin indirildiği Mekke ve civarında yetişen hurma meyvesiyle ilgili çarpıcı bilgiler ortaya koymaktadır. Âyette geçen دَانِيَة dâniyeh kelimesi Hâkka 69/23 ve İnsân 76/14’te cennetteki meyvelerle ilgili olarak zikredilmekte, kendilerine çok kolay ulaşılabiliceğini göstermektedir.(70)

b) وَجَنَّاتٍ مِنْ اَعْنَابٍ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُشْتَبِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ “Bir kısmı birbirine benzeyen, bir kısmı da benzemeyen üzüm bağları; zeytin ve nar bahçeleri (yarattık).” Yüce Allah yine vahyini indirdiği bölgede bilinen meyveler bağlamında bir kısmı birbirine benzeyen, bir kısmı da benzemeyen üzüm bağları, zeytin ve nar bahçeleri yarattığını beyan etmektedir. Burada geçen مُشْتَبِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ “Bir kısmı birbirine benzeyen, bir kısmı da benzemeyen” ifadesi âyette sayılan meyveleri nitelendirmektedir. Bir kısmı görünüşte birbirine benzese de tatları, renkleri, kokuları, şekilleri, boyutları, vitamin değerleri vs. birbirinden farklıdır(71) ki Ra‘d 13/4’te de tam da bu noktaya değinilmektedir.

3. اُنْظُرُوٓا اِلٰى ثَمَرِه۪ٓ اِذَآ اَثْمَرَ وَيَنْعِه۪ “Oluşurken meyvesine ve olgunlaşmış hâline bakın!” Yüce Allah saydığı ve saymadığı meyve ve ürünler yetişip olgunlaştığında anlara ibret nazarıyla bakılmasını emretmektedir. Benzer içerikteki En‘âm 6/141’de ise bu meyve ve ürünlerin yaratılış amacına değinilerek şöyle buyrulmaktadır: “Herbiri meyve verdiği zaman meyvesinden yiyin! Devşirilip toplandığı gün de hakkını (zekât ve sadakasını) verin!”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen اَثْمَرَ esmera fiili “ürün vermek, ham bir şekilde meyve vermek” manasına gelmekte, يَنْعyen‘ kelimesi ise “olgunlaşmış hal, olgunlaşma” anlamı vermektedir.(72) Bir meyvenin henüz ham halindeyken sahip olduğu durum ve görüntü ile zamanı geldiğinde elde ettiği olgunlaşmış halinin birbirinden farkı gayet açık bir şekilde gözlemlenebilir. Yüce Allah’ın muhteşem sanatının gözlemlenebileceği en güzel örneklerden birisi de meyvelerdir, yani bitkiler âlemindeki muhteşem güzellikler ve sanat eseri görüntülerdir.

4. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكُمْ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “Şüphesiz ki bütün bunlarda inanan bir toplum için dersler vardır.” Yüce Allah bu tür konuları ele aldığı âyetlerin sonunda Ra‘d 13/3 ve 4’te olduğu gibi “tefekkür eden kavim”, “aklını çalıştıran toplum” ifadelerini kullandığı gibi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu üzere bazen de “iman eden, iman etmek isteyen toplum” ifadesini kullanmaktadır.

Hiç şüphe yok ki kâinat kitabının bu muhteşem konu başlıklarında düşünüp ibret almak ve sonuçta iman etmek isteyenler için Yüce Allah’ın varlığına, birliğine, erişilmez ve eşsiz kudret sahibi olduğuna, her bir işinde hikmetler bulunduğuna dair nice dersler ve ibretler olduğu özellikle konu bitiminde dile getirilmektedir. Bunca örneğin verilmesindeki maksat, inkârcıların iman etmesini sağlamak, iman etmiş olanların da hem imanlarını sağlamlaştırmak hem de imanlarının devamını sağlamaktır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 466-467; Taberî, age., VII, 266-267; Zemahşerî, age., II, 42.
• 2 - Zemahşerî, age., II, 42.
• 3 - Semerkandî, age., I, 467; Taberî, age., VII, 270; Zemahşerî, age., II, 41.
