İsrâ Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını birinci âyette geçen “gece yürütmek” anlamındaki اَسْرٰى esrâ/isrâ’ kelimesinden alan İsrâ’ sûresi, inişe göre 68, resmî sıralamada ise 17. sûredir. 2-8 ve 101-104. âyetlerinde ele alınan konu gereği bu sûreye Benî İsrâil sûresi de denmektedir.

İsrâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Nahl sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de kâinat kitabının âyetlerinden söz edilmekte (İsrâ’ 13; Nahl 10-16), öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenler kınanmakta (İsrâ’ 49-51; Nahl 38), şeytanın insanları etkilemeye çalışacağı (İsrâ’ 62-65; Nahl 98-100), Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşu (İsrâ’ 40; Nahl 56-60), Allah’a ortak koşan müşriklerin şirkinden O’nun yüce ve münezzeh olduğu (İsrâ’ 43; Nahl 1) gibi konular iki sûrenin ortak içerikleri arasında yer almaktadır. İsrâ’ sûresi, isrâ’ denen olayı ifadeyle başlamakta, İsrailoğullarının nankörlüğüne dikkat çekilmekte, Kur’ân’ın tek gerçek yola ileticiliğine, mahşerde yaşanacak hakikatlere gönderme yapılmaktadır.

22. âyetten itibaren, tevhid vurgusu başta olmak üzere, ana-babaya iyilikten Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşuna varıncaya kadar pek çok prensip gündeme getirilmektedir. Daha sonra kâinattaki bütün mahlûkatın Yüce Allah’ı tesbih ettiği, öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenlerin hatalı inanışları, mucize beklentilerinin reddediliş gerekçeleri ele alınmaktadır.

61. âyetten itibaren, Hz. Âdem için İblis’in secdeden kaçınması, sonrasında insanları saptırmaya çalışacağını söylemesi, Yüce Allah’ın insanlara pek çok ihsanı ve ikramı dile getirildikten sonra, müşriklerin Hz. Peygamber’i rahatsız etmeye çalışmaları ve sonrasında onlara verilen cevaplar ele alınmaktadır.

78. âyetten itibaren, namaz ibadeti, gece Kur’ân okuyuşları, vahyin inançsızlıklara karşı şifa oluşu, ruhun insan idrakini aşan yönü ile insanların ve cinlerin Kur’ân’ın bir benzerini getiremeyecekleri bilgisi ifade edilmektedir.

90. âyetten itibaren, muhatapların Hz. Peygamber’den sıra dışı beklentileri ve bunlara verilen cevaplar, mahşeri inkâr edenlerin oradaki diriltiliş biçimi ile Yüce Allah’ın kudretine dair bilgilendirmeler gündeme getirilmektedir.

100. âyetten itibaren, İsrailoğullarına verilen dokuz delil ile Firavun’un Hz. Mûsâ’yı suçladığı cümlelere yer verilmekte, vahyin peyderpey okunması gerekliliği ile ona gönül verenlerin ayırt edici hassasiyetleri beyan edilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Yüce Allah’ın hamde layık yegâne kudret oluşu, çocuk edinmediği, yaratmada ortağının bulunmadığı, acizliğe düşmediği, bu yüzden de yardımcıya ihtiyaç hissetmediği dile getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 53-60. âyetlerinde güzel söz söylemek gerektiğini, şeytanın müdahale ediciliğini, Allah’ın rahmet ve azap edici sıfatlarının sahibi olduğunu, her şeyi sadece O’nun bildiğini, nebilerin birbirinden farklı ve üstün tarafları bulunduğunu, şirkin çıkmazlarını ve mucize göndermeme gerekçesini dile getirmektedir.

a) Doğru Söz Ve Yüce Allah’ın Bilgisi

Yüce Allah, sûrenin 53-55. âyetlerinde has kullarının en güzel sözleri söylemeleri gerektiğini, çünkü şeytanın fitne vereceğini, insanlara apaçık düşman olduğunu beyan ettikten sonra, kullarını en iyi kendisinin bildiğini, dilediğine rahmet, dilediğine ise azap edebileceğini, Hz. Peygamber’in insanlar üzerine vekil olmadığını, göklerde ve yerde ne varsa hepsini O’nun gayet iyi bildiğini, bazı peygamberleri diğerlerinden farklı ve farklı oldukları noktalarda da üstün kıldığını, nitekim bu bağlamda Hz. Dâvûd’a da Zebûr’u verdiğini bildirmektedir.

ı. Güzel Söze Karşı Şeytanın Müdahalesi

وَقُلْ لِعِبَاد۪ي يَقُولُوا الَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ اِنَّ الشَّيْطَانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ اِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلْاِنْسَانِ عَدُوًّا مُب۪ينًا “Kullarıma söyle, (tartışırken karşısındakilere) sözün en güzelini söylesinler (güzelce tartışsınlar)! Şüphesiz ki şeytan aralarına fitne sokar. Şüphesiz ki şeytan insanın apaçık düşmanıdır.”

