Ahzâb Suresi

Medine’de hicrî 6. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 73 âyetten oluşan, adını 20 ve 22. âyetlerde geçen ve “gruplar” anlamına gelen الْاَحْزَاب el-ahzâb kelimesinden alan Ahzâb sûresi, inişe göre 105, resmî sıralamada ise 33. sûredir. Bu sûrenin aslında Bakara sûresi kadar olduğu, sonrasında bu kadar (73 âyet) kaldığı şeklindeki rivayetler hiçbir şekilde doğru olamaz.

Ahzâb sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan ve Mekke dönemi sûrelerinden birisi olan Secde sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de genel hatlarıyla “iyilerin ve kötülerin akıbetlerinin ele alınması” (Secde 19-20; Ahzâb 35, 64-65), ayrıca “Hz. Peygamber’in risâlet alanı, gönderiliş gayesi” (Secde 3; Ahzâb 45-46), “övülen insanların çeşitli özellikleri” (Secde 15-16; Ahzâb 35) vs. konular iki sûre arasındaki ortak konular olarak belirlenebilir.

Ahzâb sûresinin ilk âyetleri Hz. Peygamber’e bazı emirlerle başlamakta, zıhar yapılan kadınların anneler olamayacağı, evlatlıkların kişilerin bizzat kendi çocukları olmadığı, onları kendi babalarına nispet etmek gerektiği beyan edilmektedir.

6. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in ümmetiyle olan sıcak ilişkisi, hanımlarının ümmetin anneleri mesabesinde oluşu, bütün peygamberlerden verilen sözlere sadakat gösterme sözü alındığı, nankörlere elem verici bir azabın hazırlanmış olduğu bildirilmektedir.

9. âyetten itibaren, sûreye adını veren ve çeşitli grupların birleşerek Müslümanlara karşı giriştikleri savaş olan Ahzâb savaşıyla ilgili bilgiler verilmekte, münafıkların ikiyüzlü davranışları dile getirilmekte, bu arada Hz. Peygamber’in ümmet için güzel örnek oluşu dile getirilmekte, bazı müminlerin verdikleri sözlerini tuttukları, bazılarının ise sözlerini tutmak için bekledikleri beyan edilmektedir.

28. âyetten itibaren, Kurayza oğullarının geride bıraktığı ganimetlerle ilgili olarak Hz Peygamber’in eşlerinin bazı isteklerde bulunması, sonrasında bu istelerin yersiz olduğu ifade edilmekte, Hz. Peygamber’in eşlerinin ümmet içerisindeki ayrıcalıklı durumu ve onlara yönelik özel bildirimler beyan edilmektedir.

35. âyetten itibaren, duyarlı insanların on özelliği dile getirilmekte, ümmetin Yüce Allah’ın ve Hz. Peygamber’in buyruklarına karşı göstermesi gereken teslimiyet ifade edilerek Hz. Zeyd ile Hz. Zeyneb’in yürümeyen evliliği, daha sonra Hz. Peygamber’in onunla evlenmesi, Hz. Peygamber’in çeşitli özellikleri ele alınmaktadır.

49. âyetten itibaren, evlilik ve boşanmayla ilgili birtakım detaylı hükümler ele alınmakta, bazı kişilerin izinsiz bir şekilde Hz. Peygamber’in evine girmek istemelerine yönelik düzenlemeler, Hz. Peygamber’in Yüce Allah ve melekleri tarafından desteklenmesi, ona eziyet edenlerin cezalandırılacakları bilgisi ile genelde dış örtü denen cilbâb’ın Müslüman hanımların örtüsü olduğu ifade edilmektedir.

63. âyetten itibaren, Son Saat’in vaktini kimsenin bilemeyeceği, inkârcılara azabın hazırlandığı, yüzüstü cehenneme atılacakları bildirilmekte, mahşerde bazı insanların kendilerini saptıranlar aleyhindeki istekleri beyan edilmekte, müminlerin Hz. Mûsâ’ya yapılan gibi eziyet etmemeleri gerektiği, sorumluluk üstlenen insanların bunun gereğini yerine getirmelerinin zorunlu oluşu ifade edilmekte, sonuçta münafıklara azap edilecekken müminlerin ise tevbelerinin kabul edileceği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 35-40. âyetlerinde erkek veya kadın yiğit müminlerin çeşitli konulara dair on özelliğini, buna sahip olanlara mahşerde hazırlanan ilahi ödülleri, Hz. Peygamber’in Hz. Zeynep’le evliliğini, yaşanan sorunları, son peygamber oluşunu, Yüce Allah’ın ve meleklerin müminlere destek verdiğini ve Hz. Peygamber’in daha başka ve farklı bazı özelliklerini ele almaktadır.

a) Yiğitlerin Özellikleri ve Önemli Bir Uyarı

Yüce Allah, sûrenin 35-36. âyetlerinde yiğit erkeklerin ve kadınların on özelliğini saymakta, onların müslümanlığını, müminliğini, itaatkâr oluşlarını, sadakat sahibi oluşlarını, sabrettiklerini, Allah’ın emirlerine boyun eğdiklerini, tasaddukta bulunduklarını, oruç tuttuklarını, namuslarını koruduklarını, Allah’ı çokça andıklarını bildirmekte, hepsi içn bağışlanma ve büyük bir ödül hazırladığını müjdelemektedir.

Ardından, ümmetin Yüce Allah ve Rasûlü ile ilişkileri hakkında şu uyarıya yer verilmektedir: “Allah ve Rasûlü herhangi bir işe hüküm verdiği zaman, inanmış bir erkek ve kadına işleri konusunda (kendi isteklerine göre) seçme hakkı yoktur. Her kim Allah ve Rasûlü’ne isyan ederse, apaçık bir sapıklığa düşmüş olur.”

ı. Has Kulların On Özelliği ve Alacakları Ödüller

اِنَّ الْمُسْلِم۪ينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِت۪ينَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِق۪ينَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِر۪ينَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِع۪ينَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّق۪ينَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّآئِم۪ينَ وَالصَّآئِمَاتِ وَالْحَافِظ۪ينَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاكِر۪ينَ اللّٰهَ كَث۪يرًا وَالذَّاكِرَاتِ اَعَدَّ اللّٰهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَاَجْرًا عَظ۪يمًا “Müslüman erkekler ve müslüman kadınlar, mümin erkekler ve mümin kadınlar, (Allah’a) itaatkâr erkekler ve (Allah’a) itaatkâr kadınlar, doğru olan erkekler ve doğru olan kadınlar, sabreden erkekler ve sabreden kadınlar, (Allah’a saygı gösteren) mütevazı erkekler ve (Allah’a saygı gösteren) mütevazı kadınlar, sadaka veren erkekler ve sadaka veren kadınlar, oruç tutan erkekler ve oruç tutan kadınlar, namuslarını koruyan erkekler ve (namuslarını) koruyan kadınlar, Allah’ı çok hatırlayan erkekler ve (Allah’ı çok) hatırlayan kadınlar var ya, işte Allah bunlar için bir bağışlanma ve büyük bir ödül hazırlamış (olacak)tır.”

Âyetteki اِنَّ الْمُسْلِم۪ينَ inne’l-müslimîne kelimesi “muhakkak ki müslüman erkekler”; وَالْمُسْلِمَاتِ ve’l-müslimâti kelimesi “ve müslüman kadınlar”; وَالْمُؤْمِن۪ينَ ve’l-mü’minîne kelimesi “ve mümin erkekler”; وَالْمُؤْمِنَاتِ ve’l-mü’minâti kelimesi “ve mümin kadınlar”; وَالْقَانِت۪ينَ ve’l-kânitîne kelimesi “ve itaatkâr erkekler”; وَالْقَانِتَاتِ ve’l-kânitâti kelimesi “ve itaatkâr kadınlar”;وَالصَّادِق۪ينَ ve’s-sâdikîne kelimesi “ve doğru davranan erkekler”; وَالصَّادِقَاتِ ve’s-sâdikâti kelimesi “ve doğru davranan kadınlar”;وَالصَّابِر۪ينَ ve’s-sâbirîne kelimesi “ve sabreden erkekler”; وَالصَّابِرَاتِ ve’s-sâbirâti kelimesi “ve sabreden kadınlar”; وَالْخَاشِع۪ينَ ve’l-hâşı‘îne kelimesi “ve mütevazi erkekler”; وَالْخَاشِعَاتِ ve’l-hâşi‘âti kelimesi “ve mütevazi kadınlar”; وَالْمُتَصَدِّق۪ينَ ve’l-mutesaddıkîne kelimesi “ve sadaka veren erkekler”; وَالْمُتَصَدِّقَاتِ ve’l-mutesaddikâti kelimesi “ve sadaka veren kadınlar”; وَالصَّآئِم۪ينَ ve’s-sâimîne kelimesi “ve oruç tutan erkekler”; وَالصَّآئِمَاتِ ve’s-sâimâti kelimesi “ve oruç tutan kadınlar”; وَالْحَافِظ۪ينَ ve’l-hâfizîne kelimesi “ve koruyan erkekler”; فُرُوجَهُمْ furûcehım tamlaması “onların kendi namuslarını”; وَالْحَافِظَاتِ ve’l-hâfizâti kelimesi “ve (namuslarını) koruyan kadınlar”; وَالذَّاكِر۪ينَ ve’z-zâkirîne kelimesi “ve anan, hatırlayan, zikreden erkekler”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; كَث۪يرًا kesîran ifadesi “çokça”; وَالذَّاكِرَاتِ ve’z-zâkirâti ifadesi “ve anan, hatırlayan, (Allah’ı çokça zikreden) kadınlar”;اَعَدَّ e‘ade fiili “hazırladı, hazırlamış (olacak(tır)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”;مَغْفِرَة mağfiraten kelimesi “bir bağışlanma”; وَاَجْرًا عَظ۪يمًا ecran ‘azîmen tamlaması ise “ve büyük bir ödül” demektir.

Burada Yüce Allah’ın övdüğü insanlarla ilgili çeştli sıfatlar ve kendileri için hazırlanmış bulunan ödüller gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الْمُسْلِم۪ينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِت۪ينَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِق۪ينَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِر۪ينَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِع۪ينَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّق۪ينَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّآئِم۪ينَ وَالصَّآئِمَاتِ وَالْحَافِظ۪ينَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاكِر۪ينَ اللّٰهَ كَث۪يرًا وَالذَّاكِرَاتِ “Müslüman erkekler ve müslüman kadınlar, mümin erkekler ve mümin kadınlar, (Allah’a) itaatkâr erkekler ve (Allah’a) itaatkâr kadınlar, doğru olan erkekler ve doğru olan kadınlar, sabreden erkekler ve sabreden kadınlar, (Allah’a saygı gösteren) mütevazı erkekler ve (Allah’a saygı gösteren) mütevazı kadınlar, sadaka veren erkekler ve sadaka veren kadınlar, oruç tutan erkekler ve oruç tutan kadınlar, namuslarını koruyan erkekler ve (namuslarını) koruyan kadınlar, Allah’ı çok hatırlayan erkekler ve (Allah’ı çok) hatırlayan kadınlar var ya.” Yüce Allah kullarından görmek istediği on özelliği erkekler ve kadınlar şeklinde sıralamakta, esasında kulluğun kadın veya erkek herkesle ilgili bir yükümlülük olduğunu beyan etmek, ortaya koymak ve benimsetmek istemektedir.

Konuyla ilgili fedakarlıkları imanlı yapmanın gerekliliği ve erkek veya kadın olmak arasında fark bulunmadığıyla ilgili kullanımların Âl-i İmrân 3/195, Nisâ’ 4/124, Nahl 16/97, İsrâ’ 17/19, Tâhâ 20/112, Enbiyâ’ 21/94, Ahzâb 33/35 ve Mü’min 40/40 gibi âyetlerde örneklendirildiğini hatırlatmalıyız.

Detaya girmeden de olsa bu on sıfat hakkında bazı hatırlatmalar yapmakla yetineceğiz.

a) اِنَّ الْمُسْلِم۪ينَ وَالْمُسْلِمَاتِ “Müslüman erkekler ve müslüman kadınlar.” Bu kelimeler tekil, tesniye ve çoğul kalıplarda Kur’ân’da toplam 42 kez geçmektedir. Yüce Allah övdüğü kullarının özelliklerini sayarken onların hakka ve hakikate teslim olan erkekler ve kadınlar olduğunu bildirerek başlamaktadır. Demek ki bir insandan istenen ilk duyarlılık onun Bakara 2/131’de de belirtildiği üzere tıpkı Hz. İbrâhim’in yaptığı gibi “Yüce Allah’a yani O’nun prensiplerine teslim olması, teslimiyet göstermesi”dir.