• 4 - Semerkandî, age., I, 467; Taberî, age., VII, 266-267; Zemahşerî, age., II, 42.
• 5 - Semerkandî, age., I, 467; Taberî, age., VII, 266-267; Zemahşerî, age., II, 42. 6 - En‘âm 6/91; Tûr 52/12; Müddessir 74/45. 7 - Nisâ’ 4/140; En‘âm 6/68; Tevbe 9/65, 69; Zuhruf 43/83; Me‘âric 70/42; Müddessir 74/45.
  • En‘âm 6/91 Tûr 52/12 Müddessir 74/45 Nisâ 4/140 En‘âm 6/68 Tevbe 9/65 Tevbe 9/69 Zuhruf 43/83 Me‘âric 70/42 Müddessir 74/45
• 8 - Âl-i İmrân 3/96; En‘âm 6/92, 155; Meryem 19/31; Enbiyâ’ 21/50; Mü’minûn 23/29; Sâd 38/29; Kâf 50/9. 9 - En‘âm 6/92, 155; Enbiyâ’ 21/50; Sâd 38/29. 10 - Âl-i İmrân 3/96. 11 - Meryem 19/31. 12 - Mü’minûn 23/29. 13 - Kâf 50/9. 14 - Nûr 24/35, 61; Kasas 28/30; Dühân 44/3.
  • Âl-i İmrân 3/96 En‘âm 6/92 En‘âm 6/155 Meryem 19/31 Enbiyâ 21/50 Mü'minûn 23/29 Sâd 38/29 Kâf 50/9 En‘âm 6/92 En‘âm 6/155 Enbiyâ 21/50 Sâd 38/29 Âl-i İmrân 3/96 Meryem 19/31 Mü'minûn 23/29 Kâf 50/9 Nûr 24/35 Nûr 24/61 Kasas 28/30 Duhân 44/3
• 15 - Bakara 2/41, 89, 91, 97, 101; Âl-i İmrân 3/3, 39, 50, 81; Nisâ’ 4/47; Mâide 5/46, 48; En‘âm 6/92; Fâtır 35/31; Ahkâf 46/12, 30; Saff 61/6.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/89 Bakara 2/91 Bakara 2/97 Bakara 2/101 Âl-i İmrân 3/3 Âl-i İmrân 3/39 Âl-i İmrân 3/50 Âl-i İmrân 3/81 Nisâ 4/47 Mâide 5/46 Mâide 5/48 En‘âm 6/92 Fâtır 35/31 Ahkâf 46/12 Ahkâf 46/30 Saff 61/6
• 16 - Semerkandî, age., I, 467; Taberî, age., VII, 271. 17 - Şu‘arâ 26/214. 18 - Yâsîn 36/6. 19 - En‘âm 6/92; Şûrâ 42/7. 20 - Cum‘a 62/2-3. 21 - En‘âm 6/19. 22 - Nisâ’ 4/79; A‘râf 7/157-158; İbrâhîm 14/1; Sebe’ 34/28.
  • Şu‘arâ 26/214 Yâsîn 36/6 En‘âm 6/92 Şûrâ 42/7 Cum‘a 62/3 En‘âm 6/19 Nisâ 4/79 A‘râf 7/158 İbrâhîm 14/1 Sebe' 34/28
• 23 - Enbiyâ’ 21/107.
  • Enbiyâ 21/107
• 24 - Semerkandî, age., I, 467; Zemahşerî, age., II, 43. 25 - Taberî, age., VII, 272.
• 26 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7. 27 - Âl-i İmrân 3/94.
  • En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7 Âl-i İmrân 3/94
• 28 - Semerkandî, age., I, 468; Taberî, age., VII, 273-274; Zemahşerî, age., II, 43.
• 29 - Enfâl 8/31. 30 - Zemahşerî, age., II, 43. 31 - Yazır, age., III, 464-465.
  • Enfâl 8/31
• 32 - En‘âm 6/27, 30, 93; Enfâl 8/50; Secde 32/12; Sebe’ 34/31, 51.
