Âl-i İmrân Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 200 âyetten oluşan, adını 33. âyette yer alan ve “İmrân’ın ailesi” anlamındaki اٰل عِمْرٰن âlü ‘ımrâne tamlamasından alan Âl-i İmrân sûresi, inişe göre 98, resmî sıralamada ise 3. sûredir. Bakara sûresiyle birlikte bu sûre ez-zehrâvân “iki bahçe, iki çiçek” ismi ile de anılmaktadır. Âyetlerinin önemli bir bölümünün Uhud savaşı esnasında indirildiği bilinen bu sûrenin bir kısım âyetinin daha sonraki dönemlerde indirildiği belirtilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Bakara sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıcının mukatta‘a harflerinden oluşması” (Bakara 1; Âl-i İmrân 1), “vahyin insanlara ikram edilişi” (Bakara 2, 185; Âl-i İmrân 3-4, 7), “Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi” (Bakara 154; Âl-i İmrân 169-170), “Allah’ın zatı ve sıfatlarıyla ilgili bilgilerin verilmesi” (Bakara 255, 257; Âl-i İmrân 2, 26-27), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Bakara 2-4, 177, 285; Âl-i İmrân 16, 104, 110, 133-135), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Bakara 164; Âl-i İmrân 27, 190, 191), “Yüce Allah’a karşı muttaki oluş, Rasûlüllah’a iman ve güven” (Bakara 2, 177; Âl-i İmrân 31, 132), “müminlerin çeşitli duaları” (Bakara 286; Âl-i İmrân 7-9, 191-194) vs. konular ele alınmakta ve her iki sûre arasında konu irtibatı devam ettirilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları, çeşitli ilâhi kitaplar gönderişi, her şeyi bilmesi, hiçbir şeyin O’na gizli kalmaması, el-Kitâb’ın hem muhkem hem de müteşabih âyetlerden oluşması, kalplerinde eğrilik bulunanların tavrı, müminlerin gönülden gelen duaları, dünya hayatının çeşitli özellikleri, Allah katında dinin İslâm oluşu, önceki nesillerin peygamberlerini öldürmeleri, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve kudreti gibi konularla başlamaktadır.

33. âyetten itibaren, İmrân’ın ailesi, Hz. Meryem ve Hz. İsa ile ilgili çeşitli bilgiler, İncil’in özellikleri, Hz. İsa’nın ölümü, yaratılış özellikleri, Hz. İbrâhim’le ilgili bazılarının kanaatlerinin yersizliği, kitap ehlinin birçok konudaki tutarsızlıkları, peygamberler sisteminin birbirini desteklemeye dayalı yapısı, bütün dini öğretilerdeki inanç esaslarının aynı oluşu, İslâm’dan başka bir dinin kabul edilmeyeceği, farklı inananların kaybedeceği, infak denen duyarlılığın önemi, hac ibadetinin gerekliliği gibi konular ele alınmaktadır.

102. âyetten itibaren, bütün Müslümanların Kur’ân’a sarılmaları gerektiği, vahyin dönüştürücü özelliği, Müslümanların sahip olması gereken duyarlılıklar, kitap ehlinin bozuk olanlarının yanında istikamet sahibi olanlarının da varlığı, müminlerin kimleri dost edinmeleri gerektiği, düşmanlarının onlara karşı sinsi duyguları gibi meselelere değinilmektedir. 121. âyetten itibaren, Uhud savaşıyla ilgili bazı bilgiler, Bedir’de müminlere yapılan yardımın hatırlatılması, faizin tehlikeli bir ekonomik işleyiş olduğu, cennet için çalışmak gerektiği, iman ve güçlü oluş ilişkisi, kâfirlere itaatin feci sonuçları, Hz. Peygamber’in beşer oluşuna dair bilgilendirmeler, onun tebliğinde nasıl davranması gerektiğine dair beyanlar, risaletin insanlığa büyük lütuf oluşu vs. ele alınmaktadır.

169. âyetten itibaren, Yüce Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi gerektiği, onların Rablerinin katında rızıklandırılmakta oluşu, inkârcılara zaman tanınmasının onların lehine olmayışı, infak edilmeyen servetin insana problem oluşturacağı, her canın ölümü tadıcı oluşu, Müslümanların çeşitli sıkıntılar çekeceği, vahyin duyurulmasının zorunluluğu, kâinat hakkında tefekkür, müminlerin duaları, amellerin zayi olmayacağı, kitap ehlinden de istikamet sahiplerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

Son âyette ise müminlere yönelik şu emir verilmektedir: “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun! (Cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

Yüce Allah, sûrenin 10-25. âyetlerinde kâfirlerin mahşerdeki durumlarını, dünyada da mağlup olacaklarını, insanlara dünyalık bazı şeylerin süslü gösterildiğini, daha hayırlı şeylerin âhirette verileceğini, duyarlı müminlerin çeşitli iman ve teslimiyet itiraflarını, katında tek dinin İslam olduğunu, kitap ehlinin ihtilaf sebeplerini, önceki peygamberleri öldürdüklerini, dolayısıyla amellerinin silinip gittiğini bildirmektedir.

a) İnkârcıların Feci Akıbetleri

Yüce Allah, sûrenin 10-13. âyetlerinde inkâr edenlerin mallarının da evlâtlarının da Allah’tan gelecek azapla ilgili olarak kendilerine hiçbir fayda sağlamayacağını, onların cehennem yakıtı olacaklarını, durumlarının Firavun’un inanç ailesi ve onlardan öncekilerin gidişatı gibi olduğunu, eskilerin de âyetleri yalanladıklarını, Allah’ın onları günahları sebebiyle yakalayıp cezalandırdığını bildirmekte, inkâr edenlere Hz. Peygamber’in şunu söylemesini emretmektedir: “Yakında (dünyada) mağlup olacaksınız ve (mahşerde ise) cehenneme sürüleceksiniz. (Orası) ne kötü bir yerdir!”

Daha sonra, Bedir’de karşı karşıya gelen iki grubun durumunda insanlar için nice ibretler bulunduğu, bir grubun Allah yolunda savaşanlar, diğerlerinin ise onları apaçık bir şekilde kendilerinin iki misli gören kâfirler olduğu, Allah’ın dilediğini/layık gördüğünü yardımı ile desteklediği ve bunda basiret sahipleri için dersler olduğu ifade edilmektedir.

ı. Mallarının ve Çocuklarının Onlara Fayda Vermemesi

اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ اَمْوَالُهُمْ وَلَآ اَوْلَادُهُمْ مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ كَدَاْبِ اٰلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا فَاَخَذَهُمُ اللّٰهُ بِذُنُوبِهِمْ وَاللّٰهُ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Şüphesiz ki kâfir olanların malları da çocukları da Allah’a karşı onlara hiçbir şeyde asla yarar sağlamayacaktır. İşte onlar -evet onlar- cehennemin yakıtıdır. (Bunların durumu) tıpkı Firavun’un ailesinin (destekçilerinin) ve onlardan öncekilerin durumu gibidir. (Onlar) ayetlerimizi yalanlamışlardı; Allah da günahları sebebiyle onları (azapla) yakalamıştı. Allah şedîdü’l-‘ıkâb’dır (azabı şiddetli olandır).”

Buradaki اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا innellezîne keferû ifadesi “muhakkak ki kâfir olanlar, inkar etmiş olanlar”; لَنْ تُغْنِيَ len tuğniye fiili “asla ve asla fayda vermeyecek, gidermeyecektir”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlara, onlardan”;اَمْوَالُهُمْ emvâluhum tamlaması “ne onların malları”; وَلَآ اَوْلَادُهُمْ ve lâ evlâdühüm ifadesi “ne de onların çocukları”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (gelebilecek)”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “herhangi bir şeyde”;وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمْ ve ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; وَقُودُ النَّارِ vekûdü’n-nâri tamlaması “ateşin yakıtı”; كَدَاْبِ اٰلِ فِرْعَوْنَ kede’bi âli fir‘avne tamlaması “Firavun’un (inanç) ailesinin durumu gibi”; وَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ vellezîne min kablihim ifadesi “ve onlardan önce olanların (durumu gibi)”; كَذَّبُوا kezzebû fiili “yalanlamışlardı”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”; فَاَخَذَهُمُ fe ehazehum ifadesi “hemen onları (azapla) yakalamıştı, almıştı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِذُنُوبِهِمْ bi zünûbihim ifadesi “günahları sebebiyle”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; شَد۪يدُ الْعِقَابِ şedîdü’l-‘ıkâbi tamlaması ise “azabı şiddetli olan(dır)” demektir.

Burada inkârcılara mahşerde hiçbir şeyin fayda vermeyeceği, onların ateşin yakıtı olacakları ve durumlarının Firavun ve önceki inkârcılar gibi olduğu gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ اَمْوَالُهُمْ وَلَآ اَوْلَادُهُمْ مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ “Şüphesiz ki kâfir olanların malları da çocukları da Allah’a karşı onlara hiçbir şeyde asla yarar sağlamayacaktır. İşte onlar -evet onlar- cehennemin yakıtıdır.” Yüce Allah önceki âyet grubunda duyarlı insanların sözlerinden ve dualarından bahsettikten sonra, şimdi de Kur’ân’ın mesânîlik üslubu gereği bu defa sözü kâfirlere getirmektedir. Bu âyetin Necran Hıristiyanları(1) veya Yahudiler(2) ya da münafıklar, hatta el-kitâb’ın müteşâbih âyetlerinin peşine düşen kalpleri eğri kişiler(3) hakkında indirildiğine dair rivayetler zikredilse de mesajın genel ve evrensel olduğunda herhangi bir şüphemiz yoktur.

a)اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ اَمْوَالُهُمْ وَلَآ اَوْلَادُهُمْ مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا “Şüphesiz ki kâfir olanların malları da çocukları da Allah’a karşı onlara hiçbir şeyde asla yarar sağlamayacaktır.” Metin ve içerik olarak benzerlerinin Âl-i İmrân 3/116 ve Mücâdile 58/17’de zikredildiği bu âyette, Yüce Allah hakkı ve hakikati inkâr edenlerin sahip oldukları mal ve servetin de çoluk çocuklarının da dünyada veya mahşerde Allah’tan gelecek azabı giderme veya engelleme noktasında kendilerine hiçbir fayda vermeyeceğini bildirmektedir. Yüce Allah’tan dünyada veya mahşerde gelebilecek azabı gidermede hiç kimsenin etkin olamayacağıyla ilgili Kur’ân’da oldukça fazla âyet vardır.(4) Bu çerçevede bir kısmını hatırlatmakta yarar vardır:

Kehf 18/46: “Mal mülk ve çocuklar, dünya hayatının süsüdür. Salih amellerden oluşan kalıcı işlerin hem ödülü hem de (kendilerine) ümit beslenmesi Rabbinin katında daha hayırlıdır.”

Şu‘arâ’ 26/88-89: “O gün ne mal verir ne de evlat. Allah’a teslim olmuş bir kalp ile gelen müstesna.”

Leyl 92/11: “Düştüğü zaman/âhirette malı kendisine hiç fayda vermeyecektir.”

Dünyada sahip olunan ne kadar eşya vs. varsa, bilinmelidir ki Yüce Allah yolunda değerlendirilmemişlerse bunların insanlara hiçbir faydası dokunmayacak, aksine sahiplerinin başına bela olacaklardır. Bu noktada Âl-i İmrân 3/180 ve Tevbe 9/34-35’te verilen bilgiler oldukça dikkat çekicidir. Dahası En‘âm 6/94, Kehf 18/48, Meryem 19/81 ve 95’te dile getirildiği üzere, kişiler Allah’ın huzuruna tek başına, ellerinde herhangi bir şey olmadan ve kendilerini savunacak birileri bulunmadan geleceklerdir.

Sebe’ 34/37’de yer alan şu beyanlar da bu âyetin mesajını anlamada son derece önemlidir: “Sizi huzurumuza biraz daha yaklaştıracak olan ne mallarınızdır ne de çocuklarınızdır. Ancak iman edip salih amel işleyenler müstesna.” Bu arada malların ve çocukların kişileri Allah’ı anmaktan engellememesi gerektiğiyle ilgili uyarının yer aldığı Münâfikûn 63/9’da verilen bilgiler de son derece manidardır.

Başka varlıkların kişilere hiçbir fayda vermeyeceğiyle ilgili olarak Câsiye 45/19’da şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki onlar, Allah’a karşı sana hiçbir fayda vermezler. Zalimler birbirlerinin dostlarıdır; Allah da takvâ sahiplerinin dostudur.”

Yüce Allah Dühân 44/41-42’de şöyle buyurmaktadır: “O gün, dostun dosta hiçbir faydası olmaz; kendilerine yardım da edilmez. Ancak Allah’ın merhamet ettiği kimseler böyle değildir. Muhakkak ki O, üstündür; merhametlidir.”

Benzer şekilde Me‘âric 70/10’da da “Hiçbir dost da dostu soramaz” buyrularak aynı mesaj verilmektedir. ‘Ankebût 29/12’deki “Oysa onlar berikilerin hiçbir günahını yüklenemezler; muhakkak ki yalan konuşuyorlar” beyanı da konuyu özetler mahiyettedir.

Aynı şekilde Fâtır 35/18’de de şöyle buyrulmaktadır: “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. (Günah) yükü ağır kişi, yakını bile olsa yükünü taşımaya (başkasını) yardıma çağırsa, yükünden hiçbir zerresi taşınamaz. Sen sadece görmedikleri halde Rablerine derin saygı duyanları ve namazı kılanları uyarabilirsin. Arınmaya çalışan kişi sadece kendisi için arınmış olur. Dönüş sadece Allah’adır.”

b) وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ “İşte onlar -evet onlar- cehennemin yakıtıdır.” Yüce Allah inkârcılara mallarının ve çocuklarının yani ekonomik güçlerinin, nüfus ve nüfuzlarının hiçbir fayda vermeyeceğini beyan ettikten sonra, böylesi inkârcıların bizzat kendilerinin ateşin yakıtı olacaklarını haber vermektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(5) geçen وَقُود vekûd kelimesi ile Enbiyâ’ 21/98’deki hasab kelimesi “yakıt” manasına gelmekte ve ateşi yakacak yani ateşin yakıtı olacak şeylerin “insanlar” ve “taşlar” olduğu özellikle zikredilmektedir.

Bu noktada Bakara 2/24’te şöyle buyrulmaktadır: “(Bunu) yapamazsanız (yapamadıysanız) -ki ebediyen yapamayacaksınız-, yakıtı insan(lar) ve taş(lar) olan, kâfirler için hazırlanmış (olacak cehennem) ateş(in)den korunun.” Bu ifadenin bir benzeri ayrıca Tahrîm 66/6’da da yer almaktadır. İnkârcıların, yani putperestlerin ve taptıkları varlıkların cehennem odunu, yani yakıtı olacakları ifade edilmektedir. Yüce Allah vahye karşı olup onun ilahi değil de insan kaynaklı olduğunu iddia edenlere yönelik dile getirdiği meydan okumasının cevap bulmadığını ve ebediyyen de cevap bulmayacağını beyan ettikten sonra, bu defa vahye karşı bu türden asılsız kanaatlerin sahiplerini uyarmakta ve son derece şiddetli olan ateş azabına karşı kendilerini uyarmaktadır.

2. كَدَاْبِ اٰلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا فَاَخَذَهُمُ اللّٰهُ بِذُنُوبِهِمْ وَاللّٰهُ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “(Bunların durumu) tıpkı Firavun’un ailesinin (destekçilerinin) ve onlardan öncekilerin durumu gibidir. (Onlar) ayetlerimizi yalanlamışlardı; Allah da günahları sebebiyle onları (azapla) yakalamıştı. Allah şedîdü’l-‘ıkâb’dır (azabı şiddetli olandır).” Benzerleri Enfâl 8/52 ve 54’te de geçen bu âyetteki mesajları üç başlıkta ele alacağız.

a) كَدَاْبِ اٰلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ “(Bunların durumu) tıpkı Firavun’un ailesinin (destekçilerinin) ve onlardan öncekilerin durumu gibidir.” Yüce Allah inkârcıların sadece Mekkeli veya Medinelilerden ibaret olmadığını, daha önceden de aynı sapkın yolu tercih edenlerin bulunduğunu beyan etmekte, bu çerçevede Firavun’un inanç ailesini ve ondan da önce geçenleri hatırlatmaktadır. Âyette geçen اٰلِ فِرْعَوْنَ âli fir‘avne tamlamasına “Firavun’un inanç ailesi” dememizin sebebi, maksadın inançla ilişkili olmasındandır. Çünkü Firavun’un eşi olan Hz. Âsiye onun inanç ailesinden değildi.

Kur’ân’da dört kez(6) yer alan دَاْب de’b kelimesi “durum, vaziyet, gidişat” manasına gelmektedir. Yüce Allah inkârcıların durumunu Firavun’un inanç ailesine ve daha öncekilerin durumuna benzetmekte, bir anlamda inkârcıların Firavun’un ve diğer zalimlerin izini takip ettiklerini beyan etmekte, dolayısıyla bunların da onlar gibi çeşitli dünyevî cezalara çarptırılacaklarını, mahşerde de çok daha ağır ve şiddetli bir şekilde azaba uğratılacaklarını haber vermektedir. Kur’ân’da kıssası anlatılan peygamberlerin inkârcı kavimleri hep aynı tepkiyi göstererek küfrün tek millet olduğu gerçeğini ortaya koymuşlardı. Onların neler yaptıkları ise bir sonraki cümlede hatırlatılmaktadır. Kur’ân bir Determinizm ortaya koymakta ve aynı veya benzer hayatı yaşayanların benzer akıbetleri yaşayacakları ifade edilmekte, böylece muhatapların dikkatli davranmaları gerektiğini tembihlemektedir.

b)كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا فَاَخَذَهُمُ اللّٰهُ بِذُنُوبِهِمْ (Onlar) ayetlerimizi yalanlamışlardı; Allah da günahları sebebiyle onları (azapla) yakalamıştı.” Yüce Allah bütün peygamberlerin inkârcı kavimlerinin ve elbette Firavun’un ve inanç ailesinin Allah’ın âyetlerini inkâr ettiklerini, bunun sonucunda da işledikleri günahların karşılığı olarak Allah’ın onları azapla yakaladığını bildirmektedir. Allah’ın âyetlerini inkâr etmek “ilk sebep”, işledikleri günahlar “ikinci sebep”, Yüce Allah’ın onları cezalandırması ise her iki sebebin de “sonucu”dur. Burada verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’ın kullarına hiçbir şekilde zulmetmediğini ortaya koymak ve azabı insanların kendilerinin hak ettiğini öğretmektir.

c) وَاللّٰهُ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Allah şedîdü’l-‘ıkâb’dır (azabı şiddetli olandır).” Yüce Allah inkârcıları hak ettikleri türden azapla yakalamasını beyan ettikten sonra, onlara uyguladığı veya uygulayacağı azabı beyan bağlamında شَد۪يدُ الْعِقَابِ şedîdü’l-‘ıkâb yani “azabının şiddetli oluşu”nu zikretmektedir. Burada dikkat çekilen “azabın şiddetli oluşu” hem dünyada verilen cezaları, yaşatılan helakleri hem de mahşerde uygulanacak olan ebedi azabı içermektedir. Yüce Allah’ın ‘ıkâb’ının yani azabının şiddetli oluşunu ifade eden bu cümle benzer ifadeler halinde Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(7) ve benzer içeriklerde de yer almaktadır.

Âyette Firavun’un inanç ailesiyle önceki inkârcıların ilahi azapla helak edilmelerinin hatırlatılma sebebi, Mekkeli müşriklerin de daha sonra yaşayacak olanların da hem dünyada hem de mahşerde benzer akıbetleri yaşayacaklarını hatırlatmaktır. Zaten Mekkeli müşriklerin önemli bir bölümü Bedir’de bu dünyevi helaki yaşamışlardı; mahşerde de ebedi azap kendilerini ve onlar gibi davranan saldırgan, azgın ve sapkınları beklemektedir.

ıı. Dünyada Mağlup Edilecekleri

قُلْ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ اِلٰى جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ “Kâfir olanlara de ki: Yakında (dünyada) yenileceksiniz ve (mahşerde ise) cehenneme sürüleceksiniz. Ne kötü bir yataktır (orası)!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا lillezîne keferû ifadesi “inkâr edenlere, inkar etmiş olanlara”; سَتُغْلَبُونَ setuğlebûne edilgen fiili “ileride mağlup edileceksiniz”;وَتُحْشَرُونَ ve tuhşerûne edilgen fiili “ve toplanacaksınız, sürüleceksiniz”; اِلٰى جَهَنَّمَ ilâ cehenneme ifadesi “cehenneme”; وَبِئْسَ ve bi’se edatı “(orası) ne kötüdür”; الْمِهَادُ el-mihâdü kelimesi ise “yatak, beşik, yer(dir)!” demektir.

Burada inkârcıların dünyada ve âhirette karşılaşacakları akıbet gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ “(Ey Peygamber!) İnkâr edenlere de ki: Yakında (dünyada) mağlup olacaksınız!” Yüce Allah inkârcılara yönelik beyanlarına devam etmekte ve hem bu dünyada mağlup edileceklerini, hem de mahşerde cehenneme atılacaklarını haber vermekte, geri dönmeleri için aslında kendilerine dolaylı da olsa fırsat verdiğini beyan etmek istemektedir.

Âyette geçen سَتُغْلَبُونَ setuğlebûne kalıbında zikredilen edilgen fiilin başındaki س sîn harfi “gelecek” manası içerir. Bunun genellikle “yakın gelecek” manası verdiği, ancak Nebe’ 78/4-5 ve ‘Alak 96/18 gibi âyetlerde de olduğu gibi bazen “uzak geleceği” işaret ettiği de unutulmamalıdır. Burada her iki ihtimal de söz konusudur.

