Nahl Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 128 âyetten oluşan, adını 68. âyette geçen ve “bal arısı” manasındaki النَّحْل en-nahl kelimesinden alan Nahl sûresi, inişe göre 74, resmî sıralamada ise 16. sûredir. Son üç âyetinin, sadece 126. âyetin, 41, 106, 126 ve 127. âyetlerin, ilk 40 âyetinin, hatta tümünün Medenî olduğunu söyleyen âlimler olsa da Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi bu sûre bütünüyle Mekkî bir içerikte görünmektedir ve bir adı da en-ni‘am “nimetler”dir.

Nahl sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hıcr sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Mekkeli müşriklerin inkârcı ve alaycı yapısı ile mucize istekleri” (Hıcr 6-7; Nahl 33), “kâinat kitabından âyetler” (Hıcr 16-22; Nahl 10-16), “insanın yaratılış kaynağı” (Hıcr 26-29; Nahl 4), “İblis’in insanlar üzerindeki sapkınlık girişimleri” (Hıcr 39-43; Nahl 98-100), “Hz. İbrahim’le ilgili bilgiler” (Hıcr 51-60; Nahl 120-122) gibi ortak konuların ele alındığı görülmektedir.

Nahl sûresinin ilk 32 âyetlik bölümünde, inkârcıların acele azap isteklerinin yersizliği, vahyin indirilişi ve gayesi, insanın yaratılışı, hayvanlarla ilgili çeşitli bilgiler ve kâinat kitabından çeşitli âyetler, Yüce Allah’ın nimetlerinin sayılamayacağı, putperestliğin çıkmazları, sorumlulukların şahsiliği, kâfirlerin ve müminlerin ölüm anında yaşayacakları akıbet gibi konular ele alınmaktadır.

33. âyetten itibaren, inkârcıların mucize istekleri, Yüce Allah’ın bütün insanlığa peygamberler gönderme sistemi, risaletin temel öğretileri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti gündeme getirilmekte, sonra da vahyin gerçekliğine kitap ehlinden insanların şahitliği konusu ile inkârcıların çeşitli şekillerde dünya hayatında bile cezalandırılacakları haber verilmektedir.

48. âyetten itibaren, mahlûkatın secdesi, meleklerin Yüce Allah’ın iradesinin dışına çıkmamaları sistemi, kâinattaki her şeyin Allah’ın kontrolünde ve O’na ait oluşu zikredilmekte, sonrasında müşriklerin kız çocuklarına karşı insanlık dışı muamelesine yer verilmekte, insanların zulümlerine hemen ceza verilseydi yeryüzünde hiçbir canlının bırakılmayacağı bildirilmektedir.

66. âyetten itibaren, hayvanların ibretlik yapısı, bal arısının mucize ürünü balı nasıl yaptığıyla ilgili bilgi verilmekte, insanların yaratılışıyla ilgili ilahi hikmetlere kısmen gönderme yapılmakta, farklı özellikte iki insanın mukayesesine yer verilmektedir. 77. âyetten sonra Yüce Allah’ın eşsiz bilgisine, kudret ve kuvvetine, insanlara sunduğu çeşitli nimetlere ve mahşer şartlarında yaşanacak şahitlik kurumuna dikkat çekilmektedir.

90. âyetten itibaren, İslâm’ın en temel üç emri ve üç temel yasağı gündeme getirilmekte, insanların verdikleri sözleri tutmaları gerektiği, onların az bir dünyevi bedele satmamaları gerektiği bildirilmekte, bu hayatın geçiciliği ile fedakârlıkların hem dünyada hem de mahşerdeki karşılıklarına dikkat çekilmekte, bu arada Kur’ân’ı anlayarak okuyanlara yönelik şeytanın müdahalesi ile bundan kurtulmanın yolu beyan edilmektedir.

