Nûr Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 64 âyetten oluşan, adını 35. âyetteki “nur” anlamına gelen نُور nûr kelimesinden alan Nûr sûresi, inişe göre 97, resmî sıralamada ise 24. sûredir. Benî Müstalik gazvesi dönüşünde iftiraya uğraması nedeniyle sûrenin Hz. Ayşe ile ilgili olan 11-20. âyetlerinin hicri beşinci yılda indirilmiş olduğu belirtilmektedir.

Nûr sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Vâkı‘a sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre birisi Mekkî, diğeri Medenî olan her iki sûrede de “cennetliklere verilecek ödüller” (Mü’minûn 10-11; Nûr 26, 38), “kâfirlere uygulanacak ceza” (Mü’minûn 103-104; Nûr 26, 38), “müminlerin özellikleri” (Mü’minûn 1-9; Nûr 36, 37, 55), “canlıların yaratılışı” (Mü’minûn 12-14; Nûr 45), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Mü’minûn 16-19; Nûr 39-41, 43-45) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Nûr sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli konularda farz hükümler belirlediğini beyanla başlamakta, zina edenlere verilecek ceza, bunların evlilik hükümleri, iftira atanlara uygulanacak işlem bağlamında yemin ettirilmeleri, Hz. Ayşe’ye atılan iftira, onun bundan uzak olduğu, fuhşun yayılmasını isteyenlere dünyada da mahşerde de ceza verileceği konuları ele alınmaktadır.

21. âyetten itibaren, insanların şeytanın adımlarını izlememeleri, bunun tersini yapanların çirkinliklere bulaşacağı, iffetli kadınlara iftira atanlara lanet edileceği, temizlerin temizlere, pislerin de pislere layık olduğu ifade edilmekte, kişilerin başkalarına ait evlere girerlerken nasıl davranmaları gerektiği, kendilerine izin verilmezse evlere girmemeleri gerektiği hükme bağlanmaktadır.

30. âyetten itibaren, mümin erkeklerin ve kadınların haramlara bakmamayla ilgili duyarlılıkları, kimlerin mahrem olduğu, köle ve cariyelerin evlendirilmeleri gerektiği, bu noktada fakir olanların desteklenmesi, Yüce Allah’ın âyetlerinin açıklanış gerekçesi üzerinde durulmakta, ardından sûreye adını veren “nur âyeti” yer almakta, sonrasında yiğit insanların bazı özellikleriyle kötülerin çaresiz durumları ele alınmaktadır.

41. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli başlıklar verilmekte, canlıların sudan yaratıldığı ifade edilmekte, bu arada bazı insanların gerçek dışı sözleri dile getirilmekte, Yüce Allah’a ve Rasûl’e itaat edenlerin kurtuluşa ereceği bildirilmekte, iman edip salih amel işleyenlere yeryüzünde iktidar verileceği müjdelenmekte, namazın kılınıp zekâtın verilmesi ve Rasûl’e itaatin zorunluluğu dile getirilmektedir.

58. âyetten itibaren, çocukların anne ve babalarının yatak odalarına üç vakitte girerlerken izin almaları gerektiği, nikâh arzulamayan yaşlı kadınların açılıp saçılmamak kaydıyla dış elbiselerini çıkarabilecekleri, her şeye rağmen iffetli davranmalarının kendi hyırlarına olacağı, engellilerin durumu, kimlerin evlerinde birlikte veya ayrı ayrı yemek yenebileceği, Hz. Peygamber’den izin almak isteyenlerin bir kısmına izin vermesi gerektiği, onunla konuşurken dikkatli davranılmasının zorunluluğu ifade edilmekte, son âyette ise Yüce Allah’ın mahlûkata hükümranlığı ile mahşerde herkese dünyada yaptıklarının haber verileceği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 55-64. âyetlerinde toplumsal hayatla ilgili ilahi vaatlerini, bazı emirlerini, aile içerisindeki mahremiyet sınırlarını, çocukların ve yaşlı kadınların özel durumlarını, sosyal hayatta insan ilişkilerinde gözetilmesi gereken davranışları, Hz. Peygamber’le müminlerin iletişimlerini dile getirmekte ve konuya dair birtakım açıklamalarda bulunmaktadır.

a) Yüce Allah’ın Vaadi Ve Bazı Buyrukları

Yüce Allah, sûrenin 55-57. âyetlerinde iman edip salih ameller işleyenlere, kendilerinden öncekileri hükümran kıldığı gibi onları da yeryüzüne hükümran kılacağını, onlar için uygun gördüğü dini yani İslâm’ı onların iyiliğine olarak güçlendireceğini ve korkularından sonra kendilerine güven sağlayacağını vaadettiğini, onların sadece Allah’a kulluk ettiklerini, hiçbir şeyi O’na ortak koşmadıklarını, ancak bundan sonra kim inkâr ederse, işte onların yoldan çıkanların ta kendileri olduğunu haber vermektedir.

Ardından, ilahi prensipler bağlamında şu uyarıda bulunulmaktadır: “Namazı kılın, zekâtı verin; Rasûl’e itaat edin ki merhamete eriştirilesiniz. İnkâr edenlerin, yeryüzünde (Allah’ı) âciz bırakacaklarını sanmayasın! Onların varacağı yer ateştir. (Orası) ne kötü sondur (duraktır)!”

ı. Devlet Vaadi ve Müminlerden İstedikleri

وَعَدَ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْاَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ د۪ينَهُمُ الَّذِي ارْتَضٰى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ اَمْنًا يَعْبُدُونَن۪ي لَا يُشْرِكُونَ ب۪ي شَيْـًٔا وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذٰلِكَ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ “Allah sizden iman edip iyi işler yapanlara, kendilerinden öncekileri halife (sorumlu) kıldığı gibi onları da yeryüzüne halife (sorumlu) kılacağını, onlar için uygun gördüğü dini (İslam’ı) güçlendireceğini ve (geçirdikleri) korkularından sonra kendilerine güven sağlayacağını vadetmiştir. (Çünkü) onlar, bana kulluk eder; hiçbir şeyi bana eş tutmazlar. Artık bundan sonra kim inkâr ederse, işte onlar yoldan çıkanların ta kendileridir.”

Âyetteki وَعَدَ ve‘ade fiili “vaad etmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlara, iman edenlere”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden, içinizden”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş (olanlara)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti ifadesi “ve salih ameller, iyi veyararlı işler”; لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ leyestahlifennehum fiili “muhakkak ki onlara güç ve iktidar verecek”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “ülkede, yeryüzünde”; كَمَا اسْتَخْلَفَ keme’stahlefe ifadesi “iktidar verdiği, hükümran kıldığı gibi”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan öncekileri”;وَلَيُمَكِّنَنَّ ve leyümekkinenne ifadesi “ve muhakkak ki güçlendirecektir”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”;د۪ينَهُمُ dînehum ifadesi “onların dinini”; الَّذِي ارْتَضٰى ellezî’rtedâ ifadesi “uygun gördüğü şeyi”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ ve leyübeddilennehum ifadesi “ve onları mutlak surette değiştirecektir”; مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ min ba‘di havfihim ifadesi “onların korkularından sonra”; اَمْنًا emnen kelimesi “güvene, güven bakımından”; يَعْبُدُونَن۪ي ya‘büdûnenî ifadesi “onlar bana ibadet edecekler”; لَا يُشْرِكُونَ lâ yüşrikûne fiili “şirk, ortak koşmayacaklar”; ب۪ي bî ifadesi “bana”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyi”;وَمَنْ كَفَرَ ve men kefera ifadesi “ve her kim inkar ederse, nankörlük ederse”; بَعْدَ ذٰلِكَ ba‘de zâlike ifadesi “bundan sonra”; فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ fe ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْفَاسِقُونَ el-fâsikûne kelimesi ise “yoldan çıkanlar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminlere yönelik müjde vaatleri ile müminlerin bazı özellikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَعَدَ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْاَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ “Allah sizden iman edip iyi işler yapanlara, kendilerinden öncekileri halife (sorumlu) kıldığı gibi onları da yeryüzüne halife (sorumlu) kılacağını vadetmiştir.” Yüce Allah sûrenin bu âyetinde müminlere yönelik bir vaadini hatırlatmakta ve “ilk olarak” eğer “gerçekten iman edip Allah’a güvenirler, imanlarına uygun salih ameller işlerlerse”, daha önceki samimi müminlere verdiği imkanlar gibi müslümanlara da aynı imkanı vereceğini, onları bulundukları arzda yani ülkelerinde yönetici ve hakim kılacağını müjdelemektedir.

a) Yüce Allah vaad ettiği şeyin gerçekleşmesi için öncelikle bunun kimlere ikram edileceği hakkında bilgi vermekte, “iman edenler” ve “salih ameller işleyenler” bu noktada muhatap alınmakta, bu haliyle iman etmek ve salih ameller işlemek “sebep”, yeryüzünde iktidar sahibi kılınmak ise “sonuç” olarak sunulmaktadır.

Esasında temel hedef müslümanların siyasal anlamda bir iktidar sahibi olmasının ötesinde, onların sağlam ve sahih bir imana sahip olmaları, bunun bir gereği olarak da önce kendilerini, sonra da çevrelerindekileri islah edip toplumdaki fesadı, yani bozulmaları ortadan kaldırıcı eylemleri gerçekleştirmelerini sağlamaktır.

b) Âyette geçen لَيَسْتَخْلِفَنَّ leyestahlifenne fiili “güç ve iktidar vermek”, “hakim kılmak”, “imkanlar sunmak”, “hükümran kılmak”, “iş başına getirmek”, “halife kılmak”, “tasarruf yetkisi vermek” gibi anlamlar içermekte, daha önceki peygamberler bağlamında Hz. Dâvûd, Hz. Süleyman, Hz. Yûsuf, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn, Hz. Yûşâ gibi peygamberlere verilen iktidar nimetini son ümmete de verebileceğini pekiştirici edatlar da kullanarak beyan etmektedir.

Bu çerçevede söz konusu fiilin başındaki lâm/le ile sonundaki “şeddeli nûn” harfleri buradaki mesajın mutlak sûrette gerçekleşeceğini göstermektedir. Bazılarının ileri sürdüğü gibi, buradaki mesajı belli birkaç şahısla ilişkilendirmek, âyetin evrensel mesajını daraltmaktan ve Kur’ân’ı yöreselleştirip tarihsel bir metne dönüştürmekten başka bir işe yaramaz.

Bu âyette Mekke’de çeşitli sıkıntılara maruz bırakılan Müslümanların bir süre sonra Mekke’de iktidarı ele geçirmeleri bu ümmet için vahyin indirildiği dönemde yaşanmıştı;(1) bundan sonra da aynı duyarlılık gösterilirse benzer imkanların ihsan edileceği ortaya konulmak istenmektedir.

c) Yüce Allah’ın bu vaadiyle ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Bu çerçevede ana hatlarıyla bunları hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

ı. Kasas 28/5’te şöyle buyrulmaktadır: “Biz ise, o ülkede güçsüz düşürülenlere lütufta bulunmak, onları önderler yapmak ve onları (mukaddes topraklara) vâris kılmak istiyorduk.”

ıı. Yüce Allah’ın İsrailoğullarını Firavun’un yönettiği ülkeye vâris kılacağı(2) müjdesinin gerçekleştiği bilgisi A‘râf 7/137’de şu şekilde beyan edilmektedir: “Zayıf düşürülmüş olan o kavmi (Yahudileri), bereketli kıldığımız ülkenin doğu taraflarına ve batı taraflarına mirasçı kılmıştık. Sabırlarına karşılık Rabbinin İsrailoğullarına verdiği güzel söz yerine gelmişti. Firavun ve kavminin yaptıkları (bahçeleri veya sanat eserlerini) ve yükselttikleri (binaları)nı yerlebir etmiştik.” Kasas 28/5’te haber verilen bu hususun gerçekleştiği ise A‘râf 7/137’de açıkça ortaya konulmakta, adeta hakkında detay verilmektedir.

ııı. Bakara 2/249’da “sayısı kalabalık nice orduların az askeri topluluklara mağlup olduğu” ifade edilmektedir.

ıv. Müminlerin üstün gelecekleriyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/139’da şöyle buyrulmaktadır: “Gevşemeyin; hüzünlenmeyin; eğer müminlerseniz siz üstünsünüz.”

Bu âyetlere ilave olara;

v. Mâide 5/56’da “Allah’ın tarafında olanların galip geleceği” bildirilmekte,

vı. A‘râf 7/128 ve Kasas 28/5’te “önceleri zayıf düşürülenlerin daha sonra önderler yapılacağı ve iktidara vâris kılınacakları” beyan edilmekte,

vıı. Enbiyâ’ 21/105’te “yeryüzüne Allah’ın salih kullarının vâris kılınacakları” müjdelenmekte,

vııı. Nûr 24/55’te “iman edip salih ameller işleyenlerin yeryüzünde iktidar sahibi kılınacakları” haber verilmekte,

ıx. Sâffât 37/171-173’te “elçi kullarla ilgili olarak Allah’ın ‘onlar mutlaka yardıma eriştirilecektir ve bizim ordularımız mutlaka galip gelecektir’ şeklindeki kuralının geçerli olduğu” belirtilmekte,

x. Mü’min 40/51’de “Yüce Allah’ın peygamberlere ve müminlere yardım edeceği” zikredilmekte,

xı. Mücâdele 58/21’de ise “Allah’ın ve elçilerin mutlak sûrette üstün olacakları, çünkü Allah’ın en güçlü ve yüce olduğu” ifade edilmektedir.

xıı. En‘âm 6/34’te ve Yûsuf 12/110’da Yüce Allah’ın elçilerine yardımının geldiği ifadeleri de aynı manayı destekler mahiyettedir. Tâhâ 20/68’de de benzer bir içerik söz konusudur. Dahası Âl-i İmrân 3/160’ta Allah’ın yardım ettiği kişilere başka hiç kimsenin galip gelemeyeceği bildirilmektedir.

d) Âyetten bazı sonuçlar elde etmemiz veya çıkarımlarda bulunmamız mümkündür. Buna göre, anlaşılıyor ki, hâkimiyet iman ve salih amel birlikteliğinin sonucunda elde edilir. İktidar, güdülmekte olan bir sürü gibi yaşamaktan, ezilmekten kurtulup devlet kurmak veya siyasi erki ele geçirmektir. İman, insandaki içsel iktidardır. Buna sahip olanların davranışları da sosyal iktidarı getirir. Enfâl 8/53 ve Ra‘d 13/11 gereği, insanlar kendilerini değiştirmeden Yüce Allah onların oluşturduğu toplumu dönüştürmez.

Bakara 2/30 ve En‘âm 6/165 gereği beyan edildiği üzere, insanların yeryüzündeki pozisyonları demek olan halifelik bir sorumluluktur ve bütün insanlar sorumludur. Zira Hz. Dâvûd örnekliğinde olduğu gibi yöneticiler sorumludurlar ve nihayet yöneticilik de insanın tâbi tutulduğu imtihanlardan birisidir. Hz. Peygamber’den gelen bir rivayete göre “ümmetin iktidarı bütün yeryüzüdür.”(3)

2. وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ د۪ينَهُمُ الَّذِي ارْتَضٰى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ اَمْنًا “Onlar için uygun gördüğü dini (İslam’ı) güçlendireceğini ve (geçirdikleri) korkularından sonra kendilerine güven sağlayacağını (vadetmiştir).” Yüce Allah önceki cümlede dile getirdiği müjdesini bu cümlede de devam ettirmekte, iman edip salih ameller işleyenlere iktidar vereceğini beyan ettikten sonra, “ikinci olarak” kendilerine uygun gördüğü İslâm dinini kendileri için güçlendireceğini, dahası korkularından sonra onlara güven vereceğini de müjdelemektedir.

a)وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ د۪ينَهُمُ الَّذِي ارْتَضٰى لَهُمْ “Onlar için uygun gördüğü dini (İslam’ı) güçlendireceğini (vadetmiştir).” Yüce Allah samimi müminlere din konusunda da destek olacağını bildirmektedir. Âyette geçen ve önceki cümledeki fiil gibi iki edatla pekiştirilen لَيُمَكِّنَنَّ leyümekkinenne fiili “güçlendirmek”, “yerleştirip korumak”, “kuvvetle kökleştirmek”, “sağlamlaştırmak” gibi anlamlar içermektedir.

Âyette geçen bu fiil “güvenli bir şekilde yerleştirmek, güçlendirmek, iktidara getirmek” gibi anlamlar vermekte, aynı kökten kelimeler çeşitli kalıplarda birbirine yakın manalarda çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(4) Bu arada âyette geçen ارْتَضٰى ırtedâ fiili tıpkı Mâide 5/3’te geçen radîtü fiili gibi “uygun görmek” manasına gelmektedir.

Âyette sözü edilen “sağlamlaştırma ve kökleştirme”nin hem Müslümanların sarsılmaz bir imana kavuşturulmaları, hem de dini öğretilerin manevi/ahlâkî etkinliğinin güçlendirilmesiyle gerçekleştirileceği ifade edilmektedir.(5) Yüce Allah Mâide 5/3’te de belirttiği gibi, bu ümmete yönelik olarak dinini ikmal etmiş, nimetini tamamlamış ve din olarak da kendilerine “Allah’a teslim olmak” manasında kabul ettiği tek ve evrensel din olan “İslâm”ı uygun görmüştür.

Ayrıca Âl-i İmrân 3/139, Mâide 5/3, 56, Enfâl 8/62, Hacc 22/40, Rûm 30/47, Sâffât 37/172-173, Mü’min 40/51, Muhammed 47/7, 35, Mücâdile 58/21 gibi âyetlerde de belirtildiği üzere, Yüce Allah kendisi yolunda fedakârlıkta bulunanlara yardım edeceğini vaad ederek, müminlere moral vermeyi amaçlamaktadır.

b) وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ اَمْنًا “Korkularından sonra kendilerine güven sağlayacağını (vaadetmiştir).” Yüce Allah “üçüncü olarak” kâfirlerin Mekke’deki baskı ve zulümleri yüzünden çektikleri sıkıntılardan sonra, onların durumunu değiştireceğini de önceki iki fiilde olduğu gibi iki pekiştirici edat kullanarak müjdelemektedir.

Âyetteki لَيُبَدِّلَنَّ leyübeddilenne fiili “değiştirmek”,(6) “(iyisini) sağlamak” manasına gelmekte, sıkıntıların yerini güvene bırakması anlamını içermektedir ki, bu durum “hem mekân anlamında güvenli bir ortamı”, “hem de kişilerin kendi iç dünyalarındaki huzuru” ifade etse gerektir. “İman+salih amel+siyasi erk+güçlü dini değerler+korkudan emin kılınmak” hepsi birlikte dünya ve âhiret mutluluğunu getirmektedir.

3. يَعْبُدُونَن۪ي لَا يُشْرِكُونَ ب۪ي شَيْـًٔا وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذٰلِكَ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ “(Çünkü) onlar, bana kulluk eder; hiçbir şeyi bana eş tutmazlar. Artık bundan sonra kim inkâr ederse, işte onlar yoldan çıkanların ta kendileridir.” Yüce Allah iman ve salih amel sahiplerine yönelik dile getirdiği üç müjdesinin sonunda baştaki ifadesini yani “iman ve salih ameller sahibi olma”yı bu defa biraz daha açmaktadır ki konunun önemi bunu zorunlu kılmaktadır.

a)يَعْبُدُونَن۪ي لَا يُشْرِكُونَ ب۪ي شَيْـًٔا “(Çünkü) onlar, bana kulluk eder; hiçbir şeyi bana eş tutmazlar.” Yüce Allah burada dile getirdiği kişilerin iman ve davranışlarını tanımlamakta, bu kişilerin sadece Allah’a kulluk/ibadet ettiklerini ve hiçbir şeyi kendisine ortak koşmadıklarını belirtmektedir. Bu ifade bir durumu anlattığı gibi, “böyle yapsınlar” anlamında bir buyruk da bildiriyor olabilir;(7) her ikisi de yorum olarak mümkündür. Konu çok önemli olduğu için, aslında daha önce çeşitli vesilelerle ele aldığımız bu konuyu yeniden ele almak ve hatırlatmak istiyoruz.

ı. يَعْبُدُونَن۪ي “(Çünkü) onlar bana kulluk ederler.” Yaratılışın gayesi olan “Allah’a kulluk”la ilgili olarak İsrâ’ 17/23’te şöyle buyrulmaktadır: “Rabbin, sadece kendisine kulluk etmenizi emretmiştir.” Konu son derece önemli ve hassas olduğu, aksine davranış da bir felaket oluşturacağı için, Yüce Allah sadece kendisine kulluk edilmesini emrederken, لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarını kullanmış ve cümleyi vurgulu bir şekilde beyan etmiştir. Bu ifade önceki âyette yer alan mesajın yeniden açıklanması ve gündemde tutulmasıdır.