Âyetteki وَقُلْ ve kul emri “ve de ki”; لِعِبَاد۪ي li ‘ıbâdî tamlaması “benim kullarıma”; يَقُولُوا yekûlû fiili “diyecekler, desinler”; الَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ elletî hiye ahsenu ifadesi “en güzel olanı”;اِنَّ الشَّيْطَانَ inne’ş-şeytâne kelimesi “muhakkak ki şeytan”; يَنْزَغُ yenzeğu fiili “fitne sokar”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların aralarına”;اِنَّ الشَّيْطَانَ inne’ş-şeytâne kelimesi “muhakkak ki şeytan”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır, olmaktadır”; لِلْاِنْسَانِ li’l-insâni ifadesi “insan için”;عَدُوًّا ‘adüvven kelimesi “düşman”; مُب۪ينًا mübînen sözcüğü ise “apaçık” demektir.

Burada inkârcılara hitapta nasıl davranılması gerektiği, aksi durumlarda da şeytanın düşmanlığı gündeme getirilmektedir.

1. وَقُلْ لِعِبَاد۪ي يَقُولُوا الَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ “Kullarıma söyle, (tartışırken karşısındakilere) sözün en güzelini söylesinler (güzelce tartışsınlar)!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün tebliğcilere seslenmekte ve muhataplarıyla tartışırlarken sözün en güzelini söylemeleri gerektiğini beyan etmektedir. Bu âyetin bağlamı dikkate alındığında maksadın inkârcı veya müşriklere hitap edilirken nasıl davranılması gerektiği üzerinde durulduğu anlaşılmaktadır.

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre bu âyet müşriklerin Mekke’de müslümanlara eziyet etmeleri ve durumu Hz. Peygamber’e iletmeleri üzerine indirilmiştir.(1) Esasında bu tür sataşmalara karşı “selam” denilip geçilmesi gerektiği Furkân 25/63 ve Kasas 28/55’te beyan edilmektedir.

Yüce Allah’ın “kullarım” dediği yiğitlerin özelliklerinin neler olduğu konusunu Fecr 89/29’da ele alacağımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Burada sözü edilen “kullar” Yüce Allah’ın övdüğü ve vahyi tebliğ etmek durumunda olam “mümin kullar”dır.(2)

Zümer 39/23’te yer aldığı üzere, sözün en güzeli Kur’ân’dır. Demek ki tebliğde vahiy ile uyarıda bulunulması emredilmektedir. Yine Zümer 39/16-18’de ise Yüce Allah’ın has kullarıyla ilgili olarak şu bilgilere yer verilmektedir: “Onların üstlerinde ateşten tabakalar, altlarında da (öyle) tabakalar var. İşte Allah kullarını bununla korkutuyor. Ey kullarım! Bana karşı muttaki (duyarlı) olun. Tâğût’a kulluk etmekten kaçınıp, Allah’a yönelenlere müjde vardır. Kullarımı müjdele: O kullarımı ki, onlar sözü dinlerler, sonra da en güzeline uyarlar. İşte onlar, Allah’ın doğru yola ilettiği kimselerdir. Gerçek akıl sahipleri de onlardır.”

İşte bu âyetlerde de ortaya konulduğu üzere, müminler her sözü dinlerler; ancak en güzeline tâbi olurlar ki en güzel söz vahiydir. Buradan hareketle, azgın ve inatçılık yapılmadığı sürece tebliğini vahiy ile yapanların bundan olumlu sonuç alacakları anlaşılmaktadır.

Tebliğin nasıl yapılması gerektiği noktasında Nahl 16/125’te çok önemli bir bilgi verilmektedir: “Sen, Rabbinin yoluna hikmet ve güzel öğütle çağır ve onlarla en güzel şekilde mücadele et! Rabbin, kendi yolundan sapanları en iyi bilendir ve O, hidâyete erenleri de çok iyi bilir.” Bu âyette yer alan el-hıkmeh kelimesi vahyin bir sıfatıdır; el-mev‘ızatü’l-hasenetü tamlaması da “güzel öğüt” manasında Kur’ân’ı ifade etmektedir. Demek ki tebliğ vahiy ile yapılmalıdır; zira bu Yüce Allah’ın emridir.

Nisâ’ 4/9’da konuyla ilgili olarak şu bilgiler yer almaktadır: “Geriye eli ermez, gücü yetmez çocuklar bıraktıkları takdirde (halleri ne olur) diye korkacak olanlar (yetimlere haksızlık etmekten) korkup titresinler; Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olsunlar ve doğru söz söylesinler.” Burada âyetin son cümlesinde hakikatlerin konuşulması emredilmektedir.

Benzer şekilde Ahzâb 33/70-71’de de şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Allah’a karşı muttaki (duyarlı) olun ve doğru söz söyleyin. (Böyle davranırsanız) Allah işlerinizi düzeltir ve günahlarınızı bağışlar. Kim Allah ve Resûlü’ne itaat ederse büyük bir kurtuluşa ermiş olur.” İşte bu âyetlerde hem doğru konuşmanın gerekliliği üzerinde durulmakta, hem de sonuçlarının hayırlar getireceği müjdelenmektedir.