Âlimlerimiz bu âyetin indiriliş sebebi hususunda şu rivayetleri ileri sürmüşlerdir:

a) “Hz. Peygamber, Bedir’de Kureyş’e karşı savaşıp Medine’ye döndüğünde Yahudileri Benî Kaynuka mevkiinde toplayarak onlara şöyle demiştir: ‘Ey Yahudiler! Kureyş’in başına gelen sizin de başınıza gelmeden önce Müslüman olunuz.’ Onlar da ‘Ey Muhammed, Kureyş’ten, savaştan anlamayan bir grubu öldürüp yenmen seni aldatmasın! Eğer bizimle savaşsaydın anlardın’ cevabını vermişlerdi de bunun üzerine Yüce Allah bu âyeti indirmiştir.”

b) “Medineli Yahudiler, Bedir’de kâfirlerin başına geleni öğrenince ‘Allah’a yemin ederiz ki bu, Hz. Mûsâ’nın Tevrat’ta müjdelediği ve vasıflarını sayıp sancağının yere düşmeyeceğini haber verdiği ümmî peygamberdir’ demişler, daha sonra da birbirlerine ‘Hele acele etmeyiniz’ diye tavsiyede bulunmuşlardı. Uhud Savaşı olup Hz. Peygamber’in ashâbı gerileyince, onlar ‘Bu, o müjdelenen peygamber değil’ demiş ve azgınlıkları daha ağır bastığı için Müslüman olmamışlardı. Bunun üzerine bu âyet indirilmiştir.”

c) “Dahhâk’a göre bu âyet Uhud’da üstünlük sağladıklarında bununla övünen Mekkeli müşrikler hakkında indirilmiştir.”

d) “Bu âyet, Yüce Allah’ın küfür üzere öleceklerini bildiği belli bir grup kâfir hakkında gelmiştir. Âyette, onların kimler olduğunu belirten herhangi bir açıklama yoktur.”(8)

Râzî’nin bu son rivayette de belirttiği gibi, buradaki muhatapların doğrudan kimler olduğu bilinmemektedir. Nüzul sebebi rivayetlerindekilerin hepsi doğru da olabilir; başka ihtimaller de söz konusu edilebilir. Burada önemli olan nokta, Yüce Allah’ın ve Rasüllerinin yanında olup gerekli fedakârlıklarda bulunanların “dünya hayatları”nda mutlak surette galip geleceklerini, düşmanlarının ise mağlup edileceklerinin bildirilmesidir. Bu doğrultuda evrensel manada Müslümanlara moral, karşıtlarına ise gözdağı verilmesi amaçlanmış olmaktadır.

“Müslümanların galip geleceği, kâfirlerin ise mağlup edileceği” konusuyla ilgili olarak bazı hususları ana hatlarıyla hatırlatmak istiyoruz. Bakara 2/249’da “sayısı kalabalık nice orduların az askerli topluluklara mağlup olduğu”, Âl-i İmrân 3/139’da “eğer gerçekten inanıyorlarsa müminlerin üstün olduğu” beyan edilmekte, Mâide 5/56’da “Allah’ın tarafında olanların galip geleceği” bildirilmektedir. A‘râf 7/128 ve Kasas 28/5’te “önceleri zayıf düşürülenlerin daha sonra önderler yapılacağı ve iktidara vâris kılınacakları” beyan edilmekte, Enfâl 8/19 ve Tevbe 9/25’te “kalabalık olmanın yetmediği”, Enbiyâ’ 21/105’te “yeryüzüne Allah’ın salih kullarının vâris kılınacakları” müjdelenmektedir.

Ayrıca Nûr 24/55’te “iman edip salih ameller işleyenlerin yeryüzünde iktidar sahibi kılınacakları” haber verilmekte, Mü’min 40/51’de “Yüce Allah’ın peygamberlere ve müminlere yardım edeceği” zikredilmektedir. Sâffât 37/171-173’te “elçi kullarla ilgili olarak Allah’ın ‘onlar mutlaka yardıma eriştirilecektir ve bizim ordularımız mutlaka galip gelecektir’ şeklindeki kuralının geçerli olduğu” belirtilmekte, Mücâdele 58/21’de “Allah’ın ve elçilerin mutlak sûrette üstün olacakları, çünkü Allah’ın en güçlü ve yüce olduğu” ifade edilmekte, Enfâl 8/19’da “kâfirlerin sayıca çok oluşlarının kendilerine fayda vermeyeceği”, Enfâl 8/36’da “hasret içerisinde mağlup edilip cehenneme sürülecekleri”, dahası yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/12. âyette ise “kâfirlerin mutlak surette mağlup edilecekleri” bildirilmektedir.

2. وَتُحْشَرُونَ اِلٰى جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ “(Mahşerde ise) cehenneme sürüleceksiniz. (Orası) ne kötü bir yerdir!” Yüce Allah inkârcıların dünya hayatlarında mağlup edileceklerini haber verdikten sonra, “mahşer”de de çok daha ağır felaket yaşayacaklarını, çünkü cehenneme sürükleneceklerini bildirmektedir.

a)وَتُحْشَرُونَ اِلٰى جَهَنَّمَ “(Mahşerde ise) cehenneme sürüleceksiniz.” İnkârcıların cehenneme sürüklenmeleriyle ilgili olarak Enfâl 8/36’da şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki inkâr edenler mallarını, (insanları) Allah yolundan alıkoymak için harcıyorlar; daha da harcayacaklar. Sonunda bu, onlara hasret (yürek acısı) olacak ve en sonunda mağlûp edileceklerdir. Kâfirler ise cehenneme sürüleceklerdir.” جَهَنَّم cehennem kelimesi ise Kur’ân’da 77 kez(9) yer almakta ve “kötü, korkunç” manasına gelmektedir.

Yüce Allah inkârcıların dünya hayatında mağlup edileceklerini beyan ettikten sonra, bunların mahşerde de cehennemde toplanacaklarını, oraya sürükleneceklerini, ateşe sevk edileceklerini yani ebedi duraklarının cehennem ateşi olacağını haber vererek muhataplarını uyarmak istemektedir. İnkârcıların “cehenneme sürüklenecekleri”yle ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/12’de, ayrıca Enfâl 8/36 ve Mü’min 40/71-72’de, “yüzüstü sürüklenecekleri”yle ilgili olarak da Furkân 25/34. âyette de bilgi verilmektedir.

b) وَبِئْسَ الْمِهَادُ “(Orası) ne kötü bir yerdir!” Kur’ân’da 37 kez(10) yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmektedir. Bu durumda cehennemin الْمِهَاد el-mihâd yani korkunç bir “konak, durak, yer, beşik, yatak ve karar yeri” olduğu bildirilmektedir. İbrâhim 14/29’daki kullanım gereği cehennemin korkunç bir karar yeri yani son durak olduğu anlaşılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/12’de, ayrıca Bakara 2/206’da, Âl-i İmrân 3/197, A‘râf 7/41, Ra‘d 13/18, Sâd 8/56’da geçen الْمِهَاد el-mihâd/mihâd kelimesi “beşik” anlamındaki el-mehd kelimesiyle aynı kökten gelmekte, beşiğe yerleştirilen döşeği ifade etmektedir. Cehennem elbette beşik-döşek kelimelerinin içerdiği bir rahat ve huzur yeri değildir. بِئْسَ bi’se kelimesinin verdiği anlamdan da istifade ederek, maksadın kâfirlerle alay etmek olduğu anlaşılmaktadır. Dünya hayatında kendilerince rahat olan yataklarında, döşeklerinde, oturdukları konforlu mekânlarda müminlerle alay edenlerin, kibirli davrananların mahşerde karşılaşacağı akıbet, alaycılıklarına ve kibirlerine uygun şekilde tecelli edecektir.

ııı. Savaştaki İki Grup

قَدْ كَانَ لَكُمْ اٰيَةٌ ف۪ي فِئَتَيْنِ الْتَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَاُخْرٰى كَافِرَةٌ يَرَوْنَهُمْ مِثْلَيْهِمْ رَاْيَ الْعَيْنِ وَاللّٰهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِه۪ مَنْ يَشَآءُ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَعِبْرَةً لِاُو۬لِي الْاَبْصَارِ “(Bedir’de) karşı karşıya gelen (şu) iki grupta sizin için elbette bir ibret vardır: (Biri) Allah yolunda savaşan bir grup, diğeri ise onları apaçık bir şekilde kendilerinin iki katı gören kâfir (bir grup). Allah dilediğini (layık olanı) yardımı ile destekler. Şüphesiz ki görenler için bunda ibret vardır.”

Âyetteki قَدْ كَانَ kad kâne fiili “elbette vardır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; اٰيَةٌ âyetün kelimesi “bir delil, bir ayet, bir ders, bir ibret”; ف۪ي فِئَتَيْنِ fî fieteyni kelimesi “(şu) iki grupta”; الْتَقَتَا iltekatâ fiili “karşılaşmış (olan)”; فِئَة fietün kelimesi “bir grup”; تُقَاتِلُ tükâtilü fiili “savaşır”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”;وَاُخْرٰى ve uhrâ kelimesi “diğeri ise”; كَافِرَة kâfiratün kelimesi “kâfir(dir)”; يَرَوْنَهُمْ yeravnehum ifadesi “onları görürler”; مِثْلَيْهِمْ misleyhim kelimesi “onların kendilerinin iki katı”; رَاْيَ الْعَيْنِ ra’ye’l-‘ayni ifadesi “göz bakışı olarak”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يُؤَيِّدُ yüeyyidü fiili “destekler, desteklemektedir”; بِنَصْرِه bi nasrihî ifadesi “O’nun yardımıyla”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “diledeğini/layık gördüğünü”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâklike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَعِبْرَةً le ‘ıbraten kelimesi “elbette bir delil, işaret, ibret, ders”; لِاُو۬لِي الْاَبْصَارِ li üli’l-ebsâri ifadesi ise “basiret sahipleri için” demektir.

Burada inkârcılara yönelik çok önemli bir hatırlatma bağlamında Bedir’deki iki grup ve Yüce Allah’ın müminleri desteklemesi gündeme getirilmektedir.

1.قَدْ كَانَ لَكُمْ اٰيَةٌ ف۪ي فِئَتَيْنِ الْتَقَتَا “(Bedir’de) karşı karşıya gelen (şu) iki grub(un durumun)da sizin için (nice) ibret(ler) vardır.” Yüce Allah inkârcılara mallarının ve çocuklarının fayda vermeyeceğini, güçlü olmalarına rağmen yenileceklerini ve nihayetinde cehenneme sürükleneceklerini beyan ettikten sonra, bu konudaki mesajını âyette geçenفِئَتَيْنِ الْتَقَتَا fieteyni iltekatâ “birbiriyle karşılaşan iki grup” ifadesi gereği Bedir savaşındaki iki grupla örneklendirmektedir. Burada geçen اٰيَة âyeh kelimesi “âyet”, “delil”, “ibret”, “ders” gibi anlamlar içermekte, nekra getirildiği için de tür manası vererek “nice deliller, dersler, ibretler” gibi anlamlar içermektedir.

Âyette sözü edilen “iki grup”tan biri “müslümanlar”dır ki onlar maddeten az ve güç bakımından zayıf olanı, diğeri ise “kâfirler”dir ki bunlar da sayı ve teçhizat bakımından güçlüyü temsil etmektelerdi. Medine’deki Müslümanlar 313 kişilik küçük bir gruptu ve Mekkeliler kadar savaşa hazırlıklı bir durumları da yoktu. Esasında Bedir’deki karşılaşmada Müslümanlar savaş için yola çıkmadıkları için 950 kişilik güçlü Mekkeli müşrik ordusu karşısında görünürde hiç şansları yoktur. Ancak durum sanıldığı ve göründüğü gibi gerçekleşmedi.

Önceki âyette kâfirlerin mağlup edilecekleri beyanına uygun olarak, sayıları ve teçhizatı bakımından şeklen avantajlı görünseler de Yüce Allah müminleri destekleyerek onlara muhteşem bir zafer nasip etmiştir. Önceki âyetin iniş sebebi olarak da aktardığımız üzere, Medine’deki Yahudi gruplar kendilerinin Mekkeli müşriklere benzemediğini, onların savaşlarda galip gelecek durumda olduklarını iddia ettikleri için Yüce Allah onların da mağlup edileceklerini haber vermekte, Bedir’de yaşanan durumun buna en güzel delil ve örnek olduğunu ortaya koymaktadır. İşte çeşitli yönlerden bakıldığında bu iki ordunun karşılaşmasında, savaş esnasında ve sonrasında nice derslerin bulunduğu görülmekte ve anlaşılmaktadır. Zira bir sonraki cümlede de zikredildiği gibi, müşriklerin müminleri mevcut sayının iki katı görmesi de başlı başına bir delil olarak hatırlatılmaktadır.

2. فِئَةٌ تُقَاتِلُ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَاُخْرٰى كَافِرَةٌ يَرَوْنَهُمْ مِثْلَيْهِمْ رَاْيَ الْعَيْنِ “(Biri) Allah yolunda savaşan bir grup, diğeri ise onları apaçık bir şekilde kendilerinin iki misli gören kâfir (bir grup).” Yüce Allah Bedir’de karşılaşan iki gruptan ilkinin Allah yolunda savaşmak üzere meydana çıkan müminlerden oluştuğunu, diğerlerinin ise kâfirlerden oluştuğunu beyan etmektedir.(11) Bu ikinci yani kafirlerden oluşan grupla ilgili olarak, bunların Müslümanları kendilerinin yani müşriklerin 2000 kişi civarında iki katı gördüklerini veya Müslümanları kendi sayılarının iki katı olarak yani 700 kişi civarından gördüklerini beyan ederek müşriklerin nasıl bir travma geçirdiklerini göstermiş olmaktadır.

Yüce Allah âyette yer alan رَاْيَ الْعَيْنِ ra’ye’l-‘ayni ifadesini “gözün görmesi” manasında kullanmakta, مِثْلَيْهِمْ misleyhim “kendilerinin iki katı” ifadesi gereği sayıyı mevcudun iki katı olarak gördüklerini dile getirmektedir. Bu durumda Enfâl 8/44’te geçen “size onları, onlara da sizi az gösteriyordu” ifadesiyle herhangi bir çelişkinin olmaması için bu göstermelerin birkaç kez gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Önceleri tarafları karşılıklı olarak birbirlerine az gösterdiği, fiilen savaş esnasında ise kâfirlerin Müslümanları mevcut sayının iki katı olarak gördükleri belirtilmelidir.(12)

3. وَاللّٰهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِه۪ مَنْ يَشَآءُ “Allah dilediğini/layık gördüğünü yardımı ile destekler.” Yüce Allah Bedir’de savaşan iki grubun durumunda muhataplar için özellikle de Medine’deki Yahudiler için nice dersler olduğunu beyan ettikten sonra, dilediğine yani layık gördüğüne yardımıyla destek olacağını haber vermektedir. Bu yardım Enfâl 8/9’da da belirtildiği gibi Bedir’de 1000 melekle gerçekleşmişti. Belli ki daha sonra yaşanacak olan benzer hak-bâtıl mücadelelerinde de böylesi manevi yardımlar gerçekleşecektir. Zira Yüce Allah dilediğine yani layık gördüğüne, Allah’ın kendilerine yardım etmesini isteyenlere yardımıyla destek vereceğini müjdelemektedir. Böylece hak ve hakikat erlerine müjde, düşmanlarına ise gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

Âyette geçen مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “(Allah’ın) dilediği” manasında “Allah’ın layık gördüğüne” anlamı verebileceği gibi doğrudan “dileyene” yani Allah’tan yana olarak, O’nun dinine ve davasına destek vererek Allah’ın yardımını “isteyenler” anlamını içermektedir. Burada sözü edilen nusret yani “yardım”dan kasıt, savaş meydanlarındaki yardım olabileceği gibi, Allah davasının güçlü bir şekilde savunulabilmesi için O’nun ihsan ettiği delillerden oluşan yardımı da olabilir. Nihayetinde savaşlar sadece meydanlarda yapılanlardan ibaret değildir; şimdilerde asıl savaş fikirlerle yapılmaktadır ki Müslümanların bugün en çok muhatap olduğu savaşlar bu türden olanlardır.

4. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَعِبْرَةً لِاُو۬لِي الْاَبْصَارِ “Muhakkak ki bunda basiret sahipleri için (nice) ibret(ler) vardır.” Bu cümle Nûr 24/44’te de geçmektedir. Yüce Allah bu âyetinde beyan ettiği hususlarda basiret sahipleri için nice dersler ve ibretler olduğunu beyan ederek vermek istediği mesajların içiyle ilgilenilmesini, kabukta kalınmamasını muhataplarından istemektedir.

“İbret alma” konusu Kur’ân kıssalarının anlatılma gerekçesi olarak Yûsuf 12/111 ve Nâzi‘ât 79/26’da belirtilmekte, Nûr 24/44 ve Kâf 50/6-11’de de benzer bir içerik sunulmaktadır. Bu arada kâinat kitabının bir parçası kabul edilen hayvanların yaratılışında da nice ibretlerin bulunduğu Nahl 16/66 ve Mü’minûn 23/21’de beyan edilmektedir. Konuyla ilgili âyetlerde toplam altı kez(13) geçen عِبْرَة ‘ıbrah kelimesi tekil gelse de kalıbın nekra oluşu mananın “pek çok, nice” şeklinde anlaşılmasına dair bir delil teşkil etmektedir.

Demek ki Yüce Allah’ın hak edenlere savaşlarda yardım ederek onları desteklemesi, böylece sayı itibariyle az olan donanımlı ve inanç bakımından sağlam müminlerin kendilerinden çok daha kalabalık olanlara galip geldiği haberlerinde basiret sahipleri için pek çok ibretin bulunduğu belirtilmiş olmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki لَعِبْرَة le ‘ıbraten ifadesinin başındaki ل lâm/le harfi “muhakkaklık” anlamında pekiştirme edatıdır ve anlatılanlarda pek çok açıdan çeşitli ibretler olduğunu göstermektedir.

Kur’ân’da üç kez(14) yer alan اُو۬لِي الْاَبْصَارِ uli(ü)’l-ebsâr ifadesi “basiret sahipleri” manasında “gerçeği bilmek isteyenler”, ulü’l-elbâb yani “sağduyu, derin, öz akıl sahipleri” ve uli’n-nühâ yani “gerçeğin en uç noktalarını bilip yanlışlıklardan uzak durmayı başaranlar” manasına gelmektedir. Yüce Allah’ın verdiği bilgilerin bu anlamda insana basiret kazandıracağı, gerçekleri öğreteceği, akıllarını çalıştıracağı, meselelerin kabuğunda kalmayıp özüyle ilgilenmelerini sağlayacakları anlaşılmaktadır.

b) Dünya Hayatı ve Âhiret Duyarlılığı

Yüce Allah, sûrenin 14-18. âyetlerinde kadınlara, oğullara, yığın yığın biriktirilmiş altın ve gümüşe, salma atlara, sağmal hayvanlara ve ekinlere karşı yoğun sevginin yani bunlara aşırı düşkünlüğün insanlara çekici kılındığını, bunların dünya hayatının geçimlikleri olduğunu, oysa varılacak güzel yerin sadece Allah’ın katında bulunduğunu haber vermekte, daha sonra Hz. Peygamber’in muhataplarına şunu söylemesini emretmektedir: “De ki: Size bunlardan daha iyisini bildireyim mi? Takvâ sahipleri (duyarlı davrananlar) için Rablerinin katında, altlarından ırmaklar akan, içlerinde ebedi kalacakları cennetler, tertemiz eşler ve (hepsinin üstünde) Allah’ın hoşnutluğu vardır. Allah kulları(nı) çok iyi görendir.”

Ardından, takvâ sahiplerinin özelliklerini ve sözlerini beyan için şunlar belirtilmektedir: “Onlar ‘Ey Rabbimiz! İman ettik; bizim günahlarımızı bağışla, bizi ateş azabından koru!’ derler. (Ayrıca onlar) sabredenler, dürüst olanlar, (Allah’a) boyun bükenler, infak edenler ve seher vakitlerinde (Allah’tan) bağışlanma dileyenler(dir).” Daha sonra “Allah, melekleri ve adaleti gözeten ilim sahipleri şahittir ki o (Allah’tan) başka hiçbir ilâh yoktur. (Evet) O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. (O), el-‘azîz’dir (çok güçlüdür); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir)” buyrularak bir tevhid beyanına yer verilmektedir.

ı. Dünyalık Süsler

زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَآءِ وَالْبَن۪ينَ وَالْقَنَاط۪يرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالْاَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذٰلِكَ مَتَاعُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَاللّٰهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَاٰبِ “Kadınlara, çocuklara, yığınla altın ve gümüşe, nişanlı atlara, (sağılabilen) hayvanlara ve ekinlere karşı aşırı düşkünlük o insanlara çekici görünür. Bu(nlar), dünya hayatının geçimlikleridir. (Oysa) varılacak güzel yer, yalnızca Allah’ın katındadır.”

Âyetteki زُيِّنَ züyyine edilgen fiili “süslendi, süslü gösterildi”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “o insanlara, o insanlar için”; حُبُّ الشَّهَوَاتِ hubbu’ş-şehevâti tamlaması “şehvetlerin sevgisi”; مِنَ النِّسَآءِ mine’n-nisâi kelimesi “kadınlardan”; وَالْبَن۪ينَ ve’l-benîne sözcüğü “ve çocuklar(dan)”;وَالْقَنَاط۪يرِ الْمُقَنْطَرَةِ ve’l-kanâtîru’l-mukantarati tamlaması “ve kantarlanmış kantarlar(dan)”; مِنَ الذَّهَبِ mine’z-zehebi kelimesi “altından”;وَالْفِضَّةِ ve’l-fıddati sözcüğü “ve gümüş(ten)”;وَالْخَيْلِ ve’l-hayli kelimesi “ve atlar(dan)”; الْمُسَوَّمَة el-müsevvemeti sözcüğü “işaretli, alametli”; وَالْاَنْعَامِ ve’l-en‘âmi kelimesi “ve hayvanlar(dan)”; وَالْحَرْثِ ve’l-harsi sözcüğü “ve ürün(lerden)”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; مَتَاعُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا metâ‘u’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatının geçimliği(dir)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesi “sadece O’nun katındadır”; حُسْنُ الْمَاٰبِ husnü’l-meâbi ifadesi ise “güzel yer, yerin güzeli” demektir.

Burada dünyaperest insanlara çeşitli şeylerin süslü gösterildiği, ancak bunların geçici, asıl güzel ödül yerinin ise Allah’ın katında olduğu gündeme getirilmektedir.

1. زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَآءِ وَالْبَن۪ينَ وَالْقَنَاط۪يرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالْاَنْعَامِ وَالْحَرْثِ “Kadınlara, çocuklara, yığınla altın ve gümüşe, nişanlı atlara, (sağılabilen) hayvanlara ve ekinlere karşı aşırı düşkünlük o insanlara çekici görünür.” Yüce Allah dilediğine yani layık gördüğüne yardımıyla destek vereceğini beyan ettikten sonra, dünyalıkların değil de ilahi rızaya uygun tercihlerin daha hayırlı olacağını ifade ederek çeşitli dünyevî zevklere dikkat çekmektedir.

a) Âyetin öncesiyle anlam ilişkisi bağlamında Râzî’nin ortaya koyduğu iki bakış açısını hatırlatmakta yarar vardır:

ı. “İlk yaklaşım önceki âyetlerin iniş sebebi olarak da sunulan olayla ilgili olan açıklamadır: Biz Necran’dan gelen Hıristiyan heyetinden Ebû Hârise b. Alkame’nin kardeşine, ‘Hz. Muhammed’in sözünde doğru olduğunu bildiğini’ itiraf ettiğini, ancak ne var ki bunu Rum krallarının kendisine vermiş oldukları mal ve makamı geri atacakları endişesiyle açığa vuramadığını söylemiştik. Yine biz Hz. Muhammed’in Bedir savaşından sonra, Yahudileri İslâm’a davet ettiğini, onların ise buna mukabil, kendilerinin güç ve kuvvetlerini ortaya koyup mallarına ve silâhlarına güvendiklerini anlatmıştık. Böylece Yüce Allah bu âyette, bu ve bunların dışındaki diğer dünya metâının biteceğini, âhiretin ise hayırlı ve daha baki olacağını beyan buyurmuştur.”

ıı. “Yapılan genel yoruma göre âyetin öncesiyle anlam ilişkisi şöyledir: Yüce Allah önceki âyette ‘Allah, dilediğini yardımıyla destekler. Şüphesiz basiret sahipleri için ibret vardır’ buyurunca, bunun peşinden o ‘ibret’in beyânı yerine geçecek olan bir açıklama getirmiştir ki o da şudur: ‘Yüce Allah insanlara, cismanî şehvete tutku ile dünyevî lezzetlerin ve hazların hoş gösterildiğini, sonra bunların lezzetleri devam etmeyen fâni şeyler olup, geriye ise onların sorumluluklarının kalacağını beyân etmiş, ardından bir sonraki âyette ‘De ki: Size bunlardan daha hayırlısını haber vereyim mi?’ ifadesiyle insanları âhiretle ilgili şeylere teşvik etmiştir. Sonrasında da Âl-i İmran 3/17. âyetinin sonuna kadarki kısımda, sabreden ve doğru olan kimselerden kullukta sebat edenler için hazırlanmış olan âhiretin güzelliklerini, tertemiz ödüllerini ve nimetlerini açıklamıştır.”(15)

b) Âyetin öncesi ve sonrasıyla anlam ilişkisini bu şekilde ortaya koyduktan sonra, şimdi de önce insanlara bazı şeylerin süslü gösterilmesinin ne anlama geldiğini, sonrasında ise insanlara dünya hayatında nelerin süslü gösterilip sevdirildiğine dair verilen bilgileri kısaca ele almak istiyoruz.

İnsanlara, özellikle de kâfirlere bazı şeylerin, hatta bütünüyle dünya hayatının süslü gösterildiğiyle ilgili olarak Bakara 2/214’te şöyle buyrulmaktadır: “Kâfir olanlar için dünya hayatı süslü gösterildi/câzip kılındı.” Âyette geçen زُيِّنَ züyyine “süslendi, süslü gösterildi” anlamındaki edilgen fiilin verdiği mesaj insanların bu hayata imtihan için gönderildiği gerçeğine göndermedir.

Yüce Allah âhirete inanmayan insanların inançsızlıktaki kararlılıklarının karşılığı olarak dünyadaki davranışlarının kendilerine süslü gösterildiğini, bunun sonucunda bocalayıp durduklarını beyan etmektedir. Kur’ân’da bu konuda başka âyetlere bakıldığında kötü işleri insanlara süslü gösterenlerin şeytan,(16) kötü arkadaşlar(17) ve Allah’a ortak tutulan putlar(18) olduğu görülmektedir. Ayrıca bazı âyetlerde kötü insanlara bazı olumsuzlukların “süslü gösterildiği” ifade edilmekte,(19) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise çeşitli dünyevî şeylerin imtihan amaçlı olarak insanlara cazip gösterildiği beyan edilmektedir.(20)

Yüce Allah En‘âm 6/108 ve Neml 27/4 gibi âyetlerde de beyan ettiği gibi, şeytana teslim olanların ve imtihanı kaybetmeye kararlı olanların davranışlarını kendilerine süslü göstermekte, bir anlamda onların şaşkınlık kararlarını onaylamış olmaktadır. Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, konuyla ilgili benzer âyetlerde “süslü gösterme”yle ilgili fiiller bazen edilgen kalıpta getirilmektedir.

c) Yüce Allah insanlara nelerin süslü gösterildiğiyle ilgili olarak başlangıçta حُبُّ الشَّهَوَاتِ hubbu’ş-şehevâti yani “şehvetlerin sevgisi” ifadesini kullanmaktadır ki sayacağı şeylerin hepsinde bir yönüyle şehvet vardır. Şehvet, “nefsin arzu ettiği bir şeye atılışı, yani gönlü çekmek, canı istemek, iştah çekici şeylere yönelme arzusu” manalarına gelmektedir ki bunun sınırı aşan haline hırs ve şerah denilir.(21)

Bakara 2/165’te “bazı insanların putları tıpkı Allah’ı sever gibi sevdikleri” şirk olarak beyan edilmekte, A‘râf 7/190-1911’de “çocuk sevgisinin şirk düzeyine çıkartılması” eleştirilmekte, Tevbe 9/24’te ise “sekiz şeyin sevgisi Yüce Allah’ın, Rasûlü’nün ve Allah yolunda cihadın önüne geçirilmesi durumunda azabın beklenmesi gerektiği”nden söz edilerek, sevgide aşırılığın nasıl bir felaket oluşturacağına dikkat çekilmektedir. Bu türden sevgiler Hucürât 49/7’de belirtildiği gibi, “sevdirilip kalpte süslenen iman”ın ikinci plana itilmesi veya devre dışı bırakılması, bunun yerine “insana çirkin gösterilen küfür, fısk ve isyan”ın öne çıkartılması şeklinde bir fıtrat zedelenmesine sebebiyet vermektedir.

“Şehvetle sevilen şeyler” bağlamında şunlar örnek olarak verilmektedir:

ı.النِّسَآء “Kadınlar.” Âyette “şehvet sevgisi”ne konu “ilk” varlık “kadınlar” şeklinde belirlenmektedir. Âyetin başında لِلنَّاسِ li’n-nâsi “o insanlara” ifadesi kullanıldıktan sonra, “insan” kavramının yarısını da kadınlar oluşturduğuna göre burada bir anlama sorunu yaşanabileceği kanaatindeyiz. Bu nedenle, âyetteki muhtemel maksadı yakalama noktasında bazı açıklamalara ihtiyaç vardır.

Öncelikle beyan edelim ki vahyin etkin ilk muhatapları genellikle erkekler olduğu ve toplumsal hayat büyük oranda erkekler eliyle götürüldüğü için ilk muhataplar itibariyle şehvetle sevilen şeyler kapsamında “kadınlar” zikredilmiş olabilir. Bu çerçevede düşünüldüğünde, kınanacak davranışlar, küfür, şirk gibi korkunç hatalar genellikle erkeklerde görüldüğü veya düşmanlığa varan karşı çıkışlar -Ebû Leheb’in hanımı ve Hind gibi çok çok az birkaç örnek hariç- daha çok erkekler eliyle gündeme geldiği için âyette kınamaya konu şehevi sevgilerde de erkeklerin takındığı dünyevi amaçlı sevgi unsuru olarak “kadınlar” zikredilmiş olabilir. Bu nedenle, âyette kınama 10. âyetten itibaren devam eden bağlam gereği inkârcı erkeklere yönlendirildiği için kadınlar “seven” değil de “sevilen” yerinde zikredilmiş olabilir. Kaldı ki bu âyetteki beyan Allah katındaki mutlak gerçeği değil, bir bakış açısını, bir zihniyeti ortaya koymayı amaçlamaktadır.(22) Gerçeği Yüce Allah bilir.

Burada şöyle bir hatırlatma da yerinde olacaktır: Âyetteki لِلنَّاسِ li’n-nâsi (insanlara) ifadesi kadın ve erkekleri kapsadığına göre, “kadınların insanlara çekici görünmesi” konusunda kısa bir açıklama yapma ihtiyacı hissediyoruz. Âyetin mealini verirken de ifade ettiğimiz gibi âyette sözü edilen “insanlar” ifadesi “o insanlar” şeklinde anlaşılmalıdır. لِلنَّاسِ li’n-nâsi (insanlara) ifadesinde belirteç edatı olan el takısı bulunduğundan, ayette geçen “çekici görünme”nin tüm insanlar için değil, belirli bir grup insan için olduğu anlaşılmaktadır. Konunun başladığı 10. ayetten itibaren kâfirler için mallarının ve çocuklarının yarar sağlamayacağı, günahları sebebiyle yakalandıkları ve cehenneme sürülecekleri ifade edildikten sonra 13. ayette “Biri Allah yolunda savaşan, diğeri ise kafir olan iki grup”tan bahsedilmektedir. İşte 14. ayette geçen “insanlara çekici görünen” ifadesindeki “insanlar”ın, 13. ayetteki kafir gruba mensup olan o insanlar olduğu kanaatindeyiz. Gerçeği Rabbimiz bilir.

ıı. الْبَن۪ين “(Erkek) çocuklar.” Âyette şehvetli yani tutkuya yakın sevgi unsurlarının “ikincisi” olarak “çocuklar”, özellikle “erkek çocuklar” zikredilmektedir. Vahyin indiriliş zamanı dikkate alındığında, muhatapların büyük çoğunluğunun erkek çocuklara yönelik sevgisi bilinmektedir. Kız çocuklarını insandan saymayan algı sahiplerinin yaşadığı bir toplumda “çocuklar” kapsamında özellikle “erkek çocuklar”ın aşırı bir şekilde sevildiği, dünyaperest insanların kız çocuklara değil de erkek çocuklara düşkün olduğu ve bunun aslında çocuklar arası bir ayırım içerdiği, hatta A‘râf 7/190-191’de de belirtildiği gibi, bu sevgi şirk düzeyine çıkartıldığı için olumsuz bir tutum olarak tanıtılmaktadır.

İlk sırada zikredilen “kadınlar” başlığında da belirttiğimiz gibi, her sayılan şeye yönelik sevgi herkeste eşit olmayabilir. Birinde bir sevgi, diğerinde bir başkası önde olabilir. Bu nedenle, erkek çocuklara yönelik şehvet içerikli sevgide kadınların erkeklere göre çok daha ilerde olduğu unutulmamalıdır. Buradan bakıldığında, ilk iki sırada sayılan “kadınlar” ve “erkek çocuklar”la ilgili şehevi sevgide göreceli bir eğilimin söz konusu edildiği anlaşılmaktadır.

Konunun bu aşamasında âyette geçen الْبَن۪ينel-benîne “erkek çocuklar” kelimesini “bütün çocuklar” manasına almamız da mümkündür. Nitekim Nahl 16/72, İsrâ’ 17/6, Kehf 18/46, Mü’minûn 23/55, Şu‘arâ’ 26/88, 133, Kalem 68/14, Nûh 71/12 ve Müddessir 74/13’te de geçen bu kelime oralarda sadece erkek çocuklar değil, bütün çocuklar anlamında kullanılmaktadır. Eğer الْبَن۪ين el-benîne/benîne kelimesi En‘âm 6/100, Sâffât 37/149, 153, Zuhruf 43/16, Tûr 52/39’da olduğu gibi el-benât/benât kelimesiyle birlikte kullanıldıysa o zaman özellikle maksadın “erkek çocuklar” manasına geldiğinde şüphe yoktur. Nitekim bu durumun tersi kullanımlar da elbette vardır. En‘âm 6/137, 140, 151 ve İsrâ’ 17/31’de “bütün çocuklar” manasına gelen evlâd kelimesi kullanılmış olmasına rağmen konu müşriklerin kızlarını öldürmesi bağlamında geçtiği için maksadın “kız çocuklar” olduğunda da şüphe yoktur.

Bu açıklamamız gereği tekrar ifade edelim ki, âyetin başındaki لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesini bağlama uygun düşünürsek maksadın belirli bir insan grubu olduğunu söyler ve âyetteki kadınların ve erkek çocukların şehvetle sevilmesini o dönemin müşrikleriyle ilikili görürüz. Yok eğer maksadı genel düşürüsek o zaman da bazı erkeklerin kadınlara düşkünlüğü gibi bazı kadınların kadınlara veya erkeklere düşkünlüğünü içeren bir mesaj ile erkek çocuklara değil de bütün çocuklara düşkünlük manasının kast edildiğini ifade etmemiz gerekecektir. Gerçeği Allah billir.

ııı. الْقَنَاط۪ير الْمُقَنْطَرَة مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ “Kantarlarla (yığın yığın) biriktirilmiş altınlar, gümüşler.” Yüce Allah bu bağlamda “üçüncü” sırada altın ve gümüş cinsinden yığılmış, biriktirilmiş servete dikkat çekmektedir ki benzer bir eleştiri Tevbe 9/35’te de yer almaktadır. الْقَنَاط۪ير الْمُقَنْطَرَة el-kanâtîru’l-mukantarah yani “kantarlanmış kantarlar” ifadesi, vahyin indirildiği dönemdeki en fazla miktarı ortaya koyan bir ifade biçimidir(23) ki bunun yöresel olarak değişiklik arz etmesi söz konusu olabilir. الْقَنَاط۪ير el-kanâtîr sözcüğü Âl-i İmrân 3/75’te de geçen kıntâr kelimesinin çoğuludur. Nitekim bugün bu türden ifadeler yerine çok daha farklı kelimeler ve ölçüler kullanılabilmektedir. Anlaşılan o ki bazı insanlar dünyalık birikimlerini kadınlar ve erkek çocukların peşinden üçüncü sırada tercih etmektelerdi ve Yüce Allah da işte bunu eleştirmektedir.

ıv. الْخَيْل الْمُسَوَّمَة “Salma atlar.” Âyette aşırı sevgiye konu şeyler bağlamında “dördüncü” olarak “salma atlar” zikredilmektedir. Bu ifadede geçen الْخَيْل el-hayl kelimesi “atlar” manasına gelirken, الْمُسَوَّمَة el-müsevvemeti sözcüğü ise “işaretli”, “alametli”, “güzel tür”, “güzel cins”, “yaratılışta kusursuz”, “düzgün”, “alımlı”, “salıverilmiş”, “otlayan”, “çok güzel görünümlü” gibi anlamlar içermektedir.(24) Bu tamlama da vahyin indirildiği dönemdeki hayvanlar cinsinden son derece değerli kabul edilen bir konumda olduğu için, hayvanların sembolü olarak diğer bütün hayvanları da elbette mesaj olarak içermektedir.

v. الْاَنْعَام “(Dört bacaklı, evcil) hayvanlar.” Âyette aşırı sevgiye konu şeyler bağlamında “beşinci” olarak “evcil hayvanlar” zikredilmektedir. Bu ifade, insanların gündelik hayatlarında kendileri için çeşitli ihtiyaçları karşılamada son derece önemli bir yer tutan deve, sığır, davar vs. dört bacaklı evcil hayvanları içermektedir. Bu kapsama diğer evciller de elbette girmektedir.

vı. الْحَرْث “Ekin.” Yüce Allah âyette yer verdiği şehvetli sevgiye konu edinerek kendilerini çok sevdikleri için dünyaperest insanları eleştirdiği şeylerin “altıncısı” olarak da bütün tarım ürünlerini yani mahsülatı ve onların yetiştiği arazileri zikretmektedir.

Maksat, insanların değer verdiği şeylerden çeşitli örnekler vermek olduğu için, burada sayılanların önemli, diğerlerinin ise değersiz olduğunu söylemek doğru değildir. Burada maksat, insanların bir şeyleri hak ettiklerinden fazla sevmesi ve bu sevgiyi bir anlamda tutkuya dönüştürerek Allah sevgisini unutmaları, âhiretteki hesabı ve yargılamayı görmezlikten gelerek tek dünyalık bir hayata kendilerini kaptırmalarının eleştirilmesidir.

2.ذٰلِكَ مَتَاعُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَاللّٰهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَاٰبِ “Bu(nlar), dünya hayatının geçimlikleridir. (Halbuki) varılacak güzel yer, sadece ve sadece Allah’ın katındadır.” Âyetin bu son kısmında iki önemli mesaja yer verilmektedir:

a)ذٰلِكَ مَتَاعُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا “Bu(nlar), dünya hayatının geçimlikleridir.” Yüce Allah âyette saydığı altı varlığı zikrederek bütün mahlukatı kast ettiğini beyan bağlamında, bütün bunların dünya hayatının geçimlikleri yani geçici menfaatleri, geçici zevkleri olduğunu zikretmektedir. Bu âyettekine benzer bir değerlendirme de Hadîd 57/20’de yapılarak, nihayetinde dünya hayatı kısacık bir mevsimlik ekine benzetilmektedir. Âyet mealen şöyledir: “Bilin ki dünya hayatı sadece ve sadece bir oyun, bir eğlence, bir süs, aranızda bir övünme ve daha çok mal ve evlât sahibi olma isteğinden ibarettir. Tıpkı bir yağmur gibidir ki (bitirdiği) ürünleri ziraatçilerin hoşuna gider. Sonra (o ekinler) kurur da sen onun sararmış olduğunu görürsün; sonra da (o ekinler) kuru bir kırıntı (çer çöp) olur. Âhirette (inkârcılar için) çetin bir azap vardır. (Müminler için ise) Allah’ın mağfireti ve rızası vardır. Dünya hayatı aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey değildir.” Benzer içerikler En‘âm 6/32, Yûnus 10/24, Kehf 18/45, Zümer 39/21 gibi âyetlerde de söz konusu edilmektedir.

Dünya hayatının ve geçimliklerinin geçiciliği bağlamında Ra‘d 13/26’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah dileyene/dilediğine rızkını bollaştırır da daraltır da. Onlar dünya hayatıyla şımardılar. Oysa âhiretin yanında dünya hayatı, geçici bir faydadan başka bir şey değildir.”

Kur’ân’da zikredilen مَتَاع metâ‘ kelimesi “geçici imkân ve istifade, geçici bir doyum, avuntu, kısa vadeli bir haz, kısa yolculuklar için az bir azık” demektir.(25) Söz konusu kelime Kur’ân’da olumsuz içerikte gelmekte, özellikle âhirete göre dünyanın geçiciliğini ve aldatıcılığını temsil ettiği anlaşılmaktadır.(26) Âyette yer alan مَتَاع metâ‘ kelimesi Kur‘ân’da 34 kez(27) geçmekte ve çoğunlukla dünya hayatının ve dünya nimetlerinin geçiciliğini beyan için kullanılmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dünya nimetlerinin ve dünya hayatının geçiciliğini beyan için yer almaktadır. Nisâ’ 4/77’de de “bütünüyle dünya metaının az olduğu” açıkça vurgulanmaktadır.

b)وَاللّٰهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَاٰبِ “(Hâlbuki) varılacak güzel yer, sadece ve sadece Allah’ın katındadır.” Yüce Allah dünya hayatının ve içindekilerin geçiciliğini beyan ettikten sonra, asıl varılacak güzel yerin kendi katında bulunduğunu muhataplarına müjdelemektedir. Nahl 16/96, Kehf 18/46 ve Meryem 19/76 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, kulların yanında olan her şey fanidir, çünkü dünya fanidir; oysa Yüce Allah’ın katındakiler ise bakidir.

Kur’ân’da beş kez(28) kullanılan حُسْنُ مَاٰبٍ husnü meâbin ifadesi müjdenin mahşerdeki karşılığı olan ve “dönüp gidilecek, varılacak ve karar kılacak güzel yurt” manasında “cennet”tir. Yüce Allah hak ve hakikate yönelik adım atarak hidayeti tercih eden, iman edip salih amellerle bu hayatı yaşayan, dünyanın geçici hazlarına kendisini kaptırmayan kişilerin hem bu dünyalarının hoş ve huzurlu olacağını, hem de öbür âlemde kendilerine yoğun ve ebedi ödüller vereceğini ifade etmek istemektedir.

ıı. Âhiretteki Ödüller

قُلْ اَؤُ۬نَبِّئُكُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذٰلِكُمْ لِلَّذ۪ينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا وَاَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللّٰهِ وَاللّٰهُ بَص۪يرٌ بِالْعِبَادِ “De ki: Bunlardan hayırlısını size bildireyim mi? Takvâlı (duyarlı) olanlar için Rablerinin katında, altlarından ırmaklar akan, içlerinde ebedî kalacakları cennetler, tertemiz eşler ve Allah’ın rızası vardır. Allah kulları(nı) görendir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَؤُ۬نَبِّئُكُمْ eünebbiüküm sorusu “size haber vereyim mi”; بِخَيْرٍ bi hayrin ifadesi “daha hayırlısını”; مِنْ ذٰلِكُمْ min zâliküm ifadesi “bun(lar)dan”; لِلَّذ۪ينَ اتَّقَوْا lillezîne’ttekav ifadesi “takvâ sahipleri için vardır, duyarlılık gösterenler için olacaktır”; عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim ifadesi “Rableri katında”; جَنَّات cennâtün kelimesi “cennetler, bahçeler”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akmaktadır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından, altlarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “ırmaklar”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; وَاَزْوَاجٌ ve ezvâcün kelimesi “ve eşler”; مُطَهَّرَة mutahharatün sözcüğü “arındırılmış, tertemiz”; وَرِضْوَانٌ ve rıdvânun kelimesi “ve razı oluş, rızalık, memnuniyet”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بَص۪يرٌ basîrun kelimesi “gören(dir)”; بِالْعِبَادِ bi’l-‘ıbâdi ifadesi ise “kulları” demektir.