Bu prensip Nahl 16/36’da beyan edildiği gibi, bütün peygamberlerin en temel tebliğ ilkesidir ve bütün peygamberler de işte bu esası kavimlerine ulaştırmışlardır. “Bana kulluk ediniz; doğru yol budur’ (demedim mi?)” mealindeki Yâsîn 36/61’de de zikredildiği üzere, ayrıca Zâriyât 51/56’da da yer aldığı şekliyle, yaratılışımızın gayesi olarak “Yüce Allah’a kulluk etmemiz” gerekmektedir. Bu emir Yüce Allah’ın bütün peygamberlerin tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur. Bu nedenle, bütün peygamberler ümmetlerine bu görevi ve hakikati tebliğ etmişlerdir.(8)

Yüce Allah belirlediği ilkelerin başında bütün peygamberlerin tebliğ ettiği ortak ilke olarak “tevhid”e dikkat çekmekte ve tekliğini zedeleyecek hiçbir şeyi kendisine ortak koşmamak gerektiğini beyan etmektedir. Tevhide sarılmak ve şirke bulaşmamakla ilgili Kur’ân’da pek çok âyetin(9) yer alma sebebi de budur.

ıı. لَا يُشْرِكُونَ ب۪ي شَيْـًٔا “Hiçbir şeyi bana ortak koşmazlar.” Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/151’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Gelin Rabbinizin size neleri saygın kıldığını okuy(up aktar)ayım: O’na hiçbir şeyi ortak koşmayın.”

Yüce Allah belirlediği ilkelerin başında bütün peygamberlerin tebliğ ettiği ortak ilke olarak tevhide dikkat çekmekte ve tekliğini zedeleyecek şekilde hiçbir şeyi kendisine ortak koşmamak gerektiğini beyan etmektedir. Tevhide sarılmak ve şirke bulaşmamakla ilgili Kur’ân’da pek çok âyetin(10) yer alma gayesi bu olsa gerektir. Bu buyruk Yüce Allah’ın “Allah olmasının hakkı”dır.

Âyette geçen شَيْـًٔا şey’en kelimesi nekra yani belirteç edatı olmadan geldiği için, mutlak umum manası içermekte, maddî-manevi, görünen-görünmeyen, hissedilen-hissedilmeyen her ne türden varlık olursa olsun, bunların aracılığını şiddetle reddetmektedir. Hatta Zümer 39/53’te geçtiği üzere, bütün günahları dilediğine bağışlayabileceğini beyan etmesine rağmen, Nisâ’ 4/48 ve 116’da “kendisine ortak koşulmasını bağışlamayacağını, yani şirk üzere ölenlerin bu bağışlanma ihtimalinde yer alamayacağını” bildirmektedir.

Necm 53/21 ve İhlâs 112/2’de Yüce Allah’a çocuk isnadı konusunu geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Mekkeliler, “Yüce Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları sayıyor ve O’na kız çocuklar isnat ediyorlardı. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet(11) yer almaktadır. Bu âyetin öncelikle hedef aldığı kişiler, bu tür şirk içerisinde bulunanlardır.

Öte yandan, cinlerle Yüce Allah arasında bir nesep ilişkisinin olduğunu sanarak, Allah’ın kız ve erkek çocukları olduğunu iddia edenler de vardı. En‘âm 6/100 ve Sâffât 37/158 gibi âyetlerde bunlar hakkında bilgiler yer almaktadır. Dahası, bazı Hıristiyanlar Hz. İsa’nın,(12) bazı Yahudiler Hz. Üzeyr’in,(13) hatta Yahudî ve Hıristiyanlar bizzat kendilerinin “Yüce Allah’ın oğlu” olduklarını iddia ediyorlardı.(14) Bazı Mecusilerin “Hürmüz ve Ehremen Allah’ın oğullarıdır” şeklinde bir kabulü olduğu da iddia edilmektedir.(15) İhlâs sûresinin “(Allah, hiç kimseyi) doğurtmamıştır” mealindeki üçüncü âyetinin ilk cümlesinde bütün bu iddiaların asılsız olduğu açıkça ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah’a genel manada çocuk isnadı bağlamında yukarıda da belirttiğimiz üzere melekleri O’nun kızları sanan algının beraberinde ayrıca cinlerle Yüce Allah arasında bir nesep bağı kuranlar da olmuştur. Mekke müşrikleri sadece melekleri Allah’a kız çocukları olarak isnat etmekle kalmamış, benzer bir iddiayı cinlerle ilişkilendirerek daha da ileri gitmişlerdir.

Bu konudaki âyetlerden birisi En‘âm 6/100’dedir; diğerleri ise Sâffât 37/158-160’ta şu şekilde yer almaktadır: “Allah ile cinler arasında bir soy birliği uydurdular. Andolsun, cinler de kendilerinin hesap yerine götürüleceklerini bilirler. Allah, onların isnat ettiklerinden yücedir, münezzehtir. Allah’ın ihlâsa erdirilmiş kulları müstesnadır (onlar azap görmeyeceklerdir).” Bu iki âyet grubunda yer alan müşriklerin cinlerle Yüce Allah arasında bir nesep bağı kurma iddiaları çok mantıklı gerekçelerle açıklanıp şiddetle reddedilmektedir.

Mekkeli müşrikler yaratıcı Allah inancına sahip olmalarına rağmen, Yûnus 10/18 ve Zümer 39/3’te dile getirildiği üzere, aracılar edindikleri putların kendilerini Yüce Allah’a yaklaştıracağını düşündükleri ve Allah katında şefaatçiler olarak gördükleri için, Yüce Allah bu türden kabulleri şirk saymakta ve kesinlikle reddetmektedir.

Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/31’de şöyle buyurmaktadır: “De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulak(lar)a ve gözlere kim mâlik (ve hakim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor; diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? Hemen ‘Allah’ diyecekler. De ki: Öyle ise (Ona âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz?”

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin inkârcılıkta nasıl bir çelişki içerisinde bulunduklarını, kendilerince Yüce Allah ile ilişkilerini nasıl yanlış olarak belirlediklerini, Allah inancına sahip olmalarına rağmen, duyarlı davranmadıklarını ortaya koymaktadır. Bu anlamda benzer sorular ve verilen cevaplar bağlamında Mü’minûn 23/84-89, ‘Ankebût 29/61, 63, Lokmân 31/25, Zümer 39/38 ve Zuhruf 43/9, 87’de de çeşitli ifadeler yer almaktadır.

b) وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذٰلِكَ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ “Artık bundan sonra kim inkâr ederse, işte onlar yoldan çıkanların ta kendileridir.” Yüce Allah her kim imandan sonra küfre girerse, bunların fâsıkların yani yoldan çıkanların, kâfirlerin ta kendileri olduğunu haber vermektedir.

Buradaki كَفَرَ kefera fiiline “nankörlük” manası verilerek, maksadı şöyle de anlayabiliriz: Her kim sözü edilen nimetleri elde ettikten sonra nankörlük ederse, artık onlar fâsıkların ta kendileri olmaktadır.(16) Bu ifadede yer alan هُم hum zamirinin kullanımıyla elde edilen hasr/kasr ifadesi, cümleye vurgu manası katmakta ve bu gibilerin fâsıklıklarının adeta tescillendiğini göstermektedir.

ıı. Merhamete Erişmek İçin Namaz, Zekât ve İtaat Emri

وَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتُوا الزَّكٰوةَ وَاَط۪يعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ “Namazı kılın, zekâtı verin! Elçiye itaat edin ki merhamete ulaştırılasınız.”

Âyetteki وَاَق۪يمُوا ve ekîmû emri “ve ikame edin, kılın, yerine getirin”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı”; وَاٰتُوا َ ve âtû emri “ve verin”; الزَّكٰوةَ ez-zekâte kelimesi “zekatı”; وَاَط۪يعُوا ve etî‘û emri “ve itaat edin ki”; الرَّسُول er-rasûle kelimesi “Rasûl’e, Elçi’ye”; لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ le‘alleküm turhamûne ifadesi ise “merhamet edilesiniz diye” demektir.

Burada merhamete ulaşabilmek için dini hayatın ve istikametin vazgeçilmez üç temel öğretisi gündeme getirilmektedir.

1.وَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتُوا الزَّكٰوةَ “Namazı kılın, zekâtı verin!” Önceki âyette vaad edilenlerin elde edilebilmesi için iman ve salih amel bağlamında nelerin gerekli olduğu işte bu âyette ortaya konulmakta, bir anlamda önceki âyetin bir açılımı yapılmış olmaktadır. Yüce Allah bütün muhatapları içerecek şekilde hayatın nasıl inşa edilmesi gerektiğini hükme bağlamak istemektedir.

Bunun için konu başlıkları bağlamında bedensel ibadetleri, fedakarlıkları sembolize edecek şekilde kişilerin arınmasını ortaya koyacak “namazı”, ekonomik ibadetleri ifade etmek ve toplumsal arınmayı karşılamak üzere “zekatı” ve nihayet hak ve hakikata sahip olup merhamete eriştirilebilmek için de Rasûlüllah’a itaat etmeyi emretmektedir.

Demek ki bu ibadetlerin hem ferdin hem de toplumun düzenli bir hayat yaşamaları noktasında etkisi ve önemi oldukça büyüktür. “Namaz” konusunda Bakara 2/3, “zekât” konusunda ise Bakara 2/43’te geniş bilgi verdiğimiz için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

2. وَاَط۪يعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ “Elçiye itaat edin ki merhamete ulaştırılasınız.” Âyette yer alan bu ifade ise bu sûre bağlamında daha önce yorumunu yaptığımız Nûr 24/47, 51, 52 ve 54. âyetlerde de ele alınmakta ve dinin hayata taşınmasında en önemli rehberin Hz. Peygamber olduğu, ona tâbi olup risalet öğretilerine itaat etmeden ilahi merhametin hayal olacağı ifade edilmek istenmektedir.

Bu âyette Rasûl’e itaate özel olarak değinilmesinin muhtemel sebebi, Medine İslam toplumundaki bazı fertlerin din adına ortaya koyduğu sıkıntılı durumun ortadan kaldırılması ve dinin ancak ve ancak Rasûl örnekliğinde yaşanacağını beyan etmektir. İlâhî rızayı kazanmanın yolu Hz. Peygamber’e tabi olmaktan geçmektedir.

Esasında Nisâ’ 4/80’de dikkat çekildiği üzere, Rasûl’e itaatin Yüce Allah’a itaat olacağı beyanının vermek istediği temel mesaj da bu olsa gerektir. Âl-i İmrân 3/31’de de belirtildiği gibi Yüce Allah’ı sevenler Hz. Peygamber’e tâbi olmalıdır ki Allah’ın sevgisini kazanabilsinler.

Namaz kılıp zekat vermenin ve Rasûlüllah’a itaatin gerekçesi “merhamete eriştirilmek” olarak belirlenmektedir. İlahi vahiylerdeki ruh birlikteliğinin bir göstergesi olarak çeşitli âyetlerde yer alan لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ “merhamete eriştirilme” ifadesi, başka daha pek çok konuda da gerekçe olarak sunulmaktadır. Bu bağlamda Kur’ân’da şu bilgiler verilmektedir:

a) “Yüce Allah’a ve Hz. Peygamber’e itaat etmek”,(17)

b) “Kur’ân’a tâbi olup muttaki olmak”,(18)

c) “Peygamber öğretilerine itibar etmek”,(19)

d) “Kur’ân kıraat edildiğinde sesi kesip ona kulak vermek”,(20)

e) “Namaz kılmak, zekât vermek ve Hz. Peygamber’e itaat etmek”,(21)

f) “Allah’a istiğfar etmek”,(22)

g) “Emir olup yapılmayan ve yasak olup yapılanlardan dolayı duyarlı olmak”,(23)

h) “Birbirleriyle savaşan müminlerin arasını ıslah etmek.”(24)

ııı. Yüce Allah’ın Aciz Bırakılamaması

لَا تَحْسَبَنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مُعْجِز۪ينَ فِي الْاَرْضِ وَمَاْوٰيهُمُ النَّارُ وَلَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Kâfir olanların, yeryüzünde (Allah’ı) aciz bırakacaklarını sakın sanmayasın! Onların barınağı ateştir. Ne kötü varış yeridir (orası)!”

Âyetteki لَا تَحْسَبَنَّ lâ tahsebenne emri “sakın sanmayasın”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfirleri, inkar etmiş olanları”; مُعْجِز۪ين mu‘cizîne kelimesi “aciz bırakıcılar olarak”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; وَمَاْوٰيهُمُ ve me’vâhum ifadesi “ve onların barınağı, sığınağı, varacağı yer”; النَّارُ en-nâru kelimesi “ateştir”; وَلَبِئْسَ ve lebi’se ifadesi “ve elbette ne kötü, ne kötüdür”; الْمَص۪يرُ el-mesîru kelimesi ise “(orası) son, varış yeri olarak” demektir.

Burada yeryüzünde hiçbir gücün Yüce Allah’ı âciz bırakamayacağı ve inkârcıların cehennemlik oldukları gündeme getirilmektedir.

1.لَا تَحْسَبَنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مُعْجِز۪ينَ فِي الْاَرْضِ “Kâfir olanların, yeryüzünde (Allah’ı) aciz bırakacaklarını sakın sanmayasın!” Benzerleri çeşitli âyetlerde de geçtiği üzere,(25) insanlar “yerde ve gökte Yüce Allah’ı hiçbir şekilde âciz bırakamayacaklardır. Âyetin mesajını iki türlü anlamamız mümkündür:

a) İlk ihtimale göre, âyette hitap öncelikli olarak “Hz. Peygamber”e yönelik anlaşılabilir. Bu durumda ona moral verilmesi amaçlanarak, inkârcıların Yüce Allah’ı âciz bırakıp O’nun azabından ve gazabından kaçıp kurtulabileceklerini sanmaması Hz. Peygamber’e ve elbetteki vahyin bütün muhataplarına emredilmektedir.

b) İkinci ihtimal ise, buradaki ifadenin doğrudan “inkârcılar”la ilişkili olmasıdır. Buna göre mana şöyledir: “İnkâr edenler (Allah’ı) yeryüzünde âciz bırakacaklarını sanmasın!” Bu mana doğrultusunda âyetin mesajı evrensel olarak bütün zamanların kâfirlerini ilgilendirmiş olmakta, kendilerine gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

Yüce Allah hiçbir muhatabının, özellikle de azabı ve helaki hak eden inkârcıların yeryüzünde kendisini hiçbir şekilde aciz bırakamayacağını ilan etmektedir. Bu ifadede Yüce Allah’ın mutlak kudretine ve gücüne dikkat çekilmekte, O’nun belirlediği yasaları hiç kimsenin bozamayacağı gibi, O’nun uygulayacağını haber verdiği şeylere hiç kimsenin engel olamayacağını, onları öteleyemeyeceğini bildirmiş olmaktadır.

Bu şekilde düşünüldüğünde, verilmek istenen mesaj açıktır. Hiç kimsenin Yüce Allah’ı engelleyememesiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli ifadeler yer almakta, böylece tek ve gerçek gücün sadece ilâhî kudrete ait olduğu zihinlerle kazınmak istenmektedir.

2. وَمَاْوٰيهُمُ النَّارُ وَلَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Onların barınağı ateştir. Ne kötü varış yeridir (orası)!” Âyetin bu bölümünde inkârcıların varacağı yerle ilgili bilgiler zikredilmektedir.

a)وَمَاْوٰيهُمُ النَّارُ “Onların barınağı (varacağı yer) ateştir.” Yüce Allah münafıkların ve kâfirlerin varıp duracakları yerin ateş azabı olacağını haber vermektedir. Dünyada hak ve hakikatin karşılığında sapkınlığı tercih edenler aslında ateşten yana olduklarını bilmelidirler. İşte bu tercihin sonucu olarak mahşerde de varıp duracakları yer ateş azabı olacaktır.

Âyette geçen مَاْوٰي me’vâ kelimesi Kur’ân’da 18 kez(26) geçmekte ve her kullanıldığı yerde “varılacak yer, barınak, sığınak” manasını içermekte, النَّار en-nâr sözcüğü ise “ateş, ateş azabı, cehennem ateşi” gibi anlamlara gelmektedir.

b) وَلَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “(Orası) ne kötü sondur (duraktır)!” Yüce Allah inkârcıların varacağı yerin ateş azabı olacağını beyan ettikten sonra, orasının yani cehennem azabının yaşanacağı yerin ne de kötü bir dönüş yeri olacağını hatırlatmakta, muhatapların bu gerçeği göz önünde bulundurarak bir yer ve konum elde etmeleri gerektiğini kendilerine özellikle hatırlatmak istemektedir.

Kur’ân’da 37 kez(27) yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmektedir. Buradaki الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi de Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(28) geçmekte ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir. İşte vahye karşı dünyada öfke ve nefret saçanların mahşerde çok daha şiddetli bir azapla karşılaşacakları ve orasının son derece kötü bir yer ve kötü bir son olacağı haber verilmektedir. Âyetteki بِئْسَ bi’se “ne kötüdür!” kelimesinin verdiği anlam da bu manayı pekiştirmektedir.

b) Aile İçi Düzenlemeler

Yüce Allah, sûrenin 58-61. âyetlerinde müminlere hitap etmekte, meşru bir şekilde sahip olduğu kişilerin ve henüz ergenlik çağına girmemiş olanların sabah ibadetinden önce, öğleyin soyunulan uyku vaktinde ve yatsı ibadetinden sonra yanlarına girecekleri zaman izin istemeleri gerektiğini, bu vakitlerin mahrem yani kapanmamış halde bulunabilen dönemler olduğunu, bu vakitlerin dışında bu konudaki davranışlarda herhangi bir günah, sorumluluk bulunmadığını hükme bağlamakta, buna gerekçe olarak da insanların ev içerisinde birbirinin yanına çokça girip çıkabilmelerini göstermektedir.

Ardından, ergenlik çağına eren çocukların da kendilerinden öncekiler yani büyükleri izin istedikleri gibi onların da izin istemeleri gerektiği beyan edilmekte, nikâh ummayan yani evlilik ümidi kalmamış yaşlı kadınların, ziynetlerini teşhir etmeksizin bazı dış elbiselerini çıkarmalarında kendilerine herhangi bir günah ve sorumluluk bulunmadığı, her şeye rağmen yine de iffetli davranmalarının kendileri için çok daha hayırlı olacağı bildirilmektedir.

Daha sonra, görme engellilere, topallara ve hastalara herhangi bir zorluğun bulunmadığı belirtilerek, kimlerin evinde topluca veya ayrı ayrı yemek yenebileceğiyle ilgili bir liste sunulmaktadır. Bu çerçevede kendi evleri, babalarının, annelerinin, erkek kardeşlerinin, kız kardeşlerinin, amcalarının, halalarının, dayılarının, teyzelerinin veya anahtarlarına sahip oldukları kişilerle dostlarının evlerinde yemek yenebileceği hükme bağlanmakta, evlere girerken selam verilmesi ve Yüce Allah’tan bereket ve esenlik dileğinde bulunulması da özellikle emredilmektedir.