101. âyetten itibaren, vahyin kaynağı, beşer sözü olmayışı, diğer yaklaşımların birer iftira oluşu, inkârcıların kalplerinin mühürlenişi zikredilmekte, rızıklara karşı nankörlüğün akıbetine dikkat çekilmekte, dört haram zikredilmekte, Yüce Allah adına helal veya haram nitelendirmesinde bulunanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

120. âyetten itibaren, Hz. İbrahim’in tek başına ümmet oluşu ve diğer özellikleri ile Yüce Allah’ın yoluna nasıl davet edilmesi gerektiği ifade edilerek, cezalandırılmada maksimum ölçülerin aşılmaması gerektiği, sabrın önemi ve Yüce Allah’ın muttaki ve muhsinlerle birlikte olduğu, onları desteklediği bildirilmektedir.

Yüce Allah, surenin 65-76. ayetlerinde kendi zatını ve kudretini beyan etmekte, kâinat kitabından çeşitli örnekler üzerinde durmaktadır.

ııv. (68-69. Ayetler): Bal Arısı ve Bal Üretimi

وَاَوْحٰى رَبُّكَ اِلَى النَّحْلِ اَنِ اتَّخِذ۪ي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ ثُمَّ كُل۪ي مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُك۪ي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًا يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ اَلْوَانُهُ ف۪يهِ شِفَآءٌ لِلنَّاسِ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ “Rabbin bal arısına şöyle vahyetmişti (bildirmişti): ‘Dağlardan, ağaçlardan ve (insanların) yaptıkları çardaklardan kendine yuvalar edin! Sonra bütün ürünlerden ye ve Rabbinin sana kolaylaştırdığı yollarına gir!’ Karınlarından renkleri çeşitli bir içecek (bal) çıkar ki onda insanlar için şifa vardır. Şüphesiz ki bunda düşünen bir toplum için bir delil vardır.”

Buradaki وَاَوْحٰى [veevhâ] fiili “ve vahyetmiştir”; رَبُّكَ [rabbuke] tamlaması “senin Rabbin”; اِلَى النَّحْلِ [ile’n-nahli] kelimesi “dişi arı ya”; اَنِ اتَّخِذ۪ي [enittehızî] ifadesi “edin (diye)”; مِنَ الْجِبَالِ [mine’l-cibâli] ifadesi “dağlardan”; بُيُوتًا [buyûten] kelimesi “evler, yuvalar”; وَمِنَ الشَّجَرِ [vemine’ş-şeceri] ifadesi “ve ağaçlardan”; وَمِمَّا يَعْرِشُونَ [vemimmâ ya‘rişûne] ifadesi “ve (insanların) kurdukları çardaklardan”; ثُمَّ [sümme] edatı “sonra”; كُل۪ي [külî] emri “ye, topla”; مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ [min külli’s-semerâti] tamlaması “bütün ürünlerden”; فَاسْلُك۪ي [feslükî ] emri “gir, git, yol al”; سُبُلَ رَبِّكِ [sübüle rabbiki ] tamlaması “(bal yapma işinde) Rabbinin yollarından”; ذُلُلًا [zülülen] kelimesi “(sana) boyun eğdirdiği (yollara gir)”; يَخْرُجُ [yahrucü] fiili “çıka r”; مِنْ بُطُونِهَا [minbutûnihâ] kelimesi “onun karınlarından”; شَرَابٌ [şerâbun] kelimesi “içecek”; مُخْتَلِفٌ [muhtelifun] sözcüğü “değişik(tir)”; اَلْوَانُهُ [elvânuhû] tamlaması “onun renkleri”; ف۪يهِ [fîhi] ifadesi “onda vardır”; شِفَآءٌ [şifâun] kelimesi “şifa”; لِلنَّاسِ [li’n-nâsi] ifadesi “insanlar için”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ [inne fî zâlike] ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَةً [leâyeten] ifadesi “elbette bir delil, ibret”; لِقَوْمٍ [li kavmin ] ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَتَفَكَّرُونَ [yetefekkerûne] fiili ise “düşünmektedirler, düşünen bir topluluk için” demektir.

Burada kâinat kitabından bir başka ayet olması itibariyle “bal arısı ve ürettiği bal” gündeme getirilmektedir.

Bu ayette geçen النَّحْل [en-nahl] kelimesi bu surenin ismi olarak belirlenmiştir.