  • En‘âm 6/27 En‘âm 6/30 En‘âm 6/93 Enfâl 8/50 Secde 32/12 Sebe' 34/31 Sebe' 34/51
• 33 - Semerkandî, age., I, 468; Taberî, age., VII, 275; Zemahşerî, age., II, 44. 34 - Zemahşerî, age., II, 44. 35 - Buhârî, Rikâk, 41.
• 36 - Semerkandî, age., I, 468; Taberî, age., VII, 275.
• 37 - Semerkandî, age., I, 469; Taberî, age., VII, 276; Zemahşerî, age., II, 44.
• 38 - Taberî, age., VII, 278.
• 39 - Semerkandî, age., I, 469; Taberî, age., VII, 277-278; Zemahşerî, age., II, 44.
• 40 - Yâsîn 36/32, 53; Sâffât 37/18; Vâkı‘a 56/49-50. 41 - İsrâ’ 17/71; Neml 27/83.
  • Yâsîn 36/32 Yâsîn 36/53 Sâffât 37/18 Vâkı‘a 56/50 İsrâ 17/71 Neml 27/83
• 42 - Bakara 2/91, 101; Âl-i İmrân 3/187; Nisâ’ 4/24, 102; En‘âm 6/94; Hûd 11/71, 92; İbrâhim 14/16, 17; Kehf 18/79; Meryem 19/5; Mü’minûn 23/7, 100; Ahzâb 33/53; Şûrâ 42/51; Câsiye 45/10; Hucürât 49/4; Hadîd 57/13; Haşr 59/14; Me‘âric 70/31; İnsân 76/27; İnşikâk 84/10; Burûc 85/20. 43 - En‘âm 6/24, 94; A‘râf 7/37, 53; Yûnus 10/30; Hûd 10/21; Nahl 16/87; Kasas 28/75; Fussılet 41/48; Ahkâf 46/28.
  • Bakara 2/91 Bakara 2/101 Âl-i İmrân 3/187 Nisâ 4/24 Nisâ 4/102 En‘âm 6/94 Hûd 11/71 Hûd 11/92 İbrâhîm 14/16 İbrâhîm 14/17 Kehf 18/79 Meryem 19/5 Mü'minûn 23/7 Mü'minûn 23/100 Ahzâb 33/53 Şûrâ 42/51 Câsiye 45/10 Hucurât 49/4 Hadîd 57/13 Haşr 59/14 Me‘âric 70/31 İnsân 76/27 İnşikâk 84/10 Burûc 85/20 En‘âm 6/24 En‘âm 6/94 A‘râf 7/37 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Yûnus 10/21 Nahl 16/87 Kasas 28/75 Fussilet 41/48 Ahkâf 46/28
• 44 - En’âm 6/24; A’râf 7/53; Yûnus 10/30; Hûd 11/21; Nahl 16/87; İsrâ’ 17/67; Kasas 28/75; Fussılet 41/48; Ahkâf 46/28.
  • En‘âm 6/24 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Hûd 11/21 Nahl 16/87 İsrâ 17/67 Kasas 28/75 Fussilet 41/48 Ahkâf 46/28
• 45 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34
• 46 - Nisâ’ 4/60; En‘âm 6/22, 94, 136, 138; İsrâ’ 17/56, 92; Kehf 18/48, 52; Kasas 28/62, 74; Sebe’ 34/22; Cum‘a 62/6; Teğâbun 64/7.
  • Nisâ 4/60 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 En‘âm 6/136 En‘âm 6/138 İsrâ 17/56 İsrâ 17/92 Kehf 18/48 Kehf 18/52 Kasas 28/62 Kasas 28/74 Sebe' 34/22 Cum‘a 62/6 Teğâbun 64/7
• 47 - Râzî, age., XXV, 7.
• 48 - Semerkandî, age., I, 469; Taberî, age., VII, 280-281.
• 49 - Âl-i İmrân 3/27; En‘âm 6/95; Yûnus 10/31; Rûm 30/19.
  • Âl-i İmrân 3/27 En‘âm 6/95 Yûnus 10/31 Rûm 30/19
• 50 - Râzî, age., XIII, 92-93. 51 - Semerkandî, age., II, 118.