Kitap ehliyle tartışırken de izlenmesi istenen metot ‘Ankebût 29/46’da şöyle belirlenmiştir: “İçlerinden zulmedenleri bir yana, ehl-i kitapla ancak en güzel yoldan mücadele edin ve deyin ki: Bize indirilene de, size indirilene de iman ettik. Bizim ilâhımız da sizin ilâhınız da birdir ve biz O’na teslim olmuşuzdur.” Burada üzerinde durulan mesele de aynıdır; çünkü en güzel şekilde tartışmanın yolu en güzel sözleri söylemektir ki şüphesiz bunlar da vahiydir.

Tebliğde ve davette maksat muhatapların hidayete gelmesine çalışmak olduğuna göre, Sebe’ 34/50’te bunu sağlayan değer vahiy olarak belirlenmektedir. Bunlara ilave olarak Hz. Peygamber’in de tebliğini Kur’ân ile yapması Kâf 50/45’te şöyle beyan edilmektedir: “Biz onların neler söylemekte olduğunu çok iyi biliriz. Sen onların üzerinde bir zorlayıcı/zorba değilsin. O halde tehdidimden korkanlara Kur’an’la öğüt ver/onlara Kur’ân’ı hatırlat.” İşte bu âyette yoruma mahal bırakmayacak şekilde tebliğde ve davette Kur’ân’ın anlatılmasının önemi vurgulanmış olmaktadır.

Davetçiler insan kazanmaya yönelik çalışmalar yapmak ve bir kişiyi daha olsun kazanabilmenin mücadelesini vermek için çalışırlar. Zira Kur’ân’a göre cihad insan öldürmek değil, insan kazanma mücadelesidir. Bu nedenle, davetçiler de yüreklere hitap edebilmeli ve yüreklerin fethi için çaba sarf etmelidir. Furkân 25/52’de yer alan şu bilgi konuyu açıkça ortaya koymaktadır: “O halde, kâfirlere boyun eğme (aldırış etme, inancında sabırlı ol) ve Kur’ân ile (yani onu anlatarak) onlara karşı büyük cihâdı gerçekleştir!”

Peygamberlerin kavimlerine tebliğlerinde kullandıkları metot daima muhatabı kazanmaya yönelik olmuştur. Nitekim Hz. Nûh’un azgın kavmine her çeşit hitapta bulunması,(3) Hz. İbrâhim’in babasıyla olan sahiplenici konuşmaları,(4) Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un azgın Firavun’a hitaplarında yumuşak söz söylemelerinin istenmesi,(5) bu noktada verilebilecek örneklerden sadece bir kısmıdır.

Nhayet Hz. Peygamber’in tebliğiyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/159’daki şu bilgi konuyu net bir şekilde zihinlere kazımaktadır: “O vakit Allah’tan bir rahmet ile onlara yumuşak davrandın! Şâyet sen kaba, katı yürekli olsaydın, hiç şüphesiz, etrafından dağılıp giderlerdi. Şu halde onları affet; bağışlanmaları için dua et; iş hakkında onlara danış. Kararını verdiğin zaman da artık Allah’a dayanıp güven. Çünkü Allah, kendisine dayanıp güvenenleri sever.”

İşte Rabbimizin peygamberleri başta olmak üzere, bütün zamanların tebliğcilerine ve davetçilerine emrettiği tutum ve davranış bundan ibarettir. Çünkü Bakara 2/256’da da geçtiği gibi “Dinde zorlama yoktur”; insan kazanmak için de yüreklere hitap etmek gerekmektedir vesselâm.

Emredilenin dışında herhangi bir tavır içerisine girilirse bu durumda daha kötü sonuçların meydana gelmesi kaçınılmaz olacaktır. Nitekim En‘âm 6/108’de şu bilgi yer almaktadır: “Allah’tan başkasına tapanlara (ve putlarına) sövmeyin; sonra onlar da bilmeyerek Allah’a söverler. Böylece biz her ümmete kendi işlerini câzip gösterdik. Sonunda dönüşleri Rablerinedir. Artık O ne yaptıklarını kendilerine bildirecektir.” Bu âyette de konunun aksi tarafı hatırlatılmakta ve yanlış bir davranışın daha yanlış sonuçları beraberinde getireceği haber verilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’den nakledilen şu hadis de konuyu özetlemektedir: “Sakın dehr’e sövmeyin; çünkü dehr(i yaratan) Allah’tır.”(6) Buna benzer başka bir rivayette ise “Dehr’in uğursuzluğuna dair söz söylemeyin; çünkü Allah dehr’dir” ifadelerine yer verilmektedir.(7) Gerek Yüce Allah’ın açık emirleri, gerekse Hz. Peygamber’in bu doğrultudaki uygulamaları ve söylemleri, sövgüyü Müslümanların gündeminden çıkarmayı amaçlamaktadır.

Nisâ’ 4/148’de sözü edilen “Kendisine haksızlık edilmesi durumu hariç, Allah açıkça kötü söz söylenmesini sevmez” ifadeyi de bütün bu âyetler ışığında anlamak gerekmektedir. Zulme uğrayanların derdini anlatması ve sesini yükseltmesi insânî bir durumdur; başka arayışlar muhatapların sadece kaçmasına sebep olur.