Burada takvâ sahipleri için mahşerde verilecek çok önemli üç ödül ve Allah’ın kullarını her haliyle görmekte olduğu bilgisi gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اَؤُ۬نَبِّئُكُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذٰلِكُمْ لِلَّذ۪ينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا وَاَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللّٰهِ “(Ey Peygamber!) De ki: Size bunlardan mutlak olarak hayırlısını bildireyim mi? Takvâ sahipleri (duyarlı davrananlar) için Rablerinin katında, altlarından ırmaklar akan, içlerinde ebedi kalacakları cennetler, tertemiz eşler ve (hepsinin üstünde) Allah’ın hoşnutluğu vardır.” Yüce Allah önceki âyetin sonundaki beyanını bu âyette açıklamakta ve dünyanın da dünyalıkların da geçiciliğine ilave olarak onlardan çok daha hayırlı olan hususlara ve ödüllere dair bilgiler vereceğini bildirmektedir.

a) Yüce Allah لِلَّذ۪ينَ اتَّقَوْا lillezîne’ttekav ifadesi gereği, burada sayacağı çok önemli üç ödülün ne olduğunu ifade etmeden önce, bunların kimlere verileceğini beyan etmek üzere “takvâ sahiplerine” buyurarak, öncelikle takvâlı yani duyarlı davrananlardan olmayı başarmanın gerekli olduğuna dikkat çekmektedir.

Muttaki olmadan yani Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına karşı gerekli hassasiyeti ve duyarlılığı göstermeden, yasaklarını işlemeleri durumunda girecekleri cehennem azabından korunmaya çalışmadan mahşerde vaad edilen ödüllere değinmenin hiçbir anlamı yoktur. Kur’ân’da sırf bu nedenledir ki pek çok âyette cennet ödüllerinden önce onları elde edebilmek için gerekli olan hususlara değinilmekte, özellikle iman ve salih ameller işlenmesi gerektiğine vurgu yapılmaktadır. Anlaşılan o ki “iman edip imanlı olarak salih ameller işlemek” yani bir anlamda muttaki ve muhsin olmak “sebep”, cennetlere girmek ve cennette ödüllerle buluşturulmak ise “sonuç” olmaktadır.

b) Duyarlı insanlar eğer muttakice davranmayı başarırlarsa kendilerine şu üç ödül verilecektir:

ı.جَنَّاتٌ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا “Altlarından ırmaklar akan, içlerinde ebedi kalacakları cennetler.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde Allah’ın emirlerine ve yasaklarına karşı takvâlı yani duyarlı davrananlara vereceği “ilk ödülü” bağlamında içlerinde ebedi kalacakları ve altlarından ırmaklar akan bahçeleri müjdelemektedir. Bir bölgenin cennet, yani bahçe olabilmesi için orada mutlak surette suyun bulunması gerekmektedir. Mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren oldukça fazla âyetin(29) Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmakla yetinelim.

“Cennetin ve cehennemin ebediliği” konusunu çeşitli vesilelerle anlattığımız için aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Hem cennetin hem de cehennemin ebediliğiyle ilgili olarak çeşitli âyetlerde ebed kelimesi kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bazen ebed kelimesi kullanılmadan خَالِد۪ينَ ف۪يهَا hâlidîne fîhâ ifadesiyle yetinilir ki bu da yakın manayı vermektedir.

“Cennetlerin ebedi oluşu”yla(30) ilgili olarak Ra‘d 13/35’te şöyle buyrulmaktadır: “Takvâ sahiplerine vaad olunan cennetin durumu şöyledir: Onun zemininden ırmaklar akar. Yemişleri ve gölgesi süreklidir. İşte bu, takvâ sahiplerinin (duyarlılık gösterenlerin mutlu) sonudur.” Cennet nimetleri cennet devam ettiği sürece devamlıdır; Hûd 11/108 ve Vâkı‘a 56/33’te belirtildiği gibi herhangi bir kesinti ve engelleme kesinlikle söz konusu olmayacaktır. Ayrıca Fussilet 41/8, İnşikâk 84/25 ve Tîn 95/6’da geçen ecrun ğayru memnûnin ifadeleri de cennet nimetlerinin başa kakılmayacaklarını belirttiği gibi engellenemez olduklarını da göstermektedir. Oradaki nimetler dünyadaki gibi fani değildir ve sahibini yormayacak türden bir mahiyette şekillendirileceklerdir.

ıı. وَاَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ “Tertemiz eşler.” Bakara 2/25 ve Nisâ’ 4/57’de de geçen ve cennetliklere verilecek “ikinci” ödül olarak müjdelenen اَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ ezvâcün mutahharatün tamlaması “tertemiz eşler” manasına gelmekte, bunun hem yaratılışta hem de ahlakta arınmışlık demek olduğu ifade edilmektedir. Âlimlerimiz burada sözü edilen “tertemiz eşler”in her türlü kirlilik, pislik, eksiklik, tiksinti vericilik vs. kusurdan arındırılmışlık manasına geldiği kanaatindedirler.(31) Onlara göre, ayrıca bu eşlerin kadınlardan oluştuğu ve cennetlik erkeklere verilecekleri belirtilmektedir. Oysa âyette özellikle اَزْوَاج ezvâc kelimesinin tercih edilip zevcât kelimesinin kullanılmaması bile tek başına buradaki maksadın cinsiyet içerikli değil, “eşlik” maksadını içerdiğini ortaya koymayı amaçladığının bir delilidir.

Kur’ân’da cennetliklerden söz eden bütün âyetlerde hitap ve kelimeler her ne kadar erkek kalıpta getirilmiş olsa da buradaki maksadın cinsiyet belirlemek değil, o ödülü hak eden herkesi ifade etmek olduğu aşikârdır. Rahmân 55/56’da geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, cennet eşlerinin mahiyetini dünyevî yorumlarla algılamak ve tarif etmek mümkün değildir. Bunlar cennete gidilince hakikati kavranabilecek eşler olarak kabul edilmek durumundadır.

ııı. وَرِضْوَانٌ مِنَ اللّٰهِ “(Hepsinin üstünde) Allah’ın hoşnutluğu.” Cennetliklere verilecek “üçüncü” ödül, cennet ödüllerinin zirvesini oluşturmaktadır. Çünkü Tevbe 9/72’de de zikredilen bu ifade “en büyük ödül” olarak tanıtılmaktadır. Kur’ân’da 13 kez(32) geçen رِضْوَان rıdvân kelimesi, geçtiği her yerde Yüce Allah’ın “razı olması” manasında kullanılmaktadır. Zaten bu âyette veya diğer âyetlerde zikredilen ödüllere layık olabilmenin yolu Yüce Allah’ın kulundan razı olmasından geçmektedir. Dolayısıyla asıl belirleyici olanın bu husus olduğu açıkça ortadadır. Yüce Allah razı olunca mesele bitmiştir; ardından huzur ve ödüller geliyor demektir. Rabbimiz bizi de razı olduklarının arasına katsın!

2. وَاللّٰهُ بَص۪يرٌ بِالْعِبَادِ “Allah kulları(nı) görendir.” Bu ifade Âl-i İmrân 3/20’de aynısıyla, Mü’min 40/44’de ise benzeriyle zikredilmekte, Yüce Allah’ın bütün kullarını gördüğünü ve kimin, ne durumda olduğunu hakkıyla bildiğini ortaya koymaktadır. Bu ifade bir taraftan müminler için bir moral kaynağıdır; çünkü yapıp ettikleri iyiliklerin karşılığını mahşerde karşılarında göreceklerdir. Diğer taraftan da karşıtlarına bir gözdağı verilmesi manasındadır; çünkü onların da yapıp ettiği her ne türlü kötülük varsa yapanların yanlarına kâr kalmayacak, hesabı kendilerine mutlak surette sorulacaktır.

ııı. Muttakilerin Duası

اَلَّذ۪ينَ يَقُولُونَ رَبَّنَآ اِنَّنَآ اٰمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ اَلصَّابِر۪ينَ وَالصَّادِق۪ينَ وَالْقَانِت۪ينَ وَالْمُنْفِق۪ينَ وَالْمُسْتَغْفِر۪ينَ بِالْاَسْحَارِ “Onlar (duyarlı olanlar) ‘Rabbimiz! Şüphesiz ki biz iman ettik; bizim için günahlarımızı bağışla, bizi ateş azabından koru!’ derler. (Onlar) sabredenler, dürüst olanlar, (Allah’a) boyun eğenler, infak edenler (verenler) ve seher vakitlerinde bağışlanma dileyenler(dir).”

Buradaki اَلَّذ۪ينَ يَقُولُونَ ellezîne yekûlûne ifadesi “(şöyle) diyenler”; رَبَّنَا rabbenâ ifadesi “ey Rabbimiz”; اِنَّنَآ innenâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik”; فَاغْفِرْ fağfir duası “bağışla”; لَنَا lenâ ifafesi “bizim için, bize”; ذُنُوبَنَا zünûbenâ tamlaması “bizim günahlarımızı”; وَقِنَا ve kınâ duası “ve bizi koru”; عَذَابَ النَّارِ ‘azâbe’n-nâri tamlaması “ateş azabından”; اَلصَّابِر۪ين es-sâbirîne kelimesi “sabredenler”; وَالصَّادِق۪ينَ ve’s-sâdikîne sözcüğü “ve sadık, doğru olanlar”; وَالْقَانِت۪ينَ ve’l-kânitîne kelimesi “ve boyun eğenler”; وَالْمُنْفِق۪ينَ ve’l-münfikîne sözcüğü “ve infak edenler, verenler, dağıtanlar”;وَالْمُسْتَغْفِر۪ينَ ve’l-müstağfirîne sözcüğü “ve bağışlanma dileğinde bulunanlar, af dileyenler”; بِالْاَسْحَارِ bi’l-eshâri ifadesi ise “seher vakitlerinde” demektir.

Burada cennetteki nimetlere kavuşturulacak kişilerin birtakım sözleri ve sıfatları gündeme getirilmektedir.

Yorumunu yapacağımız iki âyeti önceki âyetin son cümlesinde geçen “Allah kılları(nı) görendir” ifadesindeki الْعِبَاد el-‘ıbâd yani “kullar” kelimesine bağlayarak Yüce Allah’ın işte bu iki âyette özellikleri sayılacak kullarını gördüğünü beyan ederek “kullar” ifadesini “yiğit kullar” olarak özelleştirmiş oluruz. Biz ise buradaki iki âyeti bir önceki âyette لِلَّذ۪ينَ اتَّقَوْا lillezîne’ttekav ifadesiyle sözü edilen “takvâlı yani duyarlı insanlar” beyanıyla ilişkilendirmekteyiz. Diğer yaklaşım da elbette doğrudur; ancak biz böylesini daha isabetli görmekteyiz.

1. اَلَّذ۪ينَ يَقُولُونَ رَبَّنَآ اِنَّنَآ اٰمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ “Onlar (takvâ sahipleri) ‘Ey Rabbimiz! Muhakkak ki biz iman ettik; bizim için günahlarımızı bağışla, bizi ateş azabından koru!’ derler.” Pek çok âyette(33) geçen فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا cümlesi yani duası “Günahların bağışlanmasını istemek” manasını içermektedir. Yüce Allah çeşitli nimetlerini vereceğini müjdelediği takvâ sahiplerinin kimler olduğunu beyan bağlamında dile getirdikleri bazı sözlerini zikretmekte, söz konusu kişilerin “iman ettiklerini” yani inanılması gereken değerlerin tamamına inanıp Allah’a güvendiklerini, “günahlarını bağışlamasını niyaz ettiklerini” ve “ateş azabından kendilerini korumasını” dilediklerini ifade edenler olarak tanıtmaktadır.

Bakara 2/201 ve Âl-i İmrân 3/191’de de zikredilen وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ “Bizi ateş azabından koru” beyanı ise kabul edilmesi durumunda mahşerdeki en büyük azaptan kurtarılmayı istemektir. Bu cümleler evrensel manada Allah’ın rızasını kazanıp mahşerdeki ödüllerle buluşmak isteyen herkesin dilinden eksik etmemesi gereken dua ve niyazlardır. İmanını güvene dönüştürmek idealdir; kişi ne kadar gayret etse de elbette günahları bulunacağı için bağışlanma dileğinde bulunma ve nihayetinde azaptan korunma duası Müslümanın dilinin tesbihi olmalıdır.

2. اَلصَّابِر۪ينَ وَالصَّادِق۪ينَ وَالْقَانِت۪ينَ وَالْمُنْفِق۪ينَ وَالْمُسْتَغْفِر۪ينَ بِالْاَسْحَارِ “(Bunlar) sabredenler, dürüst olanlar, (Allah’a) boyun bükenler, infak edenler ve seher vakitlerinde (Allah’tan) bağışlanma dileyenler(dir).” Yüce Allah önceki âyette dua ve niyazlarını aktardığı takvâ sahibi yiğitlerin diğer bazı sıfatlarını da bu âyette zikretmektedir.

a) اَلصَّابِر۪ين “Sabredenler.” Yüce Allah yiğit muttakilerin bu âyetteki “ilk” sıfatını “sabredenler” şeklinde belirlemektedir. Kur’ân’da 18 kez(34) geçen اَلصَّابِر۪ين es-sâbirû(î)ne kelimesi, her türlü sıkıntılı zamanda bile inançlarına, değerlerine sadakat gösteren, imanı uğrunda kararlı, istikrarlı ve dirençli kişiler demektir.

b) الصَّادِق۪ين “Sâdık olanlar.” Yüce Allah takvâlı kişilerin “ikinci” sıfatını bu kelimeyle ifade etmekte ve bunların inançları noktasında sadakat sahibi insanlar olduklarını dile getirmektedir. Kur’ân’da bu kelime الصَّادِق۪ين es-sâdikû(î)ne şeklinde 56 kez zikredilmekte ve “sadıklar”, “doğru sözlüler”, “doğru olanlar”, “dürüst davrananlar”, “doğru sözlü ve doğru davranışlı kişiler”, “sadakat sahibi insanlar”, “sözlerini tutanlar” gibi bağlama göre manalar içermektedir.

c) الْقَانِت۪ين “Boyun eğenler.” Yüce Allah takvâ sahiplerinin özellikleri bağlamında “üçüncü” sırada “hakka boyun eğmelerini” zikretmektedir. Kur’ân’da الْقَانِت۪ين el-kânitû(î)ne şeklinde 6 kez(35) geçen bu kelime “gönülden boyun küküp divan duranlar”, “Allah’a gönülden itaat edenler”, “Allah’a yürekten bağlı olanlar” şeklinde çeşitli manalar içermektedir ki bütün bu manalarda bir duyarlılık bulunduğu anlaşılmaktadır.

d) الْمُنْفِق۪ين “İnfak edenler.” Yüce Allah takvâ sahibi müminlerin “dördüncü” sıfatını onların cömertliğiyle ilişkilendirmekte ve bu kişilerin Allah yolunda bolca infakta bulunduklarını beyan etmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْمُنْفِق۪ين el-münfikîne kelimesi infakı kendisine rehber edinen, Allah’ın verdiği her bir nimetten başkalarına da verebilen, iki âleme inandıkları için bu âlemde verip mahşer âleminde karşılığını bulacağına inanan yiğitler manasına gelmektedir.

e) الْمُسْتَغْفِر۪ينَ بِالْاَسْحَارِ “Seherlerde istiğfar edenler.” Yüce Allah takvâ sahibi oldukları için mahşerde çeşitli ödüllerle kendilerine ihsan ve ikramda bulunacağını müjdelediği kişilerin “beşinci” sıfatını önceki âyette geçen “günahlarımızı bağışla” duasıyla da ilişkili olacak şekilde “sahur veya seher vakitlerinde Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunanlar” şeklinde belirlemektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen الْمُسْتَغْفِر۪ين el-müstağfirîne kelimesi “bağışlanma dileğinde bulunanlar” manasına gelmekteyken, bir kez de Zâriyât 51/18’de geçen الْاَسْحَار el-eshâr sözcüğü ise “seherler”, “sahurlar” anlamını vermektedir. Geceleyin kalkıp Kur’ân okumak, âyetlerle buluşmak, ibadet ve dua etmek, secde ve tesbihlerde bulunmayla ilgili çeşitli âyetlerin bulunduğunu bu vesileyle hatırlatmakta yarar vardır.(36)

ıv. Tevhide Dair Şahitlikler

شَهِدَ اللّٰهُ اَنَّهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ وَالْمَلٰٓئِكَةُ وَاُو۬لُوا الْعِلْمِ قَآئِمًا بِالْقِسْطِ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Allah, melekleri ve adaleti gözeten ilim sahipleri şahittir ki O’ndan başka ilah yoktur. (Evet) O’ndan başka ilah yoktur. (O), el-‘azîz’dir (çok güçlüdür); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Âyetteki شَهِدَ şehide fiili “şahittir, şahit oldu”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَنَّهُ ennehû ifadesi “muhakkak ki O”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O’ndan başka”; وَالْمَلٰٓئِكَةُ ve’l-melâiketü kelimesi “ve melekler de”;وَاُو۬لُوا الْعِلْمِ ve ulü’l-‘ılmi ifadesi “ve ilim sahipleri de”; قَآئِمًا kâimen kelimesi “yerine getirenler, gözetenler olarak”; بِالْقِسْطِ bi’l-kıstı ifadesi “adaleti”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O’ndan başka”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı “güçlü(dür), üstün(dür)”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın tek ilah olduğuna Allah’ın, meleklerin ve adaleti ayakta tutan ilim sahiplerinin şahit olduğu gündeme getirilmektedir.

1.شَهِدَ اللّٰهُ اَنَّهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ وَالْمَلٰٓئِكَةُ وَاُو۬لُوا الْعِلْمِ قَآئِمًا بِالْقِسْطِ “Allah, melekleri ve adaleti gözeten ilim sahipleri şahittir ki O’ndan (Allah’tan) başka hiçbir ilâh yoktur.” Yüce Allah duyarlı müminlerin imanlarını itiraf ettiklerini beyan edip onların hayata dair çeşitli sıfatlarını aktardıktan sonra, bu defa kendisinin tek ilah olduğuna bizzat kendisinin şahitlik ettiğini, yani bunu ilanen duyurduğunu, bu doğrultuda meleklerin de adaleti tesis eden, hakikati ve adaleti gözeten ilim adamlarının da bunu ikrar edip şahitlik ettiğini bildirmektedir. Yüce Allah’ın şahitliği elbetteki ezeli olan ilminin gereğidir; meleklerlein ve ilim sahiplerininki ise yaratılmışlara bakarak edindikleri tecrube sayesinde dile getirilmektedir. Yüce Allah’ın şahitliği “bilgisi”, “bildirmesi” manasındadır; meleklerin ve hakkı/adaleti gözeten ilim adamlarınınki ise mahlûkattan elde edilen tecrubeye ve onun ifadeye, ikrara dönüşmüş şeklidir. Buradan bakıldığında Yüce Allah’ın şahitliği ile meleklerin ve ilim adamlarının şahitliğinin farklı olduğu ortaya çıkmış olmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin sonunda yer alan ve Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen قَآئِمًا بِالْقِسْطِ kâimen bi’l-kıstı ifadesinin, hemen öncesindeki اُو۬لُوا الْعِلْمِ ulu’l-‘ılmi tamlaması gereği “ilim sahipleri”ne ait olması ihtimali kanaamizce önceliklidir. Bu durumda anlam “adaleti ayakta tutan ilim sahipleri de şahittir” şeklindedir. Diğer bir ihtimale göre ise bu ifade cümlenin başında geçen اللّٰهُ allâh lafzı gereği “Yüce Allah” ile ilişkilidir. Bu takdirde anlam “Allah, adaleti ayakta tutarak şahittir” şeklini alır. Genelde bu ikincisi tercih edilse de bizim kanaatimiz adaletin gözetilmesinin bir emir olması, hayatın bir parçası oluşu ve bunu ilim sahibi insanların yapmasının gerekliliğinden dolayıdır.

Sosyal hayatta adaleti tesis etmek de sürdürmek de Yüce Allah’ın Nahl 16/90’da verdiği bir emirdir. Hatta Nisâ’ 4/135 ve Mâide 5/8 gibi âyetlerde de adaletin gözetilmesi için müminlere son derece açıklayıcı uyarılar yapılmakta ve emirler verilmektedir. Durum böyle olunca, hayat imtihanının bir parçası olan adaletin ayakta tutulması görevinin Yüce Allah’ın öncelikle ilim sahiplerine, peşinden de Nisâ’ 4/135 ve Mâide 5/8 gereği bütün müminlere verdiği bir görev olduğu kesinlikle unutulmamalıdır.

2. لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “(Evet) O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. (O), el-‘azîz’dir (çok güçlüdür); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Bu ifade aynen bu şekilde bir kez de Âl-i İmrân 3/6’da da zikredilmektedir ki gerekli açıklamalarımızı orada dile getirmiştik. Söz konusu âyette de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah kendisinden başka hiçbir ilahın bulunmadığını tekrar tekrar dile getirmekte, الْعَز۪يزُ el-‘azîzü yani izzet sahibi olması itibariyle gerçek güçlünün kendisi olduğunu ve الْحَك۪يمُ el-hakîmu yani verdiği her hükmünde de hikmetler ortaya koyduğunu belirtmektedir.

c) İslam Ve Kitap Ehlinin Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 19-22. âyetlerinde Allah katında dinin İslâm olduğunu, kitap verilenlerin kendilerine ilim geldikten sonra aralarındaki kıskançlık yüzünden ayrılığa düştiklerini, Allah’ın âyetlerini inkâr edenlerin hesabını hızlıca göreceğini haber vermekte, eğer Hz. Peygamber’le tartışmaya girerlerse onlara şöyle demesini emretmektedir: “Bana uyanlarla birlikte ben kendimi Allah’a teslim ettim. Ehl-i kitaba ve ümmîlere de ki: ‘Siz de Allah’a teslim oldunuz mu?’ Eğer teslim oldularsa doğru yolu buldular demektir. (Yok) eğer yüz çevirirlerse sana düşen (görev) sadece ve sadece tebliğdir. Allah kulları(nı) görendir.”

Ardından, Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr edenlerin haksız yere peygamberleri katlettikleri, adaleti emreden insanları öldürdükleri, bu yüzden elem verici azabı hak ettikleri bildirilmekte, işte bunların, amellerinin dünyada da ahirette de boşa giden kimseler olduğu, hiçbir yardımcılarının da bulunmayacağı haber verilmektedir.