Kalem 68/35’te belirtildiği gibi, müslümanlar hem inanç ve uygulamada, hem de mahşerdeki muamelede mücrimler gibi olmayacaklardır. Müslümandan beklenen şey Ahzâb 33/22’de geçtiği gibi Yüce Allah’ın vaadine tam anlamıyla inanması, güvenmesi ve teslimiyet göstermesidir. Ayrıca Ahzâb 33/56’da zikredildiği gibi bu teslimiyetin Hz. Peygamber’e de gösterilmesi emredilmektedir.

b) وَالْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ“Mümin erkekler ve mümin kadınlar.” Bu kelimeler tekil, tesniye ve çoğul kalıplarda Kur’ân’da toplam 230 kez geçmektedir. İmân kavramı kök anlamı itibariyle “güvenmek” manasını içermektedir. Buna göre Kur’ân’daki kullanımları itibariyle “iman” kavramı, “inanılması gereken bütün prensiplere inanmak, inanılması gereken değerlere güvenmek, kendini güvende hissetmek ve güven vermek” demektir. Bu doğrultuda mümin de “inanılması gereken bütün prensiplere inanan, inandığı değerlere güvenen, kendini güvende hisseden ve başkalarına da güven veren kişi” demektir.

Anlaşılıyor ki iman bir güven kurumudur. İnandığı değerler başta olmak üzere, hayatını güvene dayalı bir temele oturtan, başkalarına güven verdiği için kendisinden tereddüt edilmeyen, kuşkulanılmayan güven kaynağı olabilen insanlar mümin sıfatını hakedenlerdir.

c) وَالْقَانِت۪ينَ وَالْقَانِتَاتِ “İtaatkâr erkekler ve itaatkâr kadınlar.” Bu kelimeler tekil ve çoğul kalıplarda Kur’ân’da toplam 11 kez(1) geçmektedir. Yüce Allah övdüğü özellikler bağlamında bu sıfata sahip olan ereklerin ve kadınların Allah’ın emrettiği ve Rasûlü’nün de yaşayıp tebliğ ettiği buyruklarına gönülden boyun eğdiklerini, itaat ettiklerini ve itaate devam ettiklerini ifade etmektedir.

d) وَالصَّادِق۪ينَ وَالصَّادِقَاتِ “Doğru erkekler ve doğru kadınlar.” Bu kelimeler tekil ve çoğul kalıplarda Kur’ân’da toplam 60 kez geçmektedir. Yüce Allah övdüğü sıfatlar bağlamında özü-sözü doğru erkeklerden ve kadınlardan söz etmektedir ki bu kişilerin inandıkları prensipler noktasında sadakat gösteren, ikiyüzlülük yapmayan dosdoğru davranan insanlar oldukları ifade edilmektedir.

e) وَالصَّابِر۪ينَ وَالصَّابِرَاتِ “Sabreden erkekler ve sabreden kadınlar.” Bu kelimeler tekil ve çoğul kalıplarda Kur’ân’da toplam 22 kez(2), bunun mübâlağa kalıbı olan sabbâr ise 4 kez(3) zikredilmektedir.

Yüce Allah inanç ve uygulama noktasında istikamet sahibi olan insanların her türlü eziyete karşılık sabır ve direnç gösterdiklerini, sıkıntılara göğüs gerdiklerini, değerlerine sahip çıkmada herhangi bir gevşeklik içerisinde girmediklerini, sebatkar olduklarını, inançlarında ısrarcılık gösterdiklerini, direnç ortaya koyduklarını ifade etmektedir. Esasında sabır, zillet ve meskenet içerisinde baskılara boyun eğmek değil, her şartta hak ve hakikatin yanında yer alabilmek anlamında kararlılığı, ısrarı ve direnci içermektedir.

f) وَالْخَاشِع۪ينَ وَالْخَاشِعَاتِ “Mütevazi erkekler ve mütevazi kadınlar.” Bu kelimeler tekil ve çoğul kalıplarda Kur’ân’da toplam 13 yerde,(4) bunun bir başka çoğul kalıbı olan huşşa‘an sözcüğü ise Kamer 54/7’de zikredilmektedir. Bu kelime dünya şartlarında övülen bir özellik manasına gelmektedir. Buna karşılık, ilgili kelime mahşer şartlarındaki durumlar için dile getiriliyorsa bu defa boyun bükük kalanları, mahçubiyet içerisinde ve sıkıntılı hallerde olanları ifade etmektedir.(5) Bu arada söz konusu kelime Haşr 59/21 ve Fussılet 41/39’da mecazi olarak “boyun bükme” manasında dağlara ve yeryüzüne de nispet edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise konu dünya şartlarında Yüce Allah’ın emirlerine boyun eğmeyi, yani tevazu içerisinde bulunan erkekleri ve kadınları içermektedir. Dolayısıyla bu özellikte olan erkeklerin ve kadınların ilahi mağfirete ve ödüle mazhar kılınacakları ifade edilmektedir.

g) وَالْمُتَصَدِّق۪ينَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ“Sadaka veren erkekler ve sadaka veren kadınlar.” Bu kelimeler el-mussaddıkîn ve el-mussaddikât kalıplarında Hadîd 57/18’de geçmekte, ayrıca tesaddak emir kalıbı ile el-mutesaddıkîn kelimesi Yûsuf 12/88’de zikredilmektedir. Bununla birlikte tesaddeka fiili Mâide 5/45’te, essaddeka fiili Münâfikûn 63/10’da, tesaddekû fiili Bakara 2/280’de, nessaddekanne fiili Tevbe 9/75’te, yessaddekû fiili Nisâ’ 4/92’de geçmekte, her bir kullanımda “tasadduk etmek, dağıtmak, infak etmek” gibi anlamlar içermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen söz konusu kelimeler, ellerinde bulunan malı veya serveti hak ve hayır yolunda tasadduk eden erkekleri ve kadınları ifade etmekte, hayrın ve infakın erkekler ve kadınlar tarafından yapılması gerektiğine, bunun çok önemli bir hassasiyet olduğuna dikkat çekmektedir.

h) وَالصَّآئِم۪ينَ وَالصَّآئِمَاتِ“Oruç tutan erkekler ve oruç tutan kadınlar.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen bu iki kelime “oruç tutan erkekler ve oruç tutan kadınlar” manasına gelmekte, Yüce Allah için bedensel manada her türlü fedakarlığı yapabilme duyarlılığını göstermektedir. Bu kelimelerin “oruç”la bağlantılı olacak bir manada “kendini her türlü kötülükten geri çeken, kendilerini her kötülüğe karşı kontrol eden erkekler ve kadınlar” manasına geldiği de ifade edilmektedir.(6)

i) وَالْحَافِظ۪ينَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ “Namuslarını koruyan erkekler ve (namuslarını) koruyan kadınlar.” Bu kelimeler tekil ve çoğul kalıplarda Kur’ân’da toplam 15 kez geçmektedir. Bunlardan حَافِظ hâfız kelimesi Yûsuf 12/64’te “koruyan” anlamında “Yüce Allah” için, Târık 86/4’te ise “kaydeden görevli” manasında “melekler” için tekil olarak kullanılmaktadır. Bunların dışındaki kullanımlarda söz konusu kelimeler müzekker (erkek) ve müennes (kadın) kalıplarda olmak üzere geçtiği âyetlerde(7) “koruyanlar” manasında zikredilmektedir.

Mü’minûn 23/5 ve Me‘âric 70/29’da olduğu gibi, âyette yer alan فُرُوج furûc kelimesi gereği yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “namuslarını, ırzlarını, iffetlerini koruyanlar” manası söz konusudur ve bu manada duyarlılık gösterenler Yüce Allah’ın övgüsüne mazhar olan yiğitlerdir.

j) وَالذَّاكِر۪ينَ اللّٰهَ كَث۪يرًا وَالذَّاكِرَاتِ “Allah’ı çok zikreden erkekler ve (Allah’ı çok) zikreden kadınlar.” Bir kez de Hûd 11/114’te geçen bu sıfat, her iki âyetteki kullanım gereği Yüce Allah’ın övgüsünü kazananların O’nu çok zikrettikleri anlamını içermekte, bu noktada erkeklerin ve kadınların birbirinden farkları olmadığını ortaya koymaktadır.

Daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/21’de de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah’ı çokça zikretmek ilahi bir emirdir ve müminler tarafından mutlaka uygulanmalıdır. Öte yandan Âl-i İmrân 3/41, Ahzâb 33/41 ve Cum‘a 62/10’da çokça zikir yani Yüce Allah’ı çokça anmak emredilmekte, kurtuluşun vazgeçilmesi olarak ele alınmaktadır.

2. اَعَدَّ اللّٰهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَاَجْرًا عَظ۪يمًا “İşte Allah bunlar için bir bağışlanma ve büyük bir ödül hazırlamış (olacak)tır.” Yüce Allah bu âyette sıraladığı on özelliği kendilerinde bulunduranları bağışlayacağını ve kendilerine büyük bir ödül hazırlamış olacağını müjdelemekte, bu arada âyette lehum ifadesi kullanarak da sözü edilen mağfiret ve büyük ödülün kadın-erkek herkesi içerdiğini göstermek istemektedir.

a) Cümlenin başında yer alan اَعَدَّ e‘adde “hazırladı” fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni ise daha önce Ahzâb 33/31. âyette de belirttiğimiz gibi olayın gerçekleştiğini değil, mutlak sûrette yaşanacağını bildirmeyi amaçlamasıdır.

b) Buradaki هُمْ hum zamiri sadece erkekleri değil, kadın-erkek herkesi içermektedir. Bu zamirin kullanılmasındaki maksat cinsiyet belirlemesi değil, şahsiyet üzerinde durulmasıdır. Nitekim kadınları da içeren benzer müzekker/erkek kullanımlar Nisâ’ 4/124, Tevbe 9/67, 71, Ahzâb 33/35, Mü’min 40/40, Feth 48/25, Hadîd 57/18-19, Cum‘a 62/9 ve Tahrîm 66/12 gibi âyetlerde de söz konusudur.

c) Kur’ân’da 28 kez(8) geçen ve “bağışlanma” manasına gelen مَغْفِرَة mağfırah kelimesi “muhatabın rahmete erişmesi için yapılan bir dua”, “hoşgörülü bir davranış”, “kusur örten bir tavır”, “başkasının eksiğini gizlemek” demektir.(9) Âyetin sonundaki اَجْرًا عَظ۪يمًا ecran ‘azîmen tamlaması ise çeşitli âyet ve kalıplarda geçmekte ve cennet başta olmak üzere mahşerdeki en büyük ödülleri içermektedir.(10)

ıı. İlâhî Hükme Karşı Teslimiyet Gereği

وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ اِذَا قَضَى اللّٰهُ وَرَسُولُهُٓ اَمْرًا اَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ اَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُب۪ينًا “Allah ve Elçisi bir işe hükmettiği zaman, mümin erkek ve kadına işleri konusunda tercih hakkı yoktur. Kim Allah’a ve Elçisine isyan ederse elbette apaçık bir sapkınlığa düşmüş olur.”

Âyetteki وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “uygun olmaz”; لِمُؤْمِنٍ li müminin ifadesi “hiçbir mümin erkek için”; وَلَا مُؤْمِنَةٍ ve lâ mü’minetin ifadesi “ve hiçbir mümin kadın için uygun olmaz”; اِذَا قَضَى izâ kada ifadesi “hüküm verdiği zaman”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَرَسُولُهُٓ ve rasûlühû tamlaması “ve O’nun Elçisi, Rasülü”; اَمْرًا emran kelimesi “herhangi bir konuda”; اَنْ يَكُونَ en yekûne ifadesi “için olması”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlar için”; الْخِيَرَةُ el-hıyeratü ifadesi “tercih”; مِنْ اَمْرِهِمْ min emrihim ifadesi “onların kendi işleriyle ilgili”; وَمَنْ يَعْصِ ve men ya‘sı ifadesi “ve her kim isyan ederse”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû ifadesi “ve O’nun Elçisi’ne”; فَقَدْ ضَلَّ fe kad dalle ifadesi “elbette sapıklığı düşmüştür”; ضَلَالًا مُب۪ينًا dalâlen mübînen tamlaması “apaçık bir sapkınlık şeklinde” demektir.

Burada mümin olmanın gerekleri bağlamında ilahi prensiplere teslimiyet gösterilmesi gerektiği, aksi davranışların apaçık sapkınlık olacağı gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ اِذَا قَضَى اللّٰهُ وَرَسُولُهُٓ اَمْرًا اَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ اَمْرِهِمْ “Allah ve Elçisi bir işe hükmettiği zaman, mümin erkek ve kadına işleri konusunda tercih hakkı yoktur.” Yüce Allah on sıfatı zikrederek kadın ve erkek bütün müslümanların fedakârlıklarda görevlerinin bulunduğunu beyan ettikten sonra, on sıfatın ilk sırasında yer verdiği “teslimiyet gösteren erkekler ve teslimiyet gösteren kadınlar” buyurarak, Allah’ın ve Elçisi’nin verdiği hükme teslimiyet gösterilmesiyle ilgili çok önemli bir hükme ve bir buyruğa yer vermektedir.