ı. Ebeveynin Yanına İzinle Girilebilecek Üç Vakit

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لِيَسْتَاْذِنْكُمُ الَّذ۪ينَ مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ وَالَّذ۪ينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْكُمْ ثَلٰثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلٰوةِ الْفَجْرِ وَح۪ينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُمْ مِنَ الظَّه۪يرَةِ وَمِنْ بَعْدِ صَلٰوةِ الْعِشَآءِ ثَلٰثُ عَوْرَاتٍ لَكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَلَا عَلَيْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَيْكُمْ بَعْضُكُمْ عَلٰى بَعْضٍ كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمُ الْاٰيَاتِ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Ey iman edenler! Ellerinizin (meşru bir şekilde) sahip olduğu kişiler ve içinizden henüz ergenlik çağına girmemiş olanlar, sabah ibadetinden önce, öğleyin elbiselerinizi çıkardığınız zaman ve yatsı ibadetinden sonra (yanınıza gireceklerinde) sizden üç defa izin istesinler! (Bunlar), sizin için üç avret (açık bulunabilme) zamanıdır. (Bunun dışında izin istememelerinde) sizin için de onlar için de herhangi bir vebal yoktur. Birbirinizin yanına çok girip çıkanlarsınız. Allah, ayetleri size işte böyle açıklıyor. Allah, ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hüküm ve hikmet sahibidir).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لِيَسْتَاْذِنْكُمُ liyeste’zinküm emri “sizden izin istesin”; الَّذ۪ينَ مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ ellezîne meleket eymânuküm ifadesi “sağ ellerinizin sahip olduğu kişiler”;وَالَّذ۪ينَ لَمْ يَبْلُغُوا vellezîne lem yeblüğû ifadesi “ve henüz ulaşmamış olanlar, erişmeyenler”; الْحُلُمَ el-hulüme kelimesi “ergenliğe”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; ثَلٰثَ مَرَّاتٍ selâse merrâtin tamlaması “üç kez”; مِنْ قَبْلِ صَلٰوةِ الْفَجْرِ min kabli salâti’l-fecri tamlaması “sabah ibadetinden önce”;وَح۪ينَ تَضَعُونَ ve hîne teda‘ûne ifadesi “ve çıkardığınız zaman”; ثِيَابَكُمْ siyâbeküm ifadesi “sizin elbiselerinizi”; مِنَ الظَّه۪يرَةِ mine’z-zahîrati ifadesi “öğle vakti”; وَمِنْ بَعْدِ صَلٰوةِ الْعِشَآءِ ve min ba‘di salâti’l-‘ışâi tamlaması “ve yatsı ibadetinden sonra”; ثَلٰثُ عَوْرَاتٍ selâsü ‘avrâtin tamlaması “mahrem durumdaki üç vakittir”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; لَيْسَ عَلَيْكُمْ leyse ‘aleyküm ifadesi “sizlere de yoktur”; وَلَا عَلَيْهِمْ ve lâ ‘aleyim ifadesi “ve onlara da yoktur”; جُنَاحٌ cüâhun kelimesi “herhangi bir günah, sorumluluk”; بَعْدَهُنَّ be‘dehunne ifadesi “onların (üç vaktin) sonrasında”; طَوَّافُونَ tavvâfûne kelimesi “girip çıkanlarsınız”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “üzerinize, sizlere yönelik olarak”; بَعْضُكُمْ ba‘duküm tamlaması “sizden bir kısmınız”; عَلٰى بَعْضٍ ‘alâ ba‘dın ifadesi “diğer kısmına, (birbiriniz yanına çokça girip çıkanlarsınız)”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; يُبَيِّنُ yübeyyinu fiili “açıklar, açıklamaktadır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için”; الْاٰيَات el-âyâti sözcüğü “âyetleri”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hüküm ve hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada aile içi ilişkilerin düzenlenmesiyle ilgili olarak namahrem insanların dışında kalanların bile üç vakitte başkalarının yanına girmek istemelerinde izin istemeleri gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لِيَسْتَاْذِنْكُمُ الَّذ۪ينَ مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ وَالَّذ۪ينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْكُمْ ثَلٰثَ مَرَّاتٍ “Ey iman edenler! Ellerinizin (meşru bir şekilde) sahip olduğu kişiler ve içinizden henüz ergenlik çağına girmemiş olanlar üç defa izin istesinler!” Yüce Allah Nûr sûresinin 27-29. âyetlerinde başkalarına ait mekanlara girerken nasıl davranılması gerektiğini beyan bağlamında isti’nâs’a yani “izin isteme”ye dair toplumsal hayatla ilgili çeşitli bilgilendirmelerde bulunduktan sonra, bu defa toplumun temel yapı taşı olan aileye değinmekte, ev içerisindeki mahremiyetin nasıl yaşanacağını, mahrem-namahrem ilişkisinin nasıl düzenleneceğini dile getirmektedir.

a) Âyetin iniş sebebi olarak şunlar nakledilmektedir: “İbn Abbas şöyle demiştir: Hz. Peygamber, Ensar’dan (Medineli) bir çocuğu Hz. Ömer’i çağırması için ona gönderir. Çocuk gider ve Hz. Ömer’i evinde uyur vaziyette bulur. Kapıyı çalar ve selâm verir. Fakat Hz. Ömer uyanmaz. Geriye döner, tekrar kapıyı döver; arkasında durur, hareket ettirir, ama Ömer yine uyanmaz. Bunun üzerine o çocuk ‘Allah’ım, onu benim için uyandır!’ der; kapıyı tekrar çalar ve ‘Ya Ömer’ diye seslenir. Bunun üzerine Hz. Ömer uyanır ve oturur. Derken o hizmetçi çocuk içeri girer; tam o sırada Hz. Ömer’in bir yeri açılmıştır ve Ömer, çocuğun onun bu yerini gördüğünü zanneder.”

“Bunun üzerine Hz. Ömer, ‘Allah’ın, oğullarınızı, kadınlarınızı, hizmetçilerinizi şu şu saatlerde izinsiz olarak yanınıza girmekten nehyetmesini ne kadar da arzu ederdim!’ der; sonra da o çocukla beraber Hz. Peygamber’in yanına gider. Bu arada, ‘Ey iman edenler, ellerinizin altında olan (köle ve cariyeler) izin isteyerek (yanınıza girsinler)’ ayetinin Hz. Peygamber’e nazil olduğunu görür.”

“Bunun üzerine Yüce Allah’a hamdedince, Hz. Peygamber, ‘Bu ne demek ey Ömer?’ der. O da, uşağın yaptıklarını ona haber verir. Hz. Peygamber de uşağın bu hareketinden şaşırır, onun ismini öğrenir ve onu överek, ‘Allah akıllı, hayâlı, namuslu ve iffetli, kendisini haramdan koruyan kimseleri sever. Buna karşılık da edepsiz, cüretkâr ve ısrarlı isteyenlere de buğzeder’ der. Bu demektir ki bu ayet, Hz. Ömer sebebiyle nazil olmuş olan ayetlerden birisidir.”

“Bazıları da şöyle demişlerdir: Bu ayet, Esma Binti Ebî Mürsed hakkında nazil olmuştur. Çünkü o ‘Biz, erkeklerin, kadınların yanına girip çıkıyoruz. Belki de onlar o sırada aynı yorgan veya çarşaf altında bulunuyorlar!’ demiştir.”

“Şu da rivayet edilmiştir: Esma Binti Ebî Mürsed’in yanına girmesini istemediği bir sırada yaşlı biri (yaşı ileri bir çocuk) girer. Bunun üzerine Esma da Hz. Peygamber’e gelir ve ‘Bizim hizmetçilerimiz, kölelerimiz hoşlanmadığımız bir sırada yanımıza girip çıkıyorlar’ der. İşte bunun üzerine de bu ayet-i kerime nazil olmuştur.”(29)

Bu rivayetlerin her biri doğru olabilir de olmayabilir de. Neticede âyet gayet açık bir şekilde bütün müminlere aile hayatı içerisinde nasıl davranmaları gerektiğine dair evrensel bir prensip ve hüküm getirmektedir ve her bir Müslümanın buna uyması istenmektedir.

b) Âyette izin alması gerektiğinden söz edilenler aile içerisinde aynı mekânın paylaşıldığı insanlardır ki bu kişiler şunlardır:

ı. Bunlar الَّذ۪ينَ مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ ifadesi gereği “köleler, cariyeler” ve “kadın veya erkek evdeki bakıcılar, hizmetçiler” olarak belirlenmektedir ki bu kişiler “insanların meşru bir şekilde sağ ellerinin sahip olduğu insanlar”, “hukuken sorumlu olduğu yakınları”, “velayeti kendi elinde olanlar”(30) kapsamındadır. Bu ifade kişilerin bakımını üstlendiği ve bunun için yeminlerinin devrede olduğu insanlar da olabilir.

ıı. Diğer grup ise وَالَّذ۪ينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْكُمْ ifadesi gereği “henüz ergenliğe ulaşmamış çocuklar”dır. Yüce Allah işte evin içerisinde aile fertlerinin de birbirlerine açmamaları gereken taraflarının bulunduğunu, aile ve ev içerisinde de belli bir mahremiyet sınırının bulunduğunu ortaya koymaktadır.

Yüce Allah bu ayette ثَلٰثَ مَرَّاتٍ selâse merrâtin yani “üç kere, üç vakitte” ana-babalarının yatak odalarına girmeden önce izin istemeleri gerektiğini hükme bağlamaktadır. Âyette geçen ثَلٰثَ مَرَّاتٍ selâse merrâtin ifadesinin “üç vakit” manasına geldiğinin delili devam eden kısımda yer alan üç vakittir.

2. مِنْ قَبْلِ صَلٰوةِ الْفَجْرِ وَح۪ينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُمْ مِنَ الظَّه۪يرَةِ وَمِنْ بَعْدِ صَلٰوةِ الْعِشَآءِ ثَلٰثُ عَوْرَاتٍ لَكُمْ “Sabah ibadetinden önce, öğleyin elbiselerinizi çıkardığınız zaman ve yatsı ibadetinden sonra (yanınıza gireceklerinde sizden üç defa izin istesinler)! (Bunlar), sizin için üç avret (açık bulunabilme) zamanıdır.” Yüce Allah aile fertlerinin ev içerisinde izinsiz olarak yanlarına girmemeleri gereken üç vakitle ilgili bilgi vermektedir.

Burada iki kez tamlama şeklinde geçen صَلٰوة salât kelimesi genellikle “namaz”la ilişkilendirilirse de, maksat namazın da içinde bulunduğu ibadetler, tevhid içerikli bütün eylemlerdir. Çünkü bu kelimenin “namaz” manasına gelebilmesi için ekâme-yukîmu-ikâmeh gibi yardımcı kelimelerin kullanılması gerekmektedir. Bu kısa hatırlatmanın ardından şimdi de âyette sözü edilen üç vaktin hangileri olduğuna değinelim:

a) مِنْ قَبْلِ صَلٰوةِ الْفَجْرِ “Sabah ibadetinden önce.” Yüce Allah izne konu edindiği vakitlerle ilgili “ilk” olarak içinde “namaz”ın da bulunabileceği “sabah ibadeti”nden öncesini yani gece uykusunun sabaha yakın zamanını, muhtemelen seher vakitlerinin hemen öncesini beyan etmektedir.

b) وَح۪ينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُمْ مِنَ الظَّه۪يرَةِ “Öğleyin soyunduğunuz vakit.” Burada “ikinci” olarak öğle vakti gerçekleştirilen ve kaylûle denilen öğle uyku vaktinde elbiselerin çıkartılma zamanından söz edilerek yine uyku zamanına dikkat çekilmektedir.

c) وَمِنْ بَعْدِ صَلٰوةِ الْعِشَآءِ “Yatsı ibadetinden sonra.” Burada “üçüncü” olarak da “yatsı ibadetinden sonra”ki zaman belirlenmektedir ki bu da ilk sırada zikredilen vakitle birleşen “gece”yi ifade etmektedir.

Her üç vaktin de aslında insanların yatma zamanları olması itibariyle böyle bir zamanda evdekilerin ve küçük çocukların ana-babalarının yanına izinsiz girmemeleri gerektiği beyan edilmektedir.

Yüce Allah âyette sözünü ettiği bu üç vaktin kişiler için özel/mahrem, üzerlerini açabilecekleri, avret yerlerinin açık olabileceği zamanlar olduğunu ثَلٰثُ عَوْرَاتٍ لَكُمْ ifadesiyle dile getirmektedir. Âyette cinsel eğitimin verildiği, bunun ergenlikten önce başlatılmasının gerektiği, aile içi cinsel eğitimin çok önemli olduğu, bunu öğretenlerin öncelikle kendilerinin bunu hayat boyu uygulamaları gerektiği, عَوْرَات ‘avrât kelimesi gereği insan vücudunda örtülmesi gereken avret yerleri bulunduğunun bilinmesinin zorunlu olduğu ortaya konulmaktadır. Zira bu kelime Ahzâb 33/13’te de geçmekte ve “savunmasız” manasına gelmektedir.

Âyette sayılan üç vakitte ebeveynin yanına izinsiz girilmemesi gerektiği hükme bağlanınca, anlaşılıyor ki bu üç vaktin dışında evin içerisinde aile fertlerinin giyinik olmaları zorunludur. Sözü edilen üç vakitte yanlarına girmenin yasaklanmasının sebebi, odalarda çıplak halde bulunulması olduğuna göre, diğer zamanlarda da çıplak gezilmemesi gerektiği anlaşılmakta, böylece mahrem yani avret yerleri açık bir şekilde ailece denize, havuza vs. yerlere girmenin dinen sakınca içerdiği ortaya çıkmaktadır.

Denize veya havuza girmekte elbette sakınca yoktur; ancak ana-babaların (büyüklerin) avret yerleri açıkken evdeki görevli kişilerle ergenliğe ulaşmamış çocukların evde bile izinsiz yanlarına girilmemesi gerektiği beyan edildiğine göre, bunun dışarıda da uygulanması gerektiği anlaşılmaktadır.

3. لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَلَا عَلَيْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَيْكُمْ بَعْضُكُمْ عَلٰى بَعْضٍ “(Bunun dışında izin istememelerinde) sizin için de onlar için de herhangi bir vebal yoktur. Birbirinizin yanına çok girip çıkanlarsınız.” Yüce Allah kişilerin mahrem dünyalarına girmeyle ilgili üç vakitte izin istenmesini beyan ettikten sonra, yine aile içi ilişkiler bağlamında başka bir noktaya değinmektedir.

Bu çerçevede izne konu edindiği üç vaktin dışında veya bu üç vaktin sonrasında hem muhatapların, hem de yanlarına girmek isteyen evdeki diğer fertlerin bir arada bulunmasında herhangi bir günah ve sorumluluk bulunmadığını, söz konusu vakitlerin dışında birbirlerinin yanına izinsiz bir şekilde gidebileceklerini beyan etmektedir.

a) لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَلَا عَلَيْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ “Bu vakitlerin dışında sizin için de onlar için de herhangi bir günah (sorumluluk) yoktur.” Aile ortamının ortak alanlardan oluştuğu gerçeğinden hareketle, bunun bir gereği olarak, aynı ortamı paylaşanlar, birlikte yaşayanlar birbirlerinin yanına zaten zorunlu olarak sıklıkla girip çıktıkları için başka bir izne gerek olmadığı, bu türden aile içi ilişkilerinde herhangi bir günahın ve sorumluluğun bulunmadığı anlaşılmaktadır.

b) طَوَّافُونَ عَلَيْكُمْ بَعْضُكُمْ عَلٰى بَعْضٍ “Birbirinizin yanına çokça girip çıkabilenlersiniz.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ve sözlükte “tavaf edenler” manasına gelen طَوَّافُون tavvâfûne kelimesi mübâlağa yani “abartı” kalıbında olduğu için, “çokça girip çıkanlar”, “çokça dolaşanlar” gibi anlamlar içermektedir.

Sözü edilen üç vaktin dışında, kişiler evin içerisinde avret yerlerini kapatmış olacakları için herkes her yere istediği kadar girip çıkabilir. İçiçe, samimi ve birlikte yaşanmakta olan bir hayat işte bu cümle ile özellikle öğütlenmekte, herkesin odasına çekildiği bir hayat değil de ortak mekanların sıklıkla birlikte kullanıldığı bir hayat öngürülüyor diyebiliriz.

Mahremiyetin sınırları çizilmelidir; yoksa serbestiliğe diğeri gibi abartılı ve uygulanabilirliği olmayan sınırlar çizilmemelidir. Üç vaktin dışındaki zamanlarda insanların avret yerlerini örtmeleri noktasında herhangi bir emrin zikredilmesine bile gerek yorktur; çünkü her normal akıl bunu zaten kestirebilir.

4. كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمُ الْاٰيَاتِ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Allah, ayetleri size işte böyle açıklıyor. Allah, ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hüküm ve hikmet sahibidir).” Benzerleri daha sonra ele alacağımız Nûr 24/59 ve 61. âyetlerde de geçen bu ifadelerde Yüce Allah muhatapların lehine olmak üzere âyetleri işte bu şekilde açıklamakta, yani duyurmakta olduğunu bildirmektedir. Rabbimizin açıkladığı bu hükümler O’nun bilgisinin ve hikmetinin sonucudur.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/266’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah size âyetleri böyle açıklıyor ki iyice düşünesiniz.” Bakara 2/219’da da geçen bu ifadede Yüce Allah âyetlerini insanlara ve özellikle de müminlere açıklayıp duyuruyor ki onlar dünya ve âhiret hayatları hakkında nelerin kendi lehlerine olduğunu düşünüp anlasınlar ve ona göre doğru ve faydalı şekilde hareket edebilsinler.

Âyetlerin açıklanma sebebi, “insanların tefekkür etmeleri ve hakikatin nelerden oluştuğunu bilip anlamalarıdır.” Aile içi ilişkilerde aynı ortamı paylaşanların nasıl davranmaları gerektiği, nasıl bir yol izlerlerse problemlerin çıkmasının engelleneceği, bunun onlara ne tür faydalar sağlayacağı gibi konularda çeşitli bilgilendirmelerde bulunulmaktadır.

Yüce Allah’ın beyan ettiği şeyler insanların lehine, yararına olacak şeylerdir; kendilerini huzura ve esenliğe çıkaracak değerlerdir. Bu yüzden, âyette geçen لَكُم leküm ifadesi esasında “sizin lehinize” manasını vermektedir. İnsanlar eğer Yüce Allah’ın aile içi ilişkilerde emir ve yasaklarını tefekkür ederlerse yani derin bir anlayış ve düşünce ile onları anlamaya çalışırlarsa, bütün bunlarda yer alan mesajların kendilerinin lehine şeyler olduğunu anlayabilirler.

Öyle üstünkörü denebilecek bakışlar kişilere bu anlayışı vermeyebilir. Tefekkür denen düşünce sistemi, tedebbürun ve tezekkürun sonucunda elde edilen ve sahibine daima doğru bir bilinç kazandırabilen bir akıl eylemidir; âyetlerin açıklanmasının sebebi de işte bu şekilde sahiplerine faydalı sonuçlar çıkarmaktır.

ıı. Ergen Çocukların Sorumlulukları

وَاِذَا بَلَغَ الْاَطْفَالُ مِنْكُمُ الْحُلُمَ فَلْيَسْتَاْذِنُوا كَمَا اسْتَاْذَنَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمْ اٰيَاتِه۪ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Çocuklarınız ergenlik çağına ulaştığında, kendilerinden öncekiler (büyükler) izin istedikleri gibi onlar da izin istesinler! Allah, ayetlerini size işte böyle açıklıyor. Allah, ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hüküm ve hikmet sahibidir).”

Âyetteki وَاِذَا بَلَغَ ve izâ beleğa ifadesi “ve ulaştığı zaman”; الْاَطْفَال el-atfâlü kelimesi “çocuklar”; مِنْكُمُ minküm ifadesi “sizden”; الْحُلُم el-hulüme sözcüğü “ergenliğe”; فَلْيَسْتَاْذِنُوا fe’lyeste’zinû emri “izin istesinler”; كَمَا اسْتَاْذَنَ keme’ste’zene ifadesi “izin istediği gibi”; الَّذ۪ينَ ellezîne kelimesi “(şu) kişiler de”; مِنْ قَبْلِهِمْ min kablihim ifadesi “onlardan öncekiler”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; يُبَيِّنُ yübeyyinu fiili “açıklamaktadır, açıklar”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için, size”; اٰيَاتِه۪ âyâtihî ifadesi “O’nun âyetlerini”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hüküm ve hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada ergenliğe ulaşan çocukların da tıpkı diğer büyükler gibi her zaman izin istemeleri gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذَا بَلَغَ الْاَطْفَالُ مِنْكُمُ الْحُلُمَ فَلْيَسْتَاْذِنُوا كَمَا اسْتَاْذَنَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ “Çocuklarınız ergenlik çağına ulaştığında, kendilerinden öncekiler (büyükler) izin istedikleri gibi onlar da izin istesinler!” Yüce Allah üç vakitte izin istemesi gerekenleri beyan bağlamında meşru bir şekilde sahip olunanlar ve henüz ergenliğe ulaşmayan çocuklar diye belirledikten sonra, bu âyette de ergen olan çocukların başkalarının yanına girmek istediklerinde kendilerinden önceki yetişkinler gibi izin istemeleri gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Yüce Allah, bu âyetiyle ergen çocuklarla ilgili düzenleme yapmakta, biyolojik büyümeyle psikolojik gelişmenin bir anlamda birlikte şekilleneceğine dikkat çekmek istemekte, Nûr sûresinin daha önce yorumunu yaptığımız 27-29. âyetlerindeki düzenlemenin ergen çocuklar için de geçerli olduğunu bildirmektedir. İşte bu âyetler mesken-hane-ev sosyolojisini düzenlemekte, Kur’ân’ın kişilerin evlerinin içine dahi müdahale ettiğini göstermektedir.

2. كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمْ اٰيَاتِه۪ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Allah, ayetlerini size işte böyle açıklıyor. Allah, ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hüküm ve hikmet sahibidir).” Yüce Allah önceki âyetin sonunda da bu ifadeleri zikretmesine rağmen, bunu burada tekrar getirmesinin çok önemli bir sebebi olsa gerektir. Demek ki başkalarının evine veya odasına girerken izin isteme emri tam açıklığa kavuşturulmak istenmektedir. Çünkü yabancı büyüklerde çekinme hissi daha yoğun olurken, kişilerin kendi çocuklarında daha bir müsamaha durumu söz konusu olabilmektedir.

Durum böyle olunca, meydana gelebilecek bir şüpheyi ortadan kaldırmak için Yüce Allah ergenliğe ulaşan çocukların da diğer büyükler gibi izin isteme hükmüne tâbi kılındıklarını özellikle âyetlerini açıklama ile ilişkilendirerek beyan etmekte, bilgisinin ve hikmetinin gereği olarak bu düzenlemeleri yaptığını belirtmiş olmaktadır.