ı. Allah Katındaki Tek Din: İslâm

اِنَّ الدّ۪ينَ عِنْدَ اللّٰهِ الْاِسْلَامُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ اِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ وَمَنْ يَكْفُرْ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ فَاِنَّ اللّٰهَ سَر۪يعُ الْحِسَابِ “Şüphesiz ki Allah katında din İslam’dır. Kitap verilenler ancak kendilerine bilgi geldikten sonra aralarındaki kıskançlık yüzünden ayrılığa düşmüşlerdi. Kim Allah’ın ayetlerini inkâr ederse (bilsin ki) şüphesiz ki Allah hesabı hızlı olandır.”

Âyetteki اِنَّ الدّ۪ينَ inne’d-dîne ifadesi “muhakkak ki din”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında”; الْاِسْلَام el-islâmu kelimesi “İslâm(dır)”; وَمَا اخْتَلَفَ ve me’htelefe fiili “ihtilaf etmedi, ayrılığa düşmedi”; الَّذ۪ينَ ellezîne kelimesi “(şu) kimseler, kişiler”; اُو۫تُوا الْكِتَابَ ûtü’l-kitâbe ifadesi “kendilerine kitap verilmiş (olanlar)”; اِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ illâ min ba‘di mâ câehum istisnası “ancak kendilerine geldikten sonra”; الْعِلْم el-‘ılmu kelimesi “bilgi”; بَغْيًا bağyen kelimesi “kıskançlık sebebiyle”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasındaki”; وَمَنْ يَكْفُرْ ve men yekfur ifadesi “her kim inkâr ederse”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ bi âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; سَر۪يعُ الْحِسَابِ serî‘u’l-hısâbi tamlaması ise “hesabı hızlı olan(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kabul edeceği tek inanç sisteminin İslam olduğu, önceki nesillerin kıskançlık sebebiyle ihtilafa düştükleri ve inkârları sebebiyle de Allah’ın hızlı bir şekilde hesaba çekiciliğine muhatap kılınacakları gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الدّ۪ينَ عِنْدَ اللّٰهِ الْاِسْلَامُ “Muhakkak ki Allah katında din İslâm’dır.” Yüce Allah önceki âyette tevhid demek olan “kendisinden başka hiçbir ilahın bulunmadığı”na kendisinin, meleklerin ve adaleti gözeten ilim sahiplerinin şahit olduğunu beyan ettikten sonra, işte tevhid dini demek olan İslâm’ın kendi katında makbul tek inanç sistemi olduğunu ifade etmektedir.

a) Fâtiha 1/4’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, âyette geçen الدّ۪ين ed-dîn kelimesi sözlükte “karşılık”, “mükafat”, “ceza”, “borç”, “itaat” gibi anlamlar içermektedir. İnsanların Yüce Allah’a karşı borçluluk bilincinde Allah’ın buyruklarını yerine getirme sistemine de bu nedenle “din” denmektedir. Ayrıca ödüle vesile oldukları için inanılan değerlere ve yapılan ibadetlere de “din” denmektedir.

b) “Allah katındaki dinin İslam oluşu”na gelince, bilinmektedir ki islâm kelimesi silm kökünden gelmekte, kök itibariyle barış ve selamet manasını vermektedir. Kişi din olarak İslâm’ı seçerse barışı, esenliği ve selameti tercih etmiş demektir. Bu arada silm denen “barış”ı seçmek demek, kişinin yaratıldığı özü manasındaki aklıyla, iradesiyle, fıtratıyla ve vicdanıyla barışık olması anlamına da gelmektedir. Kökü itibariyle “barış ve esenlik” manasına gelen söz konusu kelime dört harfli olarak esleme/islâm kalıbına geldiğinde ise “teslim olmak”, “teslimiyet göstermek” anlamını kazanmaktadır. “İslâm” denilen kavram dini ve inancı sırf Allah rızası için, O’na has kılma ve O’nun için ibadetler yapma kurumudur.

c) İslâm, dînî ifadesiyle “iman” demektir. İmanın iman olabilmesi islâma bağlıdır; yani kişinin tevhid dairesinde tek Allah inancına sahip olarak her bir değere iman etmesi ve o uğurda çaba sarfetmesine yani teslimiyet göstermesi esasına bağlıdır. Bu nedenledir ki Âl-i İmrân 3/85’te verilen bilgiye göre “her kim İslâm’dan başka herhangi bir din edinirse bu ondan kabul edilmeyecek ve bu kişi de ziyana uğrayanlardan olacaktır.” Aynı şekilde Mâide 5/3’te de belirtildiği gibi Yüce Allah bu son ümmete din olarak İslâm’ı uygun görmüş, Nûr 24/55’teki beyan doğrultusunda razı olacağı dini böyle belirlemiştir.

d) Âl-i İmrân 3/19’da belirtildiği üzere, “Allah katında tek din İslâm olduğu” ve islâm da “Allah’a teslimiyet” manasına geldiği için Yüce Allah ilk insan neslinden itibaren bütün peygamberlerine din olarak İslam’ı öğretmiş, İslâm’ın özü demek olan tevhidi tebliğ etmelerini onlara emretmiştir. Hz. Âdem’den Hz. Muhammed’e kadar bütün peygamberlerin dini “İslam” idi ve onlara iman edip tâbi olanların hepsi de “müslüman” olarak isimlendirilmişlerdi. Konuyla ilgili olarak Hacc 22/78’de şöyle buyrulmaktadır: “O, gerek daha önce (gelmiş kitaplarda), gerekse bunda (Kur’ân’da) size ‘müslümanlar’ adını vermiştir.” Nahl 16/36’da da bütün peygamberlerin tebliğle yükümlü tutuldukları esas prensip “tek Allah’a kulluk ve Tâğût’tan kaçınmak”tır; yani tevhiddir, İslâm’dır.

e) Yüce Allah ilahi bilgilerin muhatabı olup prensipleri gönülden kabul edenlere önceki dönemlerde ve onlara hitap eden kitaplarda(37) da bu son vahiy olan Kur’ân’da da “Müslümanlar” ismini verdiğini beyan etmektedir. Müslüman isminin kişiyi tanımlamada en önemli ve yeterli bir şeref olduğu mesajı ise en güzel manada Fussilet 41/33’te dile getirilmektedir ki bu âyette “ben Müslümanlardanım diyenden daha güzel sözlü kim olabilir ki” ifadesi bu manayı vermektedir.

f) Şûrâ 42/13’te şu bilgilere yer verilmektedir: “Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin diye Nûh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Mûsâ’ya ve İsâ’ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı. (Fakat) kendilerini çağırdığın bu (din, Allah’a) ortak koşanlara ağır geldi. Allah dilediğini kendisine (peygamber olarak) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir.”

Yüce Allah son ümmete din olarak neleri prensip olarak belirlediyse bunların daha önceki peygamberlere de şeriat olarak belirlediği şeyler olduğunu ve bunun gerekçelerini beyan etmektedir. Şimdi bu konuda bazı âyet meallerini ve mesajlarını aktarmak istemekteyiz:

ı. Yüce Allah Âl-i İmrân 3/81’de Peygamberlerin kendilerinden sonra gönderilecek peygambere iman etmeleri ve ona yardım etmeleri sözünü aldığını beyan etmektedir. Bu yönüyle peygamberlik kurumu birbirini reddetmeye değil, onaylamaya dayalı bir kurum olarak şekillendirilmiştir.

ıı. Şu‘arâ’ 26/192-196. âyetler oldukça dikkat çekicidir: “Şüphesiz bu mesaj, elbet âlemlerin Rabbi tarafından indirilmiştir; onu güvenilir ruh (Cebrâîl), uyarıcılardan olasın diye, apaçık Arapça bir lisan ile senin kalbine getirmiş, indirmiştir. Yine şüphe yok ki, bu mesaj öncekilerin hikmet dolu sayfalarında da vardı.” Demek ki, Kur’ân’ın mesaj derinlikleri öncekilerin sayfalarına kadar uzanmakta, oralarda da yer almış olarak, bir misyon birlikteliğine vurgu yapılmaktadır. Esasında kur’ân kelimesinin “toplamak” anlamındaki el-kar’u kökünden türetildiği görüşü de bunun destekçisi sayılabilir. “Toplamak” anlamı, Kur’ân’ın önceki vahiylerin esaslarını içermesi demektir.

ııı. Yüce Allah’ın ilk peygamberden son peygambere kadar gönderdiği bütün mesajların ortak adı “islâm”dır. Âl-i İmrân 3/19, 85, Enbiyâ’ 21/92 ve Mü’minûn 23/52 gibi âyetlerde dikkat çekilen husus da budur. Şûrâ 42/13. âyette dile getirildiği üzere Hz. Nûh’a neler vahyedilmişse, şeriat olarak Hz. Muhammed’e de onlar vahyedilmiştir. Ayrıca önceki ümmetlerin inanırlarına da Yüce Allah tarafından “Müslüman” adı verildiği Hacc 22/78’de ifade edilmektedir.

ıv. Yüce Allah Âl-i İmrân 3/52’de Hz. İsa’ya iman eden havârilerin Müslüman olduklarını ilan ettiklerini beyan etmektedir.

v. Firavun’a karşı mücadelede Hz. Mûsâ’nın yanında yer alan büyücülerin dile getirdiği duadaki beyanları A‘râf 7/126’da zikredildiği üzere “Müslümanlar olarak vefat ettirilmek” şeklinde ifade edilmektedir.

vı. Firavun’un ölümü esnasında dile getirdiği, ancak iddiasını ispata zamanı olmadığı için kendisinden kabul edilmeyen itirafında dile getirdiği beyanı da “Ben de müslümanlardanım” şeklinde Yûnus 10/90’da zikredilmektedir.

vıı. Hiçbir günah yüklüsünün başkasının günah yükünü yüklenemeyeceği, insana sadece kendi yaptığının fayda vereceği, gerçekleştirdiği işlerin kendisine gösterilip, tam karşılıklarının verileceği bilgisi hem Hz. Mûsâ’nın hem de Hz. İbrâhim’in sahifelerinde bildirilmiş gerçekler olarak bizlere sunulmaktadır.(38)

vııı. Yüce Allah, insanlığa vahiy gönderirken onları birbirinin karşıtı veya zıddı olarak göndermiş değildir. Peygamberler de birbirlerinin rakibi değil, birbirlerinin onaylayıcısı ve destekleyicisidirler. En‘âm 6/83-90’da pek çok peygamber zikredildikten sonra, Yüce Allah Nebî (as)’a “Sen de onların hidayetine uy” talimatını vermiş, hidayetin herkes açısından aynı değeri ve anlamı ifade ettiğini belirtmiştir.

ıx. Ahkâf 46/9’da şöyle bir ifade yer almaktadır: “De ki: Ben peygamberlerin ilki değilim; bana da size de ne yapılacağını bilmiyorum.” Âyette geçen bid‘an kelimesi, bir taraftan “bid‘at”, diğer taraftan da “türedi, öncesi olmayan” anlamına gelmektedir. Demek ki Hz. Peygamber ilk peygamber değildi; peygamberlik anlamında herhangi bir bidat da ortaya koymuyordu; çünkü peygamberlik kurumu onunla başlamamıştı. O, peygamberler zincirinin son halkasıydı ve peygamberlik kurumu onunla bitirilmiştir.

x. A‘lâ 87/18-19’da şu bilgiler yer almaktadır: “Şüphesiz bu (anlatılanlar), önceki vahiylerde, (meselâ) İbrâhim ve Mûsâ’nın sahifelerinde de vardı.”

Bütün bu ve benzer âyetlerde vurgulanan husus, peygamberlerin ve getirdikleri mesaj içeriklerinin ruh ve misyon açısından birlikteliklerini ortaya koymaktır. Bu itibarla tekrar vurgulayalım ki, önceki peygamberlere veya kitaplara nispet edilen ilâhî mesajların doğruluk değeri veya doğruluk ölçüsü, Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır. Kur’ân’a uygun iseler doğru ve geçerlidirler; aykırı iseler bozulmuşlardır ve geçerliliklerini de haliyle yitirmişlerdir. Bu konuyu A‘lâ 87/19’da ele alacağımız için burada daha fazla detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

Yüce Allah’ın tekliğini ve O’nun gönderdiği ilahi prensipleri gönülden kabul edip, hayat tarzına dönüştürme çabasına “islâm”, bunu başaranlara ise “Müslüman” adı verilmiştir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dile getirilen husus budur: “Allah katında geçerli din İslâm’dır.” İslâm’dan başka bir din edinenlerden ise böylesi bir inanç asla ve asla kabul edilmeyecektir.

2. وَمَا اخْتَلَفَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ اِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ “Kitap verilenler, ancak ve ancak kendilerine ilim geldikten sonra aralarındaki kıskançlık yüzünden ayrılığa düşmüşlerdi.” Yüce Allah kendilerine kitap verilen önceki nesillerin bilgiyle buluşmalarına rağmen sırf aralarındaki kıskançlık nedeniyle ihtilafa düştüklerini haber vermektedir.

a) Râzî, kendilerine kitap verilmesine ve ilim gelmesine rağmen, kıskançlıkları yüzünden ihtilafa düşenlerin kimler olduğuyla ilgili olarak şu üç görüşe yer vermektedir:

ı. “Bunlardan maksat Yahudilerdir. Yahudilerin ihtilâfları ise şudur: Hz. Musa’nın vefatı yaklaştığı zaman Tevrat’ı 70 âlime teslim etmiş ve onları Tevrat’ın bekçileri yaparak Yûşâ’yı da halef bırakmıştı. Aradan birkaç nesil geçince bu 70 âlimin oğulları kendilerine ilim geldikten sonra aralarındaki hased ve ihtiras sebebiyle Tevrat hakkında ihtilâfa düşmüşler ve dünya arzusundan dolayı birbirlerine haset etmişlerdir.”

ıı. “Bunlardan kasıt Hıristiyanlardır. Düştükleri ihtilaf ise Allah’ın kulu ve elçisi olduğuna dair kendilerine ilim geldikten sonra Hz. İsa‘nın durumu hakkındaki kabulleridir.”

ııı. “Bunlardan maksat Yahudi ve Hıristiyanlardır. Bunların ihtilâfları ise Yahudilerin ‘Üzeyr Allah’ın oğludur!’ demesi; Hıristiyanların da ‘Mesih Allah’ın oğludur’ demesi, böylece Hz. Muhammed’in peygamberliğini inkâr etmeleridir. Öte yandan ‘Peygamberliğe bizler Kureyş’ten daha layığız; çünkü onlar ümmîdirler; bizler ise kitap sahibiyiz!’ şeklinde görüş öne sürmeleri de bir delil olarak ileri sürülmüştür.”(39)

b) Benzer bir konunun ele alındığı Bakara 2/213’te şöyle buyrulmaktadır: “Ancak (kitap) verilenler, kendilerine apaçık deliller geldikten sonra aralarındaki kıskançlıktan ötürü (dinde) anlaşmazlığa düşmüşlerdi.” Yüce Allah kendilerine hakikatin apaçık belgeleri geldikten sonra, yani kendilerine daha önce el-kitâb denilen mesaj(lar) bağlamında Tevrât(40) ve İncîl verilen önceki nesillerin ne zaman ihtilafa düştüklerini beyan etmekte ve beraberinde de gerekçesine dikkat çekmektedir.

Bu Konuda Câsiye 45/17’de şu ifadeler yer almaktadır: “(Ancak) onlar kendilerine ilim geldikten sonra, aralarındaki kıskançlık yüzünden ayrılığa düşmüşlerdi.” Bu bağlamda aynı konuyla ilgili olarak Yûnus 10/93’te de şu bilgi yer almaktadır: “Kendilerine ilim gelinceye kadar ayrılığa düşmemişlerdi.” Bunlar eğer Hz. Mûsâ zamanındaki İsrailoğulları ise ihtilafa düşmeleri Hz. Mûsâ’nın vahyi tebliğinden sonra gerçekleşmiştir. Eğer Hz. Peygamber zamanındakiler ise bu defa ihtilafa düşmelerinden maksat ise Kur’ân geldikten sonra yaşanan fikir ayrılıklarıdır.(41)

Konuyla ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/19’da, ayrıca Yûnus 10/93, Şûrâ 42/14 ve Câsiye 45/17’de de geçen الْعِلْم el-‘ılm kelimesi peygamberlerin tebliğ ettiği “vahye dayalı hakikat bilgileri”dir. En başta da elbette Yüce Allah’ın varlığı, birliği ve kudreti bağlamındaki esaslar ile risalet ve âhiret konularındaki prensiplerdir. Bu âyetlerde yer alan الْعِلْم el-‘ılm kelimesi Bakara 2/213 ve Âl-i İmrân 3/105’te الْبَيِّنَات el-beyyinât ve ayrıca Beyyine 98/4’te el-beyyineh kelimesiyle karşılanmaktadır ki sonuçta içerdikleri mana aynı kapıya çıkmaktadır.

Aralarındaki ihtilafın gerekçesi olarak zikredilen بَغْيًا بَيْنَهُمْ “Aralarındaki kıskançlık nedeniyle” ifadesi, Bakara 2/90, Şûrâ 42/14 ve Câsiye 45/17 gibi âyetlerde de dile getirilmekte ve hem inkârın hem de tefrika ve ihtilafın sebebi olarak sunulmaktadır. İncelemeye çalıştığımız bütün bu âyetlerin verdiği ortak mesaj şudur: Din adına ortalarda dolaşan kabullerin ve kanaatlerin doğruluk veya yanlışlığı peygamberlere vahyedilen bilgiden, yani hakikatin belgelerinden sonra ortaya çıkmaktadır. Çok açık bir gerçektir ki bu tür bilgilerin doğruluk değeri vahye uygunluk şartına bağlıdır. Vahyin hakemliği işte burada devreye girmekte, onun şaşmaz ölçüsüne vurulan bilgi ve kabullerin doğru mu yanlış mı olduğu kesin olarak belirginleşmektedir. Vahyin indirildiği günlerde yaşanan bu ölçü elbette Son Saat’e kadar da devam edecek, din adına neyin doğru, neyin yanlış olduğu vahyin hakemliğinde görülebilecektir. Desteğini ve onayını vahiyden almayan fikirler vahyin aynasında hemen ayırt edilebilecek ve müminler de hak ve hakikatin yegâne belgesi olan vahyi hayatlarının rehberi edineceklerdir.

3. وَمَنْ يَكْفُرْ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ فَاِنَّ اللّٰهَ سَر۪يعُ الْحِسَابِ “Her kim Allah’ın âyetlerini inkâr ederse (bilsin ki) Allah hesabı çok hızlı olandır.” Yüce Allah önceki cümlede yer aldığı üzere kitap verilenlerden ve ayrıca kendilerine bilgi gelenlerden söz ederek bu cümledeki beyanına zemin hazırlamıştır. Buyruk şudur: Her kim Yüce Allah tarafından kendilerine gönderilen ilahi mesajları inkâr eder, ondaki prensiplere itibar etmezse Allah’ın onların hesabını çok hızlı bir şekilde göreceğini bilmelerini istemektedir.

Yüce Allah’ın hesabının da azabının da süratlice gerçekleştireceğini beyan etmek üzere Kur’ân’da 10 kullanım vardır ki(42) bunlardan biri de bu âyettedir. Hesabı hızlı görmesi de gücünün ve otoritesinin bir gereğidir. Yüce Allah insanları hızlıca hesaba çekeceğini ve hesabı çok çabuk göreceğini beyan ederek “bize sıra gelmez” türünden bir algıyı reddetmektedir. Bu ve benzer ifadeler aslında inkârcılara yönelik bir tehdit içermektedir.

Yüce Allah’ın hesabı hızlıca görmesi hiç kimseye haksızlık yapmayacağını, azabı hak edene hak ettiğinin fazlasını vermeyeceğini de göstermektedir. Hesaba çekilmek de esasında bir değere muhatap kılınmaktır. Zira hesabın benzerlerini yaşadıkları ve sonuç açıkça belli olduğu için sorgulanmaya değer görülmeyecek kişilerin varlığından da Kur’ân’da söz edilmektedir.(43)

ıı. Tartışanlara Verilecek Cevap

فَاِنْ حَآجُّوكَ فَقُلْ اَسْلَمْتُ وَجْهِيَ لِلّٰهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ وَقُلْ لِلَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ وَالْاُمِّيّ۪نَ ءَاَسْلَمْتُمْ فَاِنْ اَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلَاغُ وَاللّٰهُ بَص۪يرٌ بِالْعِبَادِ “Seninle tartışırlarsa de ki: ‘Ben kendimi bana uyanlarla birlikte Allah’a teslim ettim.’ Kitap ehline ve ümmilere de ki: ‘Siz de Allah’a teslim oldunuz mu?’ Teslim olurlarsa doğru yolu bulmuş olurlar. Yüz çevirirlerse sana düşen, sadece (mesajı) ulaştırmaktır. Allah kulları(nı) görendir.”

Âyetteki فَاِنْ حَآجُّوكَ fe in hâccûke ifadesi “eğer seninle tartışırlarsa”; فَقُلْ fe kul emri “(onlara) de ki”; اَسْلَمْتُ eslemtü fiili “teslim ettim”; وَجْهِيَ vechiye tamlaması “benim yüzümü, benliğimi”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’a”; وَمَنِ اتَّبَعَنِ ve men itteb‘ani ifadesi “ve bana tâbi olanlar da, bana uyanlar da”; وَقُلْ ve kul emri “ve de ki”; لِلَّذ۪ينَ lillezîne ifadesi “(şu) kimselere”; اُو۫تُوا الْكِتَابَ ûtü’l-kitâbe ifadesi “kendilerine kitap verilenlere”;وَالْاُمِّيّ۪نَ ve’l-ümmiyyîne kelimesi “ve ümmilere de, kitap verilmeyenlere de”; ءَاَسْلَمْتُمْ eeslemtüm ifadesi “teslim oldunuz mu”; فَاِنْ اَسْلَمُوا fe in eslemû ifadesi “eğer teslim olurlarsa”; فَقَدِ اهْتَدَوْا fe kad ihtedev ifadesi “elbette hidayete ermiş olurlar”;وَاِنْ تَوَلَّوْا ve in tevellev ifadesi “ve eğer yüz çevirirlerse”; فَاِنَّمَا عَلَيْكَ fe innemâ ‘aleyke ifadesi “sana düşen sadece ve sadece şu(dur)”; الْبَلَاغ el-belâğu kelimesi “tebliğ”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بَص۪يرٌ basîrun kelimesi “gören(dir)”; بِالْعِبَادِ bi’l-‘ıbâdi ifadesi ise “kulları” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in ve müminlerin durumu, muhataplarının vahye gösterecekleri tepki karşısında görevinin ne olduğu gündeme getirilmektedir.