Buna göre, Yüce Allah ve O’nun prensiplerini aktaran Elçisi Hz. Muhammed bir konuda hüküm verdiği zaman, hiçbir mümin erkeğin ve mümin kadının o konuda tercih haklarının bulunmadığı ifade edilmekte, aksi davranış ise apaçık bir sapkınlık olarak nitelendirilmektedir.

Âyetin iniş sebebi ve açıklaması bakımından çok önemli gördüğümüz bir bilgiyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Bu ayetin, Hz. Peygamber’in halası olan Ümeyme binti Abdilmuttalib’in kızı Hz. Zeyneb binti Cahş annemiz hakkında nazil olduğu ileri sürülmüştür. Çünkü Hz. Peygamber onu, daha önce Hz. Zeyd b. Hârise ile evlendirmek istediğinde Hz. Peygamber’in dışında hem Hz. Zeyneb, hem de kardeşi buna karşı çıkmıştı. İşte bunun üzerine bu ayet nazil olunca her ikisi de bu evliliğe razı olmuşlardı.”

“Bunu şöyle izah ederiz: Yüce Allah, Peygamberine, hanımlarına kendisinden ayrılıp ayrılmama hususunda muhayyer olduklarını söylemesini emredince, bu emirden, Hz. Peygamber’in başkalarına zarar vermeyi istemediği anlaşılmıştır. Bu nedenle, herhangi bir şeye meyli olana Hz. Peygamber bu imkânı vermiş, başkasının arzu ve isteklerinden ötürü kendi nefsinin hakkından vazgeçmiştir.”

“Hiç kimse kendi âmirinin kendi nefsi olduğunu sanmamalı, iradesinin her zaman kendi elinde olduğu zannına kapılmamalıdır. Nitekim eşler hakkında durum böyledir. Hatta Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün hükmü olan meselede, mümin kadın ve erkeğin başka bir seçim hakkı olmadığını, uyulması gerekenin Yüce Allah’ın emri, hak olanın Rasûl’ün bildirdiği olduğunu, onlara muhalefet edenin saptığını bildirmiştir. Zira maksat, Yüce Allah’tır; O’nun rızasıdır. Rasûlullah ise onun yolunu gösteren rehberdir. Maksadı terkeden ve rehberi dinlemeyen kişi kesinlikle sapıktır.”(11)

Tesirlerimizde buna benzer veya biraz daha kısa ya da detay denebilecek hususları içerdiği için daha uzun aktarımlar veya başka şahısların isimlerinin yer aldığı rivayetler söz konusudur.(12) Genel durumu ifade etmesi bakımından bu kadarını aktarmayı yeterli buluyoruz.

Bu âyetten anlaşıldığına göre, müminler Yüce Allah’ın ve Elçisi’nin hüküm verdiği herhangi bir konuda alternatif arayışına girmemeli, ilahi buyruk ne ise onu aynen kabul edip teslimiyet göstermelidirler. Esasında daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/6’da da belirtildiği gibi, Nebî (as) müminlere kendi nefislerinden daha ileri düzeyde yakındır. Bu durumda söz konusu yakınlık, Hz. Peygamber’in, ümmeti için kötü bir şey düşünmeyeceğini, onların aleyhine birtakım faaliyetlere girişmeyeceğini göstermektedir.

Yüce Allah’ın bütün emirlerinde ve yasaklarında kulların menfaati gözetildiği için, daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/33’te de belirtildiği üzere Yüce Allah kullarından kirleri temizlemeyi ve onları her türlü kötülükten arındırmayı amaçlamaktadır. Bu durumda Yüce Allah’ın emri aynı zamanda Hz. Peygamber’in de tebliğ ettiği prensipler olduğu için, müminlerden beklenen davranış tam ve kesin teslimiyettir; herhangi bir şekilde pazarlık vs. yapmak değildir.

Konuyla ilgili olarak mutlak surette bilinmesi gereken âyetlerden bir grubunu hatırlatmak istiyoruz. Hucurât 49/1-6’da şöyle buyrulmaktadır:

“Ey iman edenler! Allah’ın ve Rasûlü’nün önüne geçmeyin. Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun. Muhakkak ki Allah işitendir; bilendir. Ey iman edenler! Seslerinizi Peygamber’in sesinin üstüne yükseltmeyin. Birbirinize çağırdığınız gibi Peygamber’e yüksek sesle bağırmayın; yoksa siz farkına varmadan amelleriniz boşa gidiverir. Allah’ın Elçisi’nin huzurunda seslerini kısanlar, şüphesiz Allah’ın kalplerini takvâ ile imtihan ettiği kimselerdir. Onlara mağfiret ve büyük bir mükâfat vardır. (Ey Peygamber!) Sana odaların arka tarafından bağıranların çoğu aklı ermez kimselerdir. Eğer onlar, sen yanlarına çıkıncaya kadar sabretselerdi elbette kendileri için daha iyi olurdu. Allah çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.”

Bu âyetlerde konunun Yüce Allah ile ilgili olan ilk boyutu doğrudan yorumunu yapmakta olduğumuz Ahzâb 33/36 ile ilgilidir. Meselenin Hz. Peygamber’le ilgili olan boyutu ise vahyin indirildiği dönemde fiziksel manada anlaşılsa da, artık bu dönemde Hz. Peygamber’in önüne geçmek veya sesleri onun sesinin üzerine çıkarmak, sesi kısmak vs. mümkün olmadığı için mesajı onun ilettiği prensipleri aşmamak şeklinde yorumlamak durumundayız.

İşte tam da burada Ahzâb 33/36’da dile getirilen mesaj devreye girmekte ve Yüce Allah’ın emrettiği ve Rasûlü’nün tebliğ ettiği hükümlere karşı müminlerin herhangi bir şekilde farklı hüküm veya çare arama hakkının bulunmadığı gerçeği gündeme gelmektedir. Mümine düşen görev, Enfâl 8/24’te belirtildiği gibi müslümanca bir teslimiyet göstermek, Yüce Allah’ın ve Elçisi’nin hayat veren davetine icabet etmektir. Bunun dışındaki herhangi bir tavır müslümana yakışmayacağı gibi, başka arayışların akıbeti de perişanlıktan başka bir şey değildir ki zaten âyetin ikinci kısmında verilen mesaj da budur.

2. وَمَنْ يَعْصِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُب۪ينًا “Kim Allah’a ve Elçisine isyan ederse elbette apaçık bir sapkınlığa düşmüş olur.” Bu ifadenin benzerleri Nisâ’ 4/14 ve Cinn 72/23’te de yer almaktadır. Yüce Allah âyetin sonunda kendisine ve Elçisi’ne isyan eden kişilerin apaçık bir sapkınlıkta olacağını belirtmektedir ki, nüzul sebebi rivayetinde de ifade ettiğimiz üzere Hz. Zeyneb bu ifadeyi duyunca hemen itaat ettiğini belirterek Hz. Zeyd ile evlenmeyi kabul etmiştir.

b) Hz. Peygamber’in Hz. Zeynep’le Evliliği

Yüce Allah, sûrenin 37-40. âyetlerinde Hz. Peygamber’in Hz. Zeynep’le olan evliliği hakkında bilgi vermekte ve şöyle buyurmaktadır: “(Ey Peygamber!) Hani Allah’ın kendisine nimet verdiği, senin de kendisine iyilik ettiğin kimseye ‘Eşini yanında (nikahında) tut, Allah’a karşı takvalı (duyarlı) ol’ diyordun. Allah’ın açığa vuracağı şeyi, insanlardan çekinerek içinde gizliyordun. Oysa asıl korkmana lâyık olan Allah’tır.”

Ardından, devamla Hz. Zeyd, eşinden ilişiğini tamamen kesince Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i onunla yani Hz. Zeybep’le nikâhladığı bildirilmekte, gerekçesi ise “evlâtlıklar eşlerinden tamamen ayrıldıklarında (o kadınlarla evlenmek isterlerse) müminlere bir güçlük (sorumluluk) olmaması ve Allah’ın emrinin yerine getirilmiş olması” şeklinde belirlendiği ifade edilmektedir.

Daha sonra, Hz. Peygamber özelinde bütün peygamberlerle ilgili olarak onların özelliklerini hatırlatma bakımından şu bilgilere yer verilmektedir: “Allah’ın, kendisine farz kıldığı şeyde Nebî’ye herhangi bir sorumluluk yoktur. Daha önce geçenler arasında da Allah’ın sünneti (uygulaması böyle idi). Allah’ın emri mutlaka yerine getirilmiştir. O (peygamberler ki) Allah’ın mesajlarını tebliğ ederler; Allah’a derin saygı duyarlar; Allah’tan başka hiç kimseden çekinmezler. Hesap görücü olarak Allah (herkese) yeter.”

Bölümün sonunda, Hz. Peygamber’in toplum içerisindeki konumu ve risalet noktasındaki pozisyonuyla ilgili olarak da şu bilgiler ve mesajlar zikredilmektedir: “Muhammed, sizin (yetişkin) erkeklerinizden hiçbirinin babası değildir. Fakat o, Allah’ın Rasûlü ve nebîlerin sonuncusudur. Allah her şeyi (hakkıyla) bilendir.”

ı. Yürümeyecek Evliliğe Karşı Çıkış Yolu

وَاِذْ تَقُولُ لِلَّذ۪يٓ اَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَيْهِ وَاَنْعَمْتَ عَلَيْهِ اَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللّٰهَ وَتُخْف۪ي ف۪ي نَفْسِكَ مَا اللّٰهُ مُبْد۪يهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللّٰهُ اَحَقُّ اَنْ تَخْشٰيهُ فَلَمَّا قَضٰى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ حَرَجٌ ف۪يٓ اَزْوَاجِ اَدْعِيَآئِهِمْ اِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَكَانَ اَمْرُ اللّٰهِ مَفْعُولًا “Hani Allah’ın nimet verdiği, senin de nimet verdiğine (Zeyd’e) ‘Eşini yanında (nikâhında) tut; Allah’a karşı takvâlı ol!’ diyordun. Allah’ın açığa vuracağı şeyi insanlardan korkarak içinde gizliyordun. Oysa kendisinden korkmana layık olan Allah’tır. Zeyd, ondan (eşi Zeynep’ten) ilişiğini tamamen kesince, biz seni onunla (Zeynep’le) eşleştirdik (nikâhladık) ki evlatlıklar (bakımı üstlenilen çocuklar) eşlerinden tamamen ayrıldıklarında (ayrılan o kadınlarla evlenmek isterlerse) müminlere herhangi bir zorluk olmasın! Allah’ın emri yerine getirilmiştir.”

Âyetteki وَاِذْ تَقُولُ ve iz tekûlü ifadesi “ve hani (şöyle) diyordun”; لِلَّذ۪يٓ اَنْعَمَ lillezî en‘ame ifadesi “nimet verdiği kişiye”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “kendisine”; وَاَنْعَمْتَ ve en‘amte fiili “ve senin de nimet verdiğin (kişiye)”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “kendisine”; اَمْسِكْ emsik emri “(nikahında) tut”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “senin yanında”; زَوْجَكَ zevceke tamlaması “senin eşini”; وَاتَّقِ vettekı emri “takvalı (duyarlı) ol”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; وَتُخْف۪ي ve tuhfî fiili “ve gizliyordun, saklıyordun”; ف۪ي نَفْسِكَ fî nefsike ifadesi “senin kendi içinde, nefsinde”; مَا اللّٰهُ mellâhu ifadesi “Allah’ın (şöyle yapacağı) şeyi”; مُبْد۪يهِ mübdîhi ifadesi “kendisini ortaya çıkaracağı şeyi”; وَتَخْشَى ve tahşâ fiili “ve korkuyordun, endişe içindeydin”; النَّاسَ en-nâse kelimesi “insanlardan, insanlara karşı”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; اَحَقُّ ehakku kelimesi “en layık olan(dır)”; اَنْ تَخْشٰيه en tahşâhu ifadesi “O’na (Allah’a) saygı duyumaya”; فَلَمَّا قَضٰى fe lemmâ kadâ ifadesi “yerine gelince, tamamen ayrılınca, işi bitince”; زَيْدٌ zeydün kelimesi “Zeyd(in)”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan (eşinden)”; وَطَرًا vetaran kelimesi “evlilik hayatı bakımından”; زَوَّجْنَاكَهَا zevvecnâkehâ ifadesi “seni onunla biz nikahladık”; لِكَيْ لَا يَكُونَ li keylâ yekûne ifadesi “(şöyle) olmaması için, olmasın diye”; عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ ‘ale’l-mü’minîne ifadesi “müminler üzerine”; حَرَجٌ haracun kelimesi “herhangi bir zorluk, sorumluluk, vebal”; ف۪يٓ اَزْوَاجِ اَدْعِيَآئِهِمْ fî ezvâci ed‘ıyâihim tamlaması “bakımı üstlenilen çocukların (boşadığı) eşleri hakkında”; اِذَا قَضَوْا izâ kadav ifadesi “yerine getirdikleri zaman, bitirdikleri zaman, ihtiyaçları sona erince”; مِنْهُنَّ minhunne ifadesi “onlardan, eşlerinden”; وَطَرًا vetaran kelimesi “evlilik hayatı bakımından”; وَكَانَ ve kâne fiili (şöyle)dir”; اَمْرُ اللّٰهِ emrullâhi tamlaması “Allah’ın emri”; مَفْعُولًا mef‘ûlen kelimesi ise “yerine getirilmiş(tir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in Hz. Zeynep’le evlendirilmesindeki asıl hedefin bakımı üstlenilen veya korumaya alınan çocukların ayrıldığı eşleriyle diğer müminlerin evlenmesinde herhangi bir güçlüğün ve vebalin bulunmadığı, çünkü o çocukların kişilerin kendi öz çocukları olmadığı mesajı gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ تَقُولُ لِلَّذ۪يٓ اَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَيْهِ وَاَنْعَمْتَ عَلَيْهِ اَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللّٰهَ “Hani Allah’ın nimet verdiği, senin de nimet verdiğine (Zeyd’e) ‘Eşini yanında (nikâhında) tut; Allah’a karşı takvâlı ol!’ diyordun.” Yüce Allah önceki âyette temel presip olarak belirlediği meseleye bir örnek vermekte, Hz. Peygamber’in azatlı kölesi ve aynı zamanda bakımını üstlenip korumaya aldığı Zeyd b. Hârise’ye eşini yani Hz. Zeyneb’i nikahında tutmasıyla ilgili söylediği sözü hatırlatmaktadır.