• 52 - Semerkandî, age., I, 469; III, 100. 53 - Mâide 5/75; En‘âm 6/95; Tevbe 9/30; Yûnus 10/34; ‘Ankebût 29/61; Rûm 30/55; Fâtır 35/3; Mü’min 40/62; Zuhruf 43/87; Münâfikûn 63/4.
  • Mâide 5/75 En‘âm 6/95 Tevbe 9/30 Yûnus 10/34 ‘Ankebût 29/61 Rûm 30/55 Fâtır 35/3 Mü'min 40/62 Zuhruf 43/87 Münâfikûn 63/4
• 54 - Zemahşerî, age., II, 46; Râzî, age., XXVI, 4.
• 55 - Semerkandî, age., I, 470; Zemahşerî, age., II, 46.
• 56 - Taberî, age., VII, 286.
• 57 - En‘âm 6/55, 97, 98, 119, 126; A‘râf 7/32, 52, 174; Enfâl 8/İsrâ’ 17/12; Tevbe 9/11; Yûnus 9/5, 24; Hûd 11/1; Ra‘d 13/2; Rûm 30/28; Fussılet 41/3, 44. 58 - En‘âm 6/46, 65, 105; İsrâ’ 17/41, 58, 89; Kehf 18/54; Tâhâ 20/113; Furkân 25/50; Ahkâf 46/27. 59 - Zemahşerî, age., III, 407.
  • En‘âm 6/55 En‘âm 6/97 En‘âm 6/98 En‘âm 6/119 En‘âm 6/126 A‘râf 7/32 A‘râf 7/52 A‘râf 7/174 En‘âm 6/55 A‘râf 7/32 Enfâl 8/11 Tevbe 9/5 Tevbe 9/24 Hûd 11/1 Ra‘d 13/2 Rûm 30/28 Fussilet 41/3 Fussilet 41/44 En‘âm 6/46 En‘âm 6/65 En‘âm 6/105 İsrâ 17/41 İsrâ 17/58 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Tâhâ 20/113 Furkân 25/50 Ahkâf 46/27
• 60 - A‘râf 7/52; Ra‘d 13/17; İbrâhim 14/25; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Nûr 24/35; ‘Ankebût 29/43; Zümer 39/27; Muhammed 47/3; Haşr 58/21.
  • A‘râf 7/52 Ra‘d 13/17 İbrâhîm 14/25 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Nûr 24/35 ‘Ankebût 29/43 Zümer 39/27 Muhammed 47/3 Mücâdele 58/21
• 61 - Semerkandî, age., II, 143; Taberî, age., XII, 1-2; Zemahşerî, age., II, 365; Râzî, age., XVII, 186. 62 - Esed, age., s. 422. 63 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 139, 221.
• 64 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 302.
• 65 - Bu bilgi katkısını Prof. Dr. Bayram Kaymak beye borçluyum. Konuyla ilgili geniş bilgi için bkz. Moore KL, et al. The developing Human. Clinical Oriented Embriology, 9th edition. Elsevier. 2013. p:13-39.
• 66 - Semerkandî, age., I, 471.
• 67 - “İltifat sanatı”, fiil kullanımında zaman zaman hitap ve muhatap değişikliğine gitmek için yapılır; bu sayede muhatabın zihninin ve dikkatinin dağılmaması amaçlanır.
• 68 - Semerkandî, age., I, 471; Taberî, age., VII, 292; Zemahşerî, age., II, 49.
• 69 - En‘âm 6/99, 141; Tâhâ 20/71; Şu‘arâ’ 26/148; Kâf 50/10; Kamer 54/20; Rahmân 55/11, 68; Hâkka 69/7; ‘Abese 80/29. 70 - Semerkandî, age., I, 471.
  • En‘âm 6/99 En‘âm 6/141 Tâhâ 20/71 Şu‘arâ 26/148 Kâf 50/10 Kamer 54/20 Rahmân 55/11 Rahmân 55/68 Hâkka 69/7 ‘Abese 80/29
• 71 - Semerkandî, age., I, 471; Taberî, age., VII, 294; Zemahşerî, age., II, 50.
• 72 - Semerkandî, age., I, 471; Taberî, age., VII, 295.