ııı. Yaşlı Kadınlara Yönelik Özel Hükümler

وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَآءِ الّٰت۪ي لَا يَرْجُونَ نِكَاحًا فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ اَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِز۪ينَةٍ وَاَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ وَاللّٰهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Nikâh ümidi kalmayan yaşlı kadınların, ziynet(lerin)i açmaksızın (dış) elbiselerini çıkarmalarında kendilerine herhangi bir vebal yoktur. (Her şeye rağmen) iffetli davranmaları, kendileri için hayırlı olandır. Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyetteki وَالْقَوَاعِدُ ve’l-kavâ‘ıdü kelimesi “ve oturanlar”; مِنَ النِّسَآءِ mine’n-nisâi ifadesi “kadınlardan”; الّٰت۪ي لَا يَرْجُونَ ellâti lâ yarcûne ifadesi “arzulamayanlar”; نِكَاحًا nikâhan ifadesi “nikah, evlilik”; فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ fe leyse ‘aleyhinne ifadesi “onlar aleyhinde yoktur”; جُنَاحٌ cünâhun ifadesi “hiçbir günah, herhangi bir sorumluluk”; اَنْ يَضَعْنَ en yeda‘ne ifadesi “çıkarmalarında”; ثِيَابَهُنَّ siyâbehunne ifadesi “onların kendi (dış) elbiselerini”; غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ ğayra müteberricâtin ifadesi “açılıp saçılmamak, göstermemek kaydıyla”; بِز۪ينَةٍ bi zînetin ifadesi “süslerini”;وَاَنْ يَسْتَعْفِفْنَ ve en yesta‘fifne ifadesi “ve iffetli davranmaları”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “mutlak hayırlı(dır)”; لَهُنَّ lehunne ifadesi “onlar için”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; سَم۪يعٌ semî‘un kelimesi “işiten(dir), duyan(dır)”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada belli şartları gözetmek kaydıyla yaşlı kadınların örtünmeyle ilgili esnek bir hükme sahip kılındıklarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَآءِ الّٰت۪ي لَا يَرْجُونَ نِكَاحًا فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ اَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِز۪ينَةٍ “Nikâh ümidi kalmayan yaşlı kadınların, ziynet(lerin)i açmaksızın (dış) elbiselerini çıkarmalarında kendilerine herhangi bir vebal yoktur.” Yüce Allah sosyal hayatın bir parçasını oluşturan yaşlı kadınların tesettürü noktasında bir düzenleme yapmakta, onların diğerlerinden farklı bir durumlarının olabileceğini hükme bağlamakta, buna rağmen özellikle açılıp saçılmamalarının ve iffetli davranmalarının kendilerinin hayrına olacağını beyan etmektedir.

a)وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَآءِ الّٰت۪ي لَا يَرْجُونَ نِكَاحًا “Nikâh ümidi kalmayan yaşlı kadınlar.” Âyette geçen الْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَآءِ el-kavâ‘ıdü mine’n-nisâi ifadesi “oturan (yaşlı) kadınlar”, “oturmuş, çocuktan kesilmiş kadınlar”, “hayızdan kesildiği için kocaya ihtiyaç hissetmeyen kadınlar”(31) gibi manalara gelmekte, sonrasında gelen الّٰت۪ي لَا يَرْجُونَ نِكَاحًا ifadesi ise bu anlamı destekler ve tamamlar mahiyette “nikah yani cinsel ihtiyacı kalmayan”, “cinsel cazibesini kaybetmiş”, “evlenme arzusu duymayan” anlamını içermektedir.(32)

Bu kullanımlar âyette sözü edilecek ayrıcalıklı düzenlemenin toplumsal hayatta zina, zina iftirası, şehvet vs. konularda herhangi bir istismara kapı aralama ihtimali kalmayan yaşlı kadınlara özel olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

b)فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ اَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِز۪ينَةٍ “Ziynet(lerin)i açmaksızın (dış) elbiselerini çıkarmalarında kendilerine herhangi bir vebal yoktur” Yüce Allah âyetin bu kısmında bu türden yaşlı kadınların ziynetlerini özellikle açıp saçmamak, başkalarına göstermemek kaydıyla dış elbiselerini bırakabileceklerini beyan etmektedir.

Âyette geçen ثِيَاب siyâb kelimesi “(dış) giysiler”, “üst örtüler” manasına gelmekte ve yaşlı kadınların Ahzâb 33/59’da zikredilen cilbâb denilen dış giysiyi çıkarabileceklerini hükme bağlamaktadır. Bazı müfessirlerimiz bu kapsamda “dış örtü” anlamında özellikle cilbâbı zikretmişlerdir.(33)

Bu ifadeyi Nûr sûresinin 31. âyetiyle irtibatlandırıp yaşlı kadınların başörtülerini çıkarabilecekleri veya bu kelimenin başında bir مِن min edatı var sayarak bazı giysilerini çıkarabilecekleri yorumlarının yapıldığı da tefsirlerimizde ifade edilmektedir.(34)

Ancak biz buradaki hükmün Ahzâb 33/59 ile ilgili olduğunu ve dış elbiselerin çıkartılabileceğinin hükme bağlandığını düşünenlerdeniz. Çünkü âyetin devamında özellikle غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِز۪ينَةٍ ğayra müteberricâtin bi zînetin buyrulmaktadır ki, bu ifade yaşlı da olsa kadınların ziynet denebilecek organlarının bulunduğunu ve onları açıp saçmamalarının şart olduğunu bildirmektedir.

Teberruc kelimesi “dişiliği kişiliğin önüne geçirmek” manasında “açılıp saçılmak” demektir. Bu kelime hem bu âyette hem de Ahzâb 33/33’te zikredilmekte, her iki âyette de bunun yapılmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Çünkü Ahzâb 33/33’te sözü edilen “ilk câhiliyenin açılıp saçılması” ifadesindeki “câhiliye”den kasıt, “mutlak bilgisizlik” değil, aksine “kendini bilmezlik”tir. Teberruc örtüyü tesettürün aracı değil, bir aksesüar gibi vücuda salmaktır.

Özetle söyleyelim ki, kadınların ziynetleri kapsamında saçlarının, boyunlarının, gerdanlarının, yakalarının vs. bulunduğu ve başörtüsünün bütün bu ziynetleri örttüğü bilinmektedir. Bu nedenle, maksadın dış elbise şeklinde anlaşılmasının daha doğru olduğu kanaatindeyiz.

2. وَاَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ وَاللّٰهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “(Her şeye rağmen) iffetli davranmaları, kendileri için hayırlı olandır. Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah yaşlı kadınlara özel bir esneklik ortaya koysa da yine de bir sınırlandırma yapmakta, önceki cümlede olduğu gibi bu çerçevede “ziynetlerini açıp saçmamalarını” hükme bağlamakta, bu cümlede ise her şeye rağmen “iffetli davranmalarının kendileri için mutlak anlamda hayırlı olacağını” beyan etmektedir.

Yaşlı kadınlar elbette gençlerden farklı olduğu için kendilerine alternatif bir hüküm getirilmekte, ancak temel hedef olan iffetli davranışın her durumda akıllarda ve gündemde bulunması gerektiği özellikle hatırlatılmaktadır.

Yüce Allah âyetin sonunda سَم۪يع semî‘un ve عَل۪يم ‘alîmun sıfatlarına yer vererek, kimlerin neyi, nasıl ve niçin yaptıklarını, kimlerin, kimlerle ve nelerle ilgili neler söylediklerini gayet iyi işittiğini ve her bir şeyi hakkıyla bildiğini beyan ederek, bu hayatta olup biten her şeyin hesabını soracağı mesajını dolaylı olarak vermek istemektedir.

ıv. Sosyal Hayatta Birliktelik Ahlakı ve Samimiyet

لَيْسَ عَلَى الْاَعْمٰى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْاَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَر۪يضِ حَرَجٌ وَلَا عَلٰىٓ اَنْفُسِكُمْ اَنْ تَاْكُلُوا مِنْ بُيُوتِكُمْ اَوْ بُيُوتِ اٰبَآئِكُمْ اَوْ بُيُوتِ اُمَّهَاتِكُمْ اَوْ بُيُوتِ اِخْوَانِكُمْ اَوْ بُيُوتِ اَخَوَاتِكُمْ اَوْ بُيُوتِ اَعْمَامِكُمْ اَوْ بُيُوتِ عَمَّاتِكُمْ اَوْ بُيُوتِ اَخْوَالِكُمْ اَوْ بُيُوتِ خَالَاتِكُمْ اَوْ مَا مَلَكْتُمْ مَفَاتِحَهُٓ اَوْ صَد۪يقِكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ اَنْ تَاْكُلُوا جَم۪يعًا اَوْ اَشْتَاتًا فَاِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلٰىٓ اَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ مُبَارَكَةً طَيِّبَةً كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمُ الْاٰيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ “Görme engelliye zorluk yoktur; topala zorluk yoktur; hastaya da zorluk yoktur. Sizin için kendi evlerinizden veya babalarınızın evlerinden veya annelerinizin evlerinden veya erkek kardeşlerinizin evlerinden veya kız kardeşlerinizin evlerinden veya amcalarınızın evlerinden veya halalarınızın evlerinden veya dayılarınızın evlerinden veya teyzelerinizin evlerinden veya anahtarlarına sahip olduğunuz (yerler)den veya dostlarınızın evlerinden yemenizde (sakınca yoktur). Toplu hâlde veya ayrı ayrı yemenizde de sakınca yoktur. Evlere girdiğiniz zaman Allah tarafından bir esenlik, bereket, iyilik dileği olarak kendinize (evdekilere) selam verin! Allah akıl edesiniz diye ayetleri size işte böyle açıklıyor.”

Âyetteki لَيْسَ عَلَى الْاَعْمٰى leyse ‘ale’l-a‘mâ ifadesi “görme engelliye yoktur”; حَرَجٌ haracun ifadesi “herhangi bir zorluk, zorlama”;وَلَا عَلَى الْاَعْرَجِ ve lâ ‘ale’l-a‘raci ifadesi “topal kişiye de yoktur”; حَرَجٌ haracun ifadesi “herhangi bir zorluk, zorlama”;وَلَا عَلَى الْمَر۪يضِ ve lâ ‘ale’l-merîdı ifadesi “hastaya da yoktur”; حَرَجٌ haracun ifadesi “herhangi bir zorluk, zorlama”; وَلَا عَلٰىٓ اَنْفُسِكُمْ ve lâ ‘alâ enfüsiküm ifadesi “ve sizin nefsinize de, sizin aleyhinize de yoktur”; اَنْ تَاْكُلُوا en te’külû ifadesi “yemenizden (dolayı)”; مِنْ بُيُوتِكُمْ min buyûtiküm ifadesi “sizin evlerinizden”; اَوْ بُيُوتِ اٰبَآئِكُمْ ev buyûti âbâiküm ifadesi “veya sizin babalarınızın evlerinden”; اَوْ بُيُوتِ اُمَّهَاتِكُمْ ev buyûti ümmhâtiküm ifadesi “veya sizin annelerinizin evlerinden”; اَوْ بُيُوتِ اِخْوَانِكُمْ ev buyûti ıhvâniküm ifadesi “veya sizin kardeşlerinizin evlerinden”; اَوْ بُيُوتِ اَخَوَاتِكُمْ ev buyûti ehavâtiküm ifadesi “veya sizin kız kardeşlerinizin evlerinden”; اَوْ بُيُوتِ اَعْمَامِكُمْ ev buyûti a‘mâmiküm ifadesi “veya sizin amcalarınızın evlerinden”; اَوْ بُيُوتِ عَمَّاتِكُمْ ev buyûti ‘ammâtiküm ifadesi “veya sizin halalarınızın evlerinden”; اَوْ بُيُوتِ اَخْوَالِكُمْ ev buyûti ahvâliküm ifadesi “veya sizin dayılarınızın evlerinden”; اَوْ بُيُوتِ خَالَاتِكُمْ ev buyûti hâlâtiküm ifadesi “veya teyzelerinizin evlerinden”;اَوْ مَا مَلَكْتُمْ ev mâ melektüm ifadesi “veya sahip olduğunuz (yerlerden)”; مَفَاتِحَهُٓ mefâtihahû tamlaması “onun anahtarlarına”; اَوْ صَد۪يقِكُمْ ev sadîkıküm ifadesi “veya sizin dostlarınızın (evlerinden)”; لَيْسَ عَلَيْكُمْ leyse ‘aleyküm ifadesi “sizin üzerinize yoktur”; جُنَاحٌ cünâhun kelimesi “herhangi bir günah, sorumluluk”; اَنْ تَاْكُلُوا en te’külû ifadesi “yemenizde”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “topluca, hep birlikte”; اَوْ اَشْتَاتًا ev eştâten ifadesi “veya ayrı ayrı olarak”; فَاِذَا دَخَلْتُمْ fe izâ dehaltüm ifadesi “ve girdiğiniz zaman”; بُيُوتًا buyûten kelimesi “evlere”; فَسَلِّمُوا fe sellimû emri “selam verin”; عَلٰىٓ اَنْفُسِكُمْ ‘alâ enfüsiküm ifadesi “sizin nefsinize, kendinize, hanenizin halkına”; تَحِيَّة tahıyyeten kelimesi “esenlik olarak”; مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ min ‘ındillâhi ifadesi “Allah katından”; مُبَارَكَة mübâraketen sözcüğü “bereket olarak”; طَيِّبَة tayyibeten kelimesi “temiz, iyi şekilde”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; يُبَيِّنُ yübeyyinu fiili “açıklar, açıklamaktadır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için, size”; الْاٰيَاتِ el-âyâti kelimesi “(O’nun) âyetleri(ni)”; لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ le‘alleküm ta‘kılûne ifadesi ise “aklınızı çalıştırasınız diye” demektir.

Burada toplumsal hayatta birtakım engelleri veya mazeretleri olan fertlerin nasıl davranması ve diğerlerinin kimlerin evlerinde topluca ya da ayrı ayrı yemek yiyebilecekleri, bir de birbirlerine selam vermeleri gerektiği noktasında bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. لَيْسَ عَلَى الْاَعْمٰى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْاَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَر۪يضِ حَرَجٌ “Görme engelliye güçlük yoktur; topala güçlük yoktur; hastaya da güçlük yoktur.” Bu âyet “bu insanlara yapamayacakları görev yüklenmez; yapamadıklarından dolayı günahkâr olmazlar” mesajını içermektedir. Yüce Allah sosyal hayata dair belirlediği prensipler çerçevesinde bir başka alana değinmekte, Feth 48/17’de de geçmekte olan bu cümlede görme engellilere, topallara ve hastalara güçlerinin üzerinde herhangi bir sorumluluk yüklenmemesi gerektiğine dikkat çekmektedir.

Kur’ân’da 15 kez(35) geçen حَرَج harac kelimesi “sıkışmak”, “sıkıntı”, “daralmak”, “güçlük”, “zorluk”, “sorumluluk” gibi anlamlara gelmektedir.(36) Kur’ân’da 13 kez(37) geçen الْاَعْمٰى/ اَعْمٰىel-a‘mâ/a‘mâ kelimelerinin genellikle mecazi manada “hakikatı göremeyenler” anlamında olsa da, fiziksel manada görme engellilerle ilgili de kullanıldığı bilinmektedir.(38) Bir kez de Feth 48/17’de yer alan الْاَعْرَج el-a‘rac kelimesi “topal” demektir. Kur’ân’da beş kez(39) zikredilen الْمَر۪يض/مَر۪يض el-marîd/marîd sözcüğü ise “hasta” manasına gelmektedir.

Kur’ân’ın en temel ilkelerinden birisi olan “Allah hiçbir cana kaldırmayacağı yükü yüklemez, onları sorumlu tutmaz” mealindeki âyetlerin bir anlamda açılımını oluşturan bu cümle benzer içerikte Kur’ân’da yedi yerde(40) geçmektedir. Bütünüyle âyet ise tıpkı bir önceki âyette olduğu gibi hükümlerin herkes için aynı değil, özelliklerine göre insanlar arasında alternatif hükümlerin konulabildiğinin bir örneğini oluşturmaktadır.

Bu âyetin indiriliş sebebi bağlamında çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Bu çerçevede bir kısmını hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

a) “Âlimler, körden, topaldan ve hastadan günahın kaldırılmasının ne demek olduğu hususunda değişik görüşler belirtmişlerdir: İbn Zeyd, ‘Bununla, ‘onların cihâda gitmemesinde bir günah yoktur’ manası kastedilir’ derken, Hasan el-Basrî ‘Bu ayet, İbn Ümmi Mektûm hakkında nazil olmuştur. Allah, o görme engelli olduğu için ondan cihâd farzını kaldırmıştır’ demiştir.”

b) “Genelde âlimler ise bununla şu mananın kastedildiğini söylemişlerdir: Birtakım kimseler hem bu üç grup kişiyle, hem de bu evlerde yiyip içmeyi yasak sanıyorlardı. Yüce Allah işte bu sebeple bunun yasak olmadığını beyan edip o şüpheyi giderdi.”

c) “Zührî, Sa‘îd b. Müseyyeb’in ve Ubeydullah b. Abdillâh’ın bu ayet hakkında şöyle dediklerini rivayet etmiştir: ‘Müslümanlar savaşa çıktıklarında, sakatlarını ve kötürümlerini götürmüyor ve onlara evlerinin anahtarlarını teslim ederek, ‘Size, evimizden yemenize müsaade ediyoruz’ diyorlardı. Ama onlar bunu günah kabul ederek ‘Onlar yok iken evlerine giremiyoruz’ diyorlardı. İşte onlar için bir ruhsat olmak üzere bu ayet indi.’ Bu, Hz. Ayşe’nin görüşüdür.(41) Buna göre ayetin manası, ‘Allah, savaşa çekip gittiklerinde, evlerinin anahtarlarını verdikleri kimselerin, onların evlerinden yiyip-içme hususunda, kötürüm ve sakatlar için bir vebal olmadığını bildirdi’ şeklindedir.”

d) “İbn Abbâs ve Mukâtil b. Hayyân’dan, bu ayetin Hâris b. ‘Amr hakkında nazil olduğu rivayet edilmiştir: ‘Çünkü Hâris savaşmak için Hz. Peygamber’le çıkmış ve Mâlik b. Zeyd’i ailesine bakması için bırakmıştı. Dönünce de, onu darlık bitkinlik içinde bulmuş ve ona halini sormuştu. O, ‘Senin iznin olmadan evinden yemeyi veballi bir şey olarak gördüm’ demişti.”

Diğer sağlıklı insanlar hakkında ise, bu ayetle ilgili şu iki izah yapılmıştır:

ı. “Müminler, zayıf, hasta ve düşkünleri, hanımlarının, çocuklarının, yakınlarının ve dostlarının evine götürüyor ve onlara oralardan yedirip içiriyorlardı. Yüce Allah’ın, ‘Ey İman edenler, birbirinizin mallarını, ticaret (yani satın almanız) müstesna, haram yolla yemeyin’(42) âyeti nazil olunca, insanlar birbirlerinin yemeğinden yiyemez oldu. Bunun üzerine bu ayet nazil oldu.”

ıı. “Katâde şöyle demiştir: ‘Ensar çekingen idi. Bu sebeple, ihtiyaçları olmadığı zaman, o evlerden yiyip içmezlerdi.’(43) Süddî bu hususta şöyle demiştir: ‘Bunlardan biri babasının, kardeşinin veya kız kardeşinin evine gitse ve evin hanımı ona bir ikramda bulunsa, sahibi (efendisi) yok diye, onu kabul etmede bir vebal görürlerdi. İşte Yüce Allah bu ruhsatı indirdi.”(44)

Bütün bu rivayetlerden anlaşılıyor ki, bazen nüzul sebebi rivayetleri bir âyetin anlaşılmasına yardımcı olduğu gibi bazen işi daha da zorlaştırabilmektedir. Biz naklettiğimiz ilk görüşün yani Hasan el-Basrî’den nakledilen ve âyetin “Abdullah ibn Ümmi Mektûm hakkında nazil olduğu” görüşünün diğerlerine göre daha isabetli olduğu kanaatindeyiz.

Bu yüzden, engelli ve hasta Müslümanların diğerleri gibi aynı düzeyde sorumlu olmadıklarının ve cihada gitmemeleri noktasında kendilerine özel bir ruhsatın verildiğinin âyetin öncelikli mesajı olduğu kanaatindeyiz. Bu arada sözü edilen kişilerin anahtarları kendilerine bırakılan diğer Müslümanların evlerinde yemek yemelerinde herhangi bir günah olmadığı mesajının da tercih edilmesinde hiçbir sorun olmadığını belirtebiliriz.

Esasında bu âyette gözetilen en temel gayeler “Müslümanlar arasında karşılıklı güven, merhamet, dayanışma ve karşılıklı ilişkilerde gereksiz ve yaramaz teşrifattan kaçınma tavrını ortaya koymak”, “müminlerin bir ve beraber olma duygusunu birbirlerine göstermeleri”, böylece “aynı bedenin parçaları mesabesinde olan Müslümanların kardeşçe ve dostça bir hayatı yaşayabilmeyi öğrenmeleri”dir. Bu temel öğretinin dışında kalan sözler, âyetin evrensel olan mesajını yöreselliğe indirgemek ve gece lambalarına bakarak güneşi tanıyamamaktan başka bir işe yaramamaktadır.