a) Burada dikkat çeken ilk nokta Hz. Zeyd’e hem Yüce Allah’ın, hem de Hz. Peygamber’in nimet vermesidir. “Yüce Allah’ın Hz. Zeyd’e nimet vermesi”, ona zeka ve kabiliyet vermesi, onu maddi ve manevi sayısız özellik ve güzellik sahibi kılması, aynı zamanda onu Hz. Peygamber’le buluşturması, dahası müslüman olmasını lutfetmesi(13) şeklinde anlaşılabilir. “Hz. Peygamber’in Hz. Zeyd’e nimet vermesi” ise onu kölelikten hürriyete kavuşturması(14) ve onu yanına evlatlık olarak alması vs. hususlardır.

b) Hz. Peygamber, halası Ümeyme’nin kızı olan Zeyneb binti Cahş’ı Hz. Zeyd ile evlendirmişti. Aslında Hz. Peygamber’in amacı toplumdaki zengin-fakir, hatırlı-zayıf, yüksek soylu/hatırlı-düşük görülen vs. şeklindeki ayırımları kaldırmak, mümkün mertebe toplum düzenini bu tür aksaklıklardan kurtarmaktı. Bu çok önemli hususu kendi evinden başlatarak, denklik olmadığı gerekçesiyle başlangıçta taraflar istemesler de kendilerini razı ederek, dahası Ahzâb 33/36. âyetteki hüküm de gelince Hz. Zeyneb ile Hz. Zeyd’i evlendirmişti.

Ancak bu evlilik yürümeme eğilimi gösterince Hz. Zeyd, Hz. Zeyneb annemiz hakkında “O, soylu oluşunu ve aramızda denklik bulunmayışını söyleyerek bana karşı kibirleniyor” diye şikayet ediyordu.(15) Bu sırada sıklıkla boşanmak için Hz. Peygamber’e müracaat edince Hz. Peygamber kendisine “eşini nikahında tut; evlilik konusunda Allah’a karşı muttaki (duyarlı) ol” diyerek bu duruma engel olmaya çalışmıştı.

c) Hz. Zeyd’in boşanmak için Hz. Peygamber’e müracaat etmesinde görülmesi gereken bir nokta daha vardır. Evliliklerde nasıl ki şahitlik kurumu esastır ve bu birlikteliklerin resmen onaylanması istendiği için nikah kıyılması işleminden söz edilmektedir; aynı şekilde boşanmalarda da resmi bir kararın, güncel ifadeyle mahkemelerin bu noktada karar vericiliğine bir gönderme yapılmaktadır.

Eğer kişi yani erkek iki dudağı arasından çıkacak bir cümle ile bu evliliği bitirebiliyor olsaydı Hz. Zeyd bu noktada evliliğini sağlayıp nikahını kıyan Hz. Peygamber’e yani resmi makama müracaat etmez, hemen iki kelime ile bu işi bitirebilirdi; ancak olay böyle gerçekleşmemiş ve mahkeme makamındaki Hz. Peygamber’e müracaat ederek evliliğini onaylayan makamın evliliği sona erdirmede de etkinliğini ortaya koymuş, böylece bu konuda nasıl bir yol takip edilmesi gerektiğine dair örnek bir uygulama sergilenmiştir. İşte bu olayda görülmesi gereken husulardan birisi de budur.

d) Evliliğin yürümeyeceği anlaşılıp, Hz. Zeyd de eşinden ayrılınca Yüce Allah Hz. Peygamber’le Hz. Zeyneb’i evlendirdiğini bildirmiştir. Maksat, bakımı üstlenilen çocukların biyolojik evlat olmadığına dikkat çekmek ve onların boşadığı kadınlarla evlenmekte herhangi bir sorun olmadığını ortaya koymaktır. Azatlı bir köle olan Hz. Zeyd’in sonrasında mağdur olan Hz. Zeyneb’in mağduriyetini gidermek ve toplumsal hayatta savrulmasını engellemek de temel hedeflerden birisiydi.

Dahası, azatlı bir kölenin boşadığı bir eşle devlet başkanı durumundaki Hz. Peygamber’in evlendiğini, bu yüzden bu türden evlilikler sonrasında boşanan hanımlarla evlenilebilmesinde sakınca bulunmadığını göstermek, ümmete örnek olmak da hedeflenmiştir. Yoksa Hz. Peygamber’in halasının kızı Hz. Zeyneb’e yönelik ilgili iddia edildiği gibi cinsel içerikli farklı bir duygusu olamazdı.

e) Olayın başlangıcında Hz. Zeyneb’in kendisini Hz. Peygamber’le evlendirmeleri için kardeşlerinden talepte bulunmasının nedeni toplumsal hayatta evlilikler ve boşanmalarda yaşanan sıkıntılar ile artık başkasıyla evlenmemeyi sağalayacak olan bir işlemdi. Bunun için en iyi yol Hz. Peygamber’le evlenmekti. Çünkü o vefat ettiğinde de onun eşleriyle evlenmek ümmetin diğer fertlerine yasaklanmıştı. Kaldı ki daha da önemli olan sebep Hz. Peygamber’in eşlerinin ümmetin anneleri oluşu şerefine nail olmaktı.

Bu masum isteklerle Hz. Peygamber’le evlenmek isteyen Hz. Zeyneb’in bu isteklerine itibar edilmemiş, daha önce de belirttiğimiz üzere zengin-fakir, hatırlı-sıradan, itibarlı-itibarı düşük vs. şeklinde kabul edilen insanların birbirleriyle evlendirilmesi ve bu dengesizliğin ortadan kaldırılması hedeflenmekteydi. Bu asil hedefi başarmak için Hz. Peygamber bizzat meseleyi kendi evinden başlatmak istemiş ve azatlı kölesi olan Hz. Zeyd ile kendi halasının kızı olan ve zenginliği, itibarı ve toplumdaki hatırlı konumu itibariyle üst meretebede görülen Hz. Zeyneb’i evlendirmişti. Bir süre bu evlilik teklifini kabul etmeyen her iki taraf surenin 36. âyetindeki hüküm gelince Yüce Allah’ın kararına teslimiyet göstermiş ve evlenmişlerdi.

Devam eden süreçte iki eş arasındaki dengesiz durum probleme dönüşmüş ve ayrılık bir anlamda kaçınılmaz bir hal almış, Hz. Zeyd durumu Hz. Peygamber’e her açtığında o da evliliğinin sürdürmesi için ona nasihatlerde bulunmuştu. Fakat bu evlilik ısrarla yürüyemeyecek duruma gelince bu defa Hz. Peygamber halasının kızının başlangıçtaki masum isteğinin karşılanması yani onunla evlenmesi durumunda toplumsal hayattaki baskı ve eleştirilerin boyutunu çok iyi bildiği için bu düşüncesinin içinde gizli tutuyordu.

Daha önce de belirttiğimiz üzere Hz. Zeynep boşanmış bir kadın kimliğinde toplumsal hayatta savrulmak, fazla evlilikler yapmak istemiyor, ümmetin annelerinden birisi olmak için Hz. Peygamber’le nikahlanmak istiyordu. Oysa söz konusu aşamada durum çok daha kötü bir hal almıştı. Çünkü normal bir evlilik sonrası boşanmalarda yaşanan sıkıntılardan kurtulmak isteyen Hz. Zeynep bu defa azatlı bir kölenin boşadığı kadın olmakla toplumda çok çok daha fazla itilip kakılan bir vaziyete düşmüştü.

İşte onun masum olan bu düşüncesini bilen Hz. Peygamber’in aklından geçirdiği, fakat insanların dedikodusundan çekindiği için açıklamadığı fikri Hz. Zeyd’le tamamen ayrıldıktan sonra onu nikahına alması, savrulmasını engellemesi ve onu da hanesinin bir ferdi haline getirmesiydi. Fakat sorun evlatılığın evlat sanılması ve evlatlığın hanımının kişinin kendi gelini gibi görülmesiydi. Bu son derece büyük bir yanlışı gelenek halinde sürdüren toplumda böyle bir evliliği gerçekleştirmek son derece zor ve sıkntılı bir işlemdi. İşte devam eden cümlelerde ve âyetlerde bu konuya değinilmektedir.

2. وَتُخْف۪ي ف۪ي نَفْسِكَ مَا اللّٰهُ مُبْد۪يهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللّٰهُ اَحَقُّ اَنْ تَخْشٰيهُ “Allah’ın açığa vuracağı şeyi insanlardan korkarak içinde gizliyordun. Oysa kendisinden korkmana layık olan Allah’tır.” Yüce Allah âyetin bu kısmında Hz. Peygamber’e hitabını sürdürmekte, sahip olduğu bazı düşünceleri günyüzüne sermektedir. Bu çerçevede Yüce Allah Hz. Peygamber’in Hz. Zeyneb’in durumuyla ilgili olarak aklından geçirdiği veya içinde sakladığı bir düşüncesi olduğunu, Allah’ın ortaya çıkaracağı bu düşüncesini insanlardan çekindiği için açıklayamadığını, oysa saygı duyulmaya veya cezasından, kınamasından çekinilmeye asıl layık olanın sadece Yüce Allah olduğunu bildirmektedir.

a) Burada işaret edildiği üzere, Hz. Peygamber’in insanlardan çekindiği için içinde sakladığı düşüncesi muhtemelen şuydu: Başta söylediğimiz gibi Hz. Peygamber zengin-fakir, soylu/hatırlı-zayıf vs. toplumdaki bazı dengesizlikleri ortadan kaldırmak arzusuyla Hz. Zeyneb’i Hz. Zeyd’le evlendirmişti. Hz. Zeyd’in sürekli olarak ayrılma isteğinde bulunması bu evliliğin yürümeyeceğini fark etmesine sebep olmuştu.

Her ne kadar nikahın sürdürülmesi tavsiyesinde bulunuyor veya bunu emrediyor olsa da, “görünen köy kılavuz istemez” türünden bir feraset ve basiretle bu işin bitmek üzere olduğunu anlamıştı. Halasının kızı olan Hz. Zeyneb’in bir azatlı kölenin boşadığı hanım haline gelmesinin neden olacağı savrulmayı da bildiği için, bu evlilik bitince onu nikahlamayı aklından geçiriyordu.

Bu durumda büyük bir sosyal baskı da kaçınılmaz bir şekilde kendisini bekliyordu. Çünkü o toplumda evlatlıklar o güne kadar kimin yanındaysalar ona nispet ediliyor, kendi babalarıyla çağrılmıyorlardı. Bu yüzden Hz. Zeyd’e de çevredekiler Zeyd b. Hârise değil de Zeyd b. Muhammed yani “Muhammed’in oğlu Zeyd” diye sesleniyorlardı. Bu evlilik bitse bile, söz konusu mahalle baskısından çekinen ve insanların dedikodusundan korkan Hz. Peygamber bu duygusunu açığa çıkaramamıştı. Bu arada, kendisinden saygı duyulmaya veya çekinilmeye asıl layık olanın Yüce Allah olduğu bilgisi de bir kez daha ifade edilmişti.

