Nisâ Suresi

Medine’de hicrî 6 veya 7. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 176 âyetten oluşan, adını 127. âyette de olduğu gibi içeriğinde yer alan ve “kadınlar” anlamına gelen النِّسَآء en-nisâ’ kelimesinden alan Nisâ’ sûresi, inişe göre 106, resmî sıralamada ise 4. sûredir. Bu sûrenin içerdiği âyetlere bakıldığında inişinin uzun bir süreç halinde devam ettiğini söyleyebiliriz.

Nisâ’ sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Âl-i İmrân sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre, her iki sûrede de “Allah’a karşı takvâlı olunması emrinin yer alması” (Âl-i İmrân 102, 130; Nisâ’ 1), “kitap ehline yönelik bildirimler” (Âl-i İmrân 18-23, 64-100, 110-115; Nisâ’ 44-51, 159-162, 171), “Hz. İsa ile ilgili bilgiler” (Âl-i İmrân 45-60; Nisâ’ 157-158, 172), “iman esasları ve İslâm’ın tek din oluşu” (Âl-i İmrân 19, 85; Nisâ’ 136), “peygamberler arasında ayırım yapılmaması gerektiği” (Âl-i İmrân 84; Nisâ’ 150) vs. konular iki sûre arasındaki mesaj birikteliği olarak belirlenebilir.

Nisâ’ sûresi, ilk insanların yaratılışı, yetimlerin hakkının korunması, mallarının istismar edilmemesi, erişkinlik çağına gelinceye kadar onların servetlerine göz kulak olunması gerektiği, atalardan kalan mal varlığında erkeklerin ve kadınların payının bulunduğu, nesiller üzerine titrenmesi gerektiği, yetimlerin mallarını yiyenlerin karınlarına ateş doldurmuş olacağı, miras taksimatı, bütün bunların Yüce Allah’ın sınırları olduğu, bunları aşanların şiddetli bir şekilde cezalandırılacağı gibi konular oluşturmaktadır.

15. âyetten itibaren, fuhuş yapanlara yönelik cezalar, tevbenin zamanı, miras beklentisiyle kadınları evliliğe zorlamamak gerektiği, kimlerle evlenilemeyeceği ifade edilmekte, insanların mallarını haksız yere yememek gerektiği, gühanların büyüklerinden kaçınılırsa diğerlerinin örtüleceği müjdelenmekte, ayrılık belirtisi görülen evliliklerin kurtarılması için erkek ve kadın tarafından hakem belirlenmesi gerektiği, tevhid, şirkten kaçınma, infak gibi birtakım görevlere değinilmekte, infakta gösterişten kaçınmanın zorunlu oluşu ve mahşerde Hz. Peygamber’in ümmetine şahit olacağı beyan edilmekte, ardından ibadetleri anlayarak yapmak gerektiği bildirilmektedir. 44. âyetten itibaren, konu kitap ehline getirilmekte, onların problemli kabulleri ve uygulamaları eleştirilmekte, Cibt ve Tâğût gibi azgın simgelere itibarın akıbetinin cehennem olacağı bildirilmekte, emanetleri ehline vermek gerektiğine, Hz. Peygamber’in ümmet içerisindeki konumuna, Yüce Allah’ın nimet verdiği dört grup insana dair bilgiler verilmektedir.

71. âyetten itibaren, kimlerin uğrunda savaşılması gerektiği, hayata Yüce Allah’ın müdahil oluşu, Rasûl’e itaatin Yüce Allah’a itaat olacağı, Allah yolunda savaşmayanların kınandığı, iyilik veya kötülüğe öncülük etmenin sonuçlarının bulunacağı, selamın toplumdaki yeri, kimlerle savaşılıp fedakârlık yapılacağı, insan öldürmenin cezası, yolculuk hallerindeki ibadetleri, Kur’ân’la hüküm vermenin gerekliliği, hatanın şahsiliği, şirk hariç her günahın bağışlanabileceği, şeytanın müdahalesi, iman ve salih amellerin sonuçları, kadınlarla ilgili fetvalar, evlilik konusu, adaletin temini, iman esaslarının bütüncül oluşu, münafıkların dönekliği gibi çeşitli konular ele alınmaktadır.

153. âyetten itibaren, kitap ehlinin yanlışlıkları, Hz. Musa’ya ve Hz. İsa’ya yönelik eziyetleri, ilimde ileri düzeydekilerin iman ve ibadetteki istikametleri, bütün peygamberlere vahyedildiği, peygamberlerin müjdeci ve uyarıcı oluşları, inkârcıların ebedi cehennemde kalacakları, kitap ehlinin risalet konusundaki duyarsızlıkları ve nihayet miras konuları bağlamında “kelâle” denilen bir kavrama yer verilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 22-28. âyetlerinde nikâh konusuna dair açılımlara yer vermekte, nikâhta mehre değinmekte, bu konudaki bilgilerin evrensel olduğuna, tevbenin önemine dair bilgi vermektedir.

a) Evlenilmesi Haram Olan Kadınlar

Yüce Allah, sûrenin 22. âyetinde kimlerle evlenilemeyeceği konusunda şöyle buyurmaktadır: “Geçmişte olanlar hariç, babalarınızın evlendiği kadınlarla evlenmeyin! Şüphesiz ki bu bir çirkinliktir; öfke (sebebi)dir ve çok kötü bir yoldur.”

Ardından, 22-24. âyetlerde 15 konu başlığında kendileriyle evlenilemeyecek kadınlar hakkında bilgi verilmekte, sayılanların ötesinde (bunlardan başkasının), namuslu olmak ve zina etmemek üzere mehirlerini vererek istenmelerinin helâl kılındığı bildirilmekte, kadınlardan faydalanılmasına karşılık, kararlaştırılmış olan mehirlerinin verilmesi emredilmekte, karşılıklı anlaşılması durumunda sorumluluğun olmadığı bildirilmektedir.

ı. Yasak Evlilikler -I-

وَلَا تَنْكِحُوا مَا نَكَحَ اٰبَآؤُ۬كُمْ مِنَ النِّسَآءِ اِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ اِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَمَقْتًا وَسَآءَ سَب۪يلًا “Geçmişte olanlar hariç, babalarınızın evlendiği kadınlarla evlenmeyin! Şüphesiz ki bu bir çirkinliktir; öfke (sebebi)dir ve çok kötü bir yoldur.”

Âyetteki وَلَا تَنْكِحُوا ve lâ tenkihû emri “ve nikâhlamayın”; مَا نَكَحَ mâ nekeha ifadesi “nikahladığı (kişiyi)”; اٰبَآؤُ۬كُمْ âbâüküm tamlaması “sizin babalarınız, babalarınızın”; مِنَ النِّسَآءِ mine’n-nisâi ifadesi “kadınları, üvey anneleri”; اِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ illâ mâ kad selefe istisnası “önceden geçenler hariç”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o (önceki işler)”; كَانَ kâne fiili “(şöyle)dir”; فَاحِشَةً fâhışeten kelimesi “bir hayasızlık(tır)”;وَمَقْتًا ve makten kelimesi “ve iğrençlik(tir)”;وَسَآءَ سَب۪يلًا ve sâe sebîlen ifadesi ise “çok kötü bir yol(dur)” demektir.

Burada kendileriyle evlenilmesi haram olan kadınlarla ilgili ilk bilgi gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تَنْكِحُوا مَا نَكَحَ اٰبَآؤُ۬كُمْ مِنَ النِّسَآءِ اِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ “Geçmişte olanlar bir yana, babalarınızın evlendiği kadınlarla evlenmeyin!” Yüce Allah kadınlarla ilgili çeşitli koruyucu hükümleri beyan ettikten sonra, bu defa konuyu kendileriyle evlenilemeyecek olan kadınlara getirmektedir. Bu çerçevede, toplumda muhtemelen uygulanan, çok çok az da olsa büyük bir günah olması bakımından kendileriyle evlenilmesi yasaklanan kadınlar bağlamında “ilk” sırada “babaların nikâhladığı hanımlar” zikredilmektedir. Demek ki miras elde etme, kadınlara vâris olma beklentisiyle ölümünden sonra babaların evlendiği kadınları nikâhlayanlar oluyordu. Bunun normal bir şey sanılmaması için ilk sırada bu hüküm zikredilmektedir.

Yüce Allah bu ve benzer şekillerde اٰبَآؤ âbâ’ dediği “babalar”ın veya “dedeler”in her ne şekilde olursa olsun nikâhladıkları kadınlarla daha sonra evlenmenin oğullara ve torunlara kesinlikle haram olduğunu hükme bağlamaktadır. Bu âyetteki hüküm gereği nasıl ki erkekler babalarının nikahlamış olduğu kadınlarla yani üvey anneleriyle evlenemiyorlarsa, karşılılık gereği kadınlar da annelerinin nikahlanmış olduğu üvey babalarıyla evlenemezler.

Bir sonraki âyette de geçen اِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ illâ mâ kad selefe ifadesi “daha önce olup bitenlerin artık geçtiği”, ancak mevcut zamanlarda bunun yapılmaması gerektiği, daha önce yapıldığı için bu âyet indirildiğinde devam eden varsa onun da hemen sonlandırılmasının zorunlu olduğu anlaşılmaktadır. Âyetin devam eden kısmında böylesi bir uygulama “çirkinlik” olarak tanıtılmaktadır.

2.اِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَمَقْتًا وَسَآءَ سَب۪يلًا “Muhakkak ki bu bir hayâsızlıktır, iğrenç bir şeydir ve çok kötü bir yoldur.” Yüce Allah ataların yani dedelerin ve babaların her ne şekilde olursa olsun nikâhlanıp ayrıldıkları kadınlarla evlenmenin çocuklara ve torunlara kesinlikle haram olduğunu beyan ettikten sonra, böyle bir evliliğin son derece çirkin, iğrenç ve çok kötü bir yol olduğunu ifade etmekte, muhataplarını uyarmaktadır.