2. وَلَا عَلٰىٓ اَنْفُسِكُمْ اَنْ تَاْكُلُوا مِنْ بُيُوتِكُمْ اَوْ بُيُوتِ اٰبَآئِكُمْ اَوْ بُيُوتِ اُمَّهَاتِكُمْ اَوْ بُيُوتِ اِخْوَانِكُمْ اَوْ بُيُوتِ اَخَوَاتِكُمْ اَوْ بُيُوتِ اَعْمَامِكُمْ اَوْ بُيُوتِ عَمَّاتِكُمْ اَوْ بُيُوتِ اَخْوَالِكُمْ اَوْ بُيُوتِ خَالَاتِكُمْ اَوْ مَا مَلَكْتُمْ مَفَاتِحَهُٓ اَوْ صَد۪يقِكُمْ “Sizin için de, gerek kendi evlerinizden, gerekse babalarınızın evlerinden veya annelerinizin evlerinden veya erkek kardeşlerinizin evlerinden veya kız kardeşlerinizin evlerinden veya amcalarınızın evlerinden veya halalarınızın evlerinden veya dayılarınızın evlerinden veya teyzelerinizin evlerinden veya anahtarlarına sahip olduğunuz (yerler)den ya da dostlarınızın evlerinden yemenizde (herhangi bir sakınca yoktur).” Yüce Allah önceki cümlede engelli vatandaşlar ve hastalarla ilgili bir hükmünü dile getirdikten sonra, şimdi de toplumun diğer fertleriyle ilgili çok çok önemli bir başka noktaya değinmekte ve özellikle yakın akrabaların ve sımsıcak dostların birbirleriyle ilişkilerindeki kırılmaları engelleyebilecek bir uygulama serbestisini dile getirmektedir.

Bu çerçevede İslam toplumunun fertlerinin kimlerin evlerinde yemek yiyebilecekleriyle ilgili adeta liste verilmekte ve 11 kişinin evlerinde topluca veya ayrı ayrı yemek yemenin herhangi bir günah ve sorumluluk içermediği hükme bağlanmaktadır. Bunun en önemli faydası İslam kardeşliğinin perçinlenmesidir.

a) Âyette ilk sırada yer alan مِنْ بُيُوتِكُمْ min buyûtiküm “evlerinizden” ifadesiyle ilgili olarak maksadın kişinin kendi çocuklarının evleri olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü çocukların evleri babalarının sayılır. Hz. Peygamber de şöyle buyurmaktadır: “Kişinin yediği en helal (güzel) şey, kendi kazancından yediğidir. Çocuğu da onun kazancındandır.”(45) Âyette yakın denebilecek akraba sayılmakta ve onların evlerinde yemek yenebileceği beyan edilerek onlardan çok daha yakın olan çocukların sayılmasına gerek bile hissedilmemektedir.

b)اَوْ بُيُوتِ اٰبَآئِكُمْ اَوْ بُيُوتِ اُمَّهَاتِكُمْ اَوْ بُيُوتِ اِخْوَانِكُمْ اَوْ بُيُوتِ اَخَوَاتِكُمْ اَوْ بُيُوتِ اَعْمَامِكُمْ اَوْ بُيُوتِ عَمَّاتِكُمْ اَوْ بُيُوتِ اَخْوَالِكُمْ اَوْ بُيُوتِ خَالَاتِكُمْ “Veya babalarınızın evlerinden veya annelerinizin evlerinden veya erkek kardeşlerinizin evlerinden veya kız kardeşlerinizin evlerinden veya amcalarınızın evlerinden veya halalarınızın evlerinden veya dayılarınızın evlerinden veya teyzelerinizin evlerinden (yemenizde bir günah yoktur.” Âyetin bu kısmında öncekine ilave olarak, babaları, anneleri, erkek kardeşleri, kız kardeşleri, amcaları, halaları, dayıları ve halaları sayılarak sekiz kişinin evinden daha söz edilmekte, toplam sayı öncekiyle birlikte “dokuz” olmaktadır.

c)اَوْ مَا مَلَكْتُمْ مَفَاتِحَهُٓ “Veya anahtarlarına sahip olduğunuz (yerler)den.” Bu ifade gereği “onuncu” evler bağlamında dile getirilen husus, “anahtarları kendilerine emanet edilmiş, teslim edilmiş olan evler”, yani “anahtarları ellerinde bulunan evler” demektir ki, maksat kişilerin o evlerden de sorumlu olduklarını bildirmektir.

d) اَوْ صَد۪يقِكُمْ “Veya dostlarınızın (evlerinden).” Bu ifade evlerinden yemek yenebilecek “onbirinci” kişilerin sadîk denen “yakın, sadık dostlar” olduğunu ortaya koymaktadır.

Bu bağlamda İslâm kardeşliğinin nasıl bir mahiyet arz ettiğini göstermesi bakımından nakledilen bazı rivayetleri biz de hatırlatmak istiyoruz:

“Hasan el-Basrî’den rivayet edildiğine göre, bir gün evine girer. Bir de ne görsün, bir grup arkadaşı, içinde hurma tatlısı ve leziz yiyecekler bulunan sepetleri divanın altından çıkarmışlar; kapanmışlar üzerine yiyorlar. Bunun üzerine Hasan el-Basrî’nin yüzündeki çizgiler sevinçten ışıldamış ve gülmüş, sahâbenin önde gelenlerini kastederek ‘İşte biz de onları böyle görmüştük’ demiştir.”

“İbn Abbâs’tan şöyle rivayet edilmiştir: ‘Dost ve arkadaş, ana-babadan daha çok önde gelir. Çünkü cehennemdekiler yardım istediklerinde, babalarından ve analarından değil de aksine dostlarından yardım istediler de ‘Artık bizim için ne şefaatçi ne de candan bir dost var!’(46) dediler.”

“Anlatıldığına göre, Rebî‘ b. Heysem’in bir din kardeşi, o yokken Rebî‘in evine gitmiş; cariyesine güler yüz göstermiş, cariyesi de ona yiyecek ikram etmiş. Rebî‘ döndüğünde cariye bunu ona haber vermiş, bu duruma çok sevindiğinden cariyesine ‘Eğer doğru söylüyorsan, hürsün?’ demiştir.”

“Hatta İmâm A‘zam Ebu Hanife bu ayetle, kendisine haram olan bir akrabasının evinden bir şey çalan kimsenin, ‘Yüce Allah onlara bu ayetle onların evlerinden yemelerini mubah kılıp izinleri olmaksızın o evlere girme izni vermiş olduğundan ve onların malının ‘çalınmış mal’ olmayacağından dolayı’ elinin kesilemeyeceğine delil getirmiştir.”(47)

Bu çok nezih ve harika örnekleri yaşayan bir medeniyetin çocuklarının bugün birbirlerinden adeta nefret etmesine sebep olanların bunun hesabını veremeyecekleri aşikârdır.

3. لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ اَنْ تَاْكُلُوا جَم۪يعًا اَوْ اَشْتَاتًا “Toplu halde veya ayrı ayrı yemenizde de herhangi bir sakınca yoktur.” Yüce Allah bu saydığı onbir kişinin evlerinden yemek yenebileceğini beyan ettikten sonra, bunlarla birlikte de ayrı ayrı bir şekilde de yemek yenebileceğini, bunda herhangi bir günahın ve sorumluluğun bulunmadığını da hükme bağlamaktadır.

Anlaşılan o ki, kişiler sayılan bu onbir kişilik grubun her biriyle aynı şekilde ve aynı ortamda yemek yenebileceği gibi ayrı ayrı da yemek yiyebilecekleri beyan edilmektedir. Bu âyette hastalık veya özel durumlar bahane edilerek, ayrı ayrı kalmanın meşru veya gerekli olduğu zannı ortadan kaldırılmak istenmektedir.

Dahası, görme engelli, topal veya hastaların kendilerini dışlanmış hissetmemeleri ve onların kırılmamasını sağlamak elbette ihmal edilmemelidir. Bulaşıcı hastalık vs. konularda eğer tıbbî bir zorunluluk varsa bu durum tabii ki görmezlikten gelinemez.(48) Ancak bu âyetle asıl ve temel olarak toplum katmanları arasındaki bölünmüşlük ve parçalanmışlık psikolojisinin ortadan kaldırılması hedeflenmektedir.

Kibirli davranmak müslüman toplumu çökertmektedir. İşte bu âyette toplum fertlerinin hesaba katılmaları, yalnızlık psikolojisinden kurtulmaları yani empati yapılması öğütlenmektedir. Hz. Peygamber’in de bu noktada “kendimize yapılmasını istemediğimiz bir şeyi başkalarına da yapmamamız, kendimiz için istediğimiz bir şeyi kardeşimiz için de istememiz gerektiğine” dair bir buyruğunun bulunduğunu unutmamak durumundayız. Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır: لاَ يُؤْمِنُ أَحَدُكُمْ حَتَّى يُحِبَّ لأَخِيهِ مَا يُحِبُّ لِنَفْسِهِ “Sizden biriniz kendisi için istediğini kardeşi için de isteyinceye kadar iman etmiş olmaz.”(49)

Konunun eskilerde de özellikle istenen şekilde anlaşıldığını ileri sürenler vardır. İşte şimdi de bu noktada eski âlimlerimizin bu cümleye getirdikleri bazı yorumları aktarmak ve sonunda kısa bir değerlendirme yaparak konuyu toparlamak istiyoruz:

“Bu ayet-i kerime, Kinâne’nin oymağı olan Leys ibn Amr oğulları hakkında nazil olmuştur. Çünkü onların adamları tek başına yemek yemiyor ve bekliyordu.(50) Şayet, kendisiyle birlikte yemek yiyecek birisini bulamazsa hiçbir şey yemiyordu. Hatta bazen yanında sağım zamanı deve bulunuyor, fakat kendisiyle birlikte içecek bir kimseyi bulmadıkça onun sütünden içmiyordu. İşte böylece Yüce Allah bildirdi ki bir kimse tek başına yediği zaman ona günah yoktur. Bu, İbn Abbâs’ın görüşüdür.”

“İkrime ve Ebû Salih ise şunu söylemişlerdir: Ensâr’dan birinin yanına bir misafir geldi mi o ev sahibi, ancak misafiriyle birlikte yemek yiyordu. İşte bundan dolayı Yüce Allah, onlara nasıl isterlerse, ister topluca, isterse dağınık olarak yemek yiyebilme müsaadesi vermiştir.”

“Kelbî de şunu demiştir: Onlar, yemek yemek için bir araya geldiklerinde tek başına yemesi için görme engelli olan kimseye yemek ayırıyorlardı. Bunun gibi yatalak ve hasta olanlar için de aynı şeyi yapıyorlardı. Böylece Yüce Allah onlara bunun vâcip yani zorunlu olmadığını beyan etmiştir.”

“Diğerleri de şöyle demiştir: Onlar, toplu yenilmesi halinde nefret ettirici ya da sıkıntı verici bir şey meydana gelir korkusuyla tek başlarına yemek yiyorlardı. Bunun üzerine Yüce Allah bunun zorunlu olmadığını açıklamıştır.”(51)

Âyetin bu cümlesi hakkında günümüzde belli çevrelerin özellikle “haremlik-selamlık” adı altında farklı şeyler söyleyip bunun her halükârda zorunlu olduğu fikrini yaymak, dahası bunun dini bir görev olduğunu belirtmek, hatta âyetin metnine tamamen uygun olsa da farklı düşünenleri karalamak için farklı kanaatler ortaya atıldığı bilinmektedir. O kadar ki, Yüce Allah’ın açıkça bu onbir grupla “birlikte de ayrı ayrı olarak da yemek yenebileceğini” beyan buyurduğu bu âyetinden maksadın aslında böyle olmadığı sonucunu çıkarabilenlerin varlığını görmek şaşırtıcıdır.

Esasında kişi samimiyet durumuna göre bazılarıyla birlikte yemek yiyebileceği gibi bazılarıyla da ayır ayrı yiyebilir. Burada konu iki seçeneğin herhangi birinin zorunlu olduğunu ortaya koyarak kişileri ona mecbur bırakmamaktır. Böyle olunca, bazen belli çevrelerce ileri sürülen fikirlerin âyetin mesajını anlaşılmaz kıldığı, genel olan hükmü özele indirgediği, serbestliği daralttığı görülmektedir ki vahye bunu yapmaya kimsenin hakkı yoktur.

İşte belli insanlar veya çevreler hariç olmak üzere, eski âlimlerimizin önemli bir bölümünün de bu âyetteki serbestiyi görerek son derece isabetli, evrensel ve âyetin mesajına uygun yorumlar yaptığı naklettiğimiz bu rivayetlerde açıkça görülmektedir. Buna rağmen, hâlâ başka fikirlere itibar edenlere de söylenecek fazla bir şey yoktur.

4. فَاِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلٰىٓ اَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ مُبَارَكَةً طَيِّبَةً “Evlere girdiğiniz zaman, Allah tarafından bir esenlik, bereket, iyilik dileği olarak kendinize (birbirinize, hane halkına) selâm verin!” Yüce Allah konuyla ilgili İslam kardeşliğinin en önemli değerlerinden birisi olan “selam” konusuna da değinmekte ve âyette sayılan grupların evlerine girince selam verilmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

a)فَاِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلٰىٓ اَنْفُسِكُمْ “Evlere girdiğiniz zaman, kendinize (birbirinize, hane halkına) selâm verin!” Nûr sûresinin daha önce yorumladığımız 12. âyetinde de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah Müslümanların birbirleriyle ilgili hayır zannında bulunmalarını istemekte, İslam kardeşliği sayesinde toplumun diğer fertlerini de adeta kendileri gibi görmeyi başarmalarını onlardan talep etmektedir. Bu noktada Bakara 2/84, Nisâ’ 4/29, Nûr 24/12, 61, Hucürât 49/11 gibi âyetlerde geçen اَنْفُس enfüs kelimeleri birbirlerini yabancı görmemelerini Müslümanlara dolaylı yollardan öğütlemeyi içermektedir.

Müminler bir binanın kerpiçleri gibidirler; aynı bütünü oluşturan parçalar mesabesindedirler. Saff 61/4’te verilen bilgi ile Hz. Peygamber’in bu konudaki “Müminler birbirlerine şefkat ve merhamette bir beden mesabesindedir; bedenin bir kısmı sıkıntıya girerse diğer organlar da bundan etkilenir”(52) mealindeki tasviri bu gerçeğin bir başka ifade ediliş biçimidir.

ı. Müslümanlar hem kendi evlerine girerken, hem de âyette sayılanların evlerine girerken hane halkına selam vermeleri gerekmektedir. Çünkü selâm müslümanların kendi aralarındaki paroladır. Selam bir barış ilanıdır; kardeşi için yapılan bir duadır. Selâm kardeşlerin birbirinin cenneti olmasıdır; birbirlerini cennette hayal etmesidir.

Buna göre selam vermek dini bir zorunluktur; keyfî veya tercihe bırakılan ya da “yapılırsa iyi olur” türünden bir davranış değildir. Kişi elbette bu duyarlılığı takınmalı, başta kendi aile fertleri olmak üzere hepsi bir aile mesabesinde olan kardeşlerini de selamı ile buluşturmalıdır.

ıı. Konunun önemi açıktır. Bu nedenle En‘âm 6/54 gibi çeşitli âyetlerde açıklamış olsak da, burada tekrar selam konusuna değinmeyi gerekli ve faydalı görmekteyiz:

“Barış, esenlik” manasına gelen ve s-l-m kökünden gelen selâm/es-selâm kelimeleri çeşitli içeriklerde Kur’ân’da 42 kez geçmektedir. Kullanımlarına bakıldığında selâm edilmesinin hem dünya hem de âhiret hayatında kullanıldığı bilinmektedir. Bu bağlamda insanların birbirlerine hitaplarında selam verilmesi,(53) A‘râftakilere selamla hitap edilmesi,(54) meleklerin peygamberlere selamı,(55) Yüce Allah’ın çeşitli âyetlerde dünyada peygamberlerine “selâm olsun” buyurduğu gibi,(56) Hz. Yahyâ’ya(57) ve Hz. İsâ’ya(58) da ayrıca hidayete tâbi olanlara(59) da selam dileği yer almaktadır.

Bu arada cennetliklere de bu şekilde bir esenlik ifadesi lütfedilmiş olacaktır.(60) Hz. İbrâhim’in babası sağken ona hitabında veya cahillerle karşılaşılırken veya onlardan ayrılırken bile selam sözü yer almaktadır.(61)

Fussılet 41/32’de bağışlayan ve merhamet eden Yüce Allah’tan bir ikram olarak sunulan nimetler gibi Yâsîn 36/58’de belirtildiği gibi cennettekilere bir de sözlü selâm getirilecektir. Bu arada, ölüm meleklerinin müminlerin canını alırlarken kendilerine selam vermelerini,(62) cennete girerlerken müminlerin selam ile karşılanmalarını,(63) cennetteki konuşmalarının boş söz ve günaha sokan ifadelerden değil, selâm, yani “esenlik dileği” cümlelerinden oluşacağını belirtmekte yarar vardır.(64)

Bütün bunların dışında Yüce Allah’ın isimlerinden biri olan es-selâm kelimesi,(65) vahyin aydınlattığı gecenin fecrine kadarki zaman için de,(66) Hz. İbrâhim’in atılacağı belirtilen ateşin durumu için de(67) kullanılmaktadır. Bu arada “hakikat yolu”(68) ve bu yolun ödül yeri anlamında cennet(69) manasında Kur’ân’da selâm kelimesi de geçmektedir.

Dünya hayatında müslümanların selam verip almayla ilgili durumlarının nasıl olması gerektiği konusunda da âyetlerde açık bilgiler yer almaktadır. Bu çerçevede öncelikle belirtelim ki selam vermek Yüce Allah’ın emridir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Nûr 24/61’de şöyle buyrulmaktadır: “Evlere girdiğiniz zaman, Allah tarafından bereket, iyilik ve esenlik dileği olarak kendinize (birbirinize, hane halkına) selâm verin.” Bu arada Nisâ’ 4/86. âyet gereği, verilen selamı almanın da selam vermenin de zorunlu olduğu anlaşılmaktadır.

Konunun bu boyutuna ilave olarak Hûd 11/69, Hıcr 15/52 ve Zâriyât 50/24-25. âyetlerden hareketle, gelen meleklerin selâm verdiği, duranların ise selamı aldığı görülmektedir. Bu âyetlerden “gelenler oturanlara selam verirler” sonucunu çıkarabiliriz. Ancak En‘âm 6/54’te bunun tersi de vardır ki o âyette gelenlere oturanların selâm verdiği beyan edilmektedir. Zuhruf 43/89’daki ifadelerden de dolaylı olarak bir yerden ayrılırken de selam vermenin uygulanması gereken bir duyarlılık olduğunu söyleyebiliriz.

Selam verirken es-selâmu ‘aleyküm demeye göre selâmun ‘aleyküm demenin daha kapsamlı, daha mükemmel ve daha geniş alanlı olduğu da özellikle vurgulanmalıdır; çünkü Kur’ân’daki kullanımlarda selâm kelimesi eliflâmsız gelmektedir ve bu kullanım Yüce Allah’ın rahmet ve esenliğini de diğer bütün esenlik dileklerini de içermektedir.

Selamla ilgili olarak Hz. Peygamber de bunun Müslümanların birbiri üzerindeki altı hakkından birisi olduğunu beyan etmekte,(70) kin ve öfkenin kalpten sökülmesi için de aralarında selamı yaymalarını Müslümanlara emretmiştir.(71) Dahası, kişinin tanıdığı veya tanımadığı herkese selam vermesiyle ilgili de Hz. Peygamber’e nispet edilen ifadeler söz konusudur.(72) Esasında evlere girmeden verilmesi gereken selamın hayatın her alanına yaygınlaştırılmasının da çok önemli olduğu bilinmelidir. Çünkü selam bir paroladır, bir güvenlik ilanıdır, karşıdakine zarar vermeme beyanıdır. Aslında selâm, kardeşini cennette hayal etmektir.

b) تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ مُبَارَكَةً طَيِّبَةً “Allah tarafından bir esenlik, bereket, iyilik dileği olarak.” Âyette belirtilen bir başka harika nokta ise selamın neden verilmesi gerektiğine dair bilgi verilmesidir. Bu çerçevede Yüce Allah katından bir esenlik dileği olmak üzere yine Allah katından tertemiz, kat kat bolluk ve bereketler ihsan etmesi, nihayetinde bununla şenlenmiş bir hayat yaşama duası selamın gerekçesi olarak sunulmaktadır.(73) Bu arada belirtelim ki mübârakeh kelimesi dört âyette(74) zikredilmekte ve bereketli manasına gelmektedir.

5. كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمُ الْاٰيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ “İşte böylece Allah, aklınızı çalıştırasınız diye size âyetleri(ni) açıklıyor.” Bu cümlenin mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde(75) yer almaktadır. Yüce Allah özelde bu sûrede ele aldığı konuları, genelde ilahi içerikli bütün beyanlarını, prensiplerini, hükümlerini ve ilkelerini açık bir şekilde ortaya koyduğunu, bu açıklamaların insanların leyhine olduğunu, sonuçta onların akletmelerini istediğini ve beklediğini dile getirmektedir.

Daha önce yorumladığımız Nûr 24/58 ve 59. âyetlerde de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah âyetlerini insanlara ve özellikle de müminlere açıklayıp duyuruyor ki onlar dünya ve âhiret hayatları hakkında nelerin kendi lehlerine olduğunu akletsinler, düşünüp anlasınlar ve ona göre doğru ve faydalı şekilde hareket edebilsinler.

Yüce Allah’ın beyan ettiği şeyler insanların hem dünya, hem de mahşer hayatında onların yararına olacak şeylerdir; kendilerini huzura ve esenliğe çıkaracak değerlerdir. Bu nedenle, âyette geçen لَكُم leküm ifadesi esasında “sizin lehinize, yararınıza” manasını vermektedir.