1.فَاِنْ حَآجُّوكَ فَقُلْ اَسْلَمْتُ وَجْهِيَ لِلّٰهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ “Eğer seninle tartışmaya girerlerse de ki: Bana uyanlarla birlikte ben kendimi Allah’a teslim ettim.” Yüce Allah önceki âyette katındaki dinin İslâm olduğunu beyan edip itibar etmeyenlerin, dolayısıyla inkâr edenlerin hesabını mahşerde süretlice göreceğini ifade ettikten sonra bu tür kişilerle irtibatının nasıl olması gerektiğini işte bu âyette öğrtmektedir.

Çeşitli kalıplarda olmak üzere, Bakara 2/76, 139, 258, Âl-i İmrân 3/61, 65, 66, 73, En‘âm 6/80, Mü’min 41/47 ve Şûrâ 42/16 gibi âyetlerde de geçen حَآجُّوا hâccû vs. fiiller “tartışmak”(44) manasına gelmektedir. Yüce Allah, bu kelimeyi kullanarak, Hz. Peygamber’in ve beraberindeki Müslümanların kitap ehlinden olan bu kişilerle atışmamalarını, sadece kendi inanç ve duruşlarını ortaya koymalarını emretmektedir. Bu çerçevede öncelikle Hz. Peygamber’in ve beraberindeki müminlerin müslüman oluşları manasında yüzlerini, yani bütün varlıklarını, benliklerini Yüce Allah’a teslim ettiklerini beyan etmelerini istemektedir.

Bu gerçek, Yûsuf 12/108’de bu defa davetin konusu ve muhatapları bakımından şu şekilde dile getirilmektedir: “(Ey Peygamber!) De ki: İşte bu, benim yolumdur. Allah’a çağırıyorum; ben ve bana uyanlar aydınlık bir yol üzerindeyiz. Allah’ı (ortaklardan) tenzih ederim! Ben hiçbir şekilde ortak koşanlardan değilim.” Bu iki âyette ortaklaşa verilmek istenen mesaj, Müslümanların kendi duruşlarını açıkça ortaya koymaları gerektiğini içermektedir. Benzer bir beyan iman konusunda olmak üzere Bakara 2/285’te “Rasûl kendisine Rabbinden indirilene inanmıştı; müminler de” ifadesiyle dile getirilmektedir.

Âyette geçen اَسْلَمْتُ eslemtü fiili önceki âyette de belirttiğimiz üzere “teslim olmak”, “teslim etmek”, “teslimiyet içerisine girmek”; وَجْهِيَ vechiye tamlaması ise “yüzümü”, “benliğimi”, “özümü”, “varlığımı”, “kendimi”, “her şeyimi” gibi anlamlar vermektedir. Bu ifade Bakara 2/131’de dile getirildiği gibi Yüce Allah Hz. İbrâhim’e “İslam ol” dediğinde o da “âlemlerin Rabbine teslim oldum” beyanına benzemektedir.

Konuyla ilgili âyetlerde yer alan وَجْه vech kelimesi “yüz” anlamına gelmekte, burada bağlam olarak “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, mecazi bir içerikte olmak üzere “bütün benlik, bütün varlık, kişilik” manasında zikredilmiş olmaktadır. “Yüz” insan organlarının en değerlisi, en göze gelenidir. Yüzün durumu kişinin durumunu ortaya koyduğu için, organların en etkili olanı diye kabul edilmektedir. “Yüzün teslim edilmesi” her şeyin teslim edilmesinin sembolüdür.(45)

Bu ifadenin övücü içerikte başka örnekleri Bakara 2/112, Nisâ’ 4/125, En‘âm 6/79, Lokmân 31/22 gibi âyetlerde de geçmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen husus, şirkten ve inkârdan arınmış olarak bütün benliğiyle Yüce Allah’a teslimiyet inancını ortaya koymaktır. Buradan anlaşılıyor ki âyetteki وَجْه vech kelimesi “din”,(46) “ibadet”, “amel”(47) manasına da alınabilir. Çünkü “din fıtrattır” ve “dini reddetmek fıtratı ve vicdanı reddetmek”tir. Esasında Hz. Peygamber’in “Her doğan İslâm fıtratı üzere doğar”(48) ifadesindeki kastı bu olduğu gibi o hadisin kaynağı da söz konusu âyetlerdir. Çünkü Hz. Peygamber’e nispet edilen sahih sözlerinin referansı Kur’ân’dır.

2. وَقُلْ لِلَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ وَالْاُمِّيّ۪نَ ءَاَسْلَمْتُمْ “Kitap ehline ve ümmîlere de ki: Siz de Allah’a teslim oldunuz mu?” Tartışmaları durumunda Hz. Peygamber’in kitap ehlinden olan ve onların dışındaki muhataplarına vermesi gereken cevabın ardından, bu defa kendilerine soru sorulması istenmekte, “siz de teslim oldunuz mu?” demesi emredilmektedir.

a) Âyette geçen اُو۫تُوا الْكِتَابَ ûtü’l-kitâbe ifadesinden kasıt Yahudi ve Hıristiyanlardan oluşan kitap ehlidir. Bunların özellikle Medine ve civarında yaşayanlar olduğu, vahyin indirildiği dönem itibariyle bunların kastedildiği açıktır. Ancak sonrasında benzer durumda olan herkes buradaki mesajın muhatabıdır.

b) Burada zikredilen الْاُمِّيّ۪ن el-ümmiyî(û)ne kelimesinden maksat ise önceki kullanımın da işaretiyle “kendilerine kitap verilmeyenler”, yani “kitap ehlinden olmayan müşrikler, inkârcılar” vs. ilahi kitaba mensup olmayan herkestir. Bu kelimeyle ilgili olarak zikredildiği Bakara 2/78’de şu bilgiler yer almaktadır: “İçlerinde birtakım ümmîler vardır ki, kulaktan dolma şeylerden başka el-Kitâb’ı (Tevrat’ı) bilmezler. Onlar sadece zanda (tahminde) bulunuyorlar.”

Bakara 2/78’de de geçen اُمِّيُّون ümmiyyû(î)n kelimesi kök anlamı itibariyle “anasından doğduğu gibi” demektir. Âyette ümmilerin kimler olduğu ve niteliklerinin ne olduğu açıklanmakta, kavramın içi “el-kitâb’ı bilmeyenler, kuruntulara ve zanna uyanlar” şeklinde doldurulmakta, bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/20’de, ayrıca Âl-i İmrân 3/75’teki kullanım gereği bunların “kitap verilmeyenler” manasına geldiği, Cum‘a 62/2’deki örnek gereği de “Mekkeli”, “şehirlerin anasından olan”, “ana şehirli” gibi içeriklerle şekillendirildiği anlaşılmaktadır. Bu nedenle, kelimenin anlam alanı içerisinde üç temel özelliğin bulunduğu özellikle bilinmeli, kelimede bulunmayan manalar onda varmış gibi sunumlar yapılmamalıdır. Çünkü bu kelimeye “okuma-yazma bilmeyen” manası verilerek Hz. Peygamber’in ümmiliğini onun “hiçbir şekilde okuma ve yazma bilmemesi” şeklinde yorumlamak doğru bir yaklaşım olmasa gerektir. Onun ümmiliği “kitap ehlinden olmaması”, “el-Kitâb’ı yani Tevrat’ı bilmemesi”, “Mekkeli oluşu”, “anasından doğduğu gibi tertemiz kalması”, “kendisini ümmetine adaması” şeklinde anlamak gerekmektedir.

“Ümmilik” konusunu A‘râf 7/157 ve Kalem 68/1’de etraflı bir şekilde ele alacağımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

c) Âyette yer alan ءَاَسْلَمْتُمْ e eslemtüm soru ifadesi aslında soru manası vermekten ziyade, emir, istek, talep konumundadır ve “siz de teslim olun; müslüman olun”, “sizler teslim olmak için daha ne bekliyorsunuz?” demektir. Tevrât, Zebûr, İncil ve bunları tebliğ eden peygamberler aracılığıyla Kitap ehline çeşitli bilgiler daha önce ulaşmıştı; diğer müşriklere de bu son vahyin prensipleri ulaştırılınca artık vahyin gerçekliği ve Hz. Peygamber’in risaletinde herhangi bir tereddüt kalmaması beklendiği için bu soru gündeme getirilmektedir. Âyette soru kalıbı tercih edilmiş olsa da mana düz cümle veya emir yani talep şeklindedir. Bu türden çeşitli kullanım örnekleri olarak Mâide 5/74, 91, Hûd 11/14, Saff 61/10 gibi âyetleri zikredebiliriz.

3. فَاِنْ اَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلَاغُ “Eğer teslimiyet gösterirlerse doğru yolu bulmuş olurlar. (Yok) eğer yüz çevirirlerse sana düşen (görev) sadece ve sadece tebliğdir.” Yüce Allah tebliğ gerçekleştirildikten sonra, artık geriye muhatapların tercihinin kalacağını beyan etmek üzere iki hususa değinmektedir.

a)فَاِنْ اَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا “Eğer teslimiyet gösterirlerse doğru yolu bulmuş olurlar.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün din tebliğcileri eliyle muhataplarını bilgilendirmekte ve yapılan davete olumlu cevap verirlerse hidayet üzere olacaklarını kendilerine müjdelemektedir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/137’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer onlar da sizin inandığınız gibi inanırlarsa doğru yolu bulmuş olurlar.” Yüce Allah Medine ve civarındaki kitap ehlinin kendi yanlış inanışları ve Müslümanlara karşı olumsuz tutumlarını ele almakta, kurtuluşun onların dediği ve inandığı gibi değil de Müslümanlarınki gibi olması gerektiğini hükme bağlamaktadır. Onların inançlarında dönüştürdükleri türden milli veya ırkî bir kabulün değil, evrensel manada bütün peygamberlerin tebliğ ettiği ilahi öğretilere inanmanın gerekliliği ortaya konulmakta, bu bağlamda son peygamber olan Hz. Muhammed’in tebliğ ettiği esasları benimsemenin kurtuluş için vazgeçilmez önemde olduğu özellikle beyan edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet itibariyle anlaşılan o ki hidayet üzere olmak “sonuç”tur; bunun “sebeb”i ise Yüce Allah’a teslimiyettir. “Hidâyet” konusunu Fâtiha 1/6’da etraflı bir şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamayacağız.

b) وَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلَاغُ “Eğer yüz çevirirlerse sana düşen (görev) sadece ve sadece tebliğdir.” Yüce Allah muhatapların gerçeklerden yüz çevirmeleri durumunda Hz. Peygamber’e ve elbetteki din tebliğinde bulunanlara düşen görevin sadece ve sadece tebliğ olduğunu اِنَّمَا innemâ edatı kullanarak hasr/kasr yoluyla “vurgulamakta”dır. Peygamberler “apaçık uyarıcılar”(49) olduğu gibi, tebliğlerini de apaçık yapmışlar,(50) anlaşılır bir dil kullanarak ilâhî mesajı muhataplarına iletmişlerdir.

Kur’ân’da 15 kez geçen ve geçtiği her yerde ilâhî mesajla ilgili olarak kullanılmakta olan belâğ/el-belâğ kelimelerini Yüce Allah bazı âyetlerde “vahiy” için kullanmaktadır. Bu çerçevede vahyinin bir bildiri, duyuru, mesaj, tebliğ olduğunu ortaya koymakta,(51) bazı âyetlerde ise aynı kelimeyi peygamberlere düşen görevle ilişkili olarak “tebliğ” manasında zikretmektedir.(52)

Konuyla ilgili olarak Nahl 16/82’de şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Yine de yüz çevirirlerse, artık sana düşen ancak apaçık bir tebliğdir.” Bu ifadenin benzerleri yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/20’de, ayrıca Mâide 5/92, Şûrâ 42/48, Teğâbun 64/12 gibi âyetlerde de geçmektedir. Yüce Allah muhataplarının hak ve hakikatten yüz çevirmeleri durumunda Hz. Peygamber’in artık yapabileceği başka bir şeyin kalmadığını, apaçık tebliğ yapmanın ötesinde başka bir beklentiye girmemesi gerektiğini beyan etmektedir.

Yüce Allah bu âyetinde Hz. Peygamber’e moral vermekte ve inkârcıların bu tutumundan kendisinin sorumlu olmadığını beyan etmek istemekte, başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün eski kavimlerin haktan sapma suçlarının kendilerinde olduğunu, elçilerin gönderilme ve görevlendirilme gerekçesinin “apaçık tebliğden başka bir şey olmadığı”nı belirtmektedir.

4. وَاللّٰهُ بَص۪يرٌ بِالْعِبَادِ “Allah kulları(nı) görendir.” Bu ifade Âl-i İmrân 3/15’de aynısıyla, Mü’min 40/44’de ise benzeriyle zikredilmekte, Yüce Allah’ın bütün kullarını gördüğünü ve kimin, ne durumda olduğunu hakkıyla bildiğini ortaya koymaktadır. Bu ifade bir taraftan mümin insanlar için bir moral kaynağıdır; çünkü yapıp ettikleri iyiliklerin karşılığını mahşerde karşılarında görmüş olacaklardır. Diğer taraftan da karşıtlarına bir gözdağı manasındadır; çünkü onların da yapıp ettiği her ne türlü kötülük varsa onların yaptıkları yanlarına kâr kalmayacak, hesabı kendilerine mutlak surette sorulacaktır.

ııı. Kitap Ehlinin Olumsuz Davranışları

اِنَّ الَّذ۪ينَ يَكْفُرُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيّ۪نَ بِغَيْرِ حَقّ وَيَقْتُلُونَ الَّذ۪ينَ يَاْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ اَل۪يمٍ “Şüphesiz ki Allah’ın ayetlerini inkâr edenler, haksız yere peygamberleri öldürenler ve insanlara adaleti emredenleri öldürenler (var ya), onlara elem verici bir azabı müjdele!”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ يَكْفُرُونَ innellezîne yekfurûne ifadesi “muhakkak ki inkâr edenler”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ bi âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”; وَيَقْتُلُونَ ve yaktülûne fiili “ve öldürüyor (olan)lar, öldürenler”; النَّبِيّ۪ن en-enebiyyîne kelimesi “nebileri, peygamberleri”; بِغَيْرِ حَقّ bi ğayrı hakkın ifadesi “haksız yere”; وَيَقْتُلُونَ ve yaktülûne fiili “ve öldürüyor (olan)lar”; الَّذ۪ينَ يَاْمُرُونَ ellezîne ye’murûne ifadesi “emrediyor olanları, emredenleri”; بِالْقِسْطِ bi’l-kıstı ifadesi “adaleti”; مِنَ النَّاسِ mine’n-nâsi ifadesi “insanlardan”; فَبَشِّرْهُمْ fe beşşirhum ifadesi “onları müjdele”; بِعَذَابٍ اَل۪يمٍ bi ‘azâbin elîmin tamlaması ise “elem verici bir azapla” demektir.

Burada inkârcıların çeşitli özellikleri ve onların azapla müjdelenmesi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in tebliğine olumsuz karşılık veren ilk dönem inkârcıları başta olmak üzere evrensel manada daha önceki nesiller içerisinde bulunanları ve sonra gelecek olanları da içerecek şekilde mutlak inkârcı ve azgınlara mahşerde elem verici bir azap uygulayacağını haber vermektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ يَكْفُرُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيّ۪نَ بِغَيْرِ حَقّ وَيَقْتُلُونَ الَّذ۪ينَ يَاْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ “Muhakkak ki Allah’ın âyetlerini inkâr edenler, haksız yere nebileri katledenler ve adaleti emreden insanları öldürenler.” Âyette hak ve hakikatten yüz çevirenlerin üç sıfatına gönderme yapılmaktadır.

Bu âyetin verdiği mesajın daha iyi anlaşılması bağlamında Ebû Ubeyde İbn el-Cerrâh’tan şöyle dediği rivayet edilmiştir: “Ya Rasûlallah, Kıyamet günü en şiddetli azap görecek olan kimdir?” diye sorulduğun­da, Hz. Peygamber “Bir peygamberi veya iyiliği emredip kötülükten nehyeden bir insanı öldüren kimsedir” buyurmuş, sonra da bu âyet-i kerimeyi okumuş, daha sonra ise şöyle demiştir: “Ey Ebâ Ubeyde, İsrailoğulları günün evvelinde tek bir saatte 43 peygamber öldürdüler. Bunun üzerine İsrâiloğullarının zâhidlerinden 112 kişi kalkıp peygamberleri öldürenlere emr-i bi’l-ma‘rûf nehy-i ‘ani’l-münker yapmışlar, İsrâiloğulları da aynı günün sonunda onların hepsini katletmişlerdir. İşte Yüce Allah’ın âyette bahsettiği kimseler bunlardır.” Yine o Yahudiler, Yahya İbn Zekeriyya’yı öldürmüş ve Hz. İsa’yı da öldürdüklerini iddia etmişlerdir. İşte onların bu sözüne göre kendilerinin peygamberleri öldürdükleri sabit olmuştur.(53)

a) اِنَّ الَّذ۪ينَ يَكْفُرُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ “Muhakkak ki Allah’ın âyetlerini inkâr edenler.” Yüce Allah kitap ehlinden olup da inkârı tercih edenlerden söz etmekte, bunların elem verici azapla karşılaşmalarının ilk sebebini “Allah’ın âyetlerini inkâr etmeleri” şeklinde belirlemektedir. Bu ifade birtakım değişikliklerle yine kitap ehlinden bir grupla ilgili olarak Bakara 2/61 ve Âl-i İmrân 3/112’de de zikredilmektedir. Cümlenin isim cümlesi şeklinde getirilmesinin muhtemel sebebi, söz konusu kitap ehlinden olan ve müşriklerden oluşan inkârcıların bu şekildeki tutumlarının onlarda bir niteliğe dönüştüğünü, artık inkârcılıkla anıldıklarını göstermeyi amaçlamış olabilir.

b)وَيَقْتُلُونَ النَّبِيّ۪نَ بِغَيْرِ حَقّ “Haksız yere nebileri katledenler/öldürenler.” Yüce Allah söz konusu kişilerin bir başka özelliğini “haksız yere peygamberleri öldürmeleri” olarak belirlemektedir. Bu ifade de öncekinde olduğu gibi küçük birtakım değişikliklerle Bakara 2/61 ve Âl-i İmrân 3/21, 112, 181 ve Nisâ’ 4/155’te zikredilmektedir. İsrailoğulları kendi dönemlerindeki peygamberlerin onlara ilettiği ilahi prensipleri yalanlamakla kalmamışlar, onların tebliğcileri olan Hz. Şu‘ayb, Hz. Zekeriyya ve Hz. Yahyâ gibi peygamberleri de haksız bir şekilde öldürmüşlerdi.(54)

c)وَيَقْتُلُونَ الَّذ۪ينَ يَاْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ “Adaleti emreden insanları öldürenler.” Yüce Allah gerçeklerden yüz çeviren kitap ehlinin ve müşriklerin diğer bir özelliğini “onların adaleti emreden insanları öldürmeleri” şeklinde belirlemektedir. Bu ifade önceki cümlede geçtiği üzere “peygamberler”le ilişkili olarak anlaşılabileceği gibi daha önce Âl-i İmrân 3/18. âyette geçen ve “Allah’tan başka hiçbir ilahın bulunmadığına şahitlik edenler” bağlamında “adaleti gözeten ilim sahipleri” ifadesiyle de ilişkilendirilebilir. Bu durumda maksat, insanlara adaleti emreden bu ilim sahibi yiğitlerin inkârcı muhatapları tarafından öldürüldüğü mesajını vermektir.

Konunun burasında hatırlatılması gereken hususlardan birisi de Lokmân 31/17’de yer alan Hz. Lokmân’ın oğluna yaptığı şu nasihattir: “Yavrucuğum! Namazı kıl; iyiliği emredip kötülükten vazgeçir; başına gelenlere de sabret! Muhakkak ki bu(nlar), azmedilmeye değer işlerdendir.” Hz. Lokmân’ın bu ifadesinden anlaşılan şudur: Bir kişi tevhide dayanarak şirkten uzak durursa, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisine güvenirse, namazı kılıp insanlara iyilikleri emredip onları bütün çirkinliklerden ve kötülüklerden engellemeye çalışırsa başına birtakım sıkıntılar, belalar ve zorluklar gelebilir. İşte bu haysiyetli duruş sahibi olanlar Allah yolunda çıktıkları bu izzetli yolculukta elbette bazı azgınların sözlü veya fiili saldırılarına maruz kalabilirler. Hz. Lokmân da oğlunu bu noktada uyararak evrensel anlamda bir hakikate dikkat çekmekte ve karşılaşılacak sıkıntı ve zorluklara karşı direnç gösterilmesi, kararlı davranılması, hak ve hakikatte ısrarcılık gösterilmesi, sebatkâr bir tavır içerisine girilmesi gerektiğini bütün tebliğcilere hatırlatmaktadır. Bu âyette zikredilen hususları yapanların başına bazı sıkıntıların geleceği beyanıyla uyumlu olacak şekilde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de “adaleti emredenlerin öldürüldükleri” bildirilmektedir.

2. فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ اَل۪يمٍ “Onlara elem verici bir azabı müjdele!” Yüce Allah âyette zikrettiği üç fenalığı yapanları elem verici bir azapla müjdelemesini Hz. Peygamber’e emretmektedir. Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde(55) yer almakta, inkârcıların alaycılıklarına karşılık Yüce Allah da onlarla alay etmekte ve kendilerine azabı müjdelemesini Hz. Peygamber’den istemektedir. “Elem verici azabın müjdelenmesi” muhataplarla alay etmektir ve vahye karşı kibir içerisine girip Allah’ın yolunu alaycılık konusu edinen bu kişilerin elem verici bir azapla karşılaşacakları kendilerine müjdelenmiş(!) olmaktadır. Âyette yer alan “Elem verici bir azap” ifadesi benzer kalıplarda ve içeriklerde Kur’ân’da 72 kez(56) yer almakta ve hepsinde ilahi ceza içerikli olarak kullanılmaktadır.

