Fetih Suresi

Medine’de hicrî 7. yılda Hudeybiye antlaşmasından sonra indirilmiş olması muhtemel olan, 29 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen ve “fetih, zafer” anlamına gelebilecek şekilde فَتْح feth kelimesinden alan Feth sûresi, inişe göre 110, resmî sıralamada ise 48. sûredir.

Feth sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Muhammed sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Hz. Peygamber’in hem kendisi hem de müminler için istiğfarda bulunması, sonrasında bağışlandığı müjdesinin zikredilmesi” (Muhammed 19; Feth 2), “infakın gerekliliği ile fethin nasip olması” (Muhammed 38; Feth 1), “müminlerin günahlarının bağışlanması ve kâfirlerin cezalandırılmasından söz edilmesi” (Muhammed 1-2, 12; Feth 4-5), “cennetin çeşitli özelliklerine yer verilmesi” (Muhammed 12, 15; Feth 4) gibi konular iki sûrenin peşpeşe sıralanmasının nedenlerinden bazıları olarak belirtilebilir.

Feth sûresinin ilk âyetlerinde, Hudeybiye’de verilen büyük fetih, ardından Hz. Peygamber’in günahlarının bağışlandığı müjdesi, gönüllere huzur verilişi, müminlerin cennetlerle ödüllendirip münafık ve müşriklerin ağır bir şekilde cazalandırılacağı, nihayetinde göklerin ve yerin bütün ordularının sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu ifade edilmektedir.

8. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in çeşitli özellikleri, Yüce Allah için fedakârlık yapılıp tesbih ve zikre devam edilmesi gerektiği, Nebî (as)’a biat edenlerin aslında Yüce Allah’a biat ettikleri, göçebelerin geri kalmaktan dolayı özür dilemeleri, onların yanlış zanları, inkârcılara azap edileceği, hükümranlığın sadece Yüce Allah’a aidiyeti, göçebelerin yersiz bazı istekleri ve mazereti olanların tehditlerden istisna edilecekleri dile getirilmektedir.

18. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın ağacın altında biat edenlerden razı olduğu, ganimetlerle buluşturulacakları, kâfirlerin mutlak surette mağlup edilecekleri, Allah’ın sünnetinin değişmez olduğu, Mekke’de Müslümanları kâfirlerin müdahalesinden koruduğu, inkârcıların Müslümanları ibadetten engellemeye çalıştıkları, ancak bunda elbette başarılı olamayacakları, Rasûlüllâh’ın gördüğü rüyanın gerçekleşeceği, Mescid-i Harâm’a güven içinde girecekleri, Hz. Peygamber’in başarılı olacağı, onun ve beraberindeki müminlerin özelliklerinin Tevrât’ta ve İncîl’de de yer aldığı, nihayetinde iman ehli ve salih amellerin sahiplerine ödül vaadi beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 18-23. âyetlerinde ağacın altında biat edenlerden razı olduğunu, onlara gönül huzuru indirdiğini, yakın bir fetih nasip edeceğini, onlara çeşitli ganimetler sunacağını, diğer insanların ellerini onların üzerinden çekeceğini, kafirlerin onların karşısında tutunamayacağını, Allah’ın sünnetinde değişiklik olamayacağını dile getirmektedir.

a) Biatından Razı Olunanlara Ödüller

Yüce Allah, sûrenin 18-21. âyetlerinde Hudeybiye’deki ağacın altında Hz. Peygamber’e biat ederlerken Allah’ın o müminlerden razı olduğunu, kalplerindeki imanı bildiğini, onlara güven duygusu indirip verdiğini, onları pek yakın bir fetihle ödüllendireceğini, dahası kendilerini elde edecekleri pek çok ganimetlerle de buluşturacağını haber vermektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın müminlere elde edecekleri birçok ganimet vadettiği, bir kısmını hemen verdiği, inkârcı insanların ellerini müminlerden çektiği, bu yardım ve nimetlerin müminlere bir delil olmasını istediği, kendilerini dosdoğru yola iletmeyi dilediği ve daha başka nimetleri de onlara vaad ettiği, onların neler olduğunun Allah’ın bilgisinde olduğu belirtilmektedir.

ı. Ağacın Altında Biat Edenlere Güven Verilmesi

لَقَدْ رَضِيَ اللّٰهُ عَنِ الْمُؤْمِن۪ينَ اِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا ف۪ي قُلُوبِهِمْ فَاَنْزَلَ السَّك۪ينَةَ عَلَيْهِمْ وَاَثَابَهُمْ فَتْحًا قَر۪يبًا وَمَغَانِمَ كَث۪يرَةً يَاْخُذُونَهَا وَكَانَ اللّٰهُ عَز۪يزًا حَك۪يمًا “O ağacın altında sana biat ederlerken, Allah o müminlerden şüphesiz ki razı olmuştur. Kalplerinde olanı bilmiş, onlara güven duygusu indirmiş ve onları yakın bir zaferle ödüllendirmiş (olacak)tır. Elde edecekleri pek çok ganimetlerle de (onları ödüllendirecektir). Allah ‘azîz’dir (güçlüdür); hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Buradaki لَقَدْ رَضِيَ lekad radıye ifadesi “muhakkak razı olmuştur”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَنِ الْمُؤْمِن۪ينَ ‘ani’l-mü’minîne ifadesi “(şu) müminlerden”; اِذْ يُبَايِعُونَكَ iz yübâyi‘ûneke ifadesi “sana biat ettikleri zaman”; تَحْتَ الشَّجَرَةِ tahte’ş-şecerati tamlaması “o ağacın altında”; فَعَلِمَ fe ‘alime fiili “biliyordu, bilmişti”; مَا ف۪ي قُلُوبِهِمْ mâ fî kulûbihim ifadesi “onların kalplerindekini”; فَاَنْزَلَ fe enzele fiili “(Allah) indirmişti”; السَّك۪ينَةَ es-sekînete keklimesi “huzur ve güven duygusu”; عَلَيْهِمْ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerine”; وَاَثَابَهُمْ ve esâbehum ifadesi “ve onlara verdi, nasip etti”; فَتْحًا قَر۪يبًا fethan karîben tamlaması “yakın bir fetih, zafer”; وَمَغَانِمَ ve meğânime kelimesi “ve ganimet”; كَث۪يرَةً kesîraten kelimesi “çokça”;يَاْخُذُونَهَا ye’huzûnehâ ifadesi “kendisini alacakları”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır, (şöyle)dir”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; عَز۪يزًا ‘azîzen kelimesi “güçlü(dür)”; حَك۪يمًا hakîmen kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada Hudeybiye’de biat eden Müslümanlardan Yüce Allah’ın razı olduğu, onlara verdiği bazı ödüller gündeme getirilmektedir.

1. لَقَدْ رَضِيَ اللّٰهُ عَنِ الْمُؤْمِن۪ينَ اِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا ف۪ي قُلُوبِهِمْ فَاَنْزَلَ السَّك۪ينَةَ عَلَيْهِمْ وَاَثَابَهُمْ فَتْحًا قَر۪يبًا “O ağacın altında sana biat ederlerken, Allah o müminlerden şüphesiz ki razı olmuştur. Kalplerinde olanı bilmiş, onlara güven duygusu indirmiş ve onları yakın bir zaferle ödüllendirmiş (olacak)tır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e biat edenlerin aslında Yüce Allah’a biat ettiklerini beyan edip, Hudeybiye yolculuğuna katılamayanların bahanelerini ifade ettikten sonra, sözü yeniden aynı biata getirmektedir.

a) لَقَدْ رَضِيَ اللّٰهُ عَنِ الْمُؤْمِن۪ينَ اِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ “O ağacın altında sana biat ederlerken, Allah o müminlerden şüphesiz ki razı olmuştur.” Yüce Allah Hudeybiye’deki bir ağacın altında gerçekleşen biata katılanlardan razı olduğunu müjdelediği için, bu biata “rıdvân biatı” dendiğini daha önce de ifade etmiştik.

Burada sözü edilen biatın “savaştan kaçmamak” şeklinde olduğu rivayet edilmektedir.(1) Bu biatın Rasûlüllah ağaç altındayken gerçekleştiği belirtilmektedir.(2) İşte bu şekilde Hz. Peygamber’e söz veren müslümanlardan Yüce Allah’ın razı olduğu لَقَدْ lekad ifadesi gereği pekiştirilmiş bir ifadeyle beyan edilmiş olmaktadır.

b)فَعَلِمَ مَا ف۪ي قُلُوبِهِمْ فَاَنْزَلَ السَّك۪ينَةَ عَلَيْهِمْ وَاَثَابَهُمْ فَتْحًا قَر۪يبًا “Kalplerinde olanı bilmiş, onlara güven duygusu indirmiş ve onları yakın bir zaferle ödüllendirmiş (olacak)tır.” Yüce Allah biata katılmayan münafıkların kalplerindeki olumsuz düşünceleri ve kötü zanlarını bildiğini Feth 48/11 ve 12. âyetlerde dile getirdiği gibi, bu defa yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de فَعَلِمَ مَا ف۪ي قُلُوبِهِمْ beyanı gereği biat eden müslümanların kalplerinde bulunanı bildiğini beyan etmektedir. Muhtemel kasıt müslümanların samimiyeti ve onların biatlarından dolayı müşriklerin rahatsız oluşudur.

Yüce Allah kalplerindeki samimiyeti ve teslimiyeti bildiğini belirttiği Müslümanlara السَّك۪ينَة es-sekîneh yani “iç huzuru”, “sükünet”, “huzur”, “sürur” gibi insanı mutlu eden “gönül huzuru ve güven duygusu” indirdiğini de beyan etmektedir ki bu ifadenin bir benzeri daha önce yorumladığımız Feth 48/4’de de zikredilmektedir. Müslümanlar umre için yola çıktıklarında müşriklerin onları engelleyecekleri haberleri nedeniyle moralleri bozulmuş, bunun üzerine Yüce Allah onların kalbine huzur, güven ve sekinet vermişti.

Yüce Allah kalplerindeki samimiyeti bildiği ve üzerlerine gönül huzuru ve güven indirdiği Müslümanlara bu defa daha sonra yorumlayacağımız Feth 48/27’de de belirtildiği gibi وَاَثَابَهُمْ فَتْحًا قَر۪يبًا beyanı gereği “yakın bir fetih” de lütfettiğini müjdelemektedir. Burada sözü edilen “yakın fetih”ten maksadın Hudeybiye’den üç ay sonra gerçekleşecek olan Hayber’in fethi olduğu belirtilmektedir. Ayrıca savaşsız olarak alınan Hecr (Hıcr) bölgesi arazisi de maksat olabilir.(3)

Daha geniş bir çerçeveden bakıldığında, maksadı Mekke’nin fethi, İslâm’ın Arabistan yarımadasına yayılması, halifeler döneminde sınırların daha fazla genişlemesi bağlamında bütün fetihleri kapsaması da elbette mesajda zımnen yer almaktadır.

Kur’ân’da üç kez(4) geçen اَثَابَ esâbe fiili “isabet ettirmek”, “vermek” gibi anlamlar içermektedir. Bu çerçevede âyetteki فَاَثَابَهُمُ ifadesi gereği, Yüce Allah samimi davranan kişilere sevap ve ödül olarak ganimetler vermesinin yanında, onlara yakın bir de fetih ihsan edeceğini müjdelemektedir. Ayrıca burada geçen اَثَابَ esâbe fiilinin geçmiş zamanda kullanılması, bu işin olup bittiğini değil, mutlak sûrette gerçekleştirileceğini gösteren bir Kur’ân üslubudur. Bu nedenle tercümede “olacaktır” ifadesini ilave ettik.

2.وَمَغَانِمَ كَث۪يرَةً يَاْخُذُونَهَا وَكَانَ اللّٰهُ عَز۪يزًا حَك۪يمًا “Elde edecekleri pek çok ganimetlerle de (onları ödüllendirecektir). Allah ‘azîz’dir (güçlüdür); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Burada sözü edilen “pek çok ganimet”ten maksat da daha önce yorumladığımız Feth 48/15’te ele aldığımız üzere, münafıkların almak için teşebbüs edip izin istedikleri, ancak kendilerine bu iznin verilmediği Hayber ganimetleri olmalıdır.(5)

Yüce Allah Müslümanlara biat sayesinde gösterdikleri fedakârlığın karşılığını bu şekilde vermiş olduğunu ortaya koymakta, böyle bir imkânı sunmasını عَز۪يز ‘azîz sıfatı gereği “eşsiz ve erişilmez bilgisi” ile حَك۪يم hakîm sıfatı gereği de hikmet sahibi oluşuyla ilişkilendirmektedir.

ıı. Çeşitli Ganimetlerin Müjdelenmesi

وَعَدَكُمُ اللّٰهُ مَغَانِمَ كَث۪يرَةً تَاْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَكُمْ هٰذِه۪ وَكَفَّ اَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ وَلِتَكُونَ اٰيَةً لِلْمُؤْمِن۪ينَ وَيَهْدِيَكُمْ صِرَاطًا مُسْتَق۪يمًا وَاُخْرٰى لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْهَا قَدْ اَحَاطَ اللّٰهُ بِهَا وَكَانَ اللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرًا “Allah size, elde ede(bil)eceğiniz birçok ganimet vadetmiştir. (Şimdilik) bunları hemen vermiş ve insanların ellerini sizden çekmiştir ki bu (imkânlar), müminlere bir delil olsun ve sizi doğru yola ulaştırsın. Elbette Allah’ın kuşattığı, henüz elde edemediğiniz nice lütuflar/imkânlar da vardır. Allah her şeye gücü yetendir.”

Buradaki وَعَدَكُمُ ve‘adeküm ifadesi “ve size vaad etmiştir”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; مَغَانِمَ meğânime kelimesi “ganimetler”; كَث۪يرَةً kesîraten kelimesi “çokça”; تَاْخُذُونَهَا te’huzûnehâ ifadesi “onları alacağınız”; فَعَجَّلَ fe ‘accele fiili “acil kıldı”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; هٰذِه۪ hâzihî ifadesi “bunu”; وَكَفَّ ve keffe fiili “ve çekti”; اَيْدِيَ النَّاسِ eydiye’n-nâsi tamlaması “insanların ellerini”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “sizden”; وَلِتَكُونَ ve litekûne ifadesi “ve (şöyle) olsun diye”; اٰيَةً âyeten kelimesi “bir delil, işaret”; لِلْمُؤْمِن۪ينَ li’l-mü’minîne ifadesi “müminler için, müminlere”; وَيَهْدِيَكُمْ ve yehdiyeküm ifadesi “ve sizi ulaştırsın diye”; صِرَاطًا مُسْتَق۪يمًا sırâtan müstekîmen tamlaması “dosdoğru yola”; وَاُخْرٰى ve uhrâ kelimesi “ve başka (ganimetler de)”; لَمْ تَقْدِرُوا lem takdirû fiili “henüz gücünüz yetmeyen”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “kendisine”; قَدْ اَحَاطَ kad ehâta fiili “elbette kuşattı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِهَا bihâ ifadesi “onları”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır, (şöyle)dir”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرًا kadîran kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın fedakâr Müslümanlara vaad ettiği çeşitli ganimet ve imkânlar gündeme getirilmektedir.

1. وَعَدَكُمُ اللّٰهُ مَغَانِمَ كَث۪يرَةً تَاْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَكُمْ هٰذِه۪ وَكَفَّ اَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ وَلِتَكُونَ اٰيَةً لِلْمُؤْمِن۪ينَ وَيَهْدِيَكُمْ صِرَاطًا مُسْتَق۪يمًا “Allah size, elde ede(bil)eceğiniz birçok ganimet vadetmiştir. (Şimdilik) bunları hemen vermiş ve insanların ellerini sizden çekmiştir ki bu (imkânlar), müminlere bir delil olsun ve sizi doğru yola ulaştırsın.” Yüce Allah müslümanlara yönelik vaad ettiği ganimetler bağlamında Hudeybiye’nin peşinden kendilerine ganimetler vaad edip verdiğini hatırlattıktan sonra, daha başka ganimetler de vaad ettiğini bildirmektedir.

a) وَعَدَكُمُ اللّٰهُ مَغَانِمَ كَث۪يرَةً تَاْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَكُمْ هٰذِه۪ وَكَفَّ اَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ“Allah size, elde ede(bil)eceğiniz birçok ganimet vadetmiştir. (Şimdilik) bunları hemen vermiş ve insanların ellerini sizden çekmiştir.” Yüce Allah vaad ettiği ganimetlerle ilgili ilk olarak, alabilecekleri ganimetler bağlamında bir kısmını acele olarak hemen ikram ettiğini bildirmektedir.

Önceki âyette verilen bilginin bir anlamda açıklaması durumunda olmak üzere pek çok ganimetin vaad edildiği beyan edilerek,فَعَجَّلَ لَكُمْ هٰذِه۪ “işte şunları hemen vermiştir” ifadesiyle bir kısmını hemen verdiğini hatırlatmaktadır ki burada kast edilen ganimetlerin Hayber’dekiler olduğu beyan edilmektedir.(6)

Esasında âyetin kapsamını daha geniş tutarak, maksadın Hudeybiye barışı olmasının(7) yanında, âhiretten önce müslümanlara dünyada verilen ve/veya verilecek olan bütün nimetler olması da elbette mümkündür.

Yüce Allah Hayber’deki ganimetleri hatırlatırken bu arada وَكَفَّ اَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ “insanların ellerini sizden çekmişti” beyanı gereği müşriklerin onlara yönelik zarar verici müdahalelerinden onları koruduğunu da hatırlatarak bir başka nimetine daha dikkat çekmiştir. İnsanlar elde ettikleri zaferleri kendilerinden bilmesinler diye bu âyette de olduğu gibi Yüce Allah pek çok şeyi özellikle kendisine nispet ederek Müslümanlara bir zafer ahlakı kazandırmayı amaçlamıştır diyebiliriz.

Bu vesileyle müşriklerin müslümanlara besledikleri düşmanlıkların onlar için fiziksel bir zarara dönüşmesi engellenmiş, Hayber’de elde edilen ganimetlerin çok daha garantili ve müdahaleden uzak bir şekilde müslümanların eline geçmesi sağlanmış oldu. Rivayet edildiğine göre Hayber’in fethi zamanında kalplerine korku salınan Esed ve Ğatafan oğulları onlara yardımdan vazgeçmiş, Hudeybiye barış antlaşması ile de Kureyş’in yardımı engellenmişti.(8)

b) وَلِتَكُونَ اٰيَةً لِلْمُؤْمِن۪ينَ وَيَهْدِيَكُمْ صِرَاطًا مُسْتَق۪يمًا “Bu (imkânlar), müminlere bir delil olsun ve sizi doğru yola ulaştırsın.” Yüce Allah Müslümanlara vaad ettiği çeşitli ganimetleri, bunların hemen yerine getirilenlerini, bu esnada inkârcıların Müslümanlara zarar vermesini engellemesini hatırlatmaktadır.

Böylece bu türden yardım ve desteğinin amacını Yüce Allah’ın müminlere destek olacağına ve onları yardımcısız bırakmayacağına dair bir delil olmasını sağlamak, dahası onları dosdoğru yola iletip o yolda devamlılık göstermelerini temin etmek şekilinde belirlemektedir. Yüce Allah’ın yardımı Müslümanlar ellerinden geleni yaptıktan sonra devreye girmekte, sayı kalabalıklığının değil, kalitenin ve ilahi rızaya sadakatin belirleyici olduğuna dikkat çekilmektedir.

2. وَاُخْرٰى لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْهَا قَدْ اَحَاطَ اللّٰهُ بِهَا وَكَانَ اللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرًا “Elbette Allah’ın kuşattığı, henüz elde edemediğiniz nice lütuflar/imkânlar da vardır. Allah her şeye gücü yetendir.” Yüce Allah acele yani Hayber’deki ganimetleri beyan ettikten sonra, önceki âyete bağlayarak bu defa şimdilik güçleri olmamasına rağmen onlara moral kazandırmak için daha başka imkânlar da sunacağını müjdelemekte, çünkü fedakârlık testini başaran Müslümanlara bu imkânları vermeye kendisinin gücünün yettiğini özellikle bildirmektedir.

a) Âyette geçen وَاُخْرٰى لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْهَا “Henüz elde edemediğiniz başka (imkânlar, ganimetler) de (vaad etmiştir)” ifadesinden öncelikli maksat “Müslümanların henüz güçlerinin ve imkânlarının yetmemesi”, “henüz ellerine geçiremedikleri” olsa da daha geniş bir bakışla Müslümanların henüz kavrayışlarının dışında olan imkânların kast edilmesi de muhtemeldir.(9) Bu çerçevede burada müjdelenen nimetlerin ve/veya imkânların mahşerdeki cennet ödülleri olduğunu belirtebiliriz.

b) Yüce Allah’a nispet edilen قَدْ اَحَاطَ اللّٰهُ بِهَا “Allah onları elbette kuşatmıştır” ifadesinden maksat, Müslümanlara dünya hayatında vereceği Mekke’nin fethi, Havâzin, İran ve Rûm diyarının ele geçirilmesi vs.(10) çeşitli nimetler, zaferler, ganimetler vs. olabileceği gibi, önceki cümledeki beyan doğrultusunda burada sözü edilen kuşatmanın mahşerdeki ödüller olması da elbette muhtemeldir.

Metin her iki görüşe de müsait olduğu için Yüce Allah’ın Müslümanlara vaad ettiği nimet ve imkânların hem dünyadakiler olabileceğini, hem de mahşerdeki cennet ödüllerini içerebileceğini belirtebiliriz.

c) Âyetin sonundaki وَكَانَ اللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرًا “Allah her şeye gücü yetendir” ifadesi de zaten Yüce Allah’ın bu türden imkânları sağlamaya gücünün yeteceğini göstermektedir.

b) İnkarcılara Karşı Uygulanan İlahi Yasa

Yüce Allah, sûrenin 22-23. âyetlerinde münafıkların durumuyla ilgili şöyle buyurmaktadır: “Eğer kâfirler sizinle savaşsalardı, arkalarına dönüp kaçarlardı. Sonra hiçbir dost ve hiçbir yardımcı da bulamazlardı. Allah’ın, daha önce geçen (ötedenberi süregelen) kanunu (budur). Allah’ın sünnetinde (kanununda) asla bir değişme bulamayacaksın.”

ı. Kafirlerin Güçsüzlüğü

وَلَوْ قَاتَلَكُمُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَوَلَّوُا الْاَدْبَارَ ثُمَّ لَا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَلَا نَص۪يرًا “Kâfir olanlar sizinle savaşsalardı, elbette arkalarına dönüp (kaçar)lardı. Sonra hiçbir dost ve hiçbir yardımcı da bulamazlardı.”

Âyetteki وَلَوْ قَاتَلَكُمُ ve lev kâteleküm ifadesi “ve eğer sizinle savaşsalardı”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkar etmiş olanlar”; لَوَلَّوُا le vellevv fiili “elbette dönerlerdi”; الْاَدْبَارَ el-edbâra kelimesi “elbette arkalarını (dönerlerdi)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَا يَجِدُونَ lâ yecidûne fiili “bulamazlar”; وَلِيًّا veliyyen kelimesi “(ne herhangi) bir dost”; وَلَا نَص۪يرًا ve lâ nasîran ifadesi ise “ve (ne de) herhangi bir yardımcı” demektir.

Burada savaşa kalkışması durumunda kafirlerin mağlubiyet yaşayacakları, dostsuz ve yardımcısız kalacakları gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah önceki âyette müslümanlara vaad ettiği nimetler ve imkânlar bağlamında fethedileceğine dair işaretler verdiği yerlerin müslümanların ellerine geçeceğini dolaylı olarak müjdelemekte, bunun gerçekleşmemesi manasında akla gelebilecek şeylerle ilgili olarak o dönemdeki kâfirlerin müslümanlara galip gelmesi ihtimalini de devredışı bırakmaktadır.

Bu çerçevede daha önce yaşanmış olan Hudeybiye tecrubesinde(11) eğer o kâfirler müslümanlarla savaşa tutuşmuş olsalardı arkalarını dönüp kaçacakları, dahası hiçbir dost ve yardımcı da bulamayacakları bildirilmektedir.

2. Bu âyette verilmek istenen mesaj, elbette öncelikli olarak Hudeybiye ile ilgilidir. Ancak konunun daha geniş bir çerçevede ele alındığı Âl-i İmrân 3/111’de kitap ehlinden olanların sözlü eziyetlerinin dışında müslümanlara zarar veremeyecekleri, savaş ortamını terk etmek zorunda kalacakları ifade edilmektedir.

Dünya hayatında inkârcıların Yüce Allah’ın tarafında olanlarla savaşlarında ilahi bir yardım göremeyecekleri veya hesap ettikleri yerlerden beşeri bir yardım alamayacakları işte burada âyetin sonunda hatırlatılmaktadır. Durum dünya hayatında böyledir; mahşerde de onlar için elbette aynı çaresizlik yaşanacaktır. Nitekim Kur’ân’da mahşerde kimlerin yardımcılarının olamayacağıyla ilgili çeşitli bilgiler ve nitelikler üzerinde durulmaktadır.(12)

ıı. İnkarcılara Karşı Değişmeyen Sünnetüllâh

سُنَّةَ اللّٰهِ الَّت۪ي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللّٰهِ تَبْد۪يلًا “Allah’ın, daha önce geçen (süregelen) kanunu (budur). Allah’ın kanununda asla bir değişiklik bulamazsın.”

Âyetteki سُنَّةَ اللّٰهِ sünnetellâhi tamlaması “Allah’ın uygulaması, sünneti, kanunu”; الَّت۪ي قَدْ خَلَتْ elletî kad halet ifadesi “geçmiş olan”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; وَلَنْ تَجِدَ ve len tecide ifadesi “ve asla ve asla bulamayacaksın”; لِسُنَّةِ اللّٰهِ lisünnetillâhi tamlaması “Allah’ın kanununda”; تَبْد۪يلًا tebdîlen kelimesi ise “herhangi bir değişiklik” demektir.

Burada Yüce Allah’ın inkarcılara karşı müminlere yönelik destek uygulamasına dair dair evrensel yasası gündeme getirilmektedir.

1. سُنَّةَ اللّٰهِ الَّت۪ي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ “Allah’ın, daha önce geçen (süregelen) kanunu (budur).” Bu ifadenin benzerleri daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/38, 62, Fâtır 35/43 ve Mü’min 40/85’te de geçmektedir. Konuya dair genel ve ayrıntılı açıklamalarımızı ilgili âyetlerde yaptığımız için burada detaya girmeyecek, sadece kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Yüce Allah geçmiş ümmetler içerisindeki ilahi sünnetinin yani uygulamasının böyle olduğunu bildirmekte, azgınlara benzer akıbetleri yaşattığını haber vermektedir. Bu arada ilgili âyetlerde geçen سُنَّة اللّٰهِ sünnetüllâh tamlaması “Allah’ın kanunu, uygulaması, prensibi, yasası” gibi anlamlar içermektedir.

Anlaşılıyor ki eski ümmetler içerisinde de inkarcılar vardı ve Yüce Allah onlara yönelik bir uygulamayı kanun haline getirmişti. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet bağlamında Yüce Allah’ın kanununun hatırlatılmasının sebebi, görevini hakkıyla yerine getiren fedakar müminlere karşı inkarcıların mağlup edileceğinin bildirilmesi ve kendilerine moral verilmesidir.

Yüce Allah’ın bu noktadaki sünnetinin geçmiş milletlerde nasıl idiyse bu ümmet için de aynı olduğu ortaya konulmakta, bütün ilahi prensiplerin aynı ilahi makamdan geldiği ve dolayısıyla uygulanmasının da zorunlu olduğu ifade edilmiş olmaktadır.

Fâtır 35/43’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlar öncekilerin sünnetinden (yani onlara uygulanandan) başka ne bekliyorlar ki! Allah’ın sünnetinde (kanununda) asla bir değişme bulamayacaksın; Allah’ın sünnetinde (kanununda) kesinlikle bir sapma bulamayacaksın.”

2. وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللّٰهِ تَبْد۪يلًا “Allah’ın kanununda asla bir değişiklik bulamazsın.” Yüce Allah kendisinin sünneti olan kanunlarını uygulamasında hiçbir şekilde değişiklik bulunamayacağını bildirmektedir. Âyetin sonunda yer alan لَنْ تَجِدَ len tecide hitabının muhatabı ilk etapta her ne kadar Hz. Muhammed gibi anlaşılsa da, maksadın onunla sınırlı olmadığı bilinmelidir. Çünkü Hz. Peygamber elbette böyle bir arayış içerisinde değildi.

Rabbimiz onun üzerinden bütün insanlığa seslenmekte ve kanunlarında hiçbir değişikliğin olamayacağını herkese ilan etmektedir. Yüce Allah’ın uygulamasında, sünnetinde تَبْد۪يل tebdîl bulunamaması, Yüce Allah’ın kanununa hiç kimsenin müdahale edememesi, onu değiştirememesi, amacından ve hedefinden saptıramaması demektir.

Dipnotlar

• 1 - Buhârî, Cihâd, 110; Meğâzî, 35; Ahkâm, 43; Müslim, İmare, 80/81; Tirmizî, Siyer, 34; Nesâî, Bîat, 8; Ahmed b. Hanbel, IV, 47, 54. 2 - Buhârî, Meğâzî, 35.
  • ‘Abese 80/81
• 3 - Semerkandî, age., III, 317; Taberî, age., XXVI, 87-88; Zemahşerî, age., IV, 331.
• 4 - Âl-i İmrân 3/153; Mâide 5/85; Feth 48/18.
  • Âl-i İmrân 3/153 Mâide 5/85 Fetih 48/18
• 5 - Semerkandî, age., III, 317; Taberî, age., XXVI, 87-88; Zemahşerî, age., IV, 331.
• 6 - Semerkandî, age., III, 317; Taberî, age., XXVI, 89; Zemahşerî, age., IV, 332. 7 - Taberî, age., XXVI, 89.
• 8 - Semerkandî, age., III, 317; Taberî, age., XXVI, 90; Zemahşerî, age., IV, 332.
• 9 - Esed, age., s. 1048. 10 - Semerkandî, age., III, 318; Taberî, age., XXVI, 91-92; Zemahşerî, age., IV, 332.
• 11 - Semerkandî, age., III, 318.
• 12 - Bakara 2/107, 120, 270; Âl-i İmrân 3/22, 56, 91, 192; Nisâ’ 4/52, 123, 145, 173; Mâide 5/72; Tevbe 9/74, 116; Nahl 16/37; İsrâ’ 17/75; Kehf 18/43; Hacc 22/71; Kasas 28/81; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Şûrâ 42/8, 31; Câsiye 45/34; Nûh 71/25.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 Mâide 5/72 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Nahl 16/37 İsrâ 17/75 Kehf 18/43 Hacc 22/71 Kasas 28/81 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Câsiye 45/34 Nûh 71/25