2. اِنَّ الشَّيْطَانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ اِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلْاِنْسَانِ عَدُوًّا مُب۪ينًا “Şüphesiz ki şeytan aralarına fitne sokar. Şüphesiz ki şeytan insanın apaçık düşmanıdır.” Âyetin bu bölümünde önce şeytanın neler yaptığı, sonrasında ise onun müminlere karşı durumu ele alınmaktadır.

a) اِنَّ الشَّيْطَانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ “Şüphesiz ki şeytan aralarına fitne sokar.” Yüce Allah davette en güzel sözleri söylemek gerektiğini beyan ettikten sonra, bunun neden gerekli olduğunu ifade etmektedir. Tebliğde sözün en güzelini söylemek esastır; aksi davranışların şeytan için fırsat oluşturacağı, zira şeytanın insanlar arasında vesvese verici olduğu, onların arasına düşmanlık ve fesatlık sokmaya çalıştığı, fitne fucur peşinde koştuğu ve insanların aralarını bozmaya gayret ettiği ifade edilmektedir.

Âyette geçen يَنْزَغُ yenzeğu fiili olumsuz anlamlar içermektedir.(8) Yûsuf 12/100’de şeytanın Hz. Yûsuf ile kardeşlerinin arasına fitne soktuğu ifade edilirken de kullanılan bu kelime, iki âyette şeytanın Hz. Peygamber’e bir vesvese vermesi durumunda Yüce Allah’a sığınmasının emredildiği pasajlarda da yer almaktadır.(9)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da altı kez geçen bu kelime geçtiği her yerde şeytanla ilişkili olarak fitne, vesvese, fesat, desise gibi olumsuz fiiller için kullanılmaktadır. Nitekim Hz. Âdem’e ve eşine de bulundukları bahçede vesvese vermiş ve oradan indirilmelerine sebep olmuştu.(10) Enfâl 8/48’de Bedir’de müşrikleri nasıl kandırdığı ifade edilmekte, Haşr 59/16’da ise münafıkları nasıl harekete geçirdiği bildirilmektedir.

b) اِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلْاِنْسَانِ عَدُوًّا مُب۪ينًا “Şüphesiz ki şeytan insanın apaçık düşmanıdır.” Yâsîn 36/60’ta da beyan edildiği üzere, şeytanın düşman oluşu, Yüce Allah’ın insanoğlu için şeytanın düşmanlığını onaylaması, karara izin vermesi demektir. Zannedildiği gibi şeytan, insana düşman olsun diye yaratılmamıştır; düşmanlığı tercih ettiği için bu kararı onaylanmıştır.(11)

Şeytanın insana düşman olduğuyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet(12) vardır. Burada da söz konusu “düşmanlık” hatırlatılmakta ve insanların da şeytanı düşman edinmeleri istenmektedir. İnançsızlık veya yanlış inançların arkasında şeytanı davet ve onun icabeti veya şeytanın daveti insanın icabeti bulunduğu için, Allah insanları bu davetin ve icabetin içerisinde bulunmamaları noktasında uyarmaktadır.

Şeytan insanlara küfrü, nankörlüğü, nifakı ve mutlak inkârı öğütler; bu noktada davette bulunur.(13) İnsanlara çirkinlikler yapmalarını emreder.(14) Cennetten kovulurken de ifade ettiği gibi, Allah’ın has kulları hariç herkesi saptırmak için uğraşacağı bilinmektedir.(15) Bu durumda ona düşman olmak demek, “Allah’a kulluk etmek” demektir. Allah’a kul ve dost olanlar şeytana düşman olurlar.

Düşman olan şeytana karşı gerçekten düşman olmak için ona düşmanca davranmak gerekir. Bir insanın şeytana düşman olduğunu söylemesi yetmez; çünkü bu düşmanlığın samimi olması şeytanı üzecek işler yapmaya bağlıdır. Bu noktadaki davranışlarımızın “Allah’ın yapılmasını emrettiği farzları uygulamak ve kaçınılmasını istediği haramlarından uzaklaşmak” şeklinde gerçekleşmesi gerekmektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah tebliğ ve davette en güzel söz demek olan vahyin kullanılması gerektiğini beyan etmekte, aksi bir tutum ve davranışın şeytanın ekmeğine yağ süreceğini, çünkü onun insanlar arasına fitne sokacağını, kendilerine vesvese vereceğini ifadeyle şeytanın insanoğlunun apaçık düşmanı olduğunu bildirmektedir.

ıı. Yüce Allah’ın Merhamet ve Azap Ediciliği

رَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِكُمْ اِنْ يَشَاْ يَرْحَمْكُمْ اَوْ اِنْ يَشَاْ يُعَذِّبْكُمْ وَمَآ اَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ وَك۪يلًا “Rabbiniz sizi çok iyi bilendir. Dilerse size merhamet eder; dilerse azap eder. Biz seni onların üstüne bir vekil olarak göndermedik.”

Âyetteki رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “çok iyi bilen(dir)”; بِكُمْ biküm ifadesi “sizi”;اِنْ يَشَاْ in yeşe’ fiili “eğer dilerse”;يَرْحَمْكُمْ yarhamküm fiili “size merhamet eder”; اَوْ اِنْ يَشَاْ ev in yeşe’ ifadesi “veya dilerse”; يُعَذِّبْكُمْ yu‘azzibküm fiili “size azap eder”;وَمَآ اَرْسَلْنَاكَ ve mâ arselnâke fiili “seni göndermedik”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; وَك۪يلًا vekîlen sözcüğü ise “vekil, kefil” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kulların davranışlarıyla ilgili bilgisi, onlara karşı nasıl davranabileceği ve Hz. Peygamber’in konumu gündeme getirilmektedir.