F-h-ş kökünden kelimeler Kur’ân’da 24 yerde geçmekte ve çeşitli kalıplarda “kötülük”;(1) “fuhuş” (kadın-erkek zina,(2) lezbiyenlik,(3) homoseksüellik(4)); “cimrilik”;(5) “zulüm”(6) gibi anlamlara gelmektedir. Bu arada bütün bu anlamları içerecek şekilde gizli-açık fuhuş manasında el-fahşâ’ kelimesi yedi,(7) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi فَاحِشَة fâhışeh/el-fâhışeh kelimeleri on üç,(8) bunun çoğulu olan el-fevâhış sözcüğü ise dört(9) kez geçmektedir. el-Fahşâ’ kelimesi, bazen es-sû’ ve el-münker kelimeleriyle de kullanılmakta, kaynağında şeytanın bulunduğu ve Yüce Allah’ın yasakladığı eylemler olarak tanıtılmaktadır.

Çeşitli âyetlerde(10) zikredilen مَقْت makt kelimesi “hışım gerektiren, nefret edilen şey”, “buğzedilen durum”, “öfke, gazap gerektiren şey” demektir. Bir kez de İsrâ’ 17/32’de zina ile ilgili olarak kullanılan âyetin sonundaki سَآءَ سَب۪يلًا sâe sebîlen ifadesi ise “çok kötü bir yol”, “çirkin bir ‘adet”, “iğrenç bir yol” manalarını içermekte ve babaların, dedelerin yani ataların nikâhladığı hanımlarla evlenmenin çok çirkin bir şey olduğu belirtilmektedir. Kur’ân’da 23 kez(11) geçen سَآءَ/ سَآءَت sâe/sâet fiilleri ise “kötü”, “ne kötü”, “çok kötü” manasına gelmektedir.

Bu arada Râzî’nin dikkat çektiği üzere,(12) âyette yer aldığı şekliyle bakıldığında çirkin işlerle ilgili olarak üç farklı ifadenin kullanıldığı görülmektedir. Buna göre فَاحِشَة fâhışeh kelimesi “aklın çirkin kabul ettiği”, مَقْت makt kelimesi “şeriatın çirkin saydığı”, سَآءَ سَب۪يلًا sâe sebîlen ifadesinin de “geleneğin çirkin saydığı” fiiller olduğu söylenebilir.

ıı. Yasak Evlilikler -II-

حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ اُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَاَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْاَخِ وَبَنَاتُ الْاُخْتِ وَاُمَّهَاتُكُمُ الّٰت۪يٓ اَرْضَعْنَكُمْ وَاَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَاُمَّهَاتُ نِسَآئِكُمْ وَرَبَآئِبُكُمُ الّٰت۪ي ف۪ي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَآئِكُمُ الّٰت۪ي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَاِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَآئِلُ اَبْنَآئِكُمُ الَّذ۪ينَ مِنْ اَصْلَابِكُمْ وَاَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْاُخْتَيْنِ اِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ غَفُورًا رَح۪يمًا “Anneleriniz, kızlarınız, kız kardeşleriniz, halalarınız, teyzeleriniz, kardeş kızları, kız kardeş kızları, sizi emziren (süt) anneleriniz, süt (emmekten dolayı oluşan) kız kardeşleriniz, kadınlarınızın (eşlerinizin) anneleri, kendileriyle (cinsel ilişki ile) birleştiğiniz kadınlarınızdan (eşlerinizden) olup evlerinizde bulunan üvey kızlarınız da size haram kılınmıştır. Onlarla (hanımlarla nikâhlanmış da) henüz (cinsel ilişki ile) birleşmemiş (ve onlardan boşanmış)sanız, (onların kızlarını almanızda) size herhangi bir vebal yoktur. Kendi neslinizden olan oğullarınızın helalleri (gelinleriniz) ve iki kız kardeşi (aynı anda) birlikte almak da (size haram kılındı). Ancak geçen geçmiştir. Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki حُرِّمَتْ hurrimet edilgen fiili “haram kılınmıştır”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; اُمَّهَاتُكُمْ ümmehâtüküm tamlaması “sizin anneleriniz”;وَبَنَاتُكُمْ ve benâtüküm tamlaması “ve sizin kızlarınız”; وَاَخَوَاتُكُمْ ve ehavâtüküm tamlaması “ve sizin kızkardeşlerniz”; وَعَمَّاتُكُمْ ve ‘ammâtüküm tamlaması “ve sizin halalarınız”; وَخَالَاتُكُمْ ve hâlâtüküm tamlaması “ve sizin teyzeleriniz”;وَبَنَاتُ الْاَخِ ve benâtü’l-ahı tamlaması “ve erkek kardeş kızları”; وَبَنَاتُ الْاُخْتِ ve benâtü’l-uhti tamlaması “ve kız kardeş kızları”; وَاُمَّهَاتُكُمُ ve ümmehâtüküm tamlaması “ve (şu) anneleriniz”; الّٰت۪يٓ اَرْضَعْنَكُمْ ellâtî arda‘neküm ifadesi “sizi emziren (sütanneleriniz)”; وَاَخَوَاتُكُمْ ve ahevâtüküm tamlaması “ve sizin kızkardeşleriniz”; مِنَ الرَّضَاعَةِ mine’r-radâ‘ati ifadesi “süt(ten oluşan)”; وَاُمَّهَاتُ نِسَآئِكُمْ ve ümmehâtü nisâiküm tamlaması “ve sizin kadınlarınızın anneleri, kayın valideleriniz”;وَرَبَآئِبُكُمُ ve rabâibüküm tamlaması “ve sizin üzey kızlarınız”;الّٰت۪ي ف۪ي حُجُورِكُمْ ellâtî fî hucûriküm ifadesi “evlerinizde bulunan”; مِنْ نِسَآئِكُمُ min nisâiküm ifadesi “sizin (şu) kadınlarından”; الّٰت۪ي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ allâtî dehaltüm bihinne ifadesi “kendileriyle birlikte olduğunuz”; فَاِنْ لَمْ تَكُونُوا fe in lem tekûnû ifadesi “eğer (şöyle) olmadıysanız”; دَخَلْتُمْ dehaltüm fiili “birlikte (olmamışsanız)”; بِهِنَّ bihinne ifadesi “kendileriyle”; فَلَا جُنَاحَ fe lâ cünâha ifadesi “hiçbir sorumluluk yoktur”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; وَحَلَآئِلُ اَبْنَآئِكُمُ ve halâilü ebnâiküm tamlaması “ve sizin çocuklarınızın helalleri (gelinleriniz)”; الَّذ۪ينَ ellezîne edatı “(şu) kişiler”; مِنْ اَصْلَابِكُمْ min aslâbiküm ifadesi “sizin sulbünüzden olan”; وَاَنْ تَجْمَعُوا ve en tecme‘âu ifadesi “ve bir araya getirmeniz, aynı anda evlenmeniz”; بَيْنَ الْاُخْتَيْنِ beyne’l-uhteyni ifadesi “iki kızkardeşi”; اِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ illâ mâ kad selefe istisnası “önceden geçenler hariç”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır”; غَفُورًا ğafûran kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمًا rahîmen kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada hangi kadınlarla evlenilemeyeceğine dair çeşitli başlıklarda bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ اُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَاَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْاَخِ وَبَنَاتُ الْاُخْتِ وَاُمَّهَاتُكُمُ الّٰت۪يٓ اَرْضَعْنَكُمْ وَاَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَاُمَّهَاتُ نِسَآئِكُمْ وَرَبَآئِبُكُمُ الّٰت۪ي ف۪ي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَآئِكُمُ الّٰت۪ي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَاِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَآئِلُ اَبْنَآئِكُمُ الَّذ۪ينَ مِنْ اَصْلَابِكُمْ وَاَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْاُخْتَيْنِ “Anneleriniz, kızlarınız, kız kardeşleriniz, halalarınız, teyzeleriniz, kardeş kızları, kız kardeş kızları, sizi emziren (süt) anneleriniz, süt (emmekten dolayı oluşan) kız kardeşleriniz, kadınlarınızın (eşlerinizin) anneleri, kendileriyle (cinsel ilişki ile) birleştiğiniz kadınlarınızdan (eşlerinizden) olup evlerinizde bulunan üvey kızlarınız da size haram kılınmıştır. Onlarla (hanımlarla nikâhlanmış da) henüz (cinsel ilişki ile) birleşmemiş (ve onlardan boşanmış)sanız, (onların kızlarını almanızda) size herhangi bir vebal yoktur. Kendi neslinizden olan oğullarınızın helalleri (gelinleriniz) ve iki kız kardeşi (aynı anda) birlikte almak da (size haram kılındı).” Yüce Allah âyetin bu kısmında hangi hanımlarla evlenilemeyeceği konusunda önceki âyette dile getirdiği hususun devamı olarak burada da “üç” gruba değinmektedir.

a) حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ اُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَاَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْاَخِ وَبَنَاتُ الْاُخْتِ “Anneleriniz, kızlarınız, kızkardeşleriniz, halalarınız, teyzeleriniz, (erkek) kardeş kızları, kızkardeş kızları(yla evlenmeniz) size haram kılınmıştır.” Yüce Allah kendileriyle evlenilmesi haram olan kadınlarla ilgili olarak ilk grubu “nesep” bağıyla bağlı bulunulan “yedi grup kadın” şeklinde belirlemektedir. Bunlar şu hanımlardır:

ı. اُمَّهَاتُكُمْ “Anneleriniz”.

ıı. بَنَاتُكُمْ “Kızlarınız”.

ııı. اَخَوَاتُكُمْ “Kızkardeşleriniz”.

ıv. عَمَّاتُكُمْ “Halalarınız”.

v. خَالَاتُكُمْ “Teyzeleriniz”.

vı. بَنَاتُ الْاَخِ “Erkek kardeşin kızları”.

vıı. بَنَاتُ الْاُخْتِ “Kız kardeşin kızları”.