İnsanlar eğer Yüce Allah’ın emir ve yasaklarını aklederlerse, yani derin bir anlayış ve düşünce ile onları anlamaya çalışırlarsa, bütün bunlarda yer alan mesajların kendilerinin lehine şeyler olduğunu anlayabilirler. Öyle üstünkörü denebilecek bakışlar kişilere bu anlayışı vermeyebilir.

Sırf bu yüzdendir ki, Kur’ân’da derin düşünceyle ilgili olarak tedebbür, tezekkür, tefekkür, te‘akkul ve tefekkuh kavramlarına yer verilmekte ve ulu’l-elbâb denen “derin anlayış, öz akıl ve sağduyu sahipleri”nin bu düşünme eylemlerinin hepsini gerçekleştirdiğine değinilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bunların dördüncüsü yani “akletmek” zikredilmektedir.

Yüce Allah Hûd 11/1, Fussılet 41/3 ve 44’te beyan ettiği gibi, mesajlarını kendisi açıklamaktadır; gayesi insanların mutluluğudur. O’nun âyetleri akla uygun değerlerden oluşmaktadır. Bu yüzden O’nun âyetleri üzerinde akıl yormak gerekmektedir.

c) Hz. Peygamber ve Müminlerin Davranışları

Yüce Allah, sûrenin 62-64. âyetlerinde gerçek müminlerin Allah’a ve Rasûlü’ne inanıp güvenen kimseler olduğu, onunla toplumu ilgilendiren bir konu üzerindeyken ondan izin isteyinceye kadar ortamı terk etmediklerini, Hz. Peygamber’den izin isteyenlerin Allah’a ve Rasûlü’ne iman edip güvenenler olduğunu beyan etmekte, bazı zaruri işleri için Rasûl’den izin istediklerinde dilediğine izin verebileceğini ve kendileri için Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmasını emretmektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’in çağrısıyla ilgili tavrı belirlemek üzere şu uyarılara yer verilmektedir: “(Ey müminler!) Peygamber’in çağrısını kendi aranızdaki çağrı gibi tutmayın! İçinizden, birini siper edinerek sıvışıp gidenleri muhakkak ki Allah bilmektedir. (Bu sebeple), onun emrine aykırı davrananlar, başlarına bir fitne (belâ, sıkıntı, azap, felaket) gelmesinden yani kendilerine elem verici bir azap isabet etmesinden sakınsınlar!”

Sûrenin son âyetinde ise “Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisine” dikkat çekilmekte ve şöyle buyrulmaktadır: “Dikkat edin, göklerde ve yerde ne varsa sadece ve sadece Allah’ındır. O, sizin ne halde olduğunuzu iyi bilmektedir. Huzuruna döndürülecekleri gün (Allah dünyada) yapmış olduklarını onlara hemen bildirecektir. Allah, her şeyi (hakkıyla) bilendir.”

ı. Toplumsal Hayatla İlgili Konulardaki Tutum

اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَاِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلٰىٓ اَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتّٰى يَسْتَاْذِنُوهُ اِنَّ الَّذ۪ينَ يَسْتَاْذِنُونَكَ اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ فَاِذَا اسْتَاْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَاْنِهِمْ فَاْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Gerçek müminler, Allah’a ve Elçisine iman edip güvenen kişilerdir. Onunla (Peygamber’le) toplumu ilgilendiren bir konu üzerindeyken, ondan izin isteyinceye kadar gitmezler. Senden izin isteyenler var ya, işte onlar, Allah’a ve Elçisine iman edip güvenenlerdir. Bazı işleri için senden izin istediklerinde, sen de onlardan dilediğine izin ver ve kendileri için Allah’tan bağışlanma dile! Şüphesiz ki Allah ğafûr’dır (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ inneme’l-mü’minûne ifadesi “gerçek müminler (şunlardır)”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlar”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَرَسُولِه۪ ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Elçisi’ne”; وَاِذَا كَانُوا ve izâ kânû ifadesi “ve (şöyle) oldukları zaman; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla (Peygamber’le)”; عَلٰىٓ اَمْرٍ جَامِعٍ ‘alâ emrin câmi‘ın tamlaması “toplumsal bir işle ilgili olarak”; لَمْ يَذْهَبُوا lem yezhebû fiili “gitmediler, gitmezler”; حَتّٰى يَسْتَاْذِنُوهُ hattâ yeste’zinûhu ifadesi “ondan izin isteyinceye kadar, ondan izin istemeden”; اِنَّ الَّذ۪ينَ يَسْتَاْذِنُونَكَ innellezîne yeste’zinûneke ifadesi “muhakkak ki senden izin isteyenler”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâkie kelimesi “işte onlar”; الَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ ellezîne yü’minûne ifadesi “iman etmekte olanlar(dır)”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَرَسُولِه۪ ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Elçisi’ne”; فَاِذَا اسْتَاْذَنُوكَ fe iz’este’zenûke ifadesi “senden izin istedikleri zaman”; لِبَعْضِ شَاْنِهِمْ li ba‘dı şe’nihim tamlaması “bazı işleri için”; فَاْذَنْ fe’zen ifadesi “izin ver”; لِمَنْ شِئْتَ limen şi’te ifadesi “dilediğin kişiye, dilediğine”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; وَاسْتَغْفِرْ ve’stağfir emri “ve istiğfarda, bağışlanma dileğinde bulun”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlar için”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah(tan)”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayıcı(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada toplumsal hayatla ilgili yaşanabilecek hususlar bağlamında toplantılar esnasında nasıl davranılması gerektiğine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَاِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلٰىٓ اَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتّٰى يَسْتَاْذِنُوهُ “Gerçek müminler, Allah’a ve Elçisine iman edip güvenen kişilerdir. Onunla (Peygamber’le) toplumu ilgilendiren bir konu üzerindeyken, ondan izin isteyinceye kadar gitmezler.” Yüce Allah sûrenin genelinde ele aldığı toplumsal hayatla ilgili düzenlemelere dair prensipler çerçevesinde gerçek müminlerin nasıl davranmaları gerektiğini ortaya koymaktadır.

a)اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ “Gerçek müminler, Allah’a ve Elçisine iman edip güvenen kişilerdir.” Yüce Allah âyetin ilk kısmında mümin tanımında imanın güven boyutuna dikkat çekmekte, inanılan değerler bağlamında Allah’a ve Rasûlü’ne iman edenlerin aynı zamanda onlara güvendiklerini de ifade etmek istemektedir.

Âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı hasr/kasr denen “vurgulu” ifade tekniklerinden birisidir ve gerçek müminlerin kimler olduğuna dair kesin beyan içermektedir. Bu türden tanımlar Enfâl 8/2-4, 74, Secde 32/15 ve Hucürât 49/10’da da geçmekte, iman denen değerin sadece inançla değil, güvene ve samimiyete dayalı olarak bizzat fedakarlıklarla ve faaliyetlerle ispatlanması gerektiğini ortaya koymaktadır.

Söylenmek istenen şudur: İman bir güven ve ispat kurumudur. İnanmayı, güvenmeyi, güvende olmayı ve güven vermeyi içermelidir. Mümin, inanılması gereken değerlerin tamamına inanan, inandığı bütün değerlere güvenen, bu sayede kendini güvende hisseden ve çevresine güven veren insandır. “Ne kadar güveniyorsan ve ne kadar fedakarlık yapıyorsan o kadar inanıyorsun demektir.” Müminler slogan değil, aksiyon insanlarıdır; söylemle yetinmeyip eylemleriyle konuşabilen yiğitlerdir.

b) وَاِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلٰىٓ اَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتّٰى يَسْتَاْذِنُوهُ “Onunla (Peygamber’le) toplumu ilgilendiren bir konu üzerindeyken, ondan izin isteyinceye kadar gitmezler.” Çeşitli nüzül sebebi rivayetlerinin nakledildiği(76) bu âyetle ilgili olarak, Yüce Allah Hz. Peygamber’in yanındaki müminlerin durumunu beyan etmek üzere toplumsal hayata dair konular konuşulurken izin istemeden oradan ayrılmadıklarını bildirmektedir. Bu çerçevede, toplumsal hayata dair başlanan herhangi bir işin hayırla bitirilmesi için gereken fedakarlıkları sonuna kadar yapma azim ve kararlılığı gösterilmeli, yola çıkılan kişileri yarıyolda bırakılmamalıdırlar.

Burada geçen عَلٰىٓ اَمْرٍ جَامِعٍ ‘alâ emrin câmi‘ın ifadesi, “kapsayıcı, ictimâî, toplumsal, sosyal bir iş” manalarını içermekte, toplumsal hayatla ilgili herhangi bir iş mahiyeti arz ettiği için sûrenin başından itibaren ele alınan konuların sosyal hayatla ilgili boyutta oldukları mesajını içermektedir.

Demek ki toplumun lideri durumunda olan insanlar hayata dair kararlarını istişare ile şekillendirmeye çalışmalı, beraberlerinde danışmanlar bulundurmalı, bu arada halk da bu kararlara katılım göstermelidir. Âl-i İmrân 3/159 ve Şûrâ 42/38’de dikkat çekilen husus da budur. Dahası bunun önemini ortaya koyması bakımından olsa gerek Kur’ân’da 42. sûrenin adı “Şûrâ” suresi olarak belirlenmiştir.

Yüce Allah toplumsal hayata dair yapılan çalışmalarda sonuca varmadan dağılmamak gerektiğini, yöneticinin izni olmadan oradan ayrılmanın yanlış olacağını, ciddi bir mazeret hali olunca da bunu izin alarak dile getirmelerinin zorunluluğunu dolaylı ifadelerle belirtmiş olmaktadır. Toplantı ortamını izinsiz bir şekilde terk etmek bir taraftan zımnen protesto havası estirebilir; diğer taraftan da yola çıkılan kişileri münafıkların yaptığı gibi yarı yolda bırakma görüntüsü verebilir. Her iki durumda da toplantının izinsiz terk edilmesi durumunda yapılmaması gereken bir tavır ortaya konulmuş olacağı için Müslümanlar bu noktalarda uyarılmış olmaktadır.

Bu âyetin mesaj dünyasına “kişilerin özel işleriyle kamusal işleri birbirine karıştırmaması gerektiği” de eklenmiştir diyebiliriz. İnsanlar kendi özellerini başkalarıyla paylaşmak istemeyebilirler; ancak konu kamusal alanı ilgilendiriyorsa, burada tarafsız kalma lüksü yoktur; herkes bilgisini, tecrübesini ve becerisini ortaya koymakla yükümlüdür ki, Yüce Allah bunu Hz. Peygamber’in beraberindeki arkadaşlarının tavrı olarak bizlere öğretmekte, bizim de böyle bir tutum içerisinde bulunmamız gerektiğini ifade etmek istemektedir.

Demek ki bu tür toplumsal mesaj içerikli âyetlerde yöneticilerle yönetilenlerin, memurlarla amirlerin, öğretmenlerle öğrencilerin, ana-babalarla çocukların, işverenlerle işçilerin vs. ilişkileri düzenlenmekte, sosyal bir varlık olan insanların birbirleriyle ilgili kararlardan sorumlu oldukları ortaya konulmuş olmaktadır.

Kamusal alana dair işlerden kaytarmamak gerektiği, vurdumduymaz bir tavra girilmemesi, görevlerin ihmal edilmemesi, izinsiz bir şekilde başına buyruk bir tavır sergilenmemesi vs. hususlar toplumsal hayatın olmazsa olmazları arasında sayılmakta ve bunun gerekleri bağlamında sosyal hayatın birer parçası olduğumuz bilincini asla ve asla kaybetmemeliyiz. Sanıldığı veya iddia edildiği gibi “her koyun kendi bacağından asılmayacağı için” birer sosyal varlık olarak birbirimize karşı sorumluluklarımız olduğunu hiç ama hiç unutmayacağız, unutmamalıyız, unutturmamalıyız, vesselâm.

2. اِنَّ الَّذ۪ينَ يَسْتَاْذِنُونَكَ اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ فَاِذَا اسْتَاْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَاْنِهِمْ فَاْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللّٰهَ “Senden izin isteyenler var ya, işte onlar, Allah’a ve Elçisine iman edip güvenenlerdir. Bazı işleri için senden izin istediklerinde, sen de onlardan dilediğine izin ver ve kendileri için Allah’tan bağışlanma dile!” Yüce Allah toplumsal hayata dair birlikte karar verme durumundaki insanların davranışlarını tahlil etmekte, izinsiz bir şekilde ortamı terk etmeyenlere nasıl davranılması gerektiğini ifade etmektedir.

a) اِنَّ الَّذ۪ينَ يَسْتَاْذِنُونَكَ اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ “Senden izin isteyenler var ya, işte onlar, Allah’a ve Elçisine iman edip güvenenlerdir.” Yüce Allah toplumsal hayatla ilgili bir oturumda karara varılmadan orayı terk etmemek gerektiğini beyan ettikten sonra, ciddi bir mazereti için Hz. Peygamber’den izin isteyenlerin gerçek manada imanlarını güvene dönüştürenler olduğunu beyan etmekte, böylece bir anlamda örnek vererek âyetin başındaki tanımlamaya bunların uyduğunu, uyarıyı dikkate alarak duyarlı davrandıklarını bildirmiş olmaktadır.

Bu cümlenin iniş sebebi olarak çeşitli nakiller söz konusudur. Bu çerçevede bazılarını aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Dahhâk ve Mukâtil şöyle demişlerdir: Bununla, Ömer İbnü’l-Hattâb kastedilmiştir. Bu böyledir; zira Hz. Ömer, Tebük Savaşı’nda ailesine dönmek için izin istemiş, Hz. Peygamber de ona müsaade edip münafıklara işittirmeyi kastederek, ‘Git, Allah’a yemin ederim ki sen münafık değilsin’ demiştir. Münafıklar bu sözü duyunca, ‘Muhammed’e de ne oluyor? Arkadaşları kendisinden izin istediğinde onlara müsaade ediyor; ama biz izin istediğimizde bize izin vermiyor. Allah’a yemin ederiz ki biz onun âdil olduğunu sanmıyoruz’ demişlerdir.”

“İbn Abbâs da şöyle demiştir: Hz. Ömer, Hz. Peygamber’den umre yapmak için izin istemişti. Bunun üzerine de Hz. Peygamber ona izin vererek, ‘Ey Ebâ Hafs, sâlih dualarından bizleri de unutma’ buyurmuştu.”(77)

Bu âyet ister böyle bir olayla ilgili olarak indirilmiş olsun, isterse olmasın sonuç değişmemekte, sonuçta Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemde toplumsal hayatla ilgili bir karar ortamında bulunulduğunda bir mazereti sebebiyle izin için müracaat edenlerin âyetin başındaki tanıma uygun insanlar olarak duyarlılık gösterdikleri ortaya konulmaktadır.

Sonraki dönemlerde yaşayanların da böyle bir durumda ortamı terk etmeden önce yönetici konumundakilerden izin almaları gerektiği hükme bağlanmış olmaktadır. Bu türden bir tavır gerçekleştirmek, kişilerin gerçek müminler olduğunu ortaya koyduğu gibi, bunların münafık olmadıkları da bir anlamda tescillenmiş olmaktadır.(78)

Burada sözü edilen “izin isteme” işlemini toplantı esnasında farklı bir görüş ileri sürmek için izin istemek şeklinde yorumlamak da mümkün görülebilir ki bu da toplantının düzenini öğretmeyi amaçlayan bir sonuç olur. Herkesin istediği anda hiçkimseden izin istemediği bir ortamda aklına estiği gibi konuşma yapması, konuşmaları bölmesi o toplantının huzurunu ve ahengini bozar. O nedenle maksadı toplantı esnasında söz almadan önce izin istemek şeklinde de elbette yorumlayabiliriz; ancak asıl maksat bir mazereti için ortamı terk etmek isteyenlerle ilgili olmalıdır.

b) فَاِذَا اسْتَاْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَاْنِهِمْ فَاْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللّٰهَ “Bazı işleri için senden izin istediklerinde, sen de onlardan dilediğine izin ver ve kendileri için Allah’tan bağışlanma dile!” Yüce Allah duyarlı davranıp izin istemek üzere Hz. Peygamber’e müracaat edenlerle ilgili olarak onun dilediğine izin verebileceğini hükme bağlamaktadır. Burada belirleyici unsur yöneticinin tecrübesi veya duyumları neticesinde kararındaki çeşitlilik imkânıdır.

Âyetteki فَاْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ “Onlardan dilediğine izin ver” ifadesi, zorunlu olarak izin verilmemesi gerekenlerin de bulunabileceğini göstermektedir. Bu durum, kaytarmak isteyenlerin engellenmesi olabileceği gibi, fikri son derece önem arz edenlerin ortamı terk etmelerine fırsat verilmemesi de olabilir. İşte bu ve benzer durumlarda nasıl davranılması gerektiği vahyin indirildiği dönem itibariyle Hz. Peygamber’e, sonraki dönemlerde ise yönetici konumundaki kişilere bırakılmıştır.

Bu âyetin indirildiği dönem itibariyle kendisinden izin istediği için Hz. Peygamber’in izin verdiği bazı örnek uygulamalarla ilgili olarak Yüce Allah Hz. Peygamber’i uyarmış, sadık olanlarla yalancı olanların belli olup ortaya çıkmasını beklemeden izin verdiği için Tevbe 9/43’te de belirtildiği gibi uyarılmıştır.

Demek ki Hz. Peygamber bile bu noktada hata yapabilmiştir ki diğer yöneticilerin de hata yapma ihtimali oldukça yüksektir. Çünkü sonuçta izin isteyen kişilerin gerçek niyetlerini sadece Yüce Allah bilir; belki de başka amaçlarla böyle davranmış olabilirler. Bu nedenle, Yüce Allah Hz. Peygamber’in ve sonrasında diğer yöneticilerin verdikleri izinler nedeniyle hata yapmış olma ihtimalleri yüzünden Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmaları gerektiğini de hükme bağlamıştır.

Eğer Hz. Peygamber’i veya yöneticileri aldatarak izin almışlarsa bu durumda izne konu olanlar aynı zamanda izin isteyenler olacağı için, kendileri için de bağışlanma dileğinde bulunulması gerektiği açıkça ortadadır. Âyetteki istiğfâr hem izin verenleri hem de kasıtlı olarak gereksiz yere izin isteyenleri içermektedir.

Esasında makul bir sebebe bağlı olarak bile olsa izin isteyenler sonuçta dünyalık işlerini öncelemiş olacakları için boyutu ne olursa olsun bağışlanmayı gerektirecek bir durumla karşı karşıya kalmışlar demektir. Böyle bir durumda bağışlanma dileğinde bulunulursa Yüce Allah’ın iki sıfatı âyetin sonunda şu şekilde hatırlatılmaktadır:

3. اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah ğafûr’dır (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah muhatapları insanlar olduğu için hata yapabilme ihtimalleri daima bulunması nedeniyle, kendisinden bağışlanma dileğinde bulunmaları durumunda samimiyet derecelerine göre onları bağışlayabileceğini ve kendilerine merhamet edebileceğini müjdelemektedir.

ıı. İlâhî Davetin Ayrıcalığı

لَا تَجْعَلُوا دُعَآءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعَآءِ بَعْضِكُمْ بَعْضًا قَدْ يَعْلَمُ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنْكُمْ لِوَاذًا فَلْيَحْذَرِ الَّذ۪ينَ يُخَالِفُونَ عَنْ اَمْرِه۪ٓ اَنْ تُص۪يبَهُمْ فِتْنَةٌ اَوْ يُص۪يبَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Elçinin çağrısını kendi aranızdaki çağrı gibi tutmayın! İçinizden birini siper edinerek sıvışıp gidenleri elbette Allah bilmektedir. Onun emrine aykırı davrananlar, başlarına bir sıkıntı gelmesinden veya kendilerine elem verici bir azap gelmesinden sakınsınlar!”

Âyetteki لَا تَجْعَلُوا lâ tec‘alû emri “yapmayın, bir tutmayın, kılmayın”; دُعَآءَ الرَّسُولِ dü‘âe’r-rasûli tamlaması “Rasûl’ün, Elçi’nin çağrısını”; بَيْنَكُمْ beyneküm ifadesi “sizin aranızda”; كَدُعَآءِ بَعْضِكُمْ ke dü‘âi ba‘dıküm tamlaması “sizden bir kısmının olan çağrısı gibi”; بَعْضًا ba‘dan kelimesi “diğer kısmına, birbirinizin çağrısı gibi”; قَدْ يَعْلَمُ kad ya‘lemu fiili “muhakkak ki bilmektedir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ينَ يَتَسَلَّلُونَ ellezîne yetesellelûne ifadesi “sıvışıp gidenler”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden, içinizden”; لِوَاذًا livâzen kelimesi “siper edinerek”; فَلْيَحْذَرِ fe’lyahzer emri “sakınsın(lar)”; الَّذ۪ينَ يُخَالِفُونَ ellezîne yuhâlifûne emri “muhalif davrananlar”; عَنْ اَمْرِه۪ٓ ‘an emrihî ifadesi “O’nun emrine”; اَنْ تُص۪يبَهُمْ en tusîbehum ifadesi “onların, kendilerinin başına gelmesinden”; فِتْنَة fitnetün kelimesi “herhangi bir azap, sıkıntı”; اَوْ يُص۪يبَهُمْ ev yusîbehum ifadesi “veya kendilerine isabet etmesinden; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in çağrısının diğer insanlarınkine benzemediği, kaytarmanın da cezasız bırakılmayacağıyla ilgili uyarı gündeme getirilmektedir.