Yüce Allah onun insanların dedikodusundan çekindiği için içinde sakladığı bu düşüncesini açığa çıkarmış ve o günlerde aklından geçirdiği şeylerin bilinmesini sağlamıştı. Zaten konunun “bakımı üstlenilen çocukların boşadığı eşlerin kişilerin gelinleri olmadığı”, dolayısıyla “boşandıktan sonra olarla evlenmekte dinen herhangi bir sakınca bulunmadığı” meselesi, devam eden cümlelerde de yer almaktadır. Ahzâb sûresinin daha önce yorumladığımız 4 ve 5. âyetlerinde de “bakımı üstlenilen çocukların kişilerin kendi çocukları olmadığı”, “onları babalarına nispet ederek çağrımak gerektiği”, “babaları bilinmiyorsa kendilerinin din kardeşleri ve dostları olduğu”na dair ilahi hükümler zikredilmektedir.

b) Konuyu inceleyen, son derece faydalı ve görüşüne işaret edeceğimiz diğer bazı müfessirlerden farklı bir sunum ortaya koyan Râzî, âyetin bu kısmı hakkında şunları ifade etmiştir:

“Ey Nebî! Sen ise, Allah’ın ileride Zeyneb ile evlenmeyi istediğine dair açığa vuracağı niyetini içinde saklıyordun ve insanların ‘Başkasının veya oğlunun hanımını aldı’ demelerinden korkuyordun. Hâlbuki Allah, kendisinden korkulmaya daha lâyıktır.’ Yüce Allah’ın bu son ifadesi, yani ‘Hâlbuki Allah, kendisinden korkulmaya daha lâyıktır’ beyanı, Hz. Peygamber’in insanlardan korkup -hâşâ- Yüce Allah’tan korkmadığına bir işaret değildir.”

“Aksine mana, ‘Korkulmaya lâyık olan sadece Allah’tır. Bu nedenle, O’nun yanı sıra hiç kimseden korkma. Sen ise hem O’ndan korkuyor, hem de insanlardan çekiniyorsun. Öyle ise maksat korkuyu sırf Allah’a hasret’ şeklinde olup, tıpkı Ahzâb 33/39. âyette de geçtiği gibi ‘O peygamberler, Allah’ın risâletlerini tebliğ edip O’ndan korkan ve Allah’tan başka hiçbir şeyden korkmayanlardır’ âyetinin anlattığı gibidir.”(16)

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz kısımda geçen “Allah’ın ortaya çıkaracağı şey”in “Hz. Peygamber’in Hz. Zeyd’in eşini boşamasını istemesi” olduğu görüşünü(17) hiçbir şekilde doğru bulmuyoruz. Çünkü bu durumda Hz. Peygamber’in düşündükleriyle söyledikleri birbirini tutmamakta, hakikatin tersine bazı söylemler geliştirdiği varsayılmış olmaktadır.

Dahası, yine tefsirlerimizde konuya dair aktarılan bazı hususları da son derece rahatsız edici ve Hz. Peygamber’e hakaret içerikli sözler(18) olarak gördüğümüz için, o türden sunumlara tefsirimizde yer vermeyeceğiz. Çünkü Hz. Peygamber’i kadın düşkünü birisi olarak düşünmek Hz. Peygamber’i hiç tanımamaktır.

Daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/28-29. âyetlerde de belirttiğimiz üzere, o kadın düşkünü birisi olsaydı kendisinden dünyalık isteyen eşlerini boşamayı teklif etmezdi; çünkü orada hitap bütün eşlerine yönelikti ve dilemeleri halinde hepsinden ayrılması söz konusu olabilecekti. Sırf bu durum bile, Hz. Peygamber’in şehvet ve kadın düşkünü birisi olmadığını açıkça göstermektedir. Dahası başlangıçta kendisiyle evlenmek isteyen bir hanımı önce başkasıyla evlendirip sonra onu almak için yanlışlıklar yapmak hiçbir şekilde Peygamberimize nispet edilemez, vesselâm.

d) Tefsirlerimizde çok az da olsa bu türden anlatımların neden ve nasıl yer aldığı gerçekten merakımızı gerektiren bir durumdur. Ancak insan olmak hatalı olmayı beraberinde getirdiği için, bu türden aktarımları da müfessirlerimizin eksi hanesine yazmak durumundayız. Bu arada içinde çok az da olsa bu türden aktarımlar var diye bütün müfessirlerimizi ve aktardıkları bilgileri görmezlikten gelmek ise başlıbaşına bir kabahattir, hadsizliktir.

Bildiklerimizin ve aktardıklarımızın çok çok büyük bir kısmını kendilerinden öğrendiğimiz müfessirlerimizi, Râzî gibi bu türden bilgiler vermeyenleri de diğerlerini de me‘a’l-kusûr “kusuruları olsa da” hep rahmetle anıyoruz. Çünkü onlar kötü niyetlerle değil, herhangi bir rivayeti görmezikten gelememe duygusuyla bu tür aktarımlarda bulunmuşlardır. Eğer herhangi bir tefsirde verilen her bilgi yeterli ve doğru olsaydı başkaca tefsirlerin yazılmasına gerek kalmazdı.

Peygamberlerin bile hata yaptığı bir dünyada hatasızlık iddiası boş bir laf ve hayalden başka bir şey değildir. Onların sevapları yani doğru aktarımları ve doğru bilgilendirmeleri, yaptıkları hatalara göre çok çok fazladır. Biz de genelde vahye uygun olan aktarımları veya hiç olmazsa vahye, vahyin genel ilkelerine ve prensiplerine aykırı olmayan aktarımları alırız; diğerlerini ise almaz, metinle rivayetler çeliştiğinde tereddütsüz bir şekilde vahiy metnini alır, rivayetleri mümkünse yorumlarız, değilse terk ederiz. Bilerek hata yapmaktan ve bilerek yanlış bilgi vermekten, bilgi aktarmaktan Rabbimize sığınırız. Her konuda gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilmektedir, vesselâm.

e) Metinden de anlaşılacağı gibi, Hz. Peygamber kendisine indirilen bu vahiyde eğer bir şeyleri gizlemek isteseydi bu âyeti gizlerdi. Dahası iddia edildiği gibi, vahyi eğer kendisi uydursaydı böyle bir olaya kitabında yer vermezdi. Nihayetinde konu Hz. Peygamber’in uyarılmasıdır; ancak iddia edildiği gibi herhangi bir şekilde kadın düşkünlüğü, evlatlığının hanımına gözkoymak değil, aksine yürümeyeceği gün gibi aşkar olan bir evlilik sonrasında, halasının kızının azatlı bir kölenin boşadığı kadın olarak toplumda savrulmasını engellemek düşüncesiydi.

Bu masum ve insan sevgisi dolu düşüncesini çevredeki kötü niyetli insanlardan dolayı açığa çıkaramaması nedeniyle Yüce Allah Hz. Peygamber’i uyarmıştır. İşte “eğer vahiyde gizlenecek bir şey olsaydı burası gizlenirdi veya vahiy uydurulan bir metin olsaydı bu kısmı uydurulmazdı” sözünün gerekçesi budur.

3. فَلَمَّا قَضٰى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ حَرَجٌ ف۪يٓ اَزْوَاجِ اَدْعِيَآئِهِمْ اِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا “Zeyd, ondan (eşi Zeynep’ten) ilişiğini tamamen kesince, biz seni onunla (Zeynep’le) eşleştirdik (nikâhladık) ki evlatlıklar (bakımı üstlenilen çocuklar) eşlerinden tamamen ayrıldıklarında (ayrılan o kadınlarla evlenmek isterlerse) müminlere herhangi bir zorluk olmasın!” Yüce Allah Hz. Zeyd’in eşinden tamamen ayrıldığı zaman Hz. Peygamber’i Hz. Zeynep’le evlendirdiğini beyan etmekte, gerekçesini ise evlatlıklar eşlerinden tamamen ilişkilerini kesince onların boşadıkları kadınlarla evlenebilmekte müminler üzerine herhangi bir sorumluluğun yüklenmeyeceği şeklinde belirlemektedir.

a) فَلَمَّا قَضٰى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا “Zeyd, ondan (eşi Zeynep’ten) ilişiğini tamamen kesince.” Burada geçen زَيْد zeyd kelimesi Kur’ân’da geçen tek sahâbî ismidir. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümle, evliler arasındaki ilişkinin tamamen bitmesi manasına gelmektedir ki maksat, beklenmesi gereken boşanma süresinin de dolduğunu bildirmektir.

Âyette iki kez geçen قَضٰى kadâ ve قَضَوْا kadavv fiillerinin وَطَرًا vetaran kelimesiyle birlikte kullanılması böyle bir anlam açılımını mesaja katması içindir. Zira bu kullanımın manası “ilişkisini kesmek”, “arzunu bitirmek”, “hakkını sona erdirmek”, “boşamak” gibi ifade edilebilir.

İddet süresinin dolmasının da beklenmesi gerektiği için ilişkisini kesmek demek hemen o gün evlenebilmek değildir; çünkü iddet süresi içerisinde kendisi için iddet beklenen eşin o kadın üzerindeki hakkı devam etmektedir. İşte bu yüzden âyette verilmek istenen mesaj evliliğin tamamen yani her yönüyle bitmiş olmasıdır.

b) زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ حَرَجٌ ف۪يٓ اَزْوَاجِ اَدْعِيَآئِهِمْ اِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا “Biz seni onunla (Zeynep’le) eşleştirdik (nikâhladık) ki evlatlıklar (bakımı üstlenilen çocuklar) eşlerinden tamamen ayrıldıklarında (ayrılan o kadınlarla evlenmek isterlerse) müminlere herhangi bir zorluk olmasın!” Yüce Allah Hz. Zeyd ve Hz. Zeynep üzerinden ümmete çok önemli bir mesaj vermek istemektedir. Çünkü Hz. Peygamber’in avlatlığı olan Hz. Zeyd Ahzâb 33/4 ve 5. âyetler gereği kendi babasına nispet edilerek çağrılmalıydı; zira o Hârise’nin oğluydu.

Hz. Peygamber onu azat etmiş ve bakımını üstlenmiş olmakla onu kendi oğlu edinmemiş, sadece kendisine büyük bir iyilik yapmıştı. Hz. Zeyd hiçbir şekilde Hz. Peygamber’in oğlu olmadığı için, onun eşi de Hz. Peygamber’in gelini değildi. Dolayısıyla Nisâ’ 4/23’te yasaklanan “gelinlerle evlenme” olayı burada kesinlikle söz konusu değildi.

Toplumda yerleşik olan olumsuz bir statü uygulamasını ortadan kaldırmak için evlendirdiği bu çiftin evliliği yürümeyince, azatlı bir kölenin boşadığı kadın olup savrulmaması ve daha fazla mağdur edilmemesi için Hz. Zeyneb’i nikahına almayı düşünmüştü. Hz. Zeyd’le yapılan evliliği istemeyen Hz. Zeyneb aslında mağdur edilmişti ve Hz. Peygamber de kendisinin sebep olduğu bu mağduriyeti ortadan kaldırmak istemişti. Fakat mahalle baskısı galip gelince Yüce Allah tarafından uyarılmış ve süreç artık Yüce Allah’ın istediği gibi ve asıl mesaj üzerinden yürütülmeye başlanmıştı.

ı. زَوَّجْنَاكَهَا zevvecnâkehâ “Biz seni onunla (Zeynep’le) nikâhladık.” Olay şöyle bir sürece dönüşmüştü: Hz. Zeyd ile Hz. Zeyneb birbirinden tamamen ayrılınca Yüce Allah Hz. Peygamber’i Hz. Zeyneb’le evlendirdiğini beyan etmektedir ki burada geçen زَوَّجْنَاكَهَا zevvecnâkehâ ifadesi esasında onların nikahlanıp evlenmesi emrinin verilmesi manasına gelmektedir. İşte bu ifade ile evlilikte ilanın ve aleniyetin ne kadar önemli olduğu, evliliklerde gizliliğin hiçbir şekilde yaşanmaması gerektiği Hz. Peygamber üzerinden ümmete öğretilmek istenmektedir.

ıı. لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ حَرَجٌ ف۪يٓ اَزْوَاجِ اَدْعِيَآئِهِمْ اِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا “Evlâtlıklar (bakımı üstlenilen çocuklar) eşlerinden tamamen ayrıldıklarında (o kadınlarla evlenmek isterlerse) müminlere bir güçlük (sorumluluk) olmasın.” Bu olayın varıp geleceği nokta ise şöyle belirlenmektedir: Yüce Allah Hz. Peygamber ile Hz. Zeyneb’in evlendirilmesindeki maksadı, evlatlıkların yani bakımı üstlenilen çocukların tamamen ayrıldıkları eşlerle başka müminlerin evlenmesinde herhangi bir zorluğun veya herhangi bir sorumluluğun olmaması şeklinde belirlemektedir.

Âyette sözü edilen اَدْعِيَآئِ ed‘ıyâ kelimesi yaygın olarak kullanıldığı üzere “evlatıklar” anlamına gelmemektedir. Ahzâb 33/4’te de ele aldığımız üzere bu kelime “bakımı üstlenilen, biliniyorsa babalarının adıyla çağrılan, bilinmiyorsa “din kardeşi” diye kendilerine seslenilmesi gereken çocuklardır. Konun evlatlıkla herhangi bir ilgisi yoktur.

Burada sözünü ettiğimiz “başka müminler”in kapsamına evlatlık edinmiş olan kişiler de elbette girmektedir. Zaten Hz. Peygamber ve Hz. Zeyd’in arasında evlatlık ilişkisi vardır ve onun boşadığı eşi Hz Zeyneb’in Hz. Peygamber’le evlendirilmesinde de toplumdaki bu yanlış algının yıkılması hedeflenmekteydi.