Âyetteki اُمَّهَاتُكُمْ “anneleriniz” ifadesi yukarıya doğru “anneanne ve babaanneler”i de içermektedir. Aynı şekilde بَنَاتُكُمْ “kızlarınız” ifadesi de aşağıya doğru erkek ve kızdan olan bütün torunları kapsamaktadır.

b) وَاُمَّهَاتُكُمُ الّٰت۪يٓ اَرْضَعْنَكُمْ وَاَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ “Sizi emziren (süt) anneleriniz, süt (emmekten dolayı oluşan) bacılarınız.” Yüce Allah “nesep” bağından sonra sözü “ikinci” sırada “süt” bağına getirmektedir. Bununla ilgili olarak;

ı. اُمَّهَاتُكُمُ الّٰت۪يٓ اَرْضَعْنَكُمْ “Sizi emziren anneleriniz” ve

ıı. اَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ “Sütten dolayı kızkardeşleriniz” ifadelerini kullanmaktadır.

Buradan hareketle, nesep yani kan bağıyla haram kılınanların süt bağıyla da haram kılındığı, böylece önceki gruptakilerin süt yoluyla da haram olduğu anlaşılmaktadır. Emenin emzirene nesli, emzirenin ise emene nesli haramdır.

c) وَاُمَّهَاتُ نِسَآئِكُمْ وَرَبَآئِبُكُمُ الّٰت۪ي ف۪ي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَآئِكُمُ الّٰت۪ي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَاِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَآئِلُ اَبْنَآئِكُمُ الَّذ۪ينَ مِنْ اَصْلَابِكُمْ وَاَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْاُخْتَيْنِ “Eşlerinizin anneleri, kendileriyle (cinsel ilişki ile) birleştiğiniz eşlerinizden olup evlerinizde bulunan üvey kızlarınız da (size haram kılındı). Eğer onlarla (hanımlarla nikâhlanmış da) henüz (cinsel ilişki ile) birleşmemişseniz (kızlarını almanızda) size herhangi bir sorumluluk (günah) yoktur. Kendi sulbünüzden olan oğullarınızın helalleri (gelinleriniz) ve iki kızkardeşi birden almak da (size haram kılındı).” Yüce Allah burada “nikâh” yoluyla haram kılınanlara değinmekte, şunları dile getirmektedir:

ı. وَاُمَّهَاتُ نِسَآئِكُمْ “Hanımlarınızın anneleri.” Burada kast edilen kadınlar “kayınvalideler”dir.

ıı. وَرَبَآئِبُكُمُ الّٰت۪ي ف۪ي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَآئِكُمُ الّٰت۪ي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَاِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ “Kendileriyle (cinsel ilişki ile) birleştiğiniz eşlerinizden olup evlerinizde bulunan üvey kızlarınız da (size haram kılındı). Eğer onlarla (hanımlarla nikâhlanmış da) henüz (cinsel ilişki ile) birleşmemişseniz (kızlarını almanızda) size herhangi bir sorumluluk (günah) yoktur.” Rabîbe kelimesinin çoğulu olan رَبَآئِب rabâib kelimesi “üvey kızlar” demektir. Yüce Allah bu cümlede evlenilip cinsel anlamda birleşilmiş olan hanımların başka erkeklerden yani önceki evliliklerinden olma kızlarıyla da evlenilemeyeceğini beyan etmektedir. Eğer nikâh yapılmış da henüz cinsel birliktelik yaşanmadan ayrılık gerçekleşmişse bu durumda o hanımların kızları yabancı durumunda olacakları için onlarla evlenilebileceği beyan edilmektedir.

ııı. وَحَلَآئِلُ اَبْنَآئِكُمُ الَّذ۪ينَ مِنْ اَصْلَابِكُمْ “Kendi sulbünüzden olan oğullarınızın helalleri (gelinleriniz de size haram kılınmıştır).” Âyette geçen ve halîleh kelimesinin çoğulu olan حَلَآئِل halâil kelimesi “gelinler” demektir. Yüce Allah âyetin bu kısmında kişinin kendi özçocuğunun boşadığı hanımıyla yani “gelinler”le evlenilemeyeceğini ifade etmektedir.

ıv. وَاَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْاُخْتَيْنِ “İki kızkardeşi birden almak da.” Yüce Allah âyetin sonuda “nikâh” yoluyla haram kılınan kadınlarla ilgili olarak bir anda “iki kız kardeşle evliliği” haram kıldığını bildirmektedir.

2. اِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ غَفُورًا رَح۪يمًا “Ancak geçen geçmiştir. Muhakkak ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah bütün bu haramlık ifadelerini zikrettikten sonra daha önce yaşanmış olanların artık geçip gittiğini ve kendisinin de bu türden günahları daha önce yapmış olanları bağışlayabileceğini bildirmektedir.

a) Bir önceki âyette de geçen اِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ illâ mâ kad selefe ifadesi “daha önce olup bitenlerin artık geçtiği”, ancak mevcut zamanlarda bunun yapılmaması gerektiği, daha önce yapıldığı için bu âyet indirildiğinde devam eden varsa onun da hemen sonlandırılmasının zorunlu olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü önceki âyetin sonunda böylesi uygulamalar “bir hayâsızlık”, “iğrenç bir şey” ve “kötü bir yol” şeklinde tanıtılmaktadır.

b) اِنَّ اللّٰهَ كَانَ غَفُورًا رَح۪يمًا “Muhakkak ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah bu konularda Kur’ân vahyi indirilmeden önce yaşanmış olan şeylerden dolayı pişmanlık duyulması durumunda bu türden günahları bağışlayabileceğini, çünkü kendisinin çok bağışlayan ve çok merhametli olduğunu bildirmektedir.

ııı. Yasak Evlilikler -III-

وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَآءِ اِلَّا مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ كِتَابَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ وَاُحِلَّ لَكُمْ مَا وَرَآءَ ذٰلِكُمْ اَنْ تَبْتَغُوا بِاَمْوَالِكُمْ مُحْصِن۪ينَ غَيْرَ مُسَافِح۪ينَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِه۪ مِنْهُنَّ فَاٰتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ فَر۪يضَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ ف۪يمَا تَرَاضَيْتُمْ بِه۪ مِنْ بَعْدِ الْفَر۪يضَةِ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “Sağ ellerinizin (yeminlerinizin) sahip oldukları hariç, Allah’ın size bir yazısı (emri) olarak evli kadınlar da (size haram kılınmıştır). Bunların ötesinde (başkasını), namuslu olmak ve zina etmemek üzere mallarınızla (mehirlerini vererek) istemeniz size helal kılınmıştır. Onlardan yararlanmanıza karşılık, kararlaştırılmış olan mehirlerini kendilerine verin! Mehir kesiminden sonra (bir miktar indirim için) karşılıklı anlaşmanızda size herhangi bir vebal yoktur. Şüphesiz ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir ((doğru hüküm verendir).”

Âyetteki وَالْمُحْصَنَاتُ ve’l-muhsanâtü kelimesi “ve evli olanlar”; مِنَ النِّسَآءِ mine’n-nisâi ifadesi “kadınlardan”; اِلَّا مَا مَلَكَتْ illâ mâ meleket ifadesi “sahip olduğu kişiler hariç”; اَيْمَانُكُمْ eymânuküm tamamlaması “sizin sağ ellerinizin”; كِتَابَ اللّٰهِ kitâbellâhi tamlaması “Allah’ın kitabı, yasası”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; وَاُحِلَّ ve uhılle edilgen fiili “ve helal kılınmıştır”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; مَا وَرَآءَ ذٰلِكُمْ mâ verâe zâliküm tamlaması “bunların ötesindekiler, dışındakiler”; اَنْ تَبْتَغُوا en tebteğû ifadesi “elde etmenizde”; بِاَمْوَالِكُمْ bi emvâliküm tamlaması “sizin mallarınızı vererek”; مُحْصِن۪ين muhsînîne kelimesi “iffetli olarak”; غَيْرَ مُسَافِح۪ينَ ğayra müsâfihîne tamlaması “zina etmeyerek”; فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ fe me’stemtüm ifadesi “yararlanmanıza karşılık”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisiyle”; مِنْهُنَّ minhunne ifadesi “onlardan”; فَاٰتُوهُنَّ fe âtûhunne emri “onlara verin”; اُجُورَهُنَّ ücûrahunne tamlaması “onların mehirlerini, ücretlerini”; فَر۪يضَةً farîdaten kelimesi “farz olarak, pay olarak”;وَلَا جُنَاحَ ve lâ cünâha ifadesi “hiçbir sorumluluk yoktur”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; ف۪يمَا تَرَاضَيْتُمْ ۪ fîmâ terâdaytüm ifadesi “karşılıklı razı olduklarınızla ilgili olarak”; بِه bihî ifadesi “kendisiyle”; مِنْ بَعْدِ الْفَر۪يضَةِ min ba‘di’l-farîdati ifadesi “mehir belirlenmesinden sonra”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır”; عَل۪يمًا ‘alîmen kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمًا hakîmen kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada kendileriyle evlenilmesi haram olan kadınların bir grubuna dair bilgi verilmekte, bu arada evliliklerdeki mehirle ilgili detaylar gündeme getirilmektedir.

1. وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَآءِ اِلَّا مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ كِتَابَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ “Sağ ellerinizin (yeminlerinizin) sahip oldukları hariç, Allah’ın size bir yazısı (emri) olarak evli kadınlar da size haram kılınmıştır.” Âyetin bu kısmında üç nokta üzerinde duracağız:

a) وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَآءِ “Evli kadınlar da (size haram kılındı).” Yüce Allah kendileriyle evlenilmesi haram olan kadınlarla ilgili olarak bir de evli kadınların nikâhlanmasının haram olduğunu bildirmektedir ki burada sözü edilenler “bütün evli kadınlar”dır.

Burada geçen الْمُحْصَنَات el-muhsanât kelimesi Nisâ’ 4/25, Mâide 5/5 ve Nûr 24/4’te de geçtiği üzere “hür ve namuslu kadınlar” manasına gelmektedir. Bu arada şu hususu mutlak surette belirtelim ki الْمُحْصَنَات el-muhsanât kelimesi namusu adeta bir kale gibi koruma altına alınmış kadınlar manasında evli hanımların eşleri tarafından korunmuşluğu demektir. Bu kelimenin fiil kalıbı olan ahsanet kelimesi Enbiyâ’ 21/91 ve Tahrîm 66/12’de geçtiği gibi “kuvvetle, adeta kale gibi korumak” demektir. Bu anlamla bağlantılı bir şekilde Haşr 59/2’de geçtiği üzere “kuvvetli korunaklar” manasında husûn kelimesi de “kaleler” anlamını içermektedir.