1. وَاَوْحٰى رَبُّكَ اِلَى النَّحْلِ اَنِ اتَّخِذ۪ي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ “Rabbin bal arısına şöyle vahyetmişti (bildirmişti): ‘Dağlardan, ağaçlardan ve (insanların) yaptıkları çardaklardan kendine yuvalar edin!” Yüce Allah bu ayette “bal arısı kolonisine vahyettiğini ve her birisinin çeşitli şeylerden yuvalar, kovanlar edinmesini ona ilham ettiğini beyan etmektedir.

a) Nisâ 4:163’te de açıkladığımız üzere, “vahiy”, Yüce Allah’ın mahlukatla iletişim yollarından birisidir. Kelime olarak “ilham etmek, ima etmek, işaret etmek, fısıldamak, ima etmek, bir şeyi çabucak ve hızlıca söylemek” gibi anlamlara gelen [vahy], terim olarak da “Yüce Allah’ın vasıtalı veya vasıtasız bir şekilde peygamberlerini özel bir metotla bilgilendirmesi, kalplerine ilahi ilkeleri ve mesajları yerleştirmesi” işlemidir.

Kur’an’da [v-h-y] kökünden kelimeler 78 yerde geçmektedir. Kur’an’daki kullanımları itibariyle, fiilin nispet edildiği varlıklar ve muhataplar açısından vahiy üç çeşittir. Birisi “gayr-ı ilahi”, diğeri “ilahi”, üçüncüsü ise “hakiki vahiy”dir. Detaya girmeden yorumunu yapmakta olduğumuz ayette kullanılan اَوْحٰى [evhâ] yani vahyetme fiilinin “ilahi vahiy” kapsamında bir “ilham” olduğunu söylemekle yetinelim.(262)

b) Ayette geçen النَّحْل [en-nahl] kelimesi esasında “dişi arı”dan ziyade “arı kolonisi” manasına gelmektedir. Bu durumda maksadın sadece bir tek arıya değil, arı kolonisine yönelik bir emir olduğu anlaşılmakta, sonrasında yer alan üç emrin ise teker teker her bir dişi arıya yönelik olduğu görülmektedir. Bal arısına yönelik ilhamın içeriği bal arısının öncelikle kendisine yuva yapmasıdır. Bu çerçevede arıların dağlarda, ağaçlarda ve insanların yaptığı çardaklarda yuvalar edinmesi üzerinde durulmaktadır.

Ayette üç kez yer alan مِنْ [min] edatlarının bu bağlamda “den, dan” değil de “de, da” manasındaki [fî] konumunda olduğu söylenebilir. Ancak bunun bilinen manada [ba‘ziyet] anlamında olması çok daha ilginçtir. Zira verilmek istenen mesaj, arıların her ağaçta, her dağda ve her çardakta yuva yapmayacakları, dolayısıyla seçici davranacakları ortaya konulmuş olmaktadır. Zaten yerleri uygun değilse ana arı komutasında uygun bir yere topluca göç etmelerinin sebebi de bu olsa gerektir.

c) Ayetteki اتَّخِذ۪ي [ittehızî], كُل۪ي [külî], اسْلُك۪ي [üslükî] gibi emirler ve رَبِّكِ [rabbuki] tamlamasındaki كِ [ki] harfı [müennes] yani dişi kalıpta geldiği için, yuva yapma işini dişi arıların yaptığı anlaşılmaktadır. Bu yeni keşfedilmiş bir Kur’an mucizesi olarak kabul edilmelidir.

d) Arıların kendilerine yuva yapmalarında asıl şaşılacak şeylerden birisi, yaptıkları yuvalarda ürettikleri muma verdikleri “altı genden oluşan muhteşem geometrik şekil”dir. Metresi, cetveli, pergeli, kalemi, defteri vs. olmadan hepsi de birbirine eşit boyutta sayısız bir yoğunlukta yaptıkları evlerin karşısında şaşkınlık yaşamamak mümkün değildir. Bunun nasıl bir mimarlık harikası olduğu ehlince iyice ve hayranlıkla fark edilebilmekte ve gözlemlenebilmektedir. Bu zayıf ve küçücük hayvanların böylesine gizemli ve hikmetlerle dolu yapıları sadece ve sadece onlara bu özellikleri veren Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretinin bir görüntüsüdür.