Bütün bunlardan anlaşılması gereken sonuç şudur: Demek ki daha önce yorumladığımız kısımda yer alan وَتُخْف۪ي ف۪ي نَفْسِكَ مَا اللّٰهُ مُبْد۪يهِ وَتَخْشَى النَّاسَ “Allah’ın açığa vuracağı şeyi, insanlardan çekinerek içinde gizliyordun” cümlesi, iddia edildiği gibi Hz. Peygamber’in Hz. Zeyneb’e âşık olması vs. değildir.

Onun içinde gizlediği şey, “evlatlığın eşiyle yani toplum kabulüne göre geliniyle (!) evlenmek” şeklinde toplumun benimsediği türden bir yanlış kanaati toplumun son derece kötü bir şekilde dillendirecek olmasıydı. Oysa asıl hedef elbette bu değildi. Çünkü Yüce Allah evlatlıkların tamamen boşanıp ayrıldıkları eşleriyle diğer kişiler gibi evlatlıkların babalıklarının da evlenebileceğini ortaya koymakta, böyle bir evlilikte müminler üzerine herhangi bir sorumluluk ve güçlüğün bulunmadığına dikkat çekmektedir.

Âyette geçen لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ ifadesindeki الْمُؤْمِن۪ينَ el-mü’minîne kelimesi, bu konuda sadece Hz. Peygamber’in değil, başka müminlerin de sıkıntı çektiğini göstermektedir. Bu durumda olan herkese bir çözüm olacak şekilde konu aydınlatılmış olmaktadır. Dahası, evlatlıkların öne çıkartılıp kendi öz çocuklarının ihmal edilmemesi, onların mirastan ve sevgiden mahrum bırakılmaması, aralarındaki mahrem-namahrem ilişkisine özellikle dikkat edilmesini vs. hususlar buradaki mesajlar arasında yer almaktadır.

4. وَكَانَ اَمْرُ اللّٰهِ مَفْعُولًا “Allah’ın emri yerine getirilmiştir.” Metin ve mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde(19) geçen bu ifadede Yüce Allah âyetin sonunda kendisinin hükme bağladığı bu emrinin artık uygulandığını, hükmün işleme konulduğunu beyan etmekte, artık daha sonra da diğer hükümlerde ve uygulamalarda da Yüce Allah her ne dediyse onun hakkıyla yerine getirilmesi gerektiğine dair bilgi verilmiş olmaktadır.

Evlatlık edinilen çocuk kişinin kendi çocuğu değildir. Dolayısıyla onların eşleri de kişinin kendi çocuğunun eşi anlamında gelin pozisyonunda kabul edilmemelidir. Dahası evlatlıkların sahipleri de kesinlikle ve kesinlikle o çocukların babası değildir. Sûrenin daha önce yorumladığımız 4 ve 5. Âyetlerindeki mesajlar da açıkça bu durumu öğretmeyi amaçlayan mesajlar içermektedir.

ıı. Farzların Uygulanmasında Sorumluluk Olmaması

مَا كَانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ ف۪يمَا فَرَضَ اللّٰهُ لَهُ سُنَّةَ اللّٰهِ فِي الَّذ۪ينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَكَانَ اَمْرُ اللّٰهِ قَدَرًا مَقْدُورًا “Allah’ın, kendisine farz kıldığı (bu) şeyde Peygamber’e herhangi bir vebal yoktur. Daha önce geçenler arasında da Allah’ın kanunu (buydu). Allah’ın emri belirlenmiş bir ölçüdür.”

Âyetteki مَا كَانَ mâ kâne fiili “(şöyle) olmadı, (şöyle) değildir, söz konusu değildir”; عَلَى النَّبِيِّ ‘ale’n-nebiyyi ifadesi “hiçbir peygamber için”; مِنْ حَرَجٍ min haracin ifadesi “herhangi bir zorluk, sorumluluk, vebal”; ف۪يمَا فَرَضَ fîmâ ferada ifadesi “farz kıldığı şeyle ilgili olarak”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; لَهُ lehû ifadesi “kendisine, kendisi için”; سُنَّةَ اللّٰهِ sünnetellâhi tamlaması “Allah’ın kanunu (buydu)”; فِي الَّذ۪ينَ خَلَوْا fillezîne halev ifadesi “geçmiş olan kişiler hakkında, geçenler hakkında”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; وَكَانَ ve kâne fiili (şöyle)dir”; اَمْرُ اللّٰهِ emrullâhi tamlaması “Allah’ın emri”; قَدَرًا مَقْدُورًا kaderan makdûran ifadesi ise “mutlak surette belirlenmiş bir ölçüdür” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in evlilikle ilgili tutumunun arka planında Yüce Allah’ın iradesinin bulunuşu ve ilahi iradenin eskiden beri bu şekilde tecelli ettiği, Allah’ın emrinin mutlaka yerine getirilişiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. مَا كَانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ ف۪يمَا فَرَضَ اللّٰهُ لَهُ “Allah’ın, kendisine farz kıldığı (bu) şeyde Peygamber’e herhangi bir vebal yoktur.” Yüce Allah kendisinin uygulanmasını farz kıldığı herhangi bir meselede Hz. Peygamber’in hiçbir sorumluluğunun bulunmadığını, bu nedenle hiçbir şekilde suçlanamayacağını, zira bunları uygulamayı ona Allah’ın farz kıldığını bildirmekte, daha önce geçen nesiller arasındaki ilahi uygulamanın da böyle olduğunu ve Allah’ın emrinin olup bittiğini, yani hükme bağlandığını ifade etmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’in uygulamasını emrettiği bir şeyi yerine getirmesinde hiçbir zorluğun ve sorumluluğunun bulunmadığını ilan etmektedir.

Önceki âyette de geçtiği üzere, Kur’ân’da 15 kez yer(20) alan حَرَج harac kelimesi “sıkışmak”, “sıkıntı”, “daralmak”, “güçlük”, “zorluk”, “sorumluluk” gibi anlamlara gelmektedir.(21) İşte bu anlam alanı içerisinde Hz. Peygamber’in Hz. Zeynep’le birlikte yerine getirdiği evlilik nedeniyle hiçbir şekilde kınanamayacağı, suçlanamayacağı, sorumluluk ve töhmet altında bırakılamayacağı beyan edilmekte, çünkü bunu ona Yüce Allah’ın farz kıldığı yani gerekli kıldığı belirtilmektedir.

2.سُنَّةَ اللّٰهِ فِي الَّذ۪ينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ “Daha önce geçenler arasında da Allah’ın kanunu (buydu).” Bu ifadenin aynısı ve benzerleri Ahzâb 33/62, Mü’min 40/85 ve Feth 48/23. âyetlerde geçmektedir. Yüce Allah bütün peygamberlerine emrettiği hususları onların yerine getirdiğini beyan etmekte, geçmiş ümmetler içerisindeki ilahi sünnetin yani uygulamanın böyle olduğu bildirmektedir.

Bu arada Ahzâb 33/38, 62, Fâtır 35/43, Mü’min 40/85, Feth 48/23’te geçen سُنَّة اللّٰهِ sünnetüllâh tamlaması “Allah’ın uygulması, prensibi, yasası” gibi anlamlar içermektedir. Anlaşılıyor ki eski ümmetler içerisinde de evlatlığın boşadığı eşle evlenilebiliyordu.

Aynı kaynaktan görevlendirilen peygamberlerin tâbi tutulduğu uygulama aynı olacağı için, Yüce Allah’ın bu noktadaki sünnetinin geçmiş milletlerde nasıl idiyse bu ümmet için de aynı olduğu ortaya konulmakta, özelde bu evliliğin, genelde ise bütün ilahi prensiplerin aynı ilahi makamdan geldiği ve dolayısıyla uygulanmasının da zorunlu olduğu ifade edilmiş olmaktadır. Fâtır 35/43’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlar öncekilerin sünnetinden (yani onlara uygulanandan) başka ne bekliyorlar ki! Allah’ın kanununda asla bir değişme bulamayacaksın; Allah’ın kanununda kesinlikle bir sapma bulamayacaksın.”

Mü’min 40/85’te de şöyle buyrulmaktadır: “Allah’ın kulları hakkında süregelen yöntemi budur.” Âyette geçen سُنَّة sünneh kelimesi Yüce Allah’ın eski kavimlere uyguladığı yöntemini, genel uygulamasını, sistemini ve değişmez kanunu ile evrensel yasasını ifade etmektedir.

Tarihi ve sosyal olaylarda nasıl ki bir determinizm varsa, Yüce Allah’ın sünnetinde de aynı şekilde bir özellik vardır ve aynı şeyleri yapanlar aynı akıbetle karşılaşırlar. Nitekim bu konu çeşitli âyetlerde geçmekte ve öncekilere uygulanan prosedürün aynen devam etmekte olduğu beyan edilmektedir. Bu arada özellikle belirtmeliyiz ki Kur’ân’da 14 kez(22) geçen سُنَّة sünneh kelimesi bilindiği şekliyle Hz. Peygamber’in uygulaması anlamında hiçbir âyette kullanılmamaktadır.

Yüce Allah sünneh kelimesini ya kendisine nispet etmekte ya da insanlara uyguladığı genel uygulamalar manasında kullanmaktadır. سُنَّة sünneh kelimesinin çoğulu olan sünen kelimesi de iki âyette geçmekte ve öncekilerin takip ettiği “yollar”(23) ve onlara uygulanan “yasalar”(24) manasını vermektedir. Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de diğerlerinde de hem peygamberlere ve toplumlarına uyguladığı yasalarında hem de kâinat kitabına değişiklik yapmayacağını, insanların da bu yasalarda değişiklik bulamayacağını haber vermektedir.

3.وَكَانَ اَمْرُ اللّٰهِ قَدَرًا مَقْدُورًا “Allah’ın emri belirlenmiş bir ölçüdür.” Yüce Allah, verdiği ve peygamberlerine de uygulattırdığı emrinin ve iradesinin mutlaka tecelli etmiş olduğunu, olup bittiğini, ölçülüp biçilip yerine getirildiğini, tartışmaya veya pazarlığa açık olmadığını haber vermektedir.

Burada geçenقَدَرًا مَقْدُورًا kaderan makdûran ifadesi “biçilmiş bir kader”, “takdir edilmiş kesin hüküm”, “tartışılamayan ölçü”, “tecelli eden şey”, “ölçülüp biçilen, gerçekleşen şey” gibi anlamlar içermektedir. Böylece, söz konusu ifade Yüce Allah’ın geçmişten beri bütün peygamberlerine uygulattırdığı bütün ilahi prensiplerin mutlak sûrette uygulanmışlığı manasını vermekte, dolayısıyla ele aldığımız konu itibariyle de Yüce Allah’ın Hz. Zeyneb’le evlendirdiği Hz. Peygamber’in hiçbir şekilde suçlanmaması gerektiğini ortaya koymaktadır.

ııı. Peygamberlerin Ortak Tutumu ve Duyarlılığı

اَلَّذ۪ينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللّٰهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ اَحَدًا اِلَّا اللّٰهَ وَكَفٰى بِاللّٰهِ حَس۪يبًا “O (peygamberler ki) Allah’ın mesajlarını tebliğ ederler; Allah’a saygı duyarlar. Allah’tan başka kimseden korkmazlar. Hesap görücü olarak Allah (herkese) yeter.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ يُبَلِّغُونَ ellezîne yübelliğûne ifadesi “tebliğ edenler, ulaştıranlar”; رِسَالَاتِ اللّٰهِ risâlâtillahi tamlaması “Allah’ın öğretilerini”; وَيَخْشَوْنَهُ ve yehşevnehû fiili “ve O’na derin saygı duyarlar”;وَلَا يَخْشَوْنَ ve lâ yahşevne fiili “ve korkmazlar, korkmamakta (olanlar)”; اَحَدًا ehaden kelimesi “hiç kimseden”; اِلَّا اللّٰهَ illellâhe ifadesi “Allah’tan başka”; وَكَفٰى بِاللّٰهِ ve kefâ billâhi ifadesi “Allah (herkese) yeterli(dir)”; حَس۪يبًا hasîben kelimesi ise “hesap görücü olarak” demektir.

Burada ilahi uygulamaların evrensel manada aynı oluşu, bütün peygamberlerin ilahi prensipleri tebliği edişi, sadece Yüce Allah’a karşı derin saygı duyuşları gündeme getirilmektedir.

1.اَلَّذ۪ينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللّٰهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ اَحَدًا اِلَّا اللّٰهَ “O (peygamberler ki) Allah’ın mesajlarını tebliğ ederler; Allah’a saygı duyarlar. Allah’tan başka kimseden korkmazlar.” Yüce Allah önceki âyetin devamı niteliğinde olmak üzere peygamberlerini tanıtmakta ve onların tebliğ ettikleri prensiplerin Allah’ın mesajları olduğunu, dolayısıyla Allah’a karşı derin bir saygı içerisinde bulunduklarını, dahası Allah’tan başka hiç kimseden çekinmediklerini bildirmekte, gerekçesini ise hesap görücünün sadece kendisi olduğu şeklinde belirlemektedir.