1. لَا تَجْعَلُوا دُعَآءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعَآءِ بَعْضِكُمْ بَعْضًا “Elçinin çağrısını kendi aranızdaki çağrı gibi tutmayın!” Yüce Allah önceki âyette Hz. Peygamber’e ve sonrasında yöneticilere hitap ettikten sonra, bu âyette ise topluma seslenmekte, sahâbîlerin Hz. Peygamber’le olması gereken ilişkilerini düzenlemekte, Hz. Peygamber’in davetini sıradanlaştırmamaları gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Bu noktada Ahzâb 33/36’da verilen bilgi ve yapılan uyarı son derece belirleyicidir. Hatta Hucürât 49/1-2’deki beyanlar da bu anlamda hatırda tutulmalı, Yüce Allah ve O’nun buyruklarını tebliğ etmekle yükümlü olan Rasûlüllâh asla ve asla ikici plana itilmemelidir. Aksi takdirde, bir isyan söz konusu olacağı için, Ahzâb 33/36 ve Hucürât 49/2. âyetin beyanına göre “apaçık bir sapıklık” ve “amellerin boşa gitmesi” kaçınılmaz olmaktadır.

Konuyla ilgili olması bakımından mutlak surette bilinmesi gereken âyetler vardır. Bu çerçevede Hucürât 49/1-5’te şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Allah’ın ve Rasulü’nün/Elçisinin önüne geçmeyin! Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun!’ Şüphesiz ki Allah, işitendir; bilendir. ‘Ey iman edenler! Seslerinizi Nebi’nin sesinin üstüne yükseltmeyin!’ ‘Birbirinize bağırdığınız gibi, ona yüksek sesle konuşmayın; (yoksa) farkına varmadan işleriniz boşa gider.’ ‘Allah’ın Rasulü’nün/Elçisinin yanında seslerini kısanlar, kalplerini Allah’ın takva (duyarlılık) ile imtihan ettiği (arındırdığı) kimselerdir. Onlara bağışlanma ve büyük bir ödül vardır.’ ‘(Ey Peygamber!) Sana odaların arkasından (bağırarak) seslenenlerin çoğu akıl etmezler. Eğer onlar sen (yanlarına) çıkıncaya kadar sabretselerdi, elbette kendileri için daha hayırlı olurdu.’ Allah, çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesaj gayet açıktır: İnsanlar birbirlerinin çağrısına uyarlar veya uymayabilirler. Oysa Rasûl olan peygamberin çağrısı kendisi adına değil, Yüce Allah adına olduğu için, onun daveti, çağrısı yani ilettiği emirler ve yasaklar Yüce Allah adına yapıldığı için çok büyük bir önem arz etmektedir; sıradan bir çağrı gibi kabul edilmemesi gerektiği öngörülmektedir.

Hz. Peygamber’in ilettikleri kendisine itaatin emredildiği ilkeler olduğu için, bunları diğer herhangi bir insanın çağrısı ile kesinlikle karıştırmamak gerekmektedir. Onun davetine itaat farzdır; zaten âyetin sonundaki uyarı da bunu açıkça göstermektedir. Aksi bir tavrın akıbeti feci olur; çünkü “Rasûl’e itaat Yüce Allah’a itaat olduğu” gibi, “ona isyan da Rabbimize isyanla eş değerdir.”

Buradaki mesaj elbette Rasûlüllah’ın ilahi hakikatleri tebliğ ve onların uygulanmasını sağlamak bağlamında her çağrısını içermektedir. Ancak bir önceki âyetle birlikte düşündüğümüzde Hz. Peygamber’in çağrısının bu bağlamda kamusal alanla ilgili toplantıları içerdiği ve mazeretsiz izin istememek gerektiğine özellikle dikkat çekildiği, ortamdan sıvışılıp kaçılmasının korkunç sonuçlarının olacağı anlaşılmaktadır.

Âyetin bu ilk cümlesindeki anlam ihtimalleri bağlamında Râzî’nin dile getirdiği görüşleri aktarmakta da yarar vardır:

a) “Müberred ve Kâffâl’ın tercihine göre, ayetin anlamı şöyledir: Onun size olan emrini ve çağrısını birbirinize olan emir ve çağrınız gibi kabul etmeyin. Çünkü onun emrinin yerine getirilmesi farzdır. Mananın böyle olduğunun delili âyetin sonundaki ifadedir.”(79)

b) “Onu, birbirinizi çağırdığınız gibi ‘Ey Muhammed’ diye çağırmayın!(80) Onu ancak ‘Ey Allah’ın Rasûlü, ey Allah’ın Nebîsi’ diyerek çağırın. Bu görüş, Sa‘îd b. Cübeyr’e aittir.”

c) “Bu ifade ‘Onu çağırırken yüksek sesle çağırmayın’ demek olup, bu aynı zamanda Yüce Allah’ın ‘Allah’ın peygamberi yanında seslerini kısanlar’(81) âyetinden kastedilendir. Bu görüş de İbn Abbâs’a aittir.”

d) “Bu ifade ‘Onu kızdırdığınızda onun size beddua etmesinden sakınınız! Çünkü onun duasına icabet edilir ve onun duası başkasınınkine benzemez’ demektir. Birinci açıklama ayetin açık ifadesine daha uygundur.”(82)

2. قَدْ يَعْلَمُ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنْكُمْ لِوَاذًا “İçinizden, birini siper edinerek sıvışıp gidenleri muhakkak ki Allah bilmektedir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in çağrısına gereken özeni göstermeyip gizlice sıvışıp kaçanların kimler olduğunu mutlak sûrette bildiğini beyan etmekte ve bu anlamda muhataplara gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Âyette geçen يَتَسَلَّلُونَ yetesellelûne fiili لِوَاذًا livâzen kelimesiyle birlikte kullanıldığı için “gizlice sıvışıp kaçmak”, “hissettirmeden sıyrılmak”, “birilerini siper edinerek sıyrılmak” gibi anlamlar içermektedir.(83)

Anlaşılıyor ki savaştan, savaş hazırlıklarından, Peygamber çağrısından, yani kamuya ait bir meselede toplantı yapılırken yalan yere izin isteyenlerden ayrı olarak, meşru mazeretleri nedeniyle Hz. Peygamber’den izin isteyenlerin arkasına saklanarak oradan ayrılıp gidenlerin bulunduğu ve Yüce Allah’ın böylelerini gayet iyi bildiği ortaya konulmaktadır. Bu sıvışmayı gerçekleştirenlerin Cuma hutbeleri esnasında Rasûlüllah’tan saklanan münafıklar olduğu da dile getirilmektedir.(84)

Her kim olursa olsun, ilahi buyrukların kendilerine iletilmesinden rahatsız olup kaçanlar aslında azaba kaçtıklarını bilmelidirler. Burada mesaj evrenseldir ve bütün Müslümanları ilgilendirmektedir. Zaten âyette geniş zaman kalıplarının tercih edilmesi de bunu göstermektedir.

3. فَلْيَحْذَرِ الَّذ۪ينَ يُخَالِفُونَ عَنْ اَمْرِه۪ٓ اَنْ تُص۪يبَهُمْ فِتْنَةٌ اَوْ يُص۪يبَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “İçinizden birini siper edinerek sıvışıp gidenleri elbette Allah bilmektedir. Onun emrine aykırı davrananlar, başlarına bir sıkıntı gelmesinden veya kendilerine elem verici bir azap gelmesinden sakınsınlar!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in ilettiği ilahî mesajların sahibi olan Allah’ın emrine karşı çıkanların büyük bir azaptan sakınmaları gerektiğini beyan etmektedir.

Âyetteki اَمْرِه۪ emrihî ifadesindeki hî/hu zamiri her ne kadar şeklen Hz. Peygamber’i gösterse de hakikatte zamirin mercii Rasûlüllah’a bu buyrukları veren Yüce Allah’tır. “Zamirleri en yakın uygun kelimeye gönderme kuralı” gereği olarak, zamiri Yüce Allah’a ait görmek yanlış değildir.(85)

Burada isabet edeceği belirtilen فِتْنَة fitneh kelimesi “büyük bir imtihan”, “bela” “musibet”, “azap” gibi anlam ihtimalleri içermektedir. Bu kelimeyi dünya ile ilişkili anlarsak, maksat bu kişilerin başlarına dünyada gelecek bela ve musibet manasının kast edildiği açıktır; diğeri ise zaten âhirette yaşanacak olan elem verici azaptır.

Bu tercihte âyette yer alan اَوْ ev edatı “seçenek” olarak “veya” manasında alınmış olur. Eğer isabet edeceği haber verilen şeylerin her ikisini de âhiretle ilgili yorumlarsak, bu durumda iki ifadenin arasındaki اَوْ ev edatına “veya” manası değil de tefsîriyye ve tafsîliyye olarak “yani” anlamını vermiş oluruz. Buna göre, maksat Yüce Allah’ın emirlerine karşı gelenlerin, başlarına gelecek fitneden yani elem verici bir azaptan sakınmaları gerektiği kendilerine uyarılıyor demektir.

ııı. Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Bilgisi

اَلَآ اِنَّ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ قَدْ يَعْلَمُ مَآ اَنْتُمْ عَلَيْهِ وَيَوْمَ يُرْجَعُونَ اِلَيْهِ فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا وَاللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Dikkat edin! Göklerde ve yerde ne varsa yalnızca Allah’a aittir. O, sizin ne hâlde olduğunuzu elbette bilmektedir. Huzuruna döndürülecekleri gün (dünyada) yapmış olduklarını (Allah) onlara bildirecektir. Allah her şeyi bilendir.”

Âyetteki اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; اِنَّ لِلّٰهِ inne lillâhi ifadesi “sadece ve sadece, yalnızca Allah içindir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan şeyler”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerde, yeryüzünde (olan her bir şey)”; قَدْ يَعْلَمُ kad ya‘lemu ifadesi “muhakkak ki bilmektedir”; مَآ اَنْتُمْ mâ entüm ifadesi “bulunduğunuz durumu”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “üzerinde”;وَيَوْمَ ve yevme kelimesi “ve (şu) günde”; يُرْجَعُونَ yurce‘ûne ifadesi “döndürülücekler”; اِلَيْه ileyhi ifadesi “O’na”; فَيُنَبِّئُهُمْ fe yünebbiuhum ifadesi “onlara haber verecektir”; بِمَا عَمِلُوا bimâ ‘amilû ifadesi “(dünyadayken) yapmış oldukları şeyleri, yaptıklarını”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in ifadesi “her şeyi”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığı ile eşsiz ve erişilmez bilginin sahibi olduğu gündeme getirilmektedir.

1.اَلَآ اِنَّ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Dikkat edin! Göklerde ve yerde ne varsa yalnızca Allah’a aittir.” Yûnus 10/55’te de geçen bu cümlede, Yüce Allah hem konunun, hem de sûrenin sonunda eşsiz ve erişilmez bilgisine dikkat çekmekte, göklerde ve yerde ne varsa hepsinin sadece ve sadece kendisine ait olduğunu vurgulu bir ifadeyle dile getirmektedir.

Benzer bir içerikte olmak üzere Yûnus 10/66’da da şöyle buyrulmaktadır: “Dikkat edin, göklerde ve yerde her kim varsa sadece ve sadece Allah’ındır.” Bu cümlede muhatapların dikkati çekilmekte ve göklerde ve yerde bulunan meleklerin, insanların, cinlerin, yani akıl sahibi bütün varlıkların Yüce Allah’a ait olduğu, O’nun kulu oldukları ve O’nun mülkünde varlıklarını sürdürdükleri bildirilmektedir.

Burada geçen اَلَا elâ edatı “dikkat edin”, “iyi bilin ki”, “unutmayın ki” manalarına gelmektedir. Bu edatın getirilme sebebi insanların dikkatini bu mesaja çekmektir. Bu arada cümlenin isim cümlesi olması, başında “muhakkak ki” manasına gelen اِنَّ inne edatının getirilmesi, dahası cümledeki takdim-te’hîr yoluyla elde edilen hasr/kasr “vurgulu” ifade tekniği âyette verilmek istenen mesajı en üst ve etkili düzeyde ortaya koymayı amaçlamaktadır.

“Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece ve sadece Allah’a aittir”(86) ve “Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(87) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Anlaşılıyor ki göklerde ve yerde her ne varsa yani bütünüyle mahlûkat sadece ve sadece Yüce Allah’ındır.

O’nun mülkünde başkasının mülkiyet hakkı olmadığı gibi bu temel ilkeye ters düşecek her bir kabul de dolaylı olarak reddedilmektedir. Her şeyin Yüce Allah’a aidiyeti her şeyi hakkıyla bildiği manasını da elbette içermektedir ki hem konu bağlamı hem de âyetin devam eden kısmı bunun bir delilidir.

2. قَدْ يَعْلَمُ مَآ اَنْتُمْ عَلَيْهِ “O O, sizin ne hâlde olduğunuzu elbette bilmektedir.” Yüce Allah muhataplarının ne durumda olduğunu gayet iyi bildiğini beyan etmekte, O’nun bilgisinin dışında hiçbir şeyin bulunmadığını ifade etmektedir.

Bağlam gereği olarak, Hz. Peygamber’in çağrısı ve onunla yapılan kamusal alan konularındaki istişarelerde kimlerin nasıl bir tutum izlediğini, emrine muhalif davrananların kimler olduğunu gayet iyi bildiği ve elbette bunun karşılığını olumlu veya olumsuz yönde hak edenlere vereceği de dolaylı mesaj olarak zikredilmek istenmektedir. Özel mesaj bu olsa da Yüce Allah her şeyi en ince ayrıntısına, detayına kadar bildiği için, buradaki mesajı da genelleştirerek anlamak doğru bir okuma biçimidir.

Hem bu cümlede hem de önceki âyette geçen قَدْ kad edatları muzari yani “geniş zaman” kalıbındaki fiilin başındaki bu kullanımlarında özellikle muhakkaklık manası vermektedir.(88) Çünkü âyetteki “bilmek” fiili Yüce Allah’a nispet edilmektedir ki “O’nun az bilmesi” veya “bazen bilmesi” diye bir durum asla ve asla söz konusu olamaz.

3. وَيَوْمَ يُرْجَعُونَ اِلَيْهِ فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا “Huzuruna döndürülecekleri gün (dünyada) yapmış olduklarını (Allah) onlara bildirecektir.” Yüce Allah eşsiz ve erişilmez bilgisini zikretmesinin sebebini işte bu cümlede vermekte ve insanların kendisine döndürüleceği mahşer gününde herkese dünyada yapıp ettikleri ne varsa hepsini haber vereceğini bildirmekte, böylece muhataplarına doğru ve sağlam bir âhiret bilinci kazandırmayı hedeflemektedir. Âyette verilmek istenen mesaj, mahşerin bir hesaba çekilme yeri olduğunu bildirmektir.

Yüce Allah, “haber vererek bilgilendirme” işlemi için genellikle nebbe’e kökünden fiilleri kullanmaktadır.(89) İlgili âyetlere bakıldığında bu âyetlerin bir bölümünde Yüce Allah’a dönüşten sonra bilgilendirilmenin yapılacağı, yorumunu yapmakta olduğumuz Nûr 24/64’te Yüce Allah’a dönüşün kıyâmet günü gerçekleşeceği, Mâide 5/48’de bu dönüşün tüm insanları içereceği ve bunun ardından Yüce Allah tarafından insanlara dünyada yaptıklarının haberinin verileceği açıkça ifade edilmektedir.

Yüce Allah, özellikle Mücâdele 58/6. âyette yukarıdaki bilgilere ilaveten, bütün insanları dirilttikten sonra dünyadayken yaptıklarının kendilerine haber verileceğini beyan ederek, bilgilendirilmenin ba‘stan, yani diriltilme işleminden sonra gerçekleştirileceğini belirtmektedir.

4. وَاللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Allah her şeyi bilendir.” Yüce Allah hem konunun hem de sûrenin sonunda her şeyi hakkın-yla bildiğini beyan ederek, hiç kimsenin yaptığının yanına kâr bırakılmayacağını, hak eden herkesin hakkını alacağını, iyiliklerin de zayi olmayacağını haber vermiş olmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Nûr 24/29’da detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere Kur’ân-ı Kerîm’de Yüce Allah’ın ilim sıfatıyla ilgili pek çok âyet bulunmaktadır. “Allah her şeyi bilendir” mealinde oldukça fazla ayet vardır. Önemine binaen sûrenin sonunda kısa da olsa bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz.

a) Yüce Allah her şeyi bilendir;(90) çünkü O, gaybı ve şehâdeti bilen yegâne bilgindir.(91) Yüce Allah “Gönüllerin içindekini bilir”,(92) “Gözlerin hain (bakış)ını bilir.”(93) Çünkü “gaybın anahtarları sadece O’nun katındadır; karada ve denizde var olan her şeyi sadece O bilir; O’nun bilgisi olmadan bir yaprak bile yerinden düşemez; yerin karanlıklarında bulunan şeyler de yaş ve kuru bütün varlıklar açık bir kayıtta”(94) yani O’nun bilgi sistemindedir.

b) Yaptığı işleri Yüce Allah da dâhil hiç kimsenin bilmediğini veya görmediğini sananlar, O’nun bilgisinin boyutunu fark edemeyenlerdir. “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; bilin ki O, kalplerin içindekini bilmektedir. Yaratan, yarattığını bilmez mi hiç! O, en ince işleri görüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır”(95) âyetleri, söz ister gizli olsun, ister aşikâr, Yüce Allah’ın bilmediği hiçbir şeyin olamayacağını ortaya koymaktadır. Benzer bir ifade Enbiyâ’ 21/110’da “Allah, sözün açıktan söylenenini de bilir, gizlemekte olduklarını da bilir” şeklinde zikredilmektedir.

c) Mücâdele 58/6-7. âyetler de son derece ilginç mesaj içerir: “Allah, onların hepsini dirilteceği gün, (dünyada) yaptıklarını kendilerine haber verecektir. (Allah) onların unuttuklarını da bir bir sayıp önlerine koyacaktır. Allah her şeye şahittir. Bilmez misin ki, Allah göklerde ve yerde olan her şeyi bilmektedir. Gizlice konuşan üç kişinin dördüncüsü, beş kişinin altıncısı Allah’tır. Sayı daha az da çok da olsa, onlar her neredeyseler Allah da onlarla beraber oradadır. Sonra Allah, kıyâmet günü onların (dünyada) yaptıklarını kendilerine haber verecektir. Allah her şeyi bilendir.”

d) Konu Yüce Allah olunca, meselenin hiçbir gizli ve kapaklı yanı olamaz. Yukarıda saydığımız pek çok âyet, bu konudaki ayetlerden sadece bir kısmıdır. Aslında Yüce Allah’ın eşsiz bilgi sahibi olmasının yanında, “gören” ve “gözetleyen” olduğu konusunda da Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Yüce Allah’ın basîr sıfatı, O’nun her şeyi vasıtasız bir şekilde görebildiğini ifade eder. “Gözler O’nu idrak edemezler/göremezler; hâlbuki bütün gözleri O görür/idrak eder”(96) âyeti, tek başına bu gerçeği gözler önüne sermektedir.

e) “(Bilin ki), Allah kalplerin özünü dahi bilmektedir.” Bu ifade Kur’ân’da sıklıkla(97) kullanılmakta ve Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezliği ortaya koymaktadır. Kalplerdekinin bilinmesine özellikle dikkat çekilmesinin muhtemel sebebi Âl-i İmrân 3/118’deki şu bilgidir: “… Kinleri ağızlarından taşmaktadır; ancak kalplerinde sakladıkları ise çok daha büyüktür…” Demek ki, olumsuz anlamda insanların davranışları bazen sahip olduklarının tamamını göstermez; çünkü içlerinde çok daha fazlasını barındırmaktadırlar.

Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajlardan anlaşılıyor ki, Yüce Allah için açık-gizli davranışlarla ilgili olarak bilgi sahibi olmada herhangi bir sınır söz konusu değildir. Esasında kalplerde bulunan her şey mahşerde ortaya dökülecektir.(98) Bakara 2/33, Âl-i İmrân 3/29, Mâide 5/99, Nûr 24/29 ve Ahzâb 33/54’te verilen bilgilerin de doğrudan bu manada olduğunu hatırlatmalıyız.

f) Yüce Allah’ın bilgisinin erişilmezliği noktasında bilinmesi gereken mesajlardan birisi de Yûnus 10/61’dedir: “Ne zaman sen bir işte bulunsan, ne zaman Kur’an’dan bir şey tilâvet etsen ve siz ne zaman bir iş yaparsanız, o işe daldığınız zaman biz mutlaka üstünüzde şahidizdir. Yerde de gökte de zerre ağırlığınca hiçbir şey Rabbinden uzak (ve gizli) kalmaz. Bundan daha küçüğü ve daha büyüğü (hiçbir şey) yoktur ki apaçık kitapta bulunmasın.” Benzer bir mesaj da Sebe’ 34/3’te yer almaktadır.

g) Yüce Allah insanların gizlediklerini de açığa vurduklarını da gayet iyi bilmektedir. Bu bağlamda Kur’ân’da pek çok âyet(99) vardır. Bu çerçevede Ra‘d 13/8-10’da olduğu gibi Teğâbun 64/4’te şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde olanları bilir. Gizlediklerinizi ve açığa vurduklarınızı da bilir. Allah kalplerde olanı bilendir.” Benzer bir ifade “Yüce Allah’ın gökte ve yerde olan her bir şeyi bildiği” şeklinde Hacc 22/70’de de yer almaktadır.