1.رَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِكُمْ اِنْ يَشَاْ يَرْحَمْكُمْ اَوْ اِنْ يَشَاْ يُعَذِّبْكُمْ “Rabbiniz sizi çok iyi bilendir. Dilerse size merhamet eder; dilerse azap eder.” Yüce Allah önceki âyetteki hitaba uygun olarak müminlere seslenmekte ve tebliğlerinde nasıl bir tavır içerisine girdiklerini ve neler yaptıklarını gayet iyi bildiğini haber vermektedir. Bunun sonucu olarak dilediklerine merhamet edeceğini, yani tebliği ve daveti doğru ve gerektiği gibi yapan müminleri Mekkeli müşriklerin eza ve cefalarından koruyacağını müjdelemektedir.

Âyette yer alan “dilerse size azap eder” ifadesinden maksat ise, kâfirlerin musallat edilmesiyle müminlerin dünyada sıkıntı çekmesi olmalıdır. Müminler eğer olması gerektiği ve emredildiği gibi hareket etmezler, arzu edilen ölçüde sabır göstermezlerse kâfirler kendilerine musallat edilebilir;(16) dünya şartlarında çeşitli sıkıntılarla yüz yüze gelebilirler; âyetteki uyarının bu doğrultuda önceden haber verme ve dikkat çekme şeklinde anlaşılması gerekmektedir.

2. وَمَآ اَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ وَك۪يلًا “Biz seni onların üstüne bir vekil olarak göndermedik.” Bu ifadenin benzerleri Nisâ’ 4/109, En‘âm 6/66, 107, Yûnus 10/108, İsrâ’ 17/54, Furkân 25/43, Zümer 39/41 ve Şûrâ 42/6. âyetlerde de geçmekte ve Hz. Peygamber’in hiç kimseye hiçbir şekilde vekil olmadığı ifade edilmektedir. Çünkü vekîl yani güven kaynağı olarak Yüce Allah yeterlidir;(17) başka vekile gerek yoktur; zaten Yüce Allah bunun imkansız olduğunu belirtmektedir.(18)

Âyette geçen وَك۪يل vekîl kelimesi “zorba, bekçi, kefil, gözetleyici”(19) gibi anlamlar içermekte ve Hz. Peygamber’in tebliğine ve davetine devam etmesi gerektiği, çünkü onun uyarıcı ve müjdeleyici olduğu, muhataplarının iman bekçisi olmadığı kendisine hatırlatılmış olmaktadır.

Âyetteki muhatapları “kâfirler” şeklinde anlayıp yorumlamak da mümkündür. Bu durumda âyet önceki âyetin devamı olarak kabul edilmiş ve tebliğin nasıl olması gerektiği ifadelerle örneklendirilmiş olur. Bu yaklaşıma göre, müminlerin onlara ağır sözler söylemek yerine şöyle demeleri emredilmiş olur:

“Rabbiniz sizi çok iyi bilendir. İsterse O, sizi iman etmeye, hidayete ve marifetullaha muvaffak kılmak suretiyle size merhamet eder. İsterse sizi, küfrünüz üzere öldürür de böylece size azap eder. Ancak ne var ki sizler, Allah’ın dilemesinin ne olduğunu bilemiyorsunuz. Öyleyse, hak dini talep etme hususunda çaba gösterin ve ebedî mutluluklar ve devamlı olarak hayırlardan mahrum olmamanız için batıllarda ve cehalette ısrar etmeyin” demiştir.

Âyetin ilk cümlelerinden maksat eğer kâfirler ise o zaman bu cümlenin mesajı şöyle olur: Yüce Allah Hz. Muhammed’e, “Biz seni, onların üstüne bir vekil göndermedik” buyurmuştur. Bu, “Bu işi onlara zorlaştırma; sözünde onlara sert davranma!” demektir ki bütün bu ifadelerin maksadı, davet ederken davet esnasında onlara yumuşaklık göstermek ve onlara karşı merhamet ve nezaket hissini ortaya çıkarmaktır. Çünkü kalplere etki eden davranış bu tür bir hareket tarzıdır ki, böylece bu maksadın gerçekleşmesine yardımcı olur.(20)

ııı. Peygamberlerin Farkı Ve Hz. Dâvûd

وَرَبُّكَ اَعْلَمُ بِمَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَلَقَدْ فَضَّلْنَا بَعْضَ النَّبِيّ۪نَ عَلٰى بَعْضٍ وَاٰتَيْنَا دَاوُ۫دَ زَبُورًا “Rabbin, göklerde ve yerde olan herkesi çok iyi bilendir. Yemin olsun ki biz peygamberlerin bir kısmını bir kısmına (farklı oldukları noktalarda) üstün kıldık; Davud’a da Zebur’u verdik.”