Benzer içerikte olmak üzere, yani sadece Yüce Allah’a saygı duyulması gerektiğiyle ilgili olarak Bakara 2/150’de şöyle buyrulmaktadır: “Sakın onlardan çekinmeyin! Yalnız bana derin saygı duyun. Böylece size olan nimetimi tamamlayayım da doğru yolu bulasınız.”

Peygamberlerin tebliğ ettiği esaslar kendilerinin ürettiği prensipler olmadığı için, Yüce Allah bu tür ilkelerle ilgili olarak رِسَالَاتِ اللّٰهِ risâlâtillâh “Allah’ın öğretileri, mesajları, âyetleri” tamlamasını kullanmakta, dolayısıyla peygamberlerin tebliğ ettiklerinin ve uyguladıklarının kendi emirleri ve buyrukları olduğu bilgisini muhataplara vermek istemektedir.

Peygamberleri yalanlayanlarla ilgili olarak En‘âm 6/33-34’te şöyle buyrulmaktadır: “Onların söylediklerinin hakikaten seni üzmekte olduğunu biliyoruz. Aslında onlar seni yalanlamıyorlar, fakat o zalimler açıkça Allah’ın âyetlerini inkâr ediyorlar. Andolsun ki, senden önceki peygamberler de yalanlanmıştı. Onlar, yalanlanmalarına ve eziyet edilmelerine rağmen sabretmişler, sonunda yardımımız onlara yetişmişti.

Yüce Allah’ın kelimelerini (kanunlarını) değiştirebilecek hiçkimse yoktur. Muhakkak ki peygamberlerin haberlerinden bazısı sana da gelmiştir.” Demek ki emirler veya prensipler Yüce Allah’a ait olduğu için bunları tebliğ eden peygamberlerin yalanlanması prensipleri gönderen Yüce Allah’ın yalanlanması manasına alınmakta, peygamberlerin değil de Allah’ın âyetlerinin yalanlandığına dikkat çekilmektedir.

2. وَكَفٰى بِاللّٰهِ حَس۪يبًا “Hesap görücü olarak Allah (herkese) yeter.” Nisâ’ 4/6’da da geçen bu cümle, peygamberlerin de onlara tâbi olanların da morallerini yükseltmeyi amaçlamakta, başkalarının hesaba çekme güçlerinin olmadığını, dolayısıyla sadece ve sadece Yüce Allah’a karşı sorumlu ve duyarlı davranılması gerektiğini, Allah’tan başkasından korkulmamasının zorunlu olduğunu gündeme getirmektedir.

Kur’ân’da dört kez(25) geçen حَس۪يب hasîb kelimesi “hesap görücü”, “hesap tutucu”, “hesaplayıcı” gibi anlamlar içermektedir. Nisâ’ 4/86’da da Yüce Allah’ın her şeyi hesapladığı bildirilmektedir. Konu Yüce Allah’ın buyruklarını yerine getirmek olunca, başkalarının ne dediğinin de ne yaptığının da hiçbir önemi yoktur. Önemli olan şey Yüce Allah’ın emirlerinin hayat bulması, hayata taşınmasıdır; çünkü huzurunda hesap verilecek makam sadece ve sadece Yüce Allah’ın makamıdır. O makamda mahcubiyet yaşamama duası ve niyazındayız. Rabbimiz mahcup bırakmasın.

ıv. Hz. Peygamber’in Konumu

مَا كَانَ مُحَمَّدٌ اَبَآ اَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلٰكِنْ رَسُولَ اللّٰهِ وَخَاتَمَ النَّبِيّ۪نَ وَكَانَ اللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمًا “Muhammed, sizin (yetişkin) erkeklerinizden hiçbirinin babası değildir. Fakat o, Allah’ın elçisidir ve peygamberlerin sonuncusudur. Allah her şeyi bilendir.”

Âyetteki مَا كَانَ mâ kâne fiili “o (şöyle bir insan) değildir”; مُحَمَّدٌ muhammedün kelimesi “Muhammed”; اَبَآ اَحَدٍ ebâ ehadin tamlaması “(içinizden) hiç birisinin babası”; مِنْ رِجَالِكُمْ min ricâliküm ifadesi “sizin yetişkin erkeklerinizden”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ancak, ve lakin”; رَسُولَ اللّٰهِ rasûlallahi tamlaması “Allah’ın Rasûlü(dür), Elçisi(dir)”;وَخَاتَمَ النَّبِيّ۪نَ ve hâteme’n-nebiyyîne tamlaması “ve nebîlerin, peygamberlerin sonuncusu(dur)”; وَكَانَ ve kâne fiili “= (şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in ifadesi “her şeyi”; عَل۪يمًا ‘alîmen kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in toplumdaki durumu ve konumu ele alınmakta, onunla ilgili farklı yaklaşımların yanlışlığı gündeme getirilmektedir.

1.مَا كَانَ مُحَمَّدٌ اَبَآ اَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلٰكِنْ رَسُولَ اللّٰهِ وَخَاتَمَ النَّبِيّ۪نَ “Muhammed, sizin (yetişkin) erkeklerinizden hiçbirinin babası değildir. Fakat o, Allah’ın elçisidir ve peygamberlerin sonuncusudur.” Yüce Allah konunun sonunda meseleyi bitirecek bir açıklama yapmakta ve Hz. Peygamber’in yaşadığı toplumda hiçbir yetişkin erkeğin babası olmadığını ilan etmekte, onun peygamberlerinin sonu olduğunu bildirmektedir.

a) مَا كَانَ مُحَمَّدٌ اَبَآ اَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ “Muhammed, sizin (yetişkin) erkeklerinizden hiçbirinin babası değildir.” Bu ifade Hz. Peygamber’in hiç erkek çocuğunun olmadığını göstermez. Bağlam gereği, yani Ahzâb 33/37. âyetten itibaren ele alınan konu gereği, Zeyd b. Hârise’yi Hz. Peygamber’in oğlu sayan veya öyle sananların bu yanlış algısı reddedilmekte ve Hz. Muhammed’in Zeyd b. Hârise’nin babası olmadığı bir kez daha ilan edilmiş olmaktadır.

Âyette geçen رِجَال ricâl kelimesine “yetişkin erkekler” manası verilmesi gerekmektedir. Çünkü bilindiği üzere, yetişkin çağlara gelememiş olsalar da Hz. Peygamber’in İbrâhim, Kâsım ve Abdullah adlarında üç tane erkek çocuğu vardı. Hatta Hz. Peygamber büyük oğlu Kâsım olduğu için Ebu’l-Kâsım “Kasım’ın babası” şeklinde de anılıyordu. Demek ki âyette verilmek istenen mesaj, evlatlıklarla ilgili olarak toplumda bilinen ve uygulananların yanlış olduğuna bir kez daha dikkat çekmektir.

b)وَلٰكِنْ رَسُولَ اللّٰهِ وَخَاتَمَ النَّبِيّ۪نَ “Fakat o, Allah’ın elçisidir ve peygamberlerin sonuncusudur.” Yüce Allah âyetin bu kısmında toplumun Hz. Peygamber’le ilgili bilmesi gereken noktayı açıklamakta, onun Allah’ın Rasûlü ve peygamberlerin de sonuncusu olduğunu herkese ilan etmektedir.

Ahzâb sûresinin daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/6. âyette de kısmen değindiğimiz üzere, Hz. Peygamber bütün toplumun manevi anlamda babası durumundadır; ancak fiziksel manada hiçbir yetişkin erkeğin babası değildir. Buna göre, toplum onun sadece “Yüce Allah’ın Elçisi” ve “nebîlerin mührü, sonuncusu” olmasıyla ilgilenmeli, “şunun babası” vs. şeklinde başka isimlendirmelere girmemeli, girenlere de itibar etmemelidir.

c) Âyetin bu kısmında Hz. Peygamber’in “Yüce Allah’ın Rasûlü” oluşu ile “nebîlerin hâtemi yani mührü, sonuncusu” oluşu noktasında dile dolanan bir yanlışa, büyük bir saptırmaya da kısaca değinmekte yarar vardır.

Rasûl ve nebî kelimeleri her peygamber için kullanılmaktadır. Tekil olarak da çoğul olarak da bütün peygamberlere “nebî” de “rasûl” de veya en-nebiyyûn veya el-enbiyâ’ dendiği gibi er-rusül de el-murselûn da denmektedir. Dolayısıyla kendisine kitap verilen veya verilmeyen peygamber ayırımı hiçbir şekilde doğru değildir. Peygamberlik anlamında “her rasûl aynı zamanda nebîdir; her nebî de rasûldür.” Zira nebî kelimesi “yüksek rutbe, şeref” manasına geldiği gibi “kendisine haber verilen, haberdar edilen kişi” manasına da gelmektedir ki zaten bir kişinin peygamber olduğu kendisine iletilen vahiy ile ancak bilinebilir.

Vahiy almayan bir insanın peygamber olduğuna hiç kimse karar veremez. Bu nedenle her peygamber önceklikle vahiy aldığı için nebîdir; sonra da haberdar edildiği konuları muhataplara iletmesi için de rasûldür. Bunun sonucunda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Peygamber’in Yüce Allah’ın rasûlü olduğunun beyan edilmesi, onun aynı zamanda Yüce Allah’ın nebîsi olduğu manasını da içermektedir.

Esasında risalet nübüvvetin sonucudur. Bu durumda diğer cümlede yer alan “nebîlerin hâtemi, yani mührü, sonuncusu” oluşu da aynı şekilde rasüllerin sonuncusu demektir. Buna göre Hz. Peygamber’in nebîlerin sonuncusu olduğu, rasullerin sonuncusu olmadığı, bu yüzden de peygamberlik anlamında risaletin devam ettiği türden iddialar hiçbir şekilde doğru değildir; sadece birer sapma itirafıdır.

Burada mutlaka hatırlatılmasında yarar gördüğümüz bir nokta vardır. Buna göre Kur’ân’da geçen her rasûl kelimesinin mutlak surette “peygamber” olarak anlamlandırılmaması gerekir. Nitekim Yûsuf 12/50’de geçen er-rasûl kelimesinen maksat elbette peygamber değil, haber götüren “ulak, elçi” demektir. Benzer şekilde arsil kelimeleri “peygamber görevlendirmek” manasına gelse de A‘râf 7/111’de bu kelime “ulak” manasını vermektedir. Bizim söylediğimiz konu peygamberlik manasında risalet ile nübüvvetin aynı kişilerin iki sıfatı oluşudur. “Her nebi rasüldür; her rasül de nebidir” sözümüzdeki kastımız da budur.

Âyette yer alanوَخَاتَمَ النَّبِيّ۪نَ ifadesinin başındaki vâv harfine tefsîriyye veya tafsîliyye manası verilirse bu durumda ortada hiçbir mesele kalmamaktadır. Çünkü o zaman âyetin anlamı şöyle olur: “Fakat o, Allah’ın Rasûlüdür; yani nebîlerin (peygamberlerin) sonuncusudur.” Biz her iki durumda da mesajın istismara konu edinilmemesi gerektiği kanaatindeyiz. Hz. Muhammed hem rasüllerin hem de nebîlerin sonuncusudur. Çünkü o hem rasûldür hem de nebîdir. Nebîlerin sonuncusu olmak aynı zamanda rasüllerin de sonuncusu olmak demektir, vesselâm.

2. وَكَانَ اللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمًا “Allah her şeyi bilendir.” “Yüce Allah’ın her şeyi hakkıyla bildiği”ne dair pek çok âyette bilgiler zikredilmektedir.(26)

a) Yüce Allah âyetin ve konunun sonunda eşsiz ve erişilmez bilgi sahibi olduğunu, verdiği her kararda her şeyi kendisinin bildiğini, buna kaşrılık kullarının ortaya koyduğu ya da düşündükleri ne varsa hepsini gayet iyi bildiğini ilan etmektedir. Parçayı veya bir kısım şeyi bilene değil, bütünü ve her şeyi bilene teslim olmak gerekir ki o da sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

b) Kur’ân-ı Kerîm’de Yüce Allah’ın ilim sıfatıyla ilgili pek çok âyet bulunmaktadır. “Allah her şeyi bilendir” mealinde oldukça fazla ayet vardır. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet vesilesiyle önemine binaen konuya dair kısa bazı hatırlatmalar yapmak istiyoruz.

ı. Yüce Allah her şeyi bilendir;(27) çünkü O, gaybı ve şehâdeti bilen yegâne bilgindir.(28) Yüce Allah “Gönüllerin içindekini bilir”,(29) “Gözlerin hain (bakış)ını bilir.”(30) Çünkü “gaybın anahtarları sadece O’nun katındadır; karada ve denizde var olan her şeyi sadece O bilir; O’nun bilgisi olmadan bir yaprak bile yerinden düşemez; yerin karanlıklarında bulunan şeyler de yaş ve kuru bütün varlıklar açık bir kayıtta”(31) yani O’nun bilgi sistemindedir.