Baştan beri saydıklarımız çerçevesinde yeniden toplarlayacak olursak, Nisâ’ 4/22. âyette belirtildiği gibi “babaların nikâhladığı hanımlar” başta olmak üzere 23. âyette sayılan 13 grup kadın, bir de 24. âyette zikredilen başkalarıyla “evli kadınlar”la evlenmenin haram olduğu anlaşılmaktadır ki üç ayette bu sayı toplam olarak 15’i bulmaktadırdır. Ayrıca Bakara 2/221’de “müşriklerle evlenmek” haram kılınmakta, Mümtehine 60/10’da ise “kâfir kadınların nikâh bağlarının sona erdirilmesi” istenmektedir. İşte bu ifadeler kendileriyle evlenilmesinin yasaklandığı kadınların toplam olarak 17 grup olduğunu ortaya koymaktadır.

b) اِلَّا مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ “Sağ ellerinizin sahip oldukları hariç.” Bu ifade “sağ ellerinizin (yani yeminlerinizin) sahip oldukları hariç” manasına gelmekte ve maksat “meşru şekilde sahip olduklarınız hariç” manasını vermektedir.

Âyette geçen اَيْمَان aymân kelimesi bilinen anlamda “yeminler” manasına alınınca bu durumda Bakara 2/235’te sözü edilen “evlilik teklifinde bulunulup belirlenen sürenin dolması için beklenen, ancak sürenin sonunda kendileriyle evlenilmesi sözü verilen, bir anlamda yeminle bunu kayıt altına aldıkları hanımlar” olduğu anlaşılmaktadır. Bu arada Nûr 24/33’te beyan edildiği üzere kendileriyle mükâtebe yani “hürriyet sözleşmesi” yapılan kadınların da bir anlamda yemin kapsamında bulunduğu da kabul edilebilir.

Bu yaklaşımımıza karşılık bu tabir çoğunlukla köle ve cariyelerle ilgili kullanılmaktadır.(13) Genellikle savaşlardan elde edilen köle ve cariyelerle ilgili olarak Enfâl 8/67’de verilen bilgi “kölelik” kurumunun bitirilmesi noktasında belirleyicidir. Çünkü Muhammed 47/4’te zikredildiğine göre, savaşlarda alınan esirler ya fidye bedeliyle veya bedelsiz olarak bırakılacaklardır. Buradan anlaşılıyor ki savaşlarda elde edilen cariyeler bu şekilde yani köle ve cariye olarak bırakılmayacak, Hz. Peygamber’in Hz. Cüveyriye ve Hz. Safiyye ile ilgili uygulamasında olduğu gibi kendileriyle evlenilip hürriyetlerine kavuşturulmuş olacaklardır. Cariyelerle evlenilmesi halinde onlar hürriyetlerine kavuşturulmuş olacakları için, bu tedbirin kölelik ve cariyelik kurumunu sona erdirmeye yönelik bir uygulama olduğunu söyleyebiliriz. Bu arada Nisâ’ 4/3 ve Nûr 32-33’te verilen bilgiler de köle ve cariyelerin evlendirilmesi hükmünü içerdiği için kısa bir süre sonra bu kurumun bitirilmesinin hedeflendiğini ifade edebiliriz.

Âyette yer alan وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَآءِ اِلَّا مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ “sağ ellerinizin sahip (yeminlerinizin) oldukları hariç evli kadınlar” ifadesi Muhammed Esed tarafından şöyle tercüme edilmektedir: “Meşru şekilde (nikâh yoluyla) sahip olduklarınız dışında bütün evli kadınlar (size haramdır).” Genelde bu ifade savaş yoluyla elde edilen kadınlarla evlenilebileceği şeklinde yorumlansa da “bazı önde gelen müfessirler buradaki maksadı “nikâh yoluyla meşru şekilde sahip olduğunuz kadınlar” şeklinde anlamaktadır. Meselâ Râzî, bu âyetle ilgili yorumunda ve Taberî alternatif açıklamalarının birinde (Abdullah b. Abbas, Mücâhid ve diğer bazı isimlere kadar uzanarak) bu görüşü paylaşır. Râzî özellikle ‘bütün evli kadınlara’ yapılan atfın yasaklanmış ilişkilerin sayılmasından hemen sonra gelmesinin kişinin kendi meşru eşinden başka herhangi bir kadınla cinsel ilişkiye girmesinin yasaklandığını vurgulamayı amaçladığına işaret eder.”(14)

c) كِتَابَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ “Allah’ın size bir yazısı (emri) olarak.” Âyette zikredilen bu ifade “Allah’ın size bildirdiği yazılar, hükümler” manasına gelmekte ve kendileriyle evlenmenin haram kılındığı kadınların bunlar olduğu hükmünü içermektedir. Bu ifade Bakara 2/183 ve 187’de de beyan edildiği gibi, ketebe/kütibe fiilinin “yazmak, yazılmak, farz kılmak, farz kılınmak” manasından hareketle, “Allah’ın size olan yazıları yani farzları, emirleri” manasını içermektedir.

2. وَاُحِلَّ لَكُمْ مَا وَرَآءَ ذٰلِكُمْ اَنْ تَبْتَغُوا بِاَمْوَالِكُمْ مُحْصِن۪ينَ غَيْرَ مُسَافِح۪ينَ “Bunların ötesinde (bunlardan başkasını), namuslu olmak ve zina etmemek üzere mallarınızla (mehirlerini vererek) istemeniz size helâl kılınmıştır.” Yüce Allah kendileriyle evlenmenin haram kılındığı kadınları saydıktan sonra, bunların ötesinde yani dışında kalanlarla evlenmenin helal kılındığını bildirmektedir. Bu çerçevede Mâide 5/5’te de geçtiği üzere مُحْصِن۪ين muhsınîne yani “iffetini, namusunu korumak” ve غَيْرَ مُسَافِح۪ينَ ğayra müsâfihîne yani “zina etmemek” de şart koşulmuştur. Bu ifadeler muhsanât ve müsâfihât şeklinde kadınlarla ilgili müennes cemi kalıpta bir sonraki âyette de geçmektedir. Namusunu korumak ve zinaya düşmemek üzere kişilerin sahip oldukları mallarından, servetlerinden bir kısmını mehir olarak vermeleri kaydıyla, sözü edilen yasaklanmış kadınların dışındakilerle evlenmenin kendilerine helal kılındığını hükme bağlamaktadır. Bu âyet evliliklerde mehrin gerekli olduğunun da delillerinden birisidir.

3. فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِه۪ مِنْهُنَّ فَاٰتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ فَر۪يضَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ ف۪يمَا تَرَاضَيْتُمْ بِه۪ مِنْ بَعْدِ الْفَر۪يضَةِ “Onlardan faydalanmanıza karşılık, kararlaştırılmış olan mehirlerini kendilerine verin. Mehir kesiminden sonra (bir miktar indirim için) karşılıklı anlaşmanızda size herhangi bir günah yoktur.” Burada iki hususa dikkat çekilmektedir:

a)فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِه۪ مِنْهُنَّ فَاٰتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ فَر۪يضَةً “Onlardan faydalanmanıza karşılık kararlaştırılmış olan mehirlerini kendilerine verin!” Yüce Allah kadınlardan faydalanmak yani kendileriyle evlenmek istendiğinde onlara ücretlerini yani فَر۪يضَة farîdah denen mehirlerini vermeyi emretmektedir. Burada geçen اُجُور ucûr kelimesi önceki cümlede yer alan “mallarınızla” ifadesi gereği “ücretler, mehirler” manasına gelmektedir. Âyette zikredilen فَر۪يضَة farîdah kelimesi Nisâ’ 4/11, Tevbe 9/60’de de olduğu gibi “kararlaştırılmış, belirlenmiş, farz kılınmış” gibi anlamlar içermekte, buna karşılık aynı kelime Bakara 2/236, 237 ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ikinci kez geçtiği bir sonraki cümlede ise “mehir” manasına gelmektedir.

Bu âyette sanıldığı gibi geçici bir beraberliğe yani “mut‘a nikâhı”na değil, önceki cümlenin devamı olması itibariyle fiilen gerçekleştirilecek olan evliliğe dair bir açılım getirilmekte, evliliklerde mehrin önemine dikkat çekilmiş olmaktadır. Konu kalıcı evlilik olduğu için, yapılacak evliliklerde kadınlara ödenmesi gereken bir bedel olduğu ve bunun ihmal edilmeden mutlaka yerine getirilmesi gerektiği ifade edilmektedir.

b) وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ ف۪يمَا تَرَاضَيْتُمْ بِه۪ مِنْ بَعْدِ الْفَر۪يضَةِ “Mehir kesiminden sonra (bir miktar indirim için) karşılıklı anlaşmanızda size herhangi bir günah yoktur.” Yüce Allah Nisâ’ 4/4’te de belirttiği üzere, evliliklerde ödenmesini gerekli kıldığı mehirle ilgili olarak belirlenen الْفَر۪يضَة el-rafîdah yani “mehir”den sonra, miktarı konusunda karşılıklı olarak uzlaşarak karar vermelerinde muhataplara herhangi bir günah ve sorumluluk bulunmadığını bildirmektedir. Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَرَاضَيْتُمْ terâdaytüm fiili, kullanıldığı kalıp gereği “karşılıklılık” manasına gelmekte, verilecek kararın birlikte alınması gerektiğini göstermektedir. Nisâ’ 4/4’te “Eğer ondan (verdiğiniz mehirden) bir kısmını (gönül hoşluğu ile) size bağışlarlarsa onu da afiyetle yiyin” şeklinde beyan edildiği üzere, hanımların mehirde indirim yapması veya eşlerine bir kısmını bağışlaması vs. durumlarda erkeklere herhangi bir sorumluluk düşmeyeceği, anlaşma yapıldığı için herhangi bir tereddüde yer olmadığı işte bu cümle ile hükme bağlanmaktadır.

4. اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “Muhakkak ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah evlilikler ve evliliklerdeki mehirle ilgili verdiği bu bilgileri kendisinin eşsiz ve erişilmez bilgisiyle belirlediğini ve bu hükümlerin her birinde hikmetler bulunduğunu ifade etmektedir.

b) Evliliklerde İlâhî Düzenlemeler

Yüce Allah, sûrenin 25-28. âyetlerinde mehir vermeye imkânı olmayanların evlilikleriyle ilgili bilgi vermekte, iffetli kadınlara karşı yanlış yapılmamasını emretmekte, ailelerin bilgisi dâhilinde mehir verilerek yapılan evliliklere dikkat çekmekte, cariyelerin evlilik sonrası fuhşa düşmeleri durumunda hür kadınlara verilen cezanın yarısının kendilerine uygulanmasını hükme bağlamaktadır.

Ardından, ilahi iradenin ortaya koyduğu prensipler şöyle dile getirilmektedir: “Allah size (gerçekleri) açıklamak, sizi sizden önceki (iyi)lerin yollarına iletmek günahlarınızı bağışlamak istiyor. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir). Allah sizin tevbenizi kabul etmek istiyor; şehvetlerine uyanlar (kötü arzuların esiri olanlar) ise büsbütün yoldan çıkmanızı istiyorlar. Allah sizden (yükünüzü) hafifletmek istiyor; (çünkü) insan zayıf yaratılmıştır.”

ı. Zor Durumda Yapılacaklar

وَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلًا اَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِنْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ مِنْ فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِنَاتِ وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِا۪يمَانِكُمْ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَانْكِحُوهُنَّ بِاِذْنِ اَهْلِهِنَّ وَاٰتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ وَلَا مُتَّخِذَاتِ اَخْدَانٍ فَاِذَآ اُحْصِنَّ فَاِنْ اَتَيْنَ بِفَاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَى الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْعَذَابِ ذٰلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ وَاَنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “İçinizden, imanlı özgür kadınlarla evlenmeye gücü yetmeyen kişi, ellerinizin altında bulunan imanlı genç kızlarınız (sayılan, yeminlerinizin sahip oldukların)dan (cariyelerinizden alsın)! Allah sizin imanınızı çok iyi bilendir. Hepiniz birbirinizdensiniz. Onları ailelerinin izni ile nikâhlayın ve namuslu yaşamaları, zina etmemeleri ve gizli dost da tutmamaları şartı ile uygun bir şekilde mehirlerini de (bizzat) kendilerine verin! Evlendikten sonra bir çirkinlik (fuhuş) yaparlarsa, onlara hür kadınların cezasının yarısı (uygulanır). Bu (cariye ile evlenme emri), içinizden günaha düşmekten korkanlar içindir. Sabretmeniz ise sizin için hayırlı olandır. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki وَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ ve men lem yestattı‘ ifadesi “her kim güç yetiremezse, gücü yetmeyenler”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden”; طَوْلًا tavlen kelimesi “güce, istidata, imkâna”; اَنْ يَنْكِحَ en yenkiha ifadesi “nikâhlamaya, evlenmeye”; الْمُحْصَنَاتِ el-muhsanâti kelimesi “hür kadınlarla”; الْمُؤْمِنَات el-mü’minâti kelimesi “mümin kadınlarla”; فَمِنْ مَا مَلَكَتْ fe min mâ meleket ifadesi “sahip olduklarından”; اَيْمَانُكُمْ aymânüküm tamlaması “sizin sağ ellerinizin (yeminlerinizin)”; مِنْ فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِنَاتِ min feteyâtikümü’l-mü’minâti tamlaması “mümin genç (cariye) kızlarınızdan”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “gayet iyi bilen(dir)”; بِا۪يمَانِكُمْ bi îmâniküm ifadesi “sizin imanınızı”; بَعْضُكُمْ ba‘düküm tamlaması “sizin bir kısmınız”; مِنْ بَعْضٍ min ba‘dın ifadesi “bir kısmındandır, siz birbirinizdensiniz”; فَانْكِحُوهُنَّ fenkihûhunne emri “onları nikâhlayın”; بِاِذْنِ اَهْلِهِنَّ bi izni ehlihinne tamlaması “onların ailelerinin, velilerinin izniyle”; وَاٰتُوهُنَّ ve âtûhunne emri “ve onlara verin”; اُجُورَهُنَّ ücûrahunne tamlaması “onların mehirlerini”; بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi ifadesi “örfe göre”; مُحْصَنَات muhsanâtin kelimesi “iffetli olarak”; غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ ğayra müsâfihâtine tamlaması “zinaya düşmeyerek”; وَلَا مُتَّخِذَاتِ اَخْدَانٍ ve lâ müttehızâti ahdânin tamlaması “ve gizli dostlar edinmeyerek”; فَاِذَآ اُحْصِنَّ fe izâ uhsınne ifadesi “evlendikleri zaman”; فَاِنْ اَتَيْنَ fe in eteyne ifadesi “eğer getirirlerse, yaparlarsa, işlerlerse”; بِفَاحِشَةٍ bifâhışetin ifadesi “bir fuhuş”; فَعَلَيْهِنَّ fe ‘aleyhinne ifadesi “onlar için vardır, olacaktır, uygulanmalıdır”; نِصْفُ مَا عَلَى الْمُحْصَنَاتِ nısfu mâ ‘ale’l-muhsanâti tamlaması “hürlere uygulananın yarısı”; مِنَ الْعَذَابِ mine’l-‘azâbi ifadesi “cezanın”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; لِمَنْ خَشِيَ limen haşiye ifadesi “korkan(lar) içindir”; الْعَنَتَ el-‘anete kelimesi “günaha düşmekten”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizin içinizden”;وَاَنْ تَصْبِرُوا ve en tasbirû ifadesi “ve sizin sabretmeniz”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “daha hayırlıdır, hayırlı olandır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”;وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada cariyelerle ilgili uygulanması gereken hükümlere ait çeşitli detaylar gündeme getirilmektedir.

1. وَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلًا اَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِنْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ مِنْ فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِنَاتِ “İçinizden, imanlı özgür kadınlarla evlenmeye gücü yetmeyen kişi, ellerinizin altında bulunan imanlı genç kızlarınız (sayılan, yeminlerinizin sahip oldukların)dan (cariyelerinizden alsın)!” Yüce Allah evliliklerde mehir vermeyi gerekli kıldığını beyan ettikten sonra, toplumsal hayatta herkesin buna imkânının bulunmayabileceğine dikkat çekmekte ve bu durumda meşru bir şekilde sağ ellerinin sahip oldukları arasından genç mümin kızlarla evlenebileceklerini hükme bağlamaktadır.

Âyette sözü edilenlerin kimler olduğu tartışılmıştır. Genellikle bunların “cariyeler” olduğu kabul edilmektedir. Buna göre savaşlarda elde edilen, ancak daha sonra İslâm’ı kabul eden kadınların kast edildiği de düşünülebilir.(15) Ancak mesajı bilinen manada cariyelerle ilgili görürsek, o zaman bunun kölelik ve cariyelik kurumunu bitirmeye yönelik bir tedbir olduğunu söyleyebiliriz. Elde mevcut cariyelerden فَتَيَات feteyât denilen “genç kızlar”la evlenilerek, bir taraftan ekonomik anlamda mehir verecek durumda olmayanların evlenebilmeleri sağlanmış olacaktır; diğer taraftan da cariyelerle evlenilerek kölelik ve cariyelik kurumunun sona erdirilmesi yönünde önemli bir adım atılarak bu sistemin sona erdirilmesi yönünde çok önemli bir mesafe katedilecektir ki bu konuda Enfâl 8/67, Mü’minûn 23/6, Nûr 24/32-33, Muhammed 47/4, Me‘âric 70/30 gibi âyetlerde çeşitli bilgiler verilmektedir.

2. وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِا۪يمَانِكُمْ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ “Allah sizin imanınızı çok iyi bilendir. Hepiniz birbirinizdensiniz.” Yüce Allah bütün muhatapların durumunu bildiğini, nihayetinde köle, cariye, hür vs. bütün müminlerin birbirinden olduğunu ifade etmekte, bu türden evliliklere de sıcak bakılmasını din kardeşliği temelinde izah etmek istemektedir. Kanaatimiz odur ki Zemahşerî’nin de dediği gibi bu cümleler cariyelerle evliliği dolaylı da olsa teşvik etmekte ve bu kurumun bitirilmesi gerektiğine dair çok önemli bir yol açmayı hedeflemektedir.(16)

Âl-i İmrân 3/195’te de belirtildiği gibi, mümin erkek ve kadınlar birbirlerindendirler; cinsiyet noktasından kaynaklı olarak aralarında iman farkı yoktur. Hucürât 49/13’te de belirtildiği üzere, “Yüce Allah katında en değerli kişiler Allah’a karşı en çok duyarlı olanlardır.”

Âyetteki بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ ifadesinde geçen مِنْ min edatının kâf/ke “gibi” manasına geldiği ve âyetin anlamının da “hepiniz birbiriniz gibisiniz” şeklinde olabileceği ifade edilmekte, ödül veya cezada herkesin birbirine benzediği söylenmek istenmektedir.(17) Bazıları ise bu ifadeyi Tevbe 9/71’deki kullanımdan istifade ederek “birbirinizin dostusunuz” şeklinde yorumlamıştır.(18) Yüce Allah erkek ve kadınların hepsinin birbirinden olduğunu, yani aynı insan türünden olduklarını, aslında beşer olarak hepsinin Allah katında eşit olduğunu, birbirlerinin eksikliklerini tamamladıklarını, bu nedenle cinsiyet olarak değil de şahsiyet olarak yapıp ettikleri her ne varsa onların hiçbirinin zayi edilmeyeceğini bildirmektedir.

3. فَانْكِحُوهُنَّ بِاِذْنِ اَهْلِهِنَّ وَاٰتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ وَلَا مُتَّخِذَاتِ اَخْدَانٍ “Onları ailelerinin izni ile nikâhlayın ve namuslu yaşamaları, zina etmemeleri ve gizli dost da tutmamaları şartı ile uygun bir şekilde mehirlerini de (bizzat) kendilerine verin!” Burada cariylerle ilgili evlilik noktasında iki hususa daha yer verilmektedir:

a) فَانْكِحُوهُنَّ بِاِذْنِ اَهْلِهِنَّ “Onları ailelerinin (velilerinin) izni ile nikâhlayın!” Konu cariylerle evlilik olduğu için onları velilerinin yani sahiplerinin izni ile nikâhlamak gerektiği beyan edilmektedir. Cariyeler nihayetinde başkasının idaresinde bulundukları için onları evlilik sayesinde hürriyetlerine kavuşturmak öncelikle sahiplerinin iznine bağlı kılınmıştır. İzin alınarak cariylerle nikâh kıymak bu âyette verilen temel mesaj çerçevesinde önemli bir duyarlılık olarak sunulmaktadır; zira bu kadar detay verilmesinin başka bir izahı olamaz. Kölelik ve cariyelik kurumu insan onuruna aykırı olduğu için, bir kişiyi bile herhangi bir vesileyle hürriyetine kavuşturmak çok önemli bir fedakârlık olarak görülmektedir.

b) وَاٰتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ وَلَا مُتَّخِذَاتِ اَخْدَانٍ “İffetli yaşamaları, zina etmemeleri ve gizli dost da tutmamaları şartı ile örfe göre mehirlerini de (bizzat) kendilerine verin!” Yüce Allah kölelik ve cariyelik kurumunu sona erdirmek maksadıyla cariyelerle evlenilmesini hükme bağlarken sahiplerinin iznini şart kılmış, bu arada وَاٰتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ “ücretlerini (yani mehirlerini) örfe göre (bizzat) kendilerine verin” beyanı gereği, mehirlerinin verilmesi gerektiğini bildirmektedir. Bu ifade, âyetin başındaki cümledeki beyanla uyumlu olacak şekilde hür kadınlara verilecek kadar olmasa da yine de onların bir çeşit memnun edilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Zaten bu cümlede بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi ifadesinin kullanılması “örfe görelik” şartını içermekte, belli ki o dönemde de uygulanmakta olan bir örfün bulunduğu anlaşılmaktadır.

Bu arada âyette bir başka hususa daha yer verildiğini belirtmeliyiz. Buna göre Yüce Allah مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ وَلَا مُتَّخِذَاتِ اَخْدَانٍ buyurarak, cariyelerle ilgili asıl hedefin onların da مُحْصَنَات muhsanât olmaları yani “namuslarını korumaları”, غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ ğayra müsâfihât yani “zinaya düşmemeleri” ve وَلَا مُتَّخِذَاتِ اَخْدَانٍ ve lâ müttehızâti ahdân yani “gizli dostlar tutmamaları” olduğunu bildirmektedir. Bu son ifade ve lâ muttehızî ahdân şeklinde müzekker yani “erkek” kalıpta bir kez de Mâide 5/5’te kitap ehliyle yapılacak evlilikler bağlamında zikredilmektedir. Demek ki cariyeler odalık ve geçici olarak cinselliklerinden istifade edilecek kadınlar değil, topluma kazandırılması gereken insanlardır. Önceki âyette de beyan edildiği üzere, evlenenlerin nasıl ki namuslarını koruyup zinaya düşmemeleri hedeflenmişse, câriyerlerle ilgili de aynı hedefin gözetilmesi gerektiği ortaya konulmaktadır.

4. فَاِذَآ اُحْصِنَّ فَاِنْ اَتَيْنَ بِفَاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَى الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْعَذَابِ “Evlendikten sonra bir çirkinlik (fuhuş) yaparlarsa, onlara hür kadınların cezasının yarısı (uygulanır).” Cariyelerle evlenildikten sonra onlardan herhangi biri zina ederse, bu defa bunlara uygunacak ceza hür kadınlara uygulanması gerekenin yarısı olarak belirlenmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اُحْصِنَّ uhsınne edilgen fiili “evlendirilmek”, yani “namuslarının kale gibi koruma altına alınması” demektir. Buna göre cariyelikten sonra evlenip hür olan, ancak zinaya düşen kadınlara Nûr 24/2’de zina yapan hür kadınlara ve erkeklere uygulanması emredilen 100 celdenin yarısı olan 50 celde yani “ciltle sınırlı 50 sopa” vurulması gerektiği hükme bağlanmaktadır. “Cariyeler” her ne kadar hürriyetlerine kavuşturulmuş olsa da onların geçmişleri nedeniyle kendilerini tam anlamıyla koruması hür kadınlara göre elbette biraz daha zordur. İşte bu yüzden onlara uygulanacak ceza diğerlerine verilecek cezanın yarısı olarak belirlenmiş olmaktadır.

5.ذٰلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ “Bu (cariye ile evlenme emri), içinizden günaha düşmekten korkanlar içindir.” Yüce Allah cariyelerle evlenme konusunda bir detaya daha yer vermekte ve günaha düşme yani zinaya ve fuhşa bulaşma korkusu taşıyanların böyle bir evlilik yapması hükmünün geçerli olduğunu bildirmektedir.

Âl-i İmrân 3/118, Tevbe 9/128 ve Hucürât 49/7’de geçen عَنِتُّمْ ‘anittûm fiili “sıkıntı vermek”, “günaha sokmak”, “saptırmak” anlamlarını içermektedir.(19) Aynı kökten gelen ve aynı manayı içeren اَعْنَتَ a‘nete fiili Bakara 2/220’de zikredilmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise benzer manayı verecek şekilde الْعَنَتَ el-‘aneh kelimesi yer almaktadır. Maksat, insanların günaha girmesi, sıkıntı çekmesi, sapması vs. şeklindeki durumlardan çekinenleri gündeme getirmek ve bu türden evlilik serbestisinin bunlara yönelik olduğunu vurgulamaktır. Elbette cariyelerle evlenmek sadece bu kişilere özel değildir; burada buna benzer sıkıntı çekenlere bir çıkış yolu da dolaylı olarak sunulmaktadır.

6. وَاَنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ “Sabretmeniz ise sizin için hayırlı olandır.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde sabra dikkat çekmektedir. Bu cümleye “cariyelerle evlenmektense evlenmemeye sabretmeniz daha hayırlıdır” manası verenler varsa da burada maksat daha geneldir ve zinaya düşmemek için çaba sarf etmenin çok daha hayırlı olduğuna dkkat çekilmektedir.

7.وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah hem özelde hür veya cariyelerle evlilik hem de genelde yapılan bütün hatalar konusunda çok bağışayıcı ve çok merhamet eden olduğunu bildirmektedir ki bu durumlarda tevbe etmenin gerekli olduğunu özellikle bir daha hatırlatmaya bile gerek yoktur.

ıı. İlâhi İrade ve Tevbenin Gerekliliği

يُر۪يدُ اللّٰهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ وَيَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَيَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ وَاللّٰهُ يُر۪يدُ اَنْ يَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَيُر۪يدُ الَّذ۪ينَ يَتَّبِعُونَ الشَّهَوَاتِ اَنْ تَم۪يلُوا مَيْلًا عَظ۪يمًا “Allah size (hükümleri) açıklamak, sizi sizden önceki (iyi)lerin yollarına ulaştırmak ve tevbenizi kabul etmek istiyor. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (doğru hüküm verendir). Allah sizin tevbenizi kabul etmek istiyor; şehvetlerine uyanlar ise büyük bir sapkınlığa sapmanızı (tamamen yoldan çıkmanızı) istiyorlar.”

Buradaki يُر۪يدُ yürîdü fiili “ister, istemektedir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لِيُبَيِّنَ li yübeyyine ifadesi “açıklamak için, açıklamayı”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; وَيَهْدِيَكُمْ ve yehdiyeküm ifadesi “ve sizi ulaştırmak (için)”; سُنَنَ الَّذ۪ينَ sünenellezîne tamlaması “(şu) kişilerin yollarına”; مِنْ قَبْلِكُمْ min kabliküm tamlaması “sizden öncekilerin”; وَيَتُوبَ ve yetûbe fiili “ve tevbenizi kabul etmek (ister)”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “sizin”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi “hikmet sahibi(dir)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يُر۪يدُ yürîdü fiili “istiyor, ister”; اَنْ يَتُوبَ en yetûbe ifadesi “tevbeyi kabulle ilgili, tevbe etmeyi”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “sizin”; وَيُر۪يدُ ve yürîdü fiili “ve ister”; الَّذ۪ينَ يَتَّبِعُونَ ellezîne yettebi‘ûne ifadesi “tâbi olanlar, uyanlar”; الشَّهَوَات eş-şehevâti kelimesi “şehvetlere”; اَنْ تَم۪يلُوا en temîlû ifadesi “meyletmenizi, yönelmenizi”; مَيْلًا عَظ۪يمًا meylen ‘azîmen tamlaması ise “tamamen sapma şeklinde, büsbütün sapacak şekilde” demektir.

Burada ilahi hükümlerin belirlenmesinde Yüce Allah’ın dile getirdiği üç temel hedef ve şehvetlerine uyanların isteğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. يُر۪يدُ اللّٰهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ وَيَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَيَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Allah size (gerçekleri) açıklamak, sizi sizden önceki (iyi)lerin yollarına iletmek ve tevbenizi kabul etmek istiyor. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah genelde evlilik konularını, kendileriyle evlenilmesinin haram olduğunu bildirdiği esasları ve evlilikte ilgili çeşitli meseleleri ele aldıktan sonraki âyetlerde kullarına yönelik amaçlarını dile getirmekte, bu bağlamda öncelikle şu üç noktaya değinmektedir:

a)يُر۪يدُ اللّٰهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ “Allah size (gerçekleri) açıklamak istiyor.” Yüce Allah bütün bu konularda doğruyu-yanlışı, helali-haramı, faydalıyı-zararlıyı açıklamak istediğini bildirmektedir. Burada konu özelde “evlilik” olsa da sûrenin başından beri “yaratılış”, “yetimler”, “kazançlar”, “miras”, “fuhuş”, “tevbe”, “mehir”, “kendileriyle evlenilmesi haram kılınan kadınlar”, “cariylerle evlilik” meseleleri başta olmak üzere, Kur’ân’da yer alan bütün hükümleri bu bağlamda düşünmeliyiz. Yüce Allah’ın, hakkında bilgi verdiği her konu burada sözü edilen “size açıklamak istiyor” beyanının kapsamında yer almaktadır.

b) وَيَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ “Sizi, sizden önceki (iyi)lerin yollarına iletmek (istiyor).” Yüce Allah beyan ettiği bütün konuların aslında daha önceki nesillere öğretip uygulattırdığı yollar olduğunu, o yollara bu son ümmeti de ulaştırmak istediğini bildirmektedir.

Konuyla ilgili Şûrâ 42/13’te şöyle buyrulmaktadır: “Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin diye Nûh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Mûsâ’ya ve İsâ’ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı. (Fakat) kendilerini çağırdığın bu (din, Allah’a) ortak koşanlara ağır geldi. Allah dilediğini kendisine (peygamber olarak) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir.” Yüce Allah din konusunda bize kanun olarak belirlediği şeyleri daha önce Hz. Nûh’a da, bu arada Hz. Peygamber’e de, aynı şekilde yine daha önce Hz. İbrâhim’e, Hz. Mûsâ’ya ve Hz. İsâ’ya da emrettiğini bildirerek ilahi mesajlardaki kaynak ve ruh birlikteliğine dikkat çekmektedir. Şûrâ 42/13’te zikedilen bu beş peygamber Ahzâb 33/7’de de özellikle zikredilmektedir. Aynı mesaj içeriğinde olmak üzere Âl-i İmrân 3/19, 52, 81, 85, En‘âm 6/83-90, A‘râf 7/126, Enbiyâ’ 21/92, Hacc 22/78, Mü’minûn 23/52, Şu‘arâ’ 26/192-196, Şûrâ 42/13, Ahkâf 46/9, Necm 53/36-41 ve A‘lâ 87/18-19 gibi âyetlerde çeşitli bilgiler verildiğini hatırlatmak gerekmektedir.

Bütün bu ve benzer âyetlerde vurgulanan husus, peygamberlerin ve getirdikleri mesaj içeriklerinin ruh ve misyon açısından birlikteliklerini ortaya koymaktır. Bu itibarla tekrar vurgulayalım ki, önceki peygamberlere veya kitaplara nispet edilen ilâhî mesajların doğruluk değeri veya doğruluk ölçüsü, Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır. Kur’ân’a uygun iseler doğru ve geçerlidirler; aykırı iseler bu kısımlar bozulmuşlardır ve geçerliliklerini de haliyle yitirmişlerdir.

c)وَيَتُوبَ عَلَيْكُمْ “Tevbenizi kabul etmek (istiyor).” Yüce Allah beyan ettiği hususların muhataplara iletilmesindeki amaçlarından birisini de “kullarının tevbelerini bağışlamak olduğunu” ifade etmektedir. Peygamberler dâhil, bütün kullar sorumlu tutuldukları noktalarda çeşitli hatalar işlemiş olabilirler. Âl-i İmrân 3/135’te de beyan edildiği gibi, önemli olan husus, bile bile hatada ısrar etmemek, ondan vazgeçebilmektir. İşte bu amaçla Yüce Allah kullarının yapıp ettikleri hatalarını bağışlayabileceğini bildirmekte, bu arada يَتُوبَ yetûbe fiiline yer vererek kullarının da tevbe/yöneliş gerçekleştirmeleri gerektiğine işaret etmektedir.

d) وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah kullarının tevbesini kabul edeceğini beyan ederek bunu eşsiz ve erişilmez bilgisi ile gerçekleştireceğini bildirmekte, böylece kimin hangi hatayı niçin ve nasıl yaptığını gayet iyi bildiğini ortaya koymaktadır. Bu arada tevbeyi kabul etmesi hükmünün de elbette hikmetler içerdiğini beyan ederek, kullarının ümitsiz olmaması gerektiğini kendilerine iletmiş olmaktadır.

2. وَاللّٰهُ يُر۪يدُ اَنْ يَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَيُر۪يدُ الَّذ۪ينَ يَتَّبِعُونَ الشَّهَوَاتِ اَنْ تَم۪يلُوا مَيْلًا عَظ۪يمًا “Allah sizin tevbenizi kabul etmek istiyor; şehvetlerine uyanlar ise büyük bir sapkınlığa sapmanızı (tamamen yoldan çıkmanızı) istiyorlar.” Bu âyette iki hususa değinilmektedir:

a)وَاللّٰهُ يُر۪يدُ اَنْ يَتُوبَ عَلَيْكُمْ “Allah sizin tevbenizi kabul etmek istiyor.” Yüce Allah önceki âyette üçüncü sırada يَتُوبَ عَلَيْكُمْ ifadesini kullanarak zikrettiği “tevbenizi kabul etmek (istiyor)” şeklindeki amacı ile bu âyeti birleştirmekte, tevbe edenlerin tevbesini kabul etmek ve kullarının her halü kârda tevbe etmesini yani kendisine yönelmesini istediğini yeniden beyan etmektedir.

b) وَيُر۪يدُ الَّذ۪ينَ يَتَّبِعُونَ الشَّهَوَاتِ اَنْ تَم۪يلُوا مَيْلًا عَظ۪يمًا “Şehvetlerine uyanlar ise büyük bir sapkınlığa sapmanızı (tamamen yoldan çıkmanızı) istiyorlar.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde kötü niyetlerinin amaçlarına yer vermektedir. Burada الَّذ۪ينَ يَتَّبِعُونَ الشَّهَوَاتِ ifadesiyle sözü edilenler “kendi arzularına, şehvetlerine uyanlar” manasında genellikle “fuhuşla ilgili had-hudud, yani herhangi bir sınır tanımayanlar” şeklinde belirlenmektedir. Bu arada âyette yer alan اَنْ تَم۪يلُوا مَيْلًا عَظ۪يمًا ifadesi ise “büyük bir sapma ile sapmanız” yani “büyük bir sapkınlığa düşmeniz”, “büsbütün bir şekilde haktan meyledip sapmanız” manasını vermektedir.

ııı. Hükümlerde Hafiflik

يُر۪يدُ اللّٰهُ اَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ وَخُلِقَ الْاِنْسَانُ ضَع۪يفًا “Allah sizden (yükünüzü) hafifletmek istiyor; (çünkü) insan zayıf yaratılmıştır.”

Âyetteki يُر۪يدُ yürîdü fiili “ister, istemektedir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَنْ يُخَفِّفَ en yuhaffife ifadesi “hafifletmeyi, hafifletmek”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “sizden”;وَخُلِقَ ve hulika edilgen fiili “ve yaratıldı”; الْاِنْسَان el-insânu kelimesi “insanoğlu”; ضَع۪يفًا da‘îfen sözcüğü ise “zayıf olarak” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kullarının yükünü hafifletmek istediği ve insanın zayıf yaratılışı gündeme getirilmektedir.

1. يُر۪يدُ اللّٰهُ اَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ “Allah sizden (yükünüzü) hafifletmek istiyor.” Yüce Allah kullarının durumunu bildiği için verdiği bütün hükümlerinde onların yükünü hafifletmeyi amaçladığını ve onlara güçlerinin üstünde herhangi bir görev yüklemeyeceğini beyan etmektedir. Burada öncelikli konu evlilik, hatta cariyelerle evlilik olduğu için bu noktada bu tür evliliklere getirdiği esnekliklerin amacını zikretmektedir. Bakara 2/286’da şöyle buyurmaktadır: “Allah hiçbir canı gücünün yetmeyeceği şeyle yükümlü tutmaz.” Konuyla ilgili bu ve benzer cümleler benzer içerikte Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(20) geçmektedir. Yüce Allah bu cümlede çok temel bir prensibe değinmekte ve hiç kimsenin üstesinden gelemeyeceği, gücünün yetmeyeceği herhangi bir şeyle yükümlü tutulamayacağını, yükümlü tutulmaması gerektiğini ilkeleştirmektedir. Böylece emrettiği ve yasakladığı her bir buyruğunun aslında kulların yapabileceği türden kolay şeyler olduğunu dolaylı olarak ifade etmiş olmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajıyla doğrudan ilişkili olan Bakara 2/185’te yer alan şu ifade son derece önemlidir: “Allah sizin için kolaylık ister; sizin için zorluk istemez.” A‘râf 7/157’de “Hz. Peygamber’in ümmetin kabul ettiği bazı yanlış şeyler nedeniyle üzerlerindeki ağırlıkları kaldırıcılığı” ile Hacc 22/78’da “Yüce Allah’ın dinde insanlara herhangi bir zorluk belirlemediği” şeklindeki mesajlar aynı doğrultuda yorumlanmalıdır. Din başlı başına kolaylık içeren bir kurumdur; zorluklar daha çok insanların yorumlarından kaynaklanmaktadır. Zorlukta fazla sevabın bulunduğu sanılmaktadır. Oysa gerçek durum bu değildir. Din zor değildir; zorlama da kaldırmaz; ancak dinde zorunlulukların bulunmadığı da elbette sanılmamalıdır. Çünkü Yüce Allah hiçbir cana kaldıramayacağı yükü yüklememektedir.

Yüce Allah temel prensibi olan bu hususta En‘âm 6/152 ve A‘râf 7/42’de şu beyanına yer vermektedir: “Biz hiç kimseye gücünün yeteceğinden başkasını yüklemeyiz.” Yüce Allah ele aldığı ve hükme bağladığını esaslar çerçevesinde hiçbir cana kaldıramayacağı yükü yüklemeyeceğini beyan etmektedir. Yüce Allah’ın verdiği emirler ve muhatapları sorumlu tuttuğu hususlar hem doğrudur ve insanın yararınadır; hem de yapılması kolaydır. Bu haliyle Kur’ân’da geçen konuyla ilgili ifadeler aynı zamanda “iman etmeye” ve “salih amel işlemeye” teşvik manası da içermektedir. Teklîf-i mâ lâ yutak denilen “güç yetirilemeyecek şeyin teklif edilmesi” bu ve benzer cümleler sayesinde gündemden çıkartılmak istenmektedir.

Talâk 65/7’de “her zorluğun sonrasında kolaylık yaratılacağı”, İnşirâh 94/5-6’da ise “her zorlukla birlikte en az bir tür kolaylığın bulunduğu” beyan edilmektedir. Bu genel bilgiyi devam ettirmek üzere bu defa Leyl 92/4-10’da şöyle ifadeler yer almaktadır: “Muhakkak ki işleriniz çeşitlidir. (Bu nedenle) kim, (malını Allah rızası için) verir, duyarlı davranır ve en güzeli tasdik ederse, kolayı ona (daha da) kolaylaştırırız. Kim de cimrilik eder, kendi kendine yeterli olacağını sanır, en güzeli yalanlarsa ona da zoru kolaylaştırırız.” Demek ki Yüce Allah’ın emirleri yapılınca sonuç yani cennete gidiş, yasakları işlenince de aslında zor olan cehenneme giriş kolaylaştırılmaktadır. Belli ki bütün mesele kulun tercihi ve iradesinde şekillenmektedir.

Yüce Allah hiç kimseye kaldıramayacağı yükü yüklemez; hiç kimseyi gücünün yetmeyeceği şeylerle de sorumlu tutmaz. Mâide 5/48, En‘âm 6/165 ve Talâk 65/7’de yer alan bilgilere göre “Yüce Allah insanlara ne kadar imkân vermişse herkesi verdiği imkân kadar imtihana tabi tutacaktır.” Esasında bu tür ifadelerin hepsi Bakara 2/286’da yer alan bir duanın da kabul edildiğinin bir delilidir: “Ey Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyleri yükleme; bizi onlarla sorumlu tutma!” Bazılarının sandığı veya iddia ettiği gibi mahşerdeki sorgulama standart değildir; herkese aynı sorular da sorulmayacaktır. Aksi takdirde tam bir adaletsizlik söz konusu olurdu ki Rabbimiz hem adaletsizlikten hem de zulümden uzaktır.

2. وَخُلِقَ الْاِنْسَانُ ضَع۪يفًا “İnsan zayıf yaratılmıştır.” Yüce Allah insanoğlunun yaratılışıyla ilgili bir psikolojik tahlile yer vermekte ve onun bedensel anlamda değil de manevi açıdan yani psikolojik noktada zayıf yaratıldığını ifade etmektedir.

Kur’ân’da dört kez(21) geçen ضَع۪يف da‘îf kelimesi bilinen anlamda “zayıf” demektir. Ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette konu ve bağlam evlilikle ilgili olduğu için Yüce Allah’ın insanoğlunun özellikle bu tür cinsellik konularında zayıf yaratıldığını, yani insanoğlunun manevi anlamda zayıf olduğunu bildirmektedir.

Râzî’nin naklettiğine göre Abdullah b. Abbâs bu sûredeki konularla ilgili şöyle bir beyanda bulunmuştur:

“Nisa sûresinde sekiz âyet vardır ki bunlar bu ümmet için üze­rine güneş doğup batan her şeyden daha hayırlıdır. Bu âyetler şunlardır:

a) “Allah size, açıkça bildirmek ister…”(22)

b) “Allah tevbelerinizi kabul etmek ister...”(23)

c) “Allah sizden hafifletmek ister...”(24)

d) “Eğer yasak edildiğiniz büyük günahlardan kaçınırsanız, sizin öbür günahlarınızı örter.”(25)

e) “Muhakkak ki Allah zerre kadar haksızlık etmez.”(26)

f) “Muhakkak ki Allah kendisine şirk koşulmasını bağışlamaz, fakat bundan başkasını dilediği kimse için bağışlar.”(27)

g) “Kim bir kötülük yapar, nefsine zulmeder de sonra Allah’tan mağfiret isterse, Allah’ın tevvâb ve rahîm olduğunu görür.”(28)

h) “Eğer şükrederseniz (iman ederseniz) Allah sizi niye azaba uğratsın ki!”(29)

Râzî, bu aktarımının ardından şu duayı yapmıştır ki biz de bu duaya bütün kalbimizle “âmîn” diyoruz: “Allah’ım! Ey cömertlerin en cömerdi, ey merhametlilerin en merhametlisi! Sen lütfunla, rahmetinle bizleri o âyetlerin müjdesine dâhil olan kullarından eyle!”(30)

Dipnotlar

• 1 - Âl-i ‘Imrân 3/135; En‘âm 6/151; A‘râf 7/28, 33; İsrâ’ 17/32; Nûr 24/19; ‘Ankebût 29/45; Ahzâb 33/30; Şûrâ 42/37; Necm 53/32. 2 - Bakara 2/169; Nisâ’ 4/19, 22, 25; Yûsuf 12/24; Nahl 16/90; İsrâ’ 17/32; Nûr 24/19, 21; Ahzâb 33/30; Talâk 65/1. 3 - Nisâ’ 4/15. 4 - A‘râf 7/80; Neml 27/54; ‘Ankebût 29/28. 5 - Bakara 2/268. 6 - Nahl 16/90. 7 - Bakara 2/169, 267; A‘râf 7/28; Yûsuf 12/24; Nahl 16/90; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/45. 8 - Âl-i İmrân 3/135; Nisâ’ 4/15, 19, 22, 25; A‘râf 7/28, 80; İsrâ’ 17/32; Nûr 24/19; Neml 27/54; ‘Ankebût 2928; Ahzâb 33/30; Talâk 65/1. 9 - En‘âm 6/151; A‘râf 7/33; Şûrâ 42/37; Necm 53/32.
  • Âl-i İmrân 3/135 En‘âm 6/151 A‘râf 7/28 A‘râf 7/33 İsrâ 17/32 Nûr 24/19 ‘Ankebût 29/45 Ahzâb 33/30 Şûrâ 42/37 Necm 53/32 Bakara 2/169 Nisâ 4/19 Nisâ 4/22 Nisâ 4/25 Yûsuf 12/24 Nahl 16/90 İsrâ 17/32 Nûr 24/19 Nûr 24/21 Ahzâb 33/30 Talâk 65/1 Nisâ 4/15 A‘râf 7/80 Neml 27/54 ‘Ankebût 29/28 Bakara 2/268 Nahl 16/90 Bakara 2/169 Bakara 2/267 A‘râf 7/28 Yûsuf 12/24 Nahl 16/90 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/45 Âl-i İmrân 3/135 Nisâ 4/15 Nisâ 4/19 Nisâ 4/22 Nisâ 4/25 A‘râf 7/28 A‘râf 7/80 İsrâ 17/32 Nûr 24/19 Neml 27/54 Ahzâb 33/30 Talâk 65/1 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 Şûrâ 42/37 Necm 53/32
• 10 - Nisâ’ 4/22; Fâtır 35/39; Mü’min 40/10, 35; Saff 61/3. 11 - Nisâ’ 4/22, 38, 97, 115; Mâide 5/66; En‘âm 6/31, 136; A‘râf 7/177; Tevbe 9/9; Nahl 16/35, 59; İsrâ’ 17/32; Kehf 18/29; Tâhâ 20/101; Furkân 25/66; Şu‘arâ’ 26/173; Neml 27/58; ‘Anklebût 29/4; Sâffât 37/177; Câsiye 45/21; Feth 48/6; Mücâdile 58/15; Münâfikûn 63/2. 12 - Râzî, age. X, 24.
  • Nisâ 4/22 Fâtır 35/39 Mü'min 40/10 Mü'min 40/35 Saff 61/3 Nisâ 4/22 Nisâ 4/38 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/66 En‘âm 6/31 En‘âm 6/136 A‘râf 7/177 Tevbe 9/9 Nahl 16/35 Nahl 16/59 İsrâ 17/32 Kehf 18/29 Tâhâ 20/101 Furkân 25/66 Şu‘arâ 26/173 Neml 27/58 ‘Ankebût 29/4 Sâffât 37/177 Câsiye 45/21 Fetih 48/6 Mücâdele 58/15 Münâfikûn 63/2
• 13 - Mukâtil b. Süleyman, age., s. 221; Semerkandî, age., I, 293; Taberî, age., V, 1-3; Zemahşerî, age., I, 487.
• 14 - Esed, age., s. 139’da 26. not.
• 15 - Esed, age., s. 140’ta 30. not.
• 16 - Zemahşerî, age., I, 490.
• 17 - Râzî, age., X, 60. 18 - Semerkandî, age., I, 275.
• 19 - Semerkandî, age., I, 241; Taberî, age., IV, 62-63; Zemahşerî, age., I, 398.
• 20 - Bakara 2/233, 286; Nisâ’ 4/84; Mâide 5/48; En‘âm 6/152, 165; A‘râf 7/42; Mü’minûn 23/62; Talâk 65/7.
  • Bakara 2/233 Bakara 2/286 Nisâ 4/84 Mâide 5/48 En‘âm 6/152 En‘âm 6/165 A‘râf 7/42 Mü'minûn 23/62 Talâk 65/7
• 21 - Bakara 2/282; Nisâ’ 4/28, 76; Hûd 11/91. 22 - Nisâ’ 4/26. 23 - Nisâ’ 4/26, 27. 24 - Nisâ’ 4/28. 25 - Nisâ’ 4/31.
  • Bakara 2/282 Nisâ 4/28 Nisâ 4/76 Hûd 11/91 Nisâ 4/26 Nisâ 4/26 Nisâ 4/27 Nisâ 4/28 Nisâ 4/31
• 26 - Nisâ’ 4/40. 27 - Nisâ’ 4/48, 116. 28 - Nisâ’ 4/110. 29 - Nisâ’ 4/147. 30 - Râzî, age., X, 68-69.
  • Nisâ 4/40 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Nisâ 4/110 Nisâ 4/147