Âyetteki وَرَبُّكَ ve rabbuke tamlaması “ve senin Rabbin”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “çok iyi bilen(dir)”;بِمَنْ فِي السَّمٰوَاتِ bimen fi’s-semâvâti ifadesi “göklerdeki kişileri”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerdeki, yeryüzündeki kişileri”;وَلَقَدْ فَضَّلْنَا ve lekad feddalnâ fiili “yemin olsun ki üstün ve farklı kıldık”; بَعْض ba‘d kelimesi “bir kısmını”; النَّبِيّ۪ن en-nebiyyîne sözcüğü “peygamberlerin”; عَلٰى بَعْضٍ ‘alâ ba‘dın ifadesi “bir kısmına”; وَاٰتَيْنَا ve âteynâ fiili “ve verdik”; دَاوُ۫دَ dâvûde kelimesi “Dâvûd’a”; زَبُورًا zebûran kelimesi ise “Zebûr’u” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bilgisi ve peygamberlerin birbirilerine tafdîli yani farklı kılınması konuları gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin Mekkeli müşriklerin Ebû Tâlib’in yetimi Hz. Muhammed’in peygamber olarak görevlendirilmesini kabul etmemeleri üzerinde indirildiği ifade edilmektedir.(21)

1. وَرَبُّكَ اَعْلَمُ بِمَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Rabbin, göklerde ve yerde olan herkesi çok iyi bilendir.” Yüce Allah önceki âyetteki hitabının çerçevesini genişletmekte, sadece tebilğe ve davete muhatap kılınan kulları değil, göklerde ve yerde her kim varsa hepsini gayet iyi bildiğini beyan etmekte, bir anlamda bilgisinin dışında kalan hiçbir alan ve şahıs olmadığını bildirmektedir.

Yüce Allah her bir mahlûkun neye muhtaç olduğunu, onlar için nelerin yararlı, nelerin zararlı olabileceğini, dolayısıyla mahlûkatın muhtaç olduğu her şeyi gayet iyi bilmektedir. Bu doğrultuda kullarından kimlerin tevbe ettiği için rahmet ve merhamete mazhar olacağını, kimlerin de inkâr ve şirkte ısrar edip azaba düçar olacağını çok iyi bilmekte olduğunu beyan etmektedir.

2. وَلَقَدْ فَضَّلْنَا بَعْضَ النَّبِيّ۪نَ عَلٰى بَعْضٍ وَاٰتَيْنَا دَاوُ۫دَ زَبُورًا “Yemin olsun ki biz peygamberlerin bir kısmını bir kısmına (farklı oldukları noktalarda) üstün kıldık; Davud’a da Zebur’u verdik.” Yüce Allah âyetin ilk cümlesinde beyan ettiği engin ve erişilmez bilgisi gereği peygamberlerin bir kısmını diğer kısmından farklı kıldığını, bu çerçevede de Hz. Dâvûd’a Zebûr’u verdiğini bildirmektedir. Hz. Mûsâ’ya el-Kitâb’ı, Hz. İsâ’ya İncîl’i, Hz. Dâvûd’â da Zebûr’u verdiği gibi Hz. Muhammed’e de Kur’ân’ı verdiğini beyan etmek istemektedir. Yüce Allah kullarından dilediğini peygamber olarak seçer ve dilediği mesajı dilediği elçiye iletir;(22) bu noktada O’nun herhangi bir danışmanı yoktur.

a) وَلَقَدْ فَضَّلْنَا بَعْضَ النَّبِيّ۪نَ عَلٰى بَعْضٍ “Yemin olsun ki biz peygamberlerin bir kısmını bir kısmına (farklı oldukları noktalarda) üstün kıldık.” Peygamberlerin tafdîli konusu onların peygamber olarak birbirinden üstün oluşları manasına alınmamalıdır. Çünkü peygamberlik kesbî yani çalışılarak ve kazanılarak elde edilen bir görev değildir; aksine vehbîdir, yani Yüce Allah’ın dilediği veya layık gördüğü kullarına olan özel bir ikramı ve ihsanıdır. Durum böyle olunca, Bakara 2/136, 285, Âl-i İmrân 3/84 ve Nisâ’ 4/152’de de beyan edildiği gibi, peygamberler arasında fark gözetilemez, ayırım yapılamaz.

Peygamberlerin tafdîlinden kasıt, onların çeşitli özellikleri ve muhatap kılındıkları durumlar bakımından birbirinden farklı kılınmaları ve farklı oldukları noktalarda da üstün oluşlarıdır. Hz. İbrâhim Yüce Allah’ın halîl’i olmasında,(23) Hz. İdrîs yüce bir makama yükseltilmesinde,(24) Hz. Mûsâ Sînâ Dağı’nda vahye mazhar kılınıp Yüce Allah’ın kendisine konuşmasında,(25) Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman kendilerine hükümranlık verilmesinde,(26) Hz. İsa Yüce Allah’ın kelimesi ve ruhu oluşunda,(27) Hz. Muhammed ise son ve ebedî mucize olan Kur’ân’a muhatap kılınmasında diğer peygamberlerden farklıdır ve bu farklı oldukları noktalarda da diğerlerinden üstündürler. Her bir peygamberin birtakım konularda diğerlerinden farklı ve farklı oldukları konularda da üstün oldukları anlaşılmaktadır.