ıı. Yaptığı işleri Yüce Allah da dâhil hiç kimsenin bilmediğini veya görmediğini sananlar, O’nun bilgisinin boyutunu fark edemeyenlerdir. “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; bilin ki O, kalplerin içindekini bilmektedir. Yaratan, yarattığını bilmez mi hiç! O, en ince işleri görüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır”(32) âyetleri, söz ister gizli olsun, ister aşikâr Yüce Allah’ın bilmediği hiçbir şeyin olamayacağını ortaya koymaktadır. Benzer bir ifade Enbiyâ’ 21/110’da “Allah, sözün açıktan söylenenini de bilir, gizlemekte olduklarını da bilir” şeklinde zikredilmektedir.

Ra‘d 13/9-10’da benzer şekilde şöyle buyrulmaktadır: “O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.” Aynı mesajı içermesi bakımından Enbiyâ’ 21/4’te de şu bilgilere yer verilmektedir: “(Peygamber şöyle) demişti: Rabbim, yerde ve gökte (söylenmiş her) sözü bilir. O, hakkıyla işitendir; (her şeyi) bilendir.” Demek ki Yüce Allah’ın bilgisi dışında hiçbir an ve alan yoktur.

ııı. Bu çerçevede Hz. Lokmân’ın, oğluna yaptığı nasihatler arasında yer alan şu ifade de oldukça dikkat çekicidir: “Yavrucuğum! (Yaptığın iyi veya kötü) bir iş, hardal tanesi ağırlığı kadar küçük (veya önemsiz) olsa, kayaların içerisinde gizlense veya göklerde (uzay boşluğunda) ya da yerin diplerinde bile olsa, Allah onu getirecektir. Çünkü Allah, bilgisi sınırsız olandır; her şeyi bilendir.”(33) Burada verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağı gerçeğidir.

ıv. Ayrıca şu âyetler de son derece ilginç mesaj içerir: “Allah, onların hepsini dirilteceği gün, (dünyada) yaptıklarını kendilerine haber verecektir. (Allah) onların unuttuklarını da bir bir sayıp önlerine koyacaktır. Allah her şeye şahittir. Bilmez misin ki, Allah göklerde ve yerde olan her şeyi bilmektedir. Gizlice konuşan üç kişinin dördüncüsü, beş kişinin altıncısı Allah’tır. Sayı daha az da çok da olsa, onlar her neredeyseler Allah da onlarla beraber oradadır. Sonra Allah, kıyâmet günü onların (dünyada) yaptıklarını kendilerine haber verecektir. Allah her şeyi bilendir.”(34)

İnsanların yaptığı eylemler, onların boyunlarına asılan bir kayıt defterine gün be gün, an be an kaydedilmektedir.(35) Bu kayıt alma işi, küçük-büyük ayırımı yapmadan her şeyi satır satır belirleme veya kaydetme şeklinde gerçekleştirilmekte ve bu durum herkes için hayatı boyunca devam ettirilmektedir.(36)

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/116, 238; Âl-i İmrân 3/17; Nisâ’ 4/34; Nahl 16/120; Rûm 30/26; Ahzâb 33/35; Zümer 39/9; Tahrîm 66/5, 12.
  • Bakara 2/116 Bakara 2/238 Âl-i İmrân 3/17 Nisâ 4/34 Nahl 16/120 Rûm 30/26 Ahzâb 33/35 Zümer 39/9 Tahrîm 66/5 Tahrîm 66/12
• 2 - Bakara 2/153, 155, 177, 249; Âl-i İmrân 3/17, 142, 146; Enfâl 8/46, 65; Nahl 16/126; Kehf 18/69; Enbiyâ’ 21/85; Hacc 22/35; Kasas 28/80; Ahzâb 33/35; Sâffât 37/102; Sâd 38/44; Zümer 39/10; Muhammed 47/31. 3 - İbrâhim 14/5; Lokmân 31/31; Sebe’ 34/19; Şûrâ 42/33. 4 - Bakara 2/45; Âl-i İmrân 3/199; Enbiyâ’ 21/90; Mü’minûn 23/2; Ahzâb 33/35; Fussılet 41/39; Şûrâ 42/45; Kamer 54/7; Haşr 59/21; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44; Nâzi‘ât 79/9; Ğâşiye 89/2. 5 - Şûrâ 42/45; Kamer 54/7; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44; Nâzi‘ât 79/9; Ğâşiye 89/2.
  • Bakara 2/153 Bakara 2/155 Bakara 2/177 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/17 Âl-i İmrân 3/142 Âl-i İmrân 3/146 Enfâl 8/46 Enfâl 8/65 Nahl 16/126 Kehf 18/69 Enbiyâ 21/85 Hacc 22/35 Kasas 28/80 Ahzâb 33/35 Sâffât 37/102 Sâd 38/44 Zümer 39/10 Muhammed 47/31 İbrâhîm 14/5 Lokmân 31/31 Sebe' 34/19 Şûrâ 42/33 Bakara 2/45 Âl-i İmrân 3/199 Enbiyâ 21/90 Mü'minûn 23/2 Ahzâb 33/35 Fussilet 41/39 Şûrâ 42/45 Kamer 54/7 Haşr 59/21 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Nâzi‘ât 79/9 Fecr 89/2 Şûrâ 42/45 Kamer 54/7 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Nâzi‘ât 79/9 Fecr 89/2
• 6 - Esed, age., s. 858.
• 7 - Nisâ’ 4/34; Tevbe 9/112; Yûsuf 12/12, 63, 81; Hıcr 15/9; Enbiyâ’ 21/82; Mü’minûn 23/5; Ahzâb 33/35; Me‘âric 70/29; İnfitâr 82/10; Mutaffifûn 83/33.
  • Nisâ 4/34 Tevbe 9/112 Yûsuf 12/12 Yûsuf 12/63 Yûsuf 12/81 Hicr 15/9 Enbiyâ 21/82 Mü'minûn 23/5 Ahzâb 33/35 Me‘âric 70/29 İnfitâr 82/10 Mutaffifîn 83/33
• 8 - Bakara 2/175, 221, 263, 268; Âl-i İmrân 3/133, 136, 157; Nisâ’ 4/96; Mâide 5/9; Enfâl 8/4, 74; Hûd 11/11; Ra‘d 13/6; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/35; Sebe’ 34/4; Fâtır 35/7; Yâsîn 36/11; Fussılet 41/43; Muhammed 47/15; Feth 48/29; Hucürât 49/3; Necm 53/32; Hadîd 57/20, 21; Mülk 67/12; Müddessir 74/56. 9 - Semerkandî, age., I, 175; Taberî, age., III, 64; Zemahşerî, age., I, 304; Râzî, age., VII, 48-49. 10 - Âl-i İmrân 3/172, 179; Nisâ’ 4/40, 67, 74, 95, 114, 146, 162; Mâide 5/9; Enfâl 8/28; Tevbe 9/22; Ahzâb 33/29, 35; Feth 48/10, 29; Hucürât 49/3; Teğâbun 64/15; Müzzemmil 73/20.
  • Bakara 2/175 Bakara 2/221 Bakara 2/263 Bakara 2/268 Âl-i İmrân 3/133 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/157 Nisâ 4/96 Mâide 5/9 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hûd 11/11 Ra‘d 13/6 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/35 Sebe' 34/4 Fâtır 35/7 Yâsîn 36/11 Fussilet 41/43 Muhammed 47/15 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Necm 53/32 Hadîd 57/20 Hadîd 57/21 Mülk 67/12 Müddessir 74/56 Âl-i İmrân 3/172 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/40 Nisâ 4/67 Nisâ 4/74 Nisâ 4/95 Nisâ 4/114 Nisâ 4/146 Nisâ 4/162 Mâide 5/9 Enfâl 8/28 Tevbe 9/22 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Fetih 48/10 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Teğâbun 64/15 Müzzemmil 73/20
• 11 - Râzî, age., XXV, 211.
• 12 - Semerkandî, age., III, 61; Taberî, age., XXII, 11-12; Zemahşerî, age., IV, 523.
• 13 - Semerkandî, age., III, 62; Taberî, age., XXII, 12. 14 - Semerkandî, age., III, 62; Taberî, age., XXII, 12.
• 15 - Zemahşerî, age., IV, 524; Râzî, age., XXV, 212.
• 16 - Râzî, age., XXV, 212.
• 17 - Semerkandî, age., III, 62; Taberî, age., XXII, 12. 18 - Semerkandî, age., III, 62; Taberî, age., XXII, 12; Zemahşerî, age., IV, 524-526; Kurtubî, el-Câmı‘, XIV, 190; Yazır, age., VI, 317.
• 19 - Nisâ’ 4/47; Enfâl 8/42, 44; İsrâ’ 17/5, 108; Ahzâb 33/37; Müzzemmil 73/18.
  • Nisâ 4/47 Enfâl 8/42 Enfâl 8/44 İsrâ 17/5 İsrâ 17/108 Ahzâb 33/37 Müzzemmil 73/18
• 20 - Nisâ’ 4/65; Mâide 5/6; En‘âm 6/125; A‘râf 7/2; Tevbe 9/91; Hacc 22/78; Nûr 24/61; Ahzâb 33/37, 38, 50; Feth 48/17. 21 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 391; Zeccâc, age., III, 440; Semerkandî, age., II, 405.
  • Nisâ 4/65 Mâide 5/6 En‘âm 6/125 A‘râf 7/2 Tevbe 9/91 Hacc 22/78 Nûr 24/61 Ahzâb 33/37 Ahzâb 33/38 Ahzâb 33/50 Fetih 48/17
• 22 - Enfâl 8/38; Hıcr 15/13; İsrâ’ 17/77; Kehf 18/55; Ahzâb 33/38, 62; Fâtır 35/43; Mü’min 40/85; Feth 48/23.
  • Enfâl 8/38 Hicr 15/13 İsrâ 17/77 Kehf 18/55 Ahzâb 33/38 Ahzâb 33/62 Fâtır 35/43 Mü'min 40/85 Fetih 48/23
• 23 - Nisâ’ 4/26. 24 - Âl-i İmrân 3/137.
  • Nisâ 4/26 Âl-i İmrân 3/137
• 25 - Nisâ’ 4/6, 86; İsrâ’ 17/14; Ahzâb 33/39.
  • Nisâ 4/6 Nisâ 4/86 İsrâ 17/14 Ahzâb 33/39
• 26 - Bakara 2/29, 231, 273, 282; Nisâ’ 4/32, 176; Mâide 5/97; En‘âm 6/101; Enfâl 8/75; Tevbe 9/115; Nûr 24/35, 64; ‘Ankebût 29/62; Ahzâb 33/40, 54; Şûrâ 42/24; Feth 48/26; Hucürât 49/16; Hadîd 57/3; Mücâdile 58/7; Teğâbun 64/11.
  • Bakara 2/29 Bakara 2/231 Bakara 2/273 Bakara 2/282 Nisâ 4/32 Nisâ 4/176 Mâide 5/97 En‘âm 6/101 Enfâl 8/75 Tevbe 9/115 Nûr 24/35 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/62 Ahzâb 33/40 Ahzâb 33/54 Şûrâ 42/24 Fetih 48/26 Hucurât 49/16 Hadîd 57/3 Mücâdele 58/7 Teğâbun 64/11
• 27 - Yüce Allah’ın ‘alîm sıfatı Kur’ân’da oldukça fazla geçmektedir. 28 - Bakara 2/33; Mâide 5/109, 116; En‘âm 6/73; Tevbe 9/78, 94, 105; Yûnus 10/20; Hûd 11/123; Ra‘d 13/9; Nahl 16/77; Kehf 18/26; Mü’minûn 23/92; Neml 27/65; Secde 32/6; Sebe’ 34/48; Fâtır 35/38; Zümer 39/46; Hucürât 49/18; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18; Cinn 72/26. 29 - Mülk 67/13. Benzer âyetler için bk. Bakara 2/235; Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Tâhâ 20/7; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4. 30 - Mü’min 40/19. 31 - En‘âm 6/59. 32 - Mülk 67/13-14.
  • Bakara 2/33 Mâide 5/109 Mâide 5/116 En‘âm 6/73 Tevbe 9/78 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/20 Hûd 11/123 Ra‘d 13/9 Nahl 16/77 Kehf 18/26 Mü'minûn 23/92 Neml 27/65 Secde 32/6 Sebe' 34/48 Fâtır 35/38 Zümer 39/46 Hucurât 49/18 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18 Cinn 72/26 Mülk 67/13 Bakara 2/235 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Tâhâ 20/7 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mü'min 40/19 En‘âm 6/59 Mülk 67/14
• 33 - Lokmân 31/16.
  • Lokmân 31/16
• 34 - Mücâdele 58/6-7. 35 - İsrâ’ 17/13. 36 - Kehf 18/49; Kâf 50/18; Kamer 54/52-53.
  • Mücâdele 58/7 İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kâf 50/18 Kamer 54/53