ıv. Dünya ve Âhiretteki Ziyanları

اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ حَبِطَتْ اَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِر۪ينَ “İşte onlar, dünyada da ahirette de işleri boşa gidenlerdir. Onların hiçbir yardımcısı da yoktur.”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; الَّذ۪ينَ حَبِطَتْ ellezîne habitat ifadesi “silinmiş olanlar(dır)”; اَعْمَالُهُمْ a‘mâlühum tamlaması “onların kendilerinin amelleri”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “dünyada da”; وَالْاٰخِرَةِ ve’l-âhırati ifadesi “ve ahirette de”; وَمَا لَهُمْ mâ lehum ifadesi “onlar için hiçbir şekilde yoktur, olmayacaktır”; مِنْ نَاصِر۪ينَ min nâsırîne ifadesi ise “hiçbir yardımcıları” demektir.

Burada inkârcı azgınların dünya ve âhiretteki kayıpları ve özellikle mahşerdeki çaresizlikleri gündeme getirilmektedir.

1.اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ حَبِطَتْ اَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ “İşte bunlar amelleri dünyada da ahirette de silinenlerdir (boşa giden kimselerdir).” Bu cümlenin mesaj bakımından benzerleri çeşitli âyetlerde yer almaktadır.(57) Yüce Allah âyetlerini inkâr edenlerin, peygamberleri haksız yere katledenlerin ve adaleti emreden insanları öldürenlerin yapıp ettiği hayır ve iyilik adına her ne varsa hepsinin dünyada ve âhirette silineceğini haber vermektedir. Bu konuda şirk koşanların ve imandan sonra inkâra düşenlerin akıbetleriyle ilgili olarak Mâide 5/5 ve En‘âm 6/88’de açık ifadeler yer almakta ve amellerinin silineceği haber verilmektedir.

Ahzâb 33/19 ve Muhammed 47/9, 28 ve 32’de de geçen يُحْبِطُ/اَحْبَطَ ahbeta/tuhbitu fiilleri “silip yok etmek”, “boşa çıkarmak”, “iptal etmek”(58) gibi anlamlar içermektedir. Ayrıca yine aynı konuyla ilgili olmak üzere çeşitli âyetlerde kullanılmakta olan habita,(59) habitat,(60) tahbeta(61) ve yahbeta(62) fiilleri de “(amellerin) silinmesi” manasına gelmektedir. Bu fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin muhtemel nedeni, olayın mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara öğretmektir ki bu bir Kur’ân üslubudur.

Kehf 18/105’te şöyle buyrulmaktadır: “İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki biz onlar için kıyamet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız (onlara değer vermeyeceğiz).” Demek ki onların tartılacak amelleri kalmamış olacaktır. Orada amellerini neden göremeyeceklerinin cevabı ise Ahkâf 46/20’de şöyle verilmektedir: “İnkâr edenler ateşe arz olunacakları gün (onlara şöyle denecektir): Dünyadaki hayatınızda bütün güzel şeylerinizi harcadınız; onların zevkini sürdünüz. Bugün ise yeryüzünde haksız yere büyüklük taslamanızdan ve yoldan çıkmanızdan dolayı alçaltıcı bir azapla cezalandırılacaksınız!” İşte bu âyetlerde de konu özetlenmekte ve hem dünyada hem de mahşerde bunların bütün amellerinin silinip gideceği haber verilmektedir.

2. وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِر۪ينَ “Onların hiçbir yardımcıları da yoktur.” Çeşitli âyetlerde(63) geçen bu ifadede Yüce Allah inkârı ve azgınlığı tercih edenlerin mahşerde hiçbir şekilde yardım görmeyeceklerini haber vermektedir. Âyette مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmaktadır. Bu bağlamda İsrâ’ 17/97 ve Şûrâ 42/44’te “sapkınlığı onaylananlar için artık Yüce Allah’tan başka hiçbir dostun olamayacağı” beyan edilmektedir.

Kur’ân’da mahşerde kimlerin yardımcılarının olamayacağıyla ilgili olarak çeşitli bilgiler ve nitelikler üzerinde durulmaktadır.(64) İşte bunlardan birisi de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçenlerdir ki bunlar Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr etmişler, peygamberleri haksız yere katletmişler, adaleti emreden insanları öldürmüşler, böylece yapıp ettiklerini sandıkları iyilikleri yani amelleri dünyada bitirmişlerdir.

d) Kitap Ehlinin Tavrı ve Bazı Asılsız İnançları

Yüce Allah, sûrenin 23-25. âyetlerinde kendilerine Kitap’tan bir pay verilenlerinin aralarında hükmetmesi için Allah’ın Kitab’ına çağrılmalarına rağmen içlerinden bir grubun yüz çevirerek döndüklerini, gerekçe olarak da “Bize ateş, sadece sayılı günlerde dokunacaktır’ dediklerini, uydurdukları şeylerin dinleri hakkında kendilerini aldattığını bildirmekte, kendisinde hiçbir şüphe olmayan bir gün için toplandıklarında hallerinin perişanlık içereceğini ifade etmekte, o gün hiçbir haksızlığa uğratılmaksızın kazandıkları şeylerin herkese tastamam ödenmiş olacağını beyan etmektedir.

ı. Hükümlerden Kaçışları

اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا نَص۪يبًا مِنَ الْكِتَابِ يُدْعَوْنَ اِلٰى كِتَابِ اللّٰهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ يَتَوَلّٰى فَر۪يقٌ مِنْهُمْ وَهُمْ مُعْرِضُونَ “Kitaptan kendilerine bir pay verilenleri (kitap ehlini) görmedin mi? Aralarında hükmetmesi için Allah’ın Kitabına çağrılıyorlar da sonra içlerinden bir grup dönüp yüz çeviriyor.”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmez misin(iz), bakmaz mısınız”; اِلَى الَّذ۪ينَ ilellezîne ifadesi “(şu) kişilere ki”; اُو۫تُوا ûtû edilgen fiili “kendilerine verilmiş (olanlara)”; نَص۪يبًا nasîben kelimesi “bir pay”; مِنَ الْكِتَابِ mine’l-kitâbi ifadesi “kitaptan”; يُدْعَوْنَ yüd‘avne edilgen fiili “davet edilirler”; اِلٰى كِتَابِ اللّٰهِ ilâ kitâbillâhi tamlaması “Allah’ın kitabına”; لِيَحْكُمَ li yahküme fiili “hüküm vermesi için”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَتَوَلّٰى yetevellâ fiili “yüz çevirir”; فَر۪يقٌ ferîkun kelimesi “bir grup”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; مُعْرِضُونَ mu‘rıdûne kelimesi ise “yüz çevirenler olarak” demektir.

Burada kendilerine ilahi mesajlar ulaşmasına rağmen aralarında hüküm verilmesi için Allah’ın kitabına çağrılmalarına rağmen yüz çevirenler gündeme getirilmektedir.

1. اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا نَص۪يبًا مِنَ الْكِتَابِ يُدْعَوْنَ اِلٰى كِتَابِ اللّٰهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ “(Ey Peygamber!) Kendilerine Kitap’tan bir pay verilenleri (kitap ehlini) görmez misin(iz) ki aralarında hükmetmesi için Allah’ın Kitab’ına çağrılıyorlar.” Yüce Allah kitap ehlinin ve inkârcıların hak ve hakikatten yüz çevirdiklerini, bu nedenle yapıp ettikleri ne varsa hepsinin silinip gideceğini beyan ettikten sonra, yine özellikle kitap ehlinden bir grubun aralarında hüküm vermesi için Allah’ın kitabına çağrılmaları durumunda nasıl olumsuz bir tavır içerisine girdiklerini ifade etmektedir.

a) Âyetin izahına girmeden önce iniş sebebi hakkında zikredilen bazı rivayetleri aktarmak istiyoruz.

ı. “İbn Abbas’tan rivayet edildiğine göre, Yahudilerden bir kadın ile bir erkek zina etmişti. Bunlar asalet sahibi ailelerden idiler. Tevrat’ta da zinanın cezası olarak recm hükmü var idi. Asîl oldukları için onları recmetmeyi istemediler ve o ikisinin meselesinde recmi bırakmaya, onun şeriatında recmi terk etmeye bir ruhsat olur ümidi ile Hz. Peygamber’e başvurmuşlardı. Hz. Peygamber de recmedilmelerine hükmedince, bunu kabul etmemişlerdi. Bunun üzerine Peygamberimiz ‘Sizinle benim aramda Tevrat hakem olsun. Çünkü onda recm hükmü vardır. Sizin en bilgiliniz kimdir?’ diye sorunca, onlar ‘Abdullah b. Sûriya el-Fedekî’ demişler. Onu ve bir de Tevrat getirmişler. Abdullah İbn Sûriya, Tevrat’taki recm âyetine gelince elini onun üzerine koyup gizlemek istemişti. Bunun üzerine Abdullah b. Selâm, ‘Yâ Rasûlallah recm âyetinin yeri geçti’ diye haber verdi. Bunun üzerine o elini kaldırdı ve recm âyetini buldular. Hz. Peygamber de o kadın ile erkeğin recmedilmelerini emretmişti. Yüce Allah’ın laneti üzerlerine olasıca Yahudiler, bundan dolayı son derece gazaplanmışlardı; bunun üzerine bu âyet indirilmişti.”(65)

ıı. “Hz. Peygamber Yahudilerin ders yerlerinde girmişti. Orada, Yahudilerden bir grup bulunmaktaydı. Peygamberimiz onları İslâm’a davet etmişti. Bunun üzerine onlar, ‘Sen hangi din üzeresin?’ demişler, Hz. Peygamber de ‘İbrahim ümmeti üzereyim’ cevabını vermişti. Onlar ‘İbrahim bir Yahudi idi’ deyince Hz. Peygamber ‘Öyle ise Tevrat’a gelin’ demiş, onlar buna yanaşmayınca Yüce Allah bu âyeti indirmişti.”(66)

ııı. “Hz. Peygamber’in peygamberliğinin alâmetleri Tevrat’ta zikredilmiş, onun peygamberliğinin sıhhatine delâlet eden deliller de aynı zamanda orada bulunmaktaydı. İşte bundan dolayı Hz. Peygamber onları Tevrat’a ve Tevrat’ta kendisinin peygamberliğine delâlet eden sözlere davet etmişti. Ama onlar bundan kaçınmışlardı. Bunun üzerine de Yüce Allah bu âyeti indirmişti. Buna göre mâna şöyle olur: ‘Onlar, kitapları olan Tevrat’ın hükmüne icabet etmekten kaçındıkları için onların senin kitabın Kur’ân’a muhalefet etmelerine şaşma!’ İşte bu sebepten dolayı Yüce Allah ‘De ki: Eğer doğru kimseler iseniz Tevrât’ı getirin de onu okuyun!’(67) buyurmuştur. Bu rivayete göre işte bu âyet, Tevrat’ta, Hz. Muhammed’in peygamberliğinin gerçekliğine ve doğruluğuna dair delillerin bulunduğuna delâlet etmektedir. Çünkü onlar Tevrat’ta Hz. Muhammed’in nübüvvetinin sıhhatine delâlet edecek delillerin bulunmadığını bilselerdi Tevrat’ta bulunan şeyleri çarçabuk ortaya koymaya yönelirlerdi. Ancak ne var ki onlar bunu gizlemişlerdi.”

ıv. “Bu hüküm, Yahudi ve Hıristiyanlar hakkında genel bir hükümdür. Bu böyledir; çünkü Hz. Muhammed’in peygamberliğine delâlet eden deliller Tevrat ve İncil’de mevcut idi. Onlar da Tevrat ve İncil’in hükmüne davet olunmuşlar, ama onlar bunu kabulden kaçınıp diretmişlerdi.”(68)

b) Görüldüğü üzere, âyetin iniş sebebi hakkında çeşitli rivayetler söz konusudur. Bunların hepsi doğru olabileceği gibi bazı sorunlar da söz konusu olabilir. Özellikle recmle ilgili ilk rivayetin bazı sıkıntılar içerdiği görülmektedir. Diğer rivayetler özellikle de üçüncü rivayet âyetin metnine de bağlama da uygun görülmektedir. Bu nedenle, nüzul sebebi rivayetlerine takılmadan, ancak onlardan da belli oranlarda istifade ederek âyetin vermek istediği evrensel mesajı kavramaya çalışacağız.

ı. Âyette geçen اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmez misin(iz)?” manasında bir soru ifadesidir. Konu içeriği itibariyle muhatabı Hz. Peygamber ve bütün insanlık olarak kabul etmekte herhangi bir sakınca yoktur. Bu yüzden tercümede çoğul manası katan “Görmez misin(iz)?” demeyi tercih ettik. Söylenmek istenen şudur: “Şu durumu görmez misiniz?”; “Onlara ibret nazarıyla bakmaz mısınız?”; “Bütün bunları neden düşünmüyorlar, bir düşünseler ya!”; “Haydi yeniden ibret gözüyle bir daha bakın ve düşünün!”

ıı. Burada zikredilen اُو۫تُوا نَص۪يبًا مِنَ الْكِتَابِ ûtû nasîben mine’l-kitâbi ifadesi “kendilerine kitaptan bir nasip verilenler”, yani “vahiyden biraz da olsa pay verilenler” manasına gelmekte, maksat Medine döneminde Hz. Peygamber’in civarında yaşayan kitap ehlinden kişiler olarak belirlenmektedir. Onlar itiraf etmeseler de kitaptan istifade edip hakikatleri görmek istemeseler de sonuçta bir kısmı tahrif edilmiş de olsa ellerinde ilahi bir metin bulunduğu veya öyle bir metinden kendilerine bilgi ulaştığı anlaşılmaktadır.

ııı. يُدْعَوْنَ اِلٰى كِتَابِ اللّٰهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ “Aralarında hükmetmesi için Allah’ın Kitab’ına çağrılıyorlar.” Burada sözü edilen durum, kitap ehlinin arasında çıkan ve daha önce de yorumladığımız Âl-i İmrân 3/19. âyette, ayrıca Bakara 2/213, Yûnus 10/93 ve Câsiye 45/17’de gündeme getirilen ihtilafların çözümü için ilahi hükme davet edilmeleridir. Nüzul sebebi rivayetlerinin üçüncüsünde verilen bilgilere göre, kitap ehlinden bir grup içine düştükleri tartışmalı durumlarla ilgili olarak ellerindeki kitâba davet edilmişlerdi. Bu yorumdan da anlaşılabileceği gibi, her ne kadar bazı âlimler “Kur’ân” şeklinde yorumlamış olsalar da âyette geçen كِتَاب اللّٰهِ kitâbullâh tamlamasından maksat kitap ehlinin elinde bulunan tahrif edilmiş de olsa içinde belli sayıda hakikatler bulunan “Tevrat metinleri” olmalıdır.

Kendilerine kitaptan pay verilenlerin “Allah’ın kitabına davet edilmeleri” elbette tarihsel bir bilgi olarak geçiştirilemez. Çünkü o gün ihtilafların çözümü için gösterilen adres nasıl ki “Allah’ın kitabı” idiyse bugün de Allah’ın vahyi yani Kur’ân hakem olmalıdır. Bu konuda mutlak sûrette bilinmesi gereken âyetlerden birisi En‘âm 6/114’tür: “(De ki): Size (gerçekleri) apaçık ortaya koymuş olarak el-Kitab’ı indiren Allah’tan başka bir hakem mi arayacakmışım! Kendilerine kitap verdiğimiz kimseler, onun (Kur’an’ın) gerçekten Rabbin tarafından indirilmiş olduğunu bilirler. Sakın şüpheye düşenlerden olma!” Bu konuda Nisâ’ 4/59’u ve Nisâ’ 4/65’i doğru yorumlayabilmek için de Nisâ’ 4/105’i mutlak surette iyi bilmek gerekmektedir.

2.ثُمَّ يَتَوَلّٰى فَر۪يقٌ مِنْهُمْ وَهُمْ مُعْرِضُونَ “Sonra içlerinden bir grup yüz çevirerek dönüyor.” Yüce Allah, aralarındaki bütün ihtilafları çözmek, ilgili konularda doğru bir hükme varmak için Allah’ın kitabına davet edilmelerine rağmen kitap ehlinden bir grubun bundan kaçındıklarını, hak ve hakikatlerden yüz çevirdiklerini ve gerçeklere arkalarını döndüklerini beyan etmektedir.

ıı. Sayılı Günler Azap İddiası

ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ اِلَّآ اَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ وَغَرَّهُمْ ف۪ي د۪ينِهِمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ “(Gerekçeleri ise), onların ‘Sadece sayılı günlerde bize ateş dokunacaktır.’ demeleriydi. Uydurdukları şeyler, dinleri hakkında kendilerini aldatmıştı.”

Âyetteki ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesi “bunun sebebi (şudur)”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; قَالُوا kâlû fiili “(şöyle) demişlerdi”; لَنْ تَمَسَّنَا len temessenâ fiili “bize asla ve asla dokunmaz, dokunmayacak”; النَّار en-nâru kelimesi “ateş”; اِلَّآ اَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ illâ eyyâmen ma‘dûdâtin istisnası “sayılı günlerden başka”; وَغَرَّهُمْ ve ğarrahum ifadesi “ve onları aldattı”; ف۪ي د۪ينِهِمْ fî dînihim ifadesi “onların dini konusunda”; مَا كَانُوا mâ kânû “(şöyle) olmaları”; يَفْتَرُونَ yefterûne fiili ise “iftira etmekte (oluşları)” demektir.

Burada kitap ehlinden inkârcıların neden hakiketten yüz çevirdiklerine dair gerekçe gündeme getirilmektedir.

1.ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ اِلَّآ اَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ “(Bu tutumlarının sebebi) onların ‘Bize ateş, sadece sayılı günlerde dokunacaktır’ demeleriydi.” Yüce Allah kitap ehlinden bir grubun davet edildikleri halde Allah’ın kitabından yüz çevirerek dönmelerinin sebebini ifade etmekte ve iddialarına göre “kendilerine sadece sayılı günler süresince azap edileceği” kabulünü aktarmaktadır. Âyetin başında geçen ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesi gerekçe ortaya koymakta, bağlam gereği “onların yüz çevirmesinin sebebi şudur” manasını vermektedir.(69)

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/80’de de şöyle buyrulmaktadır: “(Kitap ehlinden bazıları): ‘Sayılı birkaç gün müstesna, bize ateş dokunmayacaktır’ demişlerdi. De ki (onlara): Siz Allah katından bir söz mü aldınız -ki Allah sözünden caymaz-, yoksa Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?” Aynı konu ve aynı muhataplarla ilgili olarak indirilmiş olan bu âyetlerde verilmek istenen mesaj açıktır. Buna göre bu âyetler kitap ehlinden olanların kendilerini ayrıcalıklı gördükleri için cehennem azabının bile onlar için geçici olacağına, yani sayılı günler kadar süreceğine ve nihayetinde biteceğine inandıklarını ortaya koymaktadır.

Her iki âyetten anlaşıldığına göre, cehennemde belli bir süre yanıp sonradan çıkacağına inanmak Yüce Allah’ın vahyine karşı bir iftiradır. Zira cehenneme girenler oradan bir daha çıkamayacaklarını bilmeli, ona göre Müslümanca ölmeyi başarmaya çalışmalıdırlar.

Âlimlerimiz sözü edilen günlerin atalarının buzağıya tapındığı günler kadar, yani 40 gün veya 7 gün olduğu kanaatindedirler. Buradaki 7 rakamının her birinin 1000 yılı karşıladığı da belirtilen görüşler arasında yer almaktadır.(70) Esasında Bakara 2/184’te de geçen benzer bir ifadede maksat Ramazan orucunun günleri olduğu için ihtimaller arasında 30 günü de belirtmekte yarar vardır.

2. وَغَرَّهُمْ ف۪ي د۪ينِهِمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ “Onların uydurdukları şeyler dinleri hakkında kendilerini aldatmıştı.” Yüce Allah kitap ehlinin kendilerince dile getirdikleri, Bakara 2/78-80, 94, 111, Mâide 5/18, 64, Tebve 9/30 gibi âyetlerde bildirilen birtakım kabullerinin onları din konusunda aldattığını, alışageldikleri iftiraların kendilerinin adeta kimliğine dönüştüğünü, aslı doğru olan inançlarından sapmalarının da kaçınılmaz olduğunu belirtmektedir.

Demek ki insanların doğru kaynaktan beslenmeyerek kendilerinin ürettiği ya da kulaktan dolma sözlerle elde ettikleri kabuller onları dinleri konusunda korkunç bir aldanmanın içerisine sürüklemektedir. Bu durum dün böyle olduğu gibi bugün de aynı şekilde sürmektedir; hatta Yüce Allah’a ve O’nun elçisi Hz. Muhammed’e yönelik daha korkunç yalanlar ve iftiralar dile getirilmekte, insanlar bu tür bilgiler nedeniyle gerçekleri görüp öğrenemeden yani doğru dini tanıyamadan dinden soğuyabilmekte, hatta dinden çıkabilmektedir. Bunun öncelikli sorumluları bu türden iftiraları dine sokanlardır; diğer sorumlular ise doğru bilgiye ulaşmadan dini terk edenlerdir. Başka bir ifadeyle söyleyelim ki yanlışı üretenler sorumlu olduğu kadar, yolcuya bakarak yola küsenler de sorumludur.

ııı. Mahşerdeki Duruşma

فَكَيْفَ اِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ ف۪يهِ وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Kazandıkları şeylerin haksızlığa uğratılmadan herkese tastamam ödenmiş (olacağı), kendisinde şüphe olmayan bir gün için onları topladığımız zaman (hâlleri) nasıl (olacak)!”

Âyettekiفَكَيْفَ fe keyfe edatı “nasıl (olacak)”; اِذَا جَمَعْنَاهُمْ izâ cema‘nâhum ifadesi “onları topladığımız zaman”; لِيَوْمٍ li yevmin ifadesi “(şöyle) bir günde”; لَا رَيْبَ lâ raybe ifadesi “hiçbir şüphe yoktur”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “kendisinde”;وَوُفِّيَتْ ve vüffiyet edilgen fiili “ve karşılığı verilmiş (olacak)”; كُلُّ نَفْسٍ küllü nefsin ifadesi “her nefse”; مَا كَسَبَتْ mâ kesebet ifadesi “kazandıkları şeyler”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; لَا يُظْلَمُونَ lâ yuzlemûne edilgen fiili ise “haksızlığa uğratılmazlar, haksızlığa uğratılmayacaklar” demektir.