Mesele bu kadar açık olmasına rağmen, peygamberleri birbiriyle yarıştırmaya kalkmanın ne kadar gereksiz bir şey olduğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Nitekim Ra‘d 13/4’te de belirtildiği gibi, aynı su ile sulanmasına, aynı topraktan beslenmelerine, aynı Güneş’ten ve havadan istifade etmelerine rağmen meyvelerin yiyecek ve gıda, hatta lezzet, tat, koku vs. noklarda birbirine tafdîl edilmeleri yani farklı kılınmaları da benzer bir hakikati örneklendirmektedir.

Peygamberlerin tafdîli konusunda gayet açık bilgi içeren Bakara 2/253’te şöyle buyrulmaktadır: “O peygamberlerin bir kısmını diğerlerine tafdîl ettik (farklı ve üstün kıldık). (Allah) onlardan bir kısmına konuşmuş, bazılarını da derece derece yükseltmiştir. Meryem oğlu İsa’ya açık mucizeler verdik ve onu Rûhu’l-Kudüs ile güçlendirdik. Allah dileseydi o peygamberlerden sonra gelen milletler, kendilerine açık deliller geldikten sonra birbirleriyle savaşmazlardı. Fakat onlar ihtilafa düştüler de içlerinden kimi iman etti, kimi de inkâr etti. Allah dileseydi onlar savaşmazlardı; lâkin Allah dilediğini yapar.”

İşte bu âyette tafdîlin ne olduğu ortaya konulmakta, kendilerine verilen bazı özel ikramlarda diğerlerinden farklı ve üstün oldukları beyan edilmektedir. Yoksa bir peygamber peygamberlik görevi noktasında diğerlerinden üstün değildir; peygamberleri birbiriyle yarıştırmanın da bir anlamı yoktur. Kişi tercih edemediği bir şeyle ne övünmelidir; ne de yerilmelidir.

Bu arada bir hususa da değinmek gerekir. Buna göre, hem Bakara 2/253’te, hem de İsrâ’ 17/55’te peygamberlerin birbirlerine göre tafdîline yani farklılıklarına ve farklı oldukları noktalarda üstün olduklarına değinilirken, Bakara 2/253’te er-rusül, İsrâ’ 17/55’te en-nebiyyîne kelimesi kullanılmaktadır. Buradan anlaşılıyor ki nübüvvet ve risalet aynı peygamberlerin iki yönünü gösteren birer sıfattır. Sanıldığı gibi nübüvvetin başka bir insanda, risaletin başka bir insanda olabileceğini göstermez. Tekrar vurgulayalım ki peygamberlik görevi olarak “her rasûl nebidir; her nebi de rasüldür.”

Peygamberlik konusunu incelerken risalet ve nübüvvet kavramları hakkında bazı açıklamalar yapmak gerekmektedir. Bu bağlamda daha önceden kaleme aldığımız ve Müzzemmil 73/15’te zikrettiğimiz bir tebliğ metni bulunduğunu ve arzu edenlerin o metni okumasını tavsiye etmekteyiz.(28)

b) وَاٰتَيْنَا دَاوُ۫دَ زَبُورًا “Davud’a da Zebur’u verdik.” Bu ifade Nisâ’ 4/163’te de geçmektedir. Âlimlerimiz Hz. Dâvûd’a verilen Zebûr’un 150 sûreden oluştuğunu, içinde hüküm ve farizaların bulunmadığı, Yüce Allah’ın övüldüğü içerikten meydana geldiğini bildirmektedir.(29) Âyette zebûr kelimesinin eliflâmsız getirimesinin nedeni yüceliğine işaret olabileceği gibi,(30) âyet sonlarındaki â şeklindeki ses uyumu da olabilir. Âyette diğer peygamberlerin değil de Hz. Dâvûd’un ve ona verilen Zebûr’un zikredilmesinin muhtemel sebepleri şunlar olabilir:

Yüce Allah, peygamberlerin bir kısmını bir kısmına tafdîl ettiğini belirtmiş, daha sonra da “Dâvûd’a da Zebûr verdik” buyurmuştur. Bu ifade “Dâvûd büyük bir melik, muhteşem bir hükümdar idi” demektir. Yüce Allah sonrasında daha önce zikrettiği o üstün kılma ve tafdîl etmeden maksadın, mal ile değil de ilim ve din bakımından üstün kılmak olduğuna dikkat çekmek için ona vermiş olduğu malı ve mülkü zikretmemiş, aksine ona vermiş olduğu kitaptan, yani Zebûr’dan söz etmiştir.

Yüce Allah, Zebûr’da, Hz. Muhammed'in, peygamberlerin sonuncusu, ümmetinin de ümmetlerin en hayırlısı olduğunu zikretmiştir. Nitekim Enbiyâ’ 21/105’te “Tevrat’tan sonra Zebûr’da da yazmışızdır ki, arza (sadece) salih kullarım mirasçı olacaktır” buyurmuştur ki, bu ayetin sonunda bahsedilen “salih kullar” ile Hz. Muhammed ve O’nun ümmeti kastedilmiştir.

Ayrıca Râzî’nin de vurguladığı gibi, Kureyş kâfirleri, herhangi bir şeyi inceleyen ve tartışan kimseler değillerdi. Tam aksine, onlar ortaya bazı şüpheler atmak için Yahudilere müracaat ediyor, Yahudiler de onlara “Mûsâ’dan sonra herhangi bir peygamber, Tevrat’tan sonra da herhangi bir kitap söz konusu değildir” diyorlardı. Bunun üzerine Yüce Allah da Hz. Dâvûd’a Zebûr’u verdiğini beyan ederek onların bu sözlerini reddetmiştir.”

b) Putperestlerin Çaresizliği

Yüce Allah, sûrenin 56-58. âyetlerinde Allah’tan başka güç sahibi olduğu sanılan varlıkların aslında hiçbir şeye güçlerinin yetmediğini, başlarına gelen sıkıntıları gidermeye de onların yönünü değiştirmeye de muktedir olmadıklarını, bizzat kendilerinin bile hangilerinin Allah’a daha yakın olduklarını öğrenmek üzere Rablerine vesileler aradıklarını, Allah’ın rahmetini umup azabından korktuklarını, çünkü o azabın sakınılması gereken şiddette olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, azgın kavimlerin kıyametten önce ya helak edildikleri ya da şiddetli bir şekilde azaba uğratıldıkları, bunun ilâhi sistemde hükme bağlanmış bir esas olduğu dile getirilmektedir.

ı. Putların Güçsüzlüğü

قُلِ ادْعُوا الَّذ۪ينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِه۪ فَلَا يَمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ عَنْكُمْ وَلَا تَحْو۪يلًا “De ki: O’nun (Allah’ın) peşi sıra (ilah olduğunu) sandıklarınıza yalvarın! (Ne var ki) onlar, sizin darlığınızı gidermeye de (hakkınızdaki hükmü) değiştirmeye de güç yetiremezler.”

Âyetteki قُل kul emri “de ki”; ادْعُوا ud‘û emri “çağırın, yalvarın”; الَّذ۪ينَ زَعَمْتُمْ ellezîne ze‘amtüm fiili “sandıklarınıza, edindiklerinize”;مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’nun aşağısında, O’ndan başka”;فَلَا يَمْلِكُونَ fe lâ yemlikûne fiili “sahip olamazlar”; كَشْفَ الضُّرِّ keşfe’d-durri tamlaması “ne sıkıntıyı açmaya”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “sizden”; وَلَا تَحْو۪يلًا ve lâ tahvîlen ifadesi ise “ne de (durumu) değiştirmeye” demektir.

Burada müşriklere yönelik bir meydan okuma ve onların çaresizlikleri gündeme getirilmektedir.

1. قُلِ ادْعُوا الَّذ۪ينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِه۪ “De ki: O’nun (Allah’ın) peşi sıra (ilah olduğunu) sandıklarınıza yalvarın!” Bu ifadenin bir benzeri Sebe’ 34/22’de de geçmektedir. Âyette geçen زَعَمْتُمْ ze‘amtüm fiili ve bu kökten gelen kullanımlar hep olumsuz içerikte zikredilmekte ve asılsız sanılar ve zanlarda bulunmak manasını vermektedir.(31)

Yüce Allah bu âyetlerde Mekkeli müşriklere hitap etmekte ve Allah’ın peşi sıra güçlü olduklarını sanıp yalvardıkları varlıkları çağırmalarını istemektedir. Bilindiği üzere, müşrikler ibadette kendilerini Yüce Allah’a yaklaştırsınlar diye puta tapıyor ve onların yardımını bekliyorlardı. İşte burada söz konusu uygulama dile getirilmekte ve Allah’ın peşi sıra kendilerinden yardım geleceği sanılan varlıkların yardımına başvurmalarını onlardan talep etmektedir.

Âyette sözü edilenler elbette bizzat putlar değil, putların arkasında var saydıkları meleklerdir veya cinlerdir. Zira hem bu âyetin devam eden cümlesinde, hem de bir sonraki âyette bunların cansız varlıklar değil, aksine canlı ve şuurlu varlıklar olduğu, hatta Yüce Allah’a ulaşmak içn vesileler aradıkları beyan edilmektedir. Dahası, İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, bunlar Huzâ‘a kabilesinden insanlardı ve melek sandıkları cinlere taparlardı.(32) Bu kişilerin “meleklere”, “Hz. Üzeyir’e”, “Hz. İsâ’ya” yalvaranlar olduğu da beyan edilmektedir.(33)

Konunun ele alındığı Kehf 18/52 ve Kasas 28/62, 65 ve 74’te bu istek müşriklere yönelik olarak mahşerde dile getirilecektir. Yüce Allah dünya hayatında inkârcılığı ve şirki tercih edenlere seslenerek “Ortaklarım olduğunu sandığınız şeyleri çağırın” diye hitap etmektedir. Yüce Allah’ın yönlendireceği bu emir Hz. Peygamber tarafından müşrik Mekkelilere iletilmektedir.

Buradaki emir elbette cevabı beklenen ve gerçekleştirilmesi mümkün olan bir istek değildir. Aksine, muhatapların yalancı olduklarını ve çaresizliklerini ortaya koymayı amaçlayan bir ayıplama cümlesidir. Kalem 68/41’de geçtiği gibi, bu istek, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında güçlü bir meydan okuma yer almaktadır.(34)

2. فَلَا يَمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ عَنْكُمْ وَلَا تَحْو۪يلًا “(