Yüce Allah’ın bilgisi sınırsız ve vasıtasız olduğu için, O’na güvenenler mahçup olmayacaklardır. Her şeyi bilenin gönderdiği vahiy ile donanımlı olanlar, O’nun desteğini de arkalarında veya yanıbaşlarında bulacaklardır; yeter ki O’na sığınılmış ve O’ndan yardım beklenmiş olsun.

Rabbimizden niyazımız, bizi de bu bilinçle yaşamakta başarılı kılmasıdır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 544; Taberî, age., XVIII, 158.
• 2 - Semerkandî, age., II, 624; Taberî, age., XX, 28; Zemahşerî, age., III, 379.
• 3 - Müslim, Fiten, 19; Ebû Dâvûd, Fiten, 1; Tirmizî, Fiten, 14.
• 4 - En‘âm 6/6; A‘râf 7/10; Enfâl 8/71; Yûsuf 12/21, 54, 56; Kehf 18/84; Hacc 22/41; Mü’minûn 23/13; Nûr 24/55; Kasas 2/6, 57; Ahkâf 46/26; Murselât 77/21; Tekvîr 81/20.
  • En‘âm 6/6 A‘râf 7/10 Enfâl 8/71 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/54 Yûsuf 12/56 Kehf 18/84 Hacc 22/41 Mü'minûn 23/13 Nûr 24/55 Bakara 2/6 Bakara 2/57 Ahkâf 46/26 Mürselât 77/21 Tekvîr 81/20
• 5 - Esed, age., s. 720’de 72. not.
• 6 - Taberî, age., XVIII, 159.
• 7 - Semerkandî, age., II, 544.
• 8 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/2, 26, 50, 61, 84; Yûsuf 12/40; İsrâ’ 17/23; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Necm 53/62; Nûh 71/3.
  • Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Yûsuf 12/40 İsrâ 17/23 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Necm 53/62 Nûh 71/3
• 9 - Bakara 2/21, 83, 172; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36, 48, 116; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/19, 56, 102, 151; A‘râf 7/33, 59, 65, 70, 73, 85; Tevbe 9/31; Yûnus 10/3, 104; Hûd 11/2, 26, 50, 54, 61, 62, 84, 87, 123; Yûsuf 12/38, 40; Ra‘d 13/36; İbrâhim 14/10; Hıcr 15/99; Nahl 16/36, 114; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/26, 110; Meryem 19/36, 65; Tâhâ 20/14; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/26, 31, 77; Mü’minûn 23/23, 32; Nûr 24/55; Neml 27/45, 91; ‘Ankebût 29/8, 16, 17, 36, 56; Lokmân 31/13, 15; Yâsîn 36/22, 61; Zümer 39/2, 11, 14, 17, 64, 66; Mü’min 40/66; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Zâriyât 51/56; Necm 53/62; Nûh 71/3; Cinn 72/2; Beyyine 98/5; Kureyş 106/3; Kâfirûn 109/2, 5; İhlâs 112/1. 10 - Bakara 2/21, 83, 172; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36, 48, 116; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/19, 56, 102, 151; A‘râf 7/33, 59, 65, 70, 73, 85; Tevbe 9/31; Yûnus 10/3, 104; Hûd 11/2, 26, 50, 54, 61, 62, 84, 87, 123; Yûsuf 12/38, 40; Ra‘d 13/36; İbrâhim 14/10; Hıcr 15/99; Nahl 16/36, 114; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/26, 110; Meryem 19/36, 65; Tâhâ 20/14; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/26, 31, 77; Mü’minûn 23/23, 32; Nûr 24/55; Neml 27/45, 91; ‘Ankebût 29/8, 16, 17, 36, 56; Lokmân 31/13, 15; Yâsîn 36/22, 61; Zümer 39/2, 11, 14, 17, 64, 66; Mü’min 40/66; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Zâriyât 51/56; Necm 53/62; Nûh 71/3; Cinn 72/2; Beyyine 98/5; Kureyş 106/3; Kâfirûn 109/2, 5; İhlâs 112/1.
  • Bakara 2/21 Bakara 2/83 Bakara 2/172 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 En‘âm 6/56 En‘âm 6/102 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/70 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Tevbe 9/31 Yûnus 10/3 Yûnus 10/104 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/54 Hûd 11/61 Hûd 11/62 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/123 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Ra‘d 13/36 İbrâhîm 14/10 Hicr 15/99 Nahl 16/36 Nahl 16/114 İsrâ 17/23 Kehf 18/26 Kehf 18/110 Meryem 19/36 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/26 Hacc 22/31 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Nûr 24/55 Neml 27/45 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/61 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Zümer 39/17 Zümer 39/64 Zümer 39/66 Mü'min 40/66 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Zâriyât 51/56 Necm 53/62 Nûh 71/3 Cinn 72/2 Beyyine 98/5 Kureyş 106/3 Kâfirûn 109/2 Kâfirûn 109/5 İhlâs 112/1 Bakara 2/21 Bakara 2/83 Bakara 2/172 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 En‘âm 6/56 En‘âm 6/102 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/70 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Tevbe 9/31 Yûnus 10/3 Yûnus 10/104 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/54 Hûd 11/61 Hûd 11/62 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/123 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Ra‘d 13/36 İbrâhîm 14/10 Hicr 15/99 Nahl 16/36 Nahl 16/114 İsrâ 17/23 Kehf 18/26 Kehf 18/110 Meryem 19/36 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/26 Hacc 22/31 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Nûr 24/55 Neml 27/45 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/61 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Zümer 39/17 Zümer 39/64 Zümer 39/66 Mü'min 40/66 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Zâriyât 51/56 Necm 53/62 Nûh 71/3 Cinn 72/2 Beyyine 98/5 Kureyş 106/3 Kâfirûn 109/2 Kâfirûn 109/5 İhlâs 112/1
• 11 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Nahl 16/57-62; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/87-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-19; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Nahl 16/62 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3
• 12 - Mâide 5/17, 72, 73; Tevbe 9/30. 13 - Tevbe 9/30. 14 - Mâide 5/18. 15 - Râzî, age., XIII, 113; Yazır, age., III, 480-481.
  • Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Tevbe 9/30 Mâide 5/18
• 16 - Semerkandî, age., II, 545.
• 17 - Âl-i İmrân 3/132. 18 - En‘âm 6/155. 19 - A‘râf 7/63. 20 - A‘râf 7/204. 21 - Nûr 24/56. 22 - Neml 27/46. 23 - Yâsîn 36/45. 24 - Hucürât 49/10.
  • Âl-i İmrân 3/132 En‘âm 6/155 A‘râf 7/63 A‘râf 7/204 Nûr 24/56 Neml 27/46 Yâsîn 36/45 Hucurât 49/10
• 25 - En‘âm 6/134; Enfâl 8/59; Tevbe 9/2, 3; Yûnus 10/53; Hûd 11/20, 33; Nahl 16/46; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/22; Fâtır 35/44; Zümer 39/51; Şûrâ 42/31; Ahkâf 46/32.
  • En‘âm 6/134 Enfâl 8/59 Tevbe 9/2 Tevbe 9/3 Yûnus 10/53 Hûd 11/20 Hûd 11/33 Nahl 16/46 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/22 Fâtır 35/44 Zümer 39/51 Şûrâ 42/31 Ahkâf 46/32
• 26 - Âl-i İmrân 3/151, 162, 197; Nisâ’ 4/97, 121; Mâide 5/72; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73, 95; Yûnus 10/8; Ra‘d 13/18; İsrâ’ 17/97; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/25; Secde 32/20; Câsiye 45/34; Hadîd 57/15; Tahrîm 66/9. 27 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6. 28 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/97 Nisâ 4/121 Mâide 5/72 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Tevbe 9/95 Yûnus 10/8 Ra‘d 13/18 İsrâ 17/97 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/20 Câsiye 45/34 Hadîd 57/15 Tahrîm 66/9 Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 29 - Zemahşerî, age., III, 246; Râzî, age., XXIV, 28-29. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., II, 545; Taberî, age., XXVIII, 162-163.
• 30 - Semerkandî, age., II, 546.
• 31 - Semerkandî, age., II, 547; Taberî, age., XVIII, 165; Zemahşerî, age., II, 248; Râzî, age., XXIV, 33. 32 - Semerkandî, age., II, 547; Taberî, age., XVIII, 165
• 33 - Semerkandî, age., II, 547; Taberî, age., XVIII, 165-166; Zemahşerî, age., II, 248. 34 - Taberî, age., XVIII, 166-167; Râzî, age., XXIV, 34.
• 35 - Nisâ’ 4/65; Mâide 5/6; En‘âm 6/125; A‘râf 7/2; Tevbe 9/91; Hacc 22/78; Nûr 24/61; Ahzâb 33/37, 38, 50; Feth 48/17. 36 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 391; Zeccâc, age., III, 440; Semerkandî, age., II, 405. 37 - En‘âm 6/50; Hûd 11/24; Ra‘d 13/16, 19; İsrâ’ 17/72; Tâhâ 20/124, 125; Nûr 24/61; Fâtır 35/19; Mü’min 40/58; Feth 48/17; ‘Abese 80/2. 38 - En‘âm 6/50; Hûd 11/24; Ra‘d 13/16; Nûr 24/61; Fâtır 35/19; Mü’min 40/58; Feth 48/17; ‘Abese 80/2. 39 - Bakara 2/184, 185, 196; Nûr 24/61; Feth 48/17. 40 - Bakara 2/233, 286; Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/152; A‘râf 7/42; Mü’minûn 23/62; Talâk 65/7.
  • Nisâ 4/65 Mâide 5/6 En‘âm 6/125 A‘râf 7/2 Tevbe 9/91 Hacc 22/78 Nûr 24/61 Ahzâb 33/37 Ahzâb 33/38 Ahzâb 33/50 Fetih 48/17 En‘âm 6/50 Hûd 11/24 Ra‘d 13/16 Ra‘d 13/19 İsrâ 17/72 Tâhâ 20/124 Tâhâ 20/125 Nûr 24/61 Fâtır 35/19 Mü'min 40/58 Fetih 48/17 ‘Abese 80/2 En‘âm 6/50 Hûd 11/24 Ra‘d 13/16 Nûr 24/61 Fâtır 35/19 Mü'min 40/58 Fetih 48/17 ‘Abese 80/2 Bakara 2/184 Bakara 2/185 Bakara 2/196 Nûr 24/61 Fetih 48/17 Bakara 2/233 Bakara 2/286 Nisâ 4/84 En‘âm 6/152 A‘râf 7/42 Mü'minûn 23/62 Talâk 65/7
• 41 - Semerkandî, age., II, 548.
• 42 - Nisâ’ 4/29. 43 - Semerkandî, age., II, 547; Taberî, age., XVIII, 168-170. 44 - Râzî, age., XXIV, 35.
  • Nisâ 4/29
• 45 - Buhârî, Buyû‘, 15; Ahmed b. Hanbel, II, 334.
• 46 - Şu‘arâ’ 26/100-101.
  • Şu‘arâ 26/101
• 47 - Râzî, age., XXIV, 36-37.
• 48 - Bu izahımızın içerisinde belirtelim ki, 2020 yılının Mart ayından itibaren bütün dünyayı saran Kovid 19 virüsü nedeniyle sosyal mesafeyi uygulamak zorunluluğu hasıl olmuştur. Belli mesafelerin korunarak insanı ilişkilerin sürdürülmesi gerektiği hayatımızın bir parçası haline gelmiştir.
• 49 - Müslim, İmân, 71, 72; İbn Mâce, Süne, 9; Tirmizî, Sıfatü’l-Kıyâme, 59; Dârimî, Rikâk, 29.
• 50 - Semerkandî, age., II, 548; Taberî, age., XVIII, 172; Zemahşerî, age., III, 250-251.
• 51 - Râzî, age., XXIV, 37.
• 52 - Buhârî, Edeb, 27; Müslim, Birr, 66.
• 53 - Nisâ’ 4/94; En‘âm 6/54. 54 - A‘râf 7/46. 55 - Hûd 11/69; Hıcr 15/52; Zâriyât 51/25. 56 - Neml 27/59; Sâffât 37/79, 109, 120, 130, 181. 57 - Meryem 19/15. 58 - Meryem 19/33. 59 - Tâhâ 20/47.
  • Nisâ 4/94 En‘âm 6/54 A‘râf 7/46 Hûd 11/69 Hicr 15/52 Zâriyât 51/25 Neml 27/59 Sâffât 37/79 Sâffât 37/109 Sâffât 37/120 Sâffât 37/130 Sâffât 37/181 Meryem 19/15 Meryem 19/33 Tâhâ 20/47
• 60 - Yâsîn 36/58. 61 - Meryem 19/47; Furkân 25/63; Kasas 28/55; Zuhruf 43/89. 62 - Nahl 16/32; Vâkı‘a 56/91. 63 - Ra‘d 13/24; Hıcr 15/46; Furkân 25/75; Ahzâb 33/44; Zümer 39/73; Kâf 50/34. 64 - Yûnus 10/10; İbrâhim 14/23; Meryem 19/62; Vâkı‘a 56/26. 65 - Haşr 59/23. 66 - Kadr 97/5. 67 - Enbiyâ’ 21/69. 68 - Mâide 5/16; Yûnus 10/25. 69 - En‘âm 6/127.
  • Yâsîn 36/58 Meryem 19/47 Furkân 25/63 Kasas 28/55 Zuhruf 43/89 Nahl 16/32 Vâkı‘a 56/91 Ra‘d 13/24 Hicr 15/46 Furkân 25/75 Ahzâb 33/44 Zümer 39/73 Kâf 50/34 Yûnus 10/10 İbrâhîm 14/23 Meryem 19/62 Vâkı‘a 56/26 Haşr 59/23 Kadir 97/5 Enbiyâ 21/69 Mâide 5/16 Yûnus 10/25 En‘âm 6/127
• 70 - Buhârî, Cenâiz, 2; Müslim, Selâm, 4-6. 71 - Buhârî, İman, 20; Müslim, İman, 93; Tirmizî, Et‘ımeh, 45; Kıyâmeh, 4, 56; İsti’zân, 1; İbn Mâce, Mukaddime, 174; Edeb, 11; Dârimî, Salât, 156; İsti’zân, 26; Ahmed b. Hanbel, I, 165, 167; II, 477; IV, 282, 286. 72 - Buhârî, İman, 3; İsti’zân, 9, 19; Müslim, İman, 63; Ebû Dâvûd, Edeb, 131; Nesâî, İman, 12; Ahmed b. Hanbel, II, 169.
• 73 - Semerkandî, age., II, 549. 74 - Nûr 24/35, 61; Kasas 28/30; Dühân 44/3. 75 - Bakara 2/118, 187, 219, 221, 242, 266; Âl-i İmrân 3/103, 118; Nisâ’ 4/176; Mâide 5/89; Nûr 24/18, 58, 59, 61; Hadîd 57/17.
  • Nûr 24/35 Nûr 24/61 Kasas 28/30 Duhân 44/3 Bakara 2/118 Bakara 2/187 Bakara 2/219 Bakara 2/221 Bakara 2/242 Bakara 2/266 Âl-i İmrân 3/103 Âl-i İmrân 3/118 Nisâ 4/176 Mâide 5/89 Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Nûr 24/61 Hadîd 57/17
• 76 - Semerkandî, age., II, 549-550; Taberî, age., XVIII, 176; Zemahşerî, age., III, 252.
• 77 - Râzî, age., XXIV, 39. 78 - Semerkandî, age., II, 550.
• 79 - Taberî, age., XVIII, 177.
• 80 - Semerkandî, age., II, 550; Taberî, age., XVIII, 177. 81 - Hucürât 49/3. 82 - Râzî, age., XXIV, 39-40. Benzer görüşler için ayrıca bk. Zemahşerî, age., III, 253. 83 - Semerkandî, age., II, 550; Taberî, age., XVIII, 178; Zemahşerî, age., III, 253.
  • Hucurât 49/3
• 84 - Semerkandî, age., II, 550; Taberî, age., XVIII, 178; Zemahşerî, age., III, 253.
• 85 - Semerkandî, age., II, 550; Zemahşerî, age., III, 253; Râzî, age., XXIV, 40.
• 86 - Bakara 2/116, 255, 284; Âl-i İmrân 3/109, 129, 180; Nisâ’ 4/126, 131, 132, 170, 171; En‘âm 6/12; Yûnus 10/55, 66, 68; İbrâhim 14/2; Nahl 16/52; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/19; Hacc 22/64; Nûr 24/64; Rûm 30/26; Lokmân 31/26; Sebe’ 34/1; Şûrâ 42/4; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Munâfıkûn 63/7. 87 - Bakara 2/107, 116; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Burûc 85/9.
  • Bakara 2/116 Bakara 2/255 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/109 Âl-i İmrân 3/129 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/126 Nisâ 4/131 Nisâ 4/132 Nisâ 4/170 Nisâ 4/171 En‘âm 6/12 Yûnus 10/55 Yûnus 10/66 Yûnus 10/68 İbrâhîm 14/2 Nahl 16/52 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/19 Hacc 22/64 Nûr 24/64 Rûm 30/26 Lokmân 31/26 Sebe' 34/1 Şûrâ 42/4 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Münâfikûn 63/7 Bakara 2/107 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Burûc 85/9
• 88 - Râzî, age., XXIV, 43.
• 89 - Nebbe’e kökünden fiillerin kullanıldığı örnekler için bk. Mâide 5/14, 48, 105; En‘âm 6/60, 108, 158, 159, 160, 164; Tevbe 9/94, 105; Yûnus 10/23; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Zümer 39/7; Fussılet 41/50; Mücâdele 58/6; Cum‘a 62/8; Teğâbün 64/7; Kıyâmet 75/13; Mücâdele 58/7.
  • Mâide 5/14 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/158 En‘âm 6/159 En‘âm 6/160 En‘âm 6/164 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/23 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Zümer 39/7 Fussilet 41/50 Mücâdele 58/6 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/7 Kıyâmet 75/13 Mücâdele 58/7
• 90 - Yüce Allah’ın ‘alîm sıfatı Kur’ân’da oldukça fazla geçmektedir. 91 - Bakara 2/33; Mâide 5/109, 116; En‘âm 6/73; Tevbe 9/78, 94, 105; Yûnus 10/20; Hûd 11/123; Ra‘d 13/9; Nahl 16/77; Kehf 18/26; Mü’minûn 23/92; Neml 27/65; Secde 32/6; Sebe’ 34/48; Fâtır 35/38; Zümer 39/46; Hucürât 49/18; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18; Cinn 72/26. 92 - Mülk 67/13. Benzer âyetler için bk. Bakara 2/235; Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Tâhâ 20/7; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4. 93 - Mü’min 40/19. 94 - En‘âm 6/59.
  • Bakara 2/33 Mâide 5/109 Mâide 5/116 En‘âm 6/73 Tevbe 9/78 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/20 Hûd 11/123 Ra‘d 13/9 Nahl 16/77 Kehf 18/26 Mü'minûn 23/92 Neml 27/65 Secde 32/6 Sebe' 34/48 Fâtır 35/38 Zümer 39/46 Hucurât 49/18 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18 Cinn 72/26 Mülk 67/13 Bakara 2/235 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Tâhâ 20/7 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mü'min 40/19 En‘âm 6/59
• 95 - Mülk 67/13-14.
  • Mülk 67/14
• 96 - En‘âm 6/103. 97 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/22; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13.
  • En‘âm 6/103 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/22 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13
• 98 - ‘Âdiyât 100/10.
  • ‘Âdiyât 100/10
• 99 - Bakara 2/77, 235, 284; Âl-i İmrân 3/5, 29, 118, 154; Nisâ’ 4/149; En‘âm 6/3, 28; Tevbe 9/78; Hûd 11/5; Ra‘d 13/8-10; İbrâhim 14/38; Nahl 16/19, 23; Tâhâ 20/7; Enbiyâ’ 21/110; Furkân 25/6; Neml 27/25; Ahzâb 33/37, 54; Yâsîn 36/76; Mü’min 40/16-19; Zuhruf 43/80; Muhammed 47/26; Mümtehıne 60/1; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13; Hâkka 69/18; A‘lâ 87/7.
  • Bakara 2/77 Bakara 2/235 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/5 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/118 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/149 En‘âm 6/3 En‘âm 6/28 Tevbe 9/78 Hûd 11/5 Ra‘d 13/10 İbrâhîm 14/38 Nahl 16/19 Nahl 16/23 Tâhâ 20/7 Enbiyâ 21/110 Furkân 25/6 Neml 27/25 Ahzâb 33/37 Ahzâb 33/54 Yâsîn 36/76 Mü'min 40/19 Zuhruf 43/80 Muhammed 47/26 Mümtehine 60/1 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13 Hâkka 69/18 A‘lâ 87/7