2. ثُمَّ كُل۪ي مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُك۪ي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًا “Sonra bütün ürünlerden ye ve Rabbinin sana kolaylaştırdığı yollarına gir!” Yüce Allah arıya yönelik ilk emrini “yuva edinmesi” şeklinde belirledikten sonra, ikinci emrini ise “her tür meyveden yararlanması yani onlardan çiçek alması ve Rabbinin onun için boyun eğdirdiği yollara gitmesi” şeklinde belirlemiştir. Ayette geçen مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ [min külli’s-semerâti] ifadesi “bütün ürünlerden” manasına gelmekte, ancak مِنْ [min] edatı gereği her meyvenin her şeyinden değil, seçerek lazım olan kısmından yemesi veya toplaması şeklinde belirlenmiştir.

Ayetin devamında yer alan فَاسْلُك۪ي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًا [feslükî sübüle rabbiki zülülen] ifadesi “meyvelere ulaşmak için Rabbinin sana boyun eğdirdiği yollara gir” manasına gelebileceği gibi, “bal yapma işinde Rabbinin sana ilham ettiği yoluna gir” anlamına da gelebilir. Sonuçta her iki ihtimal de aynı noktada buluşmakta ve meyvelerden elde edilenlerin artık mamul hale getirilmesi yani bal yapılması için ilahi programın çalıştırılması istenmektedir.

Bu arada cümlenin sonunda yer alan ve [zelûl] kelimesinin çoğulu olan ذُلُل [zülül] kelimesi de öncesindeki سُبُل [sübül] kelimesinin hâli olabilir ki bu durumda Mülk 67:15’te de olduğu gibi “yolların ona boyun eğdirildiği, hizmetine verildiği” ifade edilmiş olur.(263) Bir başka ihtimal ise söz konusu kelimenin فَاسْلُك۪ي [feslükî] emriyle ilişkili olarak doğrudan arıyla ilişkilendirilmesidir. Bu durumda mesaj, arının emrolunduğu şeye boyun eğmesi, ilahi program doğrultusunda çalışmasıdır. İşte bilindiği gibi, arılar günde yaklaşık olarak 20 bin çiçeği dolaşır, iki aylık ömründe 2000 km yol yapar ve yaklaşık olarak 50 gram bal üretir.

3. يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ اَلْوَانُهُ ف۪يهِ شِفَآءٌ لِلنَّاسِ “Karınlarından renkleri çeşitli bir içecek (bal) çıkar ki onda insanlar için şifa vardır.” Yüce Allah bal arısına verdiği emirler doğrultusunda onların da gerekeni yaptıklarını, sonuçta karınlarından çeşitli renklerde bir içecek yani türlü türlü renklerde ballar çıktığını, o ballarda da insanlar için şifa bulunduğunu haber vermektedir.

a) Önceki ayette geçen النَّحْل [en-nahl] kelimesi eğer çoğul kabul edilirse, buradaki بُطُون [butûn] kelimesinin neden çoğul getirildiği kolayca anlaşılmış olur. Yok eğer النَّحْل [en-nahl] kelimesi bir dişi arı türünü ifade ediyorsa, o zaman her bir bal arısının birden çok karnının bulunduğu ortaya çıkar ki bu da çok daha ilginç bir mucize olarak görülmelidir. Bedenin içindeki beyin vs. her bir boşluk [batn] adını aldığı için arının vücudundaki boşluklardan birisi de ağzıdır ve balın arının ağzından çıkışı da bu vesileyle beyan edilmiş olur.(264)

b) Yüce Allah bal için “üç sıfat” zikretmektedir. Bunlardan ilki onun “[şerâb] yani bir içecek oluşu”dur. İkinci sıfat “renklerinin farklı oluşu”dur. Fâtır 35:27’de de geçtiği gibi, tabiattaki yolların ve doğal görüntülerin rengârenk oluşu gibi ballar da beyaz, kırmızı, sarı, koyu renkte olabilmektedir. Yöresel farklar ve elbette arıların beslendikleri çiçek yapısı renk farklılıklarının en önemli sebebidir. Balın üçüncü özell iği ise “insanlar için kendisin de şifa bulunması”dır. Bu son özellik bilim insanlarının araştırma ve incelemeleri gereken çok önemli bir ufuk bilgidir.

Balın nasıl bir şifa olduğu, ne oranda ve ne sıklıkla yenirse hangi hastalıklara şifa olduğu, kullanım alanının ne kadar geniş olduğu vs. konular araştırmacıların ilgisini beklemektedir. Elbette tespit edilen hususlar vardır; ancak bu ayet balın şifa oluşunun çeşitliliği konusunda araştırmaların devam ettirilmesi gerektiğini göstermektedir.

Tefsirlerimizde balın şifa oluşuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’e nispet edilen şöyle bir olay nakledilmektedir: “Ebû Sâ‘îd el-Hudrî (veya Katâde) şunu rivayet etmiştir: Birisi Hz. Peygamber’e gelip ‘Kardeşim karnından şikâyet ediyor’ demiş. Hz. Peygamber de ‘Ona bal içir’ buyu rmuştu. O adam gider, daha sonra gelir ve ‘Ona bal içirdim, ama faydası olmadı’ demiş. Bunun üzerine Hz. Peygamber tekrar ‘Git ve ona yine bal içir’ buyurmuş. Adam denileni yapmış ve gidip ona bal içirmiş. Derken kardeşi, bağından çözülmüş gibi olur, rahatlar. Hz. Peygamber de ‘Allah doğru söylemiştir; kardeşinin karnı ise yalan söylemiştir’ buyurmuştur.”(265)

c) Bal, in san bedeni için şifa kaynağı olarak sunulunca, ruhun balının yani şifasının ne olduğunu da düşünmemiz gerekmektedir. Nahl 16:66. ayette suyun/yağmurun vahyi sembolize ettiğini söylediğimiz gibi burada da balın vahyin şifa oluşunu sembolize ettiğini düşünebiliriz. Bal nasıl ki beden için bir şifa ise, vahiy de ruh için, hayat için, kalplerdeki inançsızlık hastalıkları için bir şifadır.

Su ve bal Yüce Allah tarafından maddi âlemde insan bedeninin sağlığı ve canlılığı için bir sebep kılınmıştır. İnsanın maddi bedenininin canlılığını, sağlığını ve deva mlılığını ihmal etmeyen Yüce Allah’ın insanın ruh dünyasını gıdasız bırakması elbette düşünülemez. İşte kanaatimizce vahiy de insanın ruhi ve manevi hayatı için vazgeçilmez bir önemdedir. Nitekim İmâm Mücâhid ayetteki şifayı “Kur’an” olarak yorumlamıştır.(266)

4. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ “Şüphesiz ki bunda düşünen bir toplum için bir delil vardır.” Daha önce yorumladığımız Nahl 16:11’de de belirttiğimiz üzere, buna benzer ifadeler [âyeh] veya [âyât] kalıplarında çeşitli ayetlerde yer almaktadır.(267) Yüce Allah bal arısı ve ürettiği bal ile ilgili bilgileri verdikten sonra, bu sıra dışı olayda da tıpkı diğerlerinde olduğu gibi tefekkür sahibi insanlar için nice nice deliller, dersler ve ibretler olduğunu beyan etmektedir.

Bakıp görebilenler için kâinatta ibret içermeyen hiçbir şey yoktur. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu ayet grubunda bu bağlamda “kâinat kitabından dört başlık verilmekte” ve insanların tefekkür dünyalarını çalıştırmaları kendilerinden beklenmektedir. Tefekkür sahibi yiğitlere selam olsun.

Dipnotlar

• 262-) Zemahşeri , age ., II, 593.
• 263-) Semerkandi , age ., II, 295; Taberi , age ., XIV, 140; Zemahşeri , age ., II, 594. 264-) Razi, age ., XX, 72.
• 265-) Semerkandi , age ., II, 295; Taberi , age ., XIV, 141; Zemahşeri , age ., II, 595.
• 266-) Semerkandi , age ., II, 295; Taberi , age ., XIV, 140. 267-) Ra‘d 1 3: 3; Nahl 1 6: 11; Rûm 3 0: 21; Zümer 3 9: 42; Câsiye 4 5: 13.
  • Ra‘d 13/3 Nahl 16/11 Rûm 30/21 Zümer 39/42 Câsiye 45/13