Burada başta kitap ehlinden olmak üzere bütün kâfirlere yönelik bir gözdağı ve herkese adaletle hükmedileceğine dair ilahi garanti gündeme getirilmektedir.

Bu âyetteki mesajın tek cümle halinde bir bütün olarak verilmiş olması da elbette mümkündür. Buna göre tercüme şöyle olur: “Onları gelmesinde şüphe edilmeyen bir gün için topladığımız ve hiçbir haksızlığa uğratılmaksızın herkese kazandığı şeyler tastamam ödendiği zaman (halleri) nice olur?” Bu tercüme de doğrudur; ancak biz verilmek istenen mesajı etkilemeyecek şekilde âyeti iki cümle halinde ele almak istiyoruz. Bu âyetin mesaj bakımından bir benzeri Bakara 2/281’de şöyledir: “Kendisinde Allah’a döndürüleceğiniz, sonra da herkese hak ettiğinin eksiksiz verileceği ve kimsenin haksızlığa uğratılmayacağı bir güne karşı korunaklı (duyarlı) olun!”

1.فَكَيْفَ اِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ ف۪يهِ “Onları, kendisinde hiçbir şüphe olmayan bir gün için topladığımız zaman (halleri) nasıl (ve nice olacak)!?” Yüce Allah kitap ehlinden inkârcılar başta olmak üzere bütün inkârcılara seslenmekte ve gerçekleşmesinde hiçbir şüphe bulunmayan mahşer günü toplandıklarında hallerinin perişan olacağını haber vermektedir. Âyetin başındaki كَيْفَ keyfe edatının cevabının gizli olduğu ve “halleri nice olur!”(71) şeklinde bir mananın burada var olduğunu belirtmeliyiz. Bu âyetteki mesajın bir benzeri daha önce yorumladığımız şekilde Âl-i İmrân 3/9. âyette de yer almaktadır.

a) Yüce Allah’ın insanları mahşerde bir araya toplayacağıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet yer almaktadır. Bu bağlamda Nisâ’ 4/87, 140, Mâide 5/109, En‘âm 6/12, Hûd 11/103, Kehf 18/99, Sebe’ 34/26, Yâsîn 36/32, 53, Sâffât 37/18, Şûrâ 42/7, Câsiye 45/26, Vâkı‘a 56/50, Teğâbün 64/9, Murselât 77/38 gibi âyetleri hatırlamakta yarar vardır.

b) Âyette yer alan لَا رَيْبَ ف۪يهِ lâ raybe fîhi/fîhâ ifadesi Kur’ân’da “vahiy, kitap, Kur’ân”,(72) “ecel”,(73) “Son Saat”(74) ve “Kıyâmet Günü”(75) için toplam 14 kez kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu ifade يَوْمٍ yevm “(o) gün” kelimesini nitelendirmekte ve âhiret gününün yaşanmasında hiçbir şüphe bulunmadığını ortaya koymayı amaçlamaktadır.

2. وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Haksızlığa uğratılmaksızın kazandıkları şeyler herkese tastamam ödenmiş (olacaktır).” Benzer mesajlar başka bazı âyetlerde de zikredilmektedir.(76) Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onların tam karşılığının kendilerine verileceğini, hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmeyeceğini bildirmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(77) ve âhiret yurdunun haksızlık yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(78) Necm 53/39-41’de de geçtiği üzere, insanlar kendi yaptıklarını görecekleri için onlara yönelik herhangi bir haksızlıktan söz edilemez.

Yüce Allah âyetin وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Onlara haksızlık edilmeyecektir” cümlesinde hiç kimseye haksızlık edilmeyeceğini ilan etmektedir. “Muhakkak ki Allah insanlara hiçbir şekilde zulmetmez; fakat insanlar kendilerine zulmederler” mealindeki Yûnus 10/44’te de geçtiği gibi, burada da Yüce Allah’ın kullarına karşı tutumu ve insanların kendilerine karşı haksızlık etmeleri gündeme getirilmektedir. Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Allah (hiç kimseye veya hiçbir şeye) zerre kadar bile olsa haksızlık etmez.”

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., VII, 184. 2 - Semerkandî, age., I, 196; Zemahşerî, age., I, 334. 3 - Taberî, age., III, 189.
• 4 - Âl-i İmrân 3/10, 116; Meryem 19/42; Yâsîn 36/23; Câsiye 45/10, 19; Dühân 44/41; Tûr 52/46; Mücâdele 58/17; Tahrîm 66/10; Leyl 92/11; Mesed 111/2.
  • Âl-i İmrân 3/10 Âl-i İmrân 3/116 Meryem 19/42 Yâsîn 36/23 Câsiye 45/10 Câsiye 45/19 Duhân 44/41 Tûr 52/46 Mücâdele 58/17 Tahrîm 66/10 Leyl 92/11 Tebbet 111/2
• 5 - Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/10; Tahrîm 66/6; Burûc 85/5.
  • Bakara 2/24 Âl-i İmrân 3/10 Tahrîm 66/6 Burûc 85/5
• 6 - Âl-i İmrân 3/11; Enfâl 8/52, 54; Mü’min 40/31.
  • Âl-i İmrân 3/11 Enfâl 8/52 Enfâl 8/54 Mü'min 40/31
• 7 - Bakara 2/196, 211; Âl-i İmrân 3/11; Mâide 5/2, 98; Enfâl 8/13, 25, 48, 52; Ra‘d 13/6; Mü’min 40/3, 22; Fussılet 41/43; Haşr 59/4, 7.
  • Bakara 2/196 Bakara 2/211 Âl-i İmrân 3/11 Mâide 5/2 Mâide 5/98 Enfâl 8/13 Enfâl 8/25 Enfâl 8/48 Enfâl 8/52 Ra‘d 13/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/22 Fussilet 41/43 Haşr 59/4 Haşr 59/7
• 8 - Semerkandî, age., I, 196-197; Taberî, age., III, 192; Zemahşerî, age., I, 335; Râzî, age., VII, 187-188.
• 9 - Bakara 2/206; Âl-i İmrân 3/12, 162, 197; Nisâ’ 4/55, 93, 97, 115, 121, 140, 169; A‘râf 7/18, 41, 179; Enfâl 8/16, 36, 37; Tevbe 9/35, ö49, 63, 68, 73, 81, 95, 109; Hûd 11/119; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/16, 29; Hıcr 15/43; Nahl 16/29; İsrâ’ 17/8, 18, 39, 63, 97; Kehf 18/100, 102, 106; Meryem 19/68, 86; Tâhâ 20/74; Enbiyâ’ 21/29, 97; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/34, 65; ‘Ankebût 29/54, 68; Secede 32/13; Fâtır 35/36; Yâsîn 36/63; Sâd 38/56, 85; Zümer 39/32, 60, 71, 72; Mü’min 40/49, 60, 76; Zuhruf 43/74; Câsiye 45/10; Feth 48/6; Kâf 50/24, 30; Tûr 52/13; Rahmân 55/43; Mücâdele 58/8; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6; Cinn 72/25, 23; Nebe’ 78/21; Burûc 85/10; Fecr 89/23; Beyyine 98/6.
  • Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/55 Nisâ 4/93 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Nisâ 4/121 Nisâ 4/140 Nisâ 4/169 A‘râf 7/18 A‘râf 7/41 A‘râf 7/179 Enfâl 8/16 Enfâl 8/36 Enfâl 8/37 Tevbe 9/35 Tevbe 9/49 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/95 Tevbe 9/109 Hûd 11/119 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/16 İbrâhîm 14/29 Hicr 15/43 Nahl 16/29 İsrâ 17/8 İsrâ 17/18 İsrâ 17/39 İsrâ 17/63 İsrâ 17/97 Kehf 18/100 Kehf 18/102 Kehf 18/106 Meryem 19/68 Meryem 19/86 Tâhâ 20/74 Enbiyâ 21/29 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/34 Furkân 25/65 ‘Ankebût 29/54 ‘Ankebût 29/68 Secde 32/13 Fâtır 35/36 Yâsîn 36/63 Sâd 38/56 Sâd 38/85 Zümer 39/32 Zümer 39/60 Zümer 39/71 Zümer 39/72 Mü'min 40/49 Mü'min 40/60 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/74 Câsiye 45/10 Fetih 48/6 Kâf 50/24 Kâf 50/30 Tûr 52/13 Rahmân 55/43 Mücâdele 58/8 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Cinn 72/25 Cinn 72/23 Nebe' 78/21 Burûc 85/10 Fecr 89/23 Beyyine 98/6
• 10 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 11 - Semerkandî, age., I, 197; Taberî, age., III, 193-194; Zemahşerî, age., I, 335-336. 12 - Zemahşerî, age., I, 336; Râzî, age., VII, 191-192.
• 13 - Âl-i İmrân 3/13; Yûsuf 12/11; Nahl 16/66; Mü’minûn 23/21; Nûr 24/44; Nâzi‘ât 79/26.
  • Âl-i İmrân 3/13 Yûsuf 12/11 Nahl 16/66 Mü'minûn 23/21 Nûr 24/44 Nâzi‘ât 79/26
• 14 - Âl-i İmrân 3/13; Nûr 24/44; Haşr 59/2.
  • Âl-i İmrân 3/13 Nûr 24/44 Haşr 59/2
• 15 - Râzî, age., VII, 193.
• 16 - En‘âm 6/43; Enfâl 8/48; Hıcr 15/39; Nahl 16/63; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/38. 17 - Fussılet 41/25. 18 - En‘âm 6/137. 19 - Bakara 2/212; En‘âm 6/122; Tevbe 9/37; Yûnus 10/12; Ra‘d 13/33; Fâtır 35/8; Mü’min 40/37; Muhammed 47/14; Feth 48/12. 20 - Âl-i İmrân 3/14.
  • En‘âm 6/43 Enfâl 8/48 Hicr 15/39 Nahl 16/63 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/38 Fussilet 41/25 En‘âm 6/137 Bakara 2/212 En‘âm 6/122 Tevbe 9/37 Yûnus 10/12 Ra‘d 13/33 Fâtır 35/8 Mü'min 40/37 Muhammed 47/14 Fetih 48/12 Âl-i İmrân 3/14
• 21 - Yazır, age., II, 321.
• 22 - Yazır, age., II, 321.
• 23 - Semerkandî, age., I, 199; Taberî, age., III, 199-202; Zemahşerî, age., I, 337; Râzî, age., VII, 197.
• 24 - Semerkandî, age., I, 199; Taberî, age., III, 202-204; Zemahşerî, age., I, 337; Râzî, age., VII, 197.
• 25 - Semerkandî, age., I, 235-236; Taberî, age., XIII, 144. 26 - Bakara 2/36; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Ra‘d 13/26; Nahl 16/117; Enbiyâ’ 21/111; Kasas 28/60, 61; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Hadîd 57/20. 27 - Bakara 2/36, 236, 240, 241; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17, 26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Nûr 24/29; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32.
  • Bakara 2/36 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Ra‘d 13/26 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Hadîd 57/20 Bakara 2/36 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Nûr 24/29 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32
• 28 - Âl-i İmrân 3/14; Ra‘d 13/29; Sâd 38/25, 40, 49.
  • Âl-i İmrân 3/14 Ra‘d 13/29 Sâd 38/25 Sâd 38/40 Sâd 38/49
• 29 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8
• 30 - Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdile 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Bakara 2/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8
• 31 - Taberî, age., I, 175-176.
• 32 - Âl-i İmrân 3/15, 162, 174; Mâide 5/2, 16; Tevbe 9/21, 72, 109; Muhammed 47/28; Feth 48/29; Hadîd 57/20, 27; Haşr 59/8.
  • Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/174 Mâide 5/2 Mâide 5/16 Tevbe 9/21 Tevbe 9/72 Tevbe 9/109 Muhammed 47/28 Fetih 48/29 Hadîd 57/20 Hadîd 57/27 Haşr 59/8
• 33 - Bakara 2/286; Âl-i İmrân 3/16, 147, 193; A‘râf 7/151, 155; İbrâhim 14/41; Mü’minûn 23/109, 118; Şu‘arâ’ 26/86; Kasas 28/16; Sâd 38/35; Mü’min 40/7; Haşr 59/10; Mümtehıne 60/5; Tahrîm 66/8; Nûh 71/28.
  • Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/16 Âl-i İmrân 3/147 Âl-i İmrân 3/193 A‘râf 7/151 A‘râf 7/155 İbrâhîm 14/41 Mü'minûn 23/109 Mü'minûn 23/118 Şu‘arâ 26/86 Kasas 28/16 Sâd 38/35 Mü'min 40/7 Haşr 59/10 Mümtehine 60/5 Tahrîm 66/8 Nûh 71/28
• 34 - Bakara 2/153, 155, 177, 249; Âl-i İmrân 3/17, 142, 146; Enfâl 8/46, 65, 66; Nahl 16/126; Enbiyâ’ 21/85; Hacc 22/35; Kasas 28/80; Ahzâb 33/35; Sâffât 37/102; Zümer 39/10; Muhammed 47/31.
  • Bakara 2/153 Bakara 2/155 Bakara 2/177 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/17 Âl-i İmrân 3/142 Âl-i İmrân 3/146 Enfâl 8/46 Enfâl 8/65 Enfâl 8/66 Nahl 16/126 Enbiyâ 21/85 Hacc 22/35 Kasas 28/80 Ahzâb 33/35 Sâffât 37/102 Zümer 39/10 Muhammed 47/31
• 35 - Bakara 2/116, 238; Âl-i İmrân 3/17; Rûm 30/26; Ahzâb 33/35; Tahrîm 66/12.
  • Bakara 2/116 Bakara 2/238 Âl-i İmrân 3/17 Rûm 30/26 Ahzâb 33/35 Tahrîm 66/12
• 36 - Âl-i İmrân 3/113; Secde 32/16; Zümer 39/9; Tûr 52/49; Müzzemmil 73/2-4, 20; İnsân 76/26.
  • Âl-i İmrân 3/113 Secde 32/16 Zümer 39/9 Tûr 52/49 Müzzemmil 73/4 Müzzemmil 73/20 İnsân 76/26
• 37 - Semerkandî, age., II, 406; Zemahşerî, age., III, 169.
• 38 - Necm 53/36-41.
  • Necm 53/41
• 39 - Râzî, age., VII, 209. 40 - Taberî, age., II, 339.
• 41 - Râzî, age., XVII, 209.
• 42 - Bakara 2/202; Âl-i İmrân 3/19, 199; Mâide 5/4; En‘âm 6/165; A‘râf 7/167; Ra‘d 13/41; İbrâhim 14/51; Nûr 24/39; Mü’min 40/17.
  • Bakara 2/202 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/199 Mâide 5/4 En‘âm 6/165 A‘râf 7/167 Ra‘d 13/41 İbrâhîm 14/51 Nûr 24/39 Mü'min 40/17
• 43 - Kehf 18/105; Kasas 28/78; Rahmân 55/39.
  • Kehf 18/105 Kasas 28/78 Rahmân 55/39
• 44 - Semerkandî, age., I, 201; Taberî, age., III, 214; Zemahşerî, age., I, 341; Râzî, age., VII, 210.
• 45 - Taberî, age., III, 214. 46 - Semerkandî, age., I, 201. 47 - Râzî, age., VII, 212. 48 - Buhârî, Cenâiz, 80; Kader, 3; Müslim, Kader, 22, 23, 24; Ahmed b. Hanbel, II, 315, 346.
• 49 - A‘râf 7/184; Hûd 11/25; Hıcr 15/89; Hacc 22/49; Şu‘arâ 26/115; ‘Ankebût 29/50; Sâd 38/70; Ahkâf 46/9; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/26; Nûh 71/2. 50 - Âl-i İmrân 3/20; Nisâ’ 4/63; Mâide 5/67, 92, 99; A‘râf 7/62, 68, 79, 93; Hûd 11/57; Ra‘d 13/40; Nahl 16/35, 82; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Ahzâb 33/39; Şûrâ 42/48; Ahkâf 46/23, 35; Teğâbun 64/12; Cinn 72/23.
  • A‘râf 7/184 Hûd 11/25 Hicr 15/89 Hacc 22/49 Şu‘arâ 26/115 ‘Ankebût 29/50 Sâd 38/70 Ahkâf 46/9 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/26 Nûh 71/2 Âl-i İmrân 3/20 Nisâ 4/63 Mâide 5/67 Mâide 5/92 Mâide 5/99 A‘râf 7/62 A‘râf 7/68 A‘râf 7/79 A‘râf 7/93 Hûd 11/57 Ra‘d 13/40 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Ahzâb 33/39 Şûrâ 42/48 Ahkâf 46/23 Ahkâf 46/35 Teğâbun 64/12 Cinn 72/23
• 51 - İbrâhim 14/52; Enbiyâ’ 21/106; Ahkâf 46/35; Cinn 72/23. 52 - Âl-i İmrân 3/20; Mâide 5/92, 99; Ra‘d 13/40; Nahl 16/35, 82; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Yâsîn 36/17; Şûrâ 42/48; Teğâbun 64/12.
  • İbrâhîm 14/52 Enbiyâ 21/106 Ahkâf 46/35 Cinn 72/23 Âl-i İmrân 3/20 Mâide 5/92 Mâide 5/99 Ra‘d 13/40 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Yâsîn 36/17 Şûrâ 42/48 Teğâbun 64/12
• 53 - Zemahşerî, age., I, 342; Râzî, age., VII, 214.
• 54 - Semerkandî, age., I, 58; Zemahşerî, age., I, 148.
• 55 - Âl-i İmrân 3/21; Nisâ’ 4/138; Tevbe 9/3, 34; Lokmân 31/7; Câsiye 45/8; İnşikâk 84/24. 56 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hıcr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussılet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdile 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Âl-i İmrân 3/21 Nisâ 4/138 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Lokmân 31/7 Câsiye 45/8 İnşikâk 84/24 Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 57 - Bakara 2/217; Mâide 5/5, 53; En‘âm 6/88; A‘râf 7/147; Tevbe 9/17, 69; Hûd 11/16; Kehf 19/105; Ahzâb 33/19; Zümer 39/65; Muhammed 47/9, 28, 32; Hucürât 49/2. 58 - Semerkandî, age., III, 305; Taberî, age., XXVI, 60. 59 - Mâide 5/5; En‘âm 6/88; Hûd 11/16. 60 - Bakara 2/217; Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/53; A‘râf 7/147; Tevbe 9/17, 69; Kehf 18/105. 61 - Hucürât 49/2. 62 - Zümer 39/65.
  • Bakara 2/217 Mâide 5/5 Mâide 5/53 En‘âm 6/88 A‘râf 7/147 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Hûd 11/16 Meryem 19/105 Ahzâb 33/19 Zümer 39/65 Muhammed 47/9 Muhammed 47/28 Muhammed 47/32 Hucurât 49/2 Mâide 5/5 En‘âm 6/88 Hûd 11/16 Bakara 2/217 Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/53 A‘râf 7/147 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Kehf 18/105 Hucurât 49/2 Zümer 39/65
• 63 - Âl-i İmrân 3/22, 56, 91; Nahl 16/37; ‘Ankebût 29/25; Rûm 30/29; Câsiye 45/34. 64 - Bakara 2/107, 120, 270; Âl-i İmrân 3/22, 56, 91, 192; Nisâ’ 4/52, 123, 145, 173; Mâide 5/72; Tevbe 9/74, 116; Nahl 16/37; İsrâ’ 17/75; Kehf 18/43; Hacc 22/71; Kasas 28/81; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Şûrâ 42/8, 31; Câsiye 45/34; Feth 48/22; Nûh 71/25.
  • Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Nahl 16/37 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Câsiye 45/34 Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 Mâide 5/72 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Nahl 16/37 İsrâ 17/75 Kehf 18/43 Hacc 22/71 Kasas 28/81 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Câsiye 45/34 Fetih 48/22 Nûh 71/25
• 65 - Semerkandî, age., I, 203.
• 66 - Taberî, age., III, 217; Zemahşerî, age., I, 343. 67 - Âl-i İmrân 3/93.
  • Âl-i İmrân 3/93
• 68 - Râzî, age., VII, 216-217.
• 69 - Zemahşerî, age., I, 343.
• 70 - Semerkandî, age., I, 68; Taberî, age., I, 381-382; Zemahşerî, age., I, 159.
• 71 - Taberî, age., III, 220; Zemahşerî, age., I, 343.
• 72 - Bakara 2/2; Yûnus 10/37; Secde 32/2. 73 - İsrâ’ 17/99. 74 - Kehf 18/21; Hacc 22/7; Mü’min 40/59. 75 - Âl-i İmrân 3/9, 25; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/12; Şûrâ 42/7; Câsiye 45/26, 32. 76 - Bakara 2/62, 112, 262, 272, 274, 277, 281; Âl-i İmrân 3/25, 57, 161, 185, 199; Nisâ’ 4/152, 173; Enfâl 8/60; Hûd 11/15, 111; Nahl 16/96, 97, 173; Nûr 24/25; Kasas 28/54; Ahzâb 33/31; Fâtır 35/30; Zümer 39/10, 35, 70; Şûrâ 42/40; Ahkâf 46/19; Muhammed 47/36; Hadîd 57/19, 27. 77 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/69; Mü’min 40/17; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 78 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/2 Yûnus 10/37 Secde 32/2 İsrâ 17/99 Kehf 18/21 Hacc 22/7 Mü'min 40/59 Âl-i İmrân 3/9 Âl-i İmrân 3/25 Nisâ 4/87 En‘âm 6/12 Şûrâ 42/7 Câsiye 45/26 Câsiye 45/32 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/272 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/161 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/152 Nisâ 4/173 Enfâl 8/60 Hûd 11/15 Hûd 11/111 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Nahl 16/173 Nûr 24/25 Kasas 28/54 Ahzâb 33/31 Fâtır 35/30 Zümer 39/10 Zümer 39/35 Zümer 39/70 Şûrâ 42/40 Ahkâf 46/19 Muhammed 47/36 Hadîd 57/19 Hadîd 57/27 Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/69 Mü'min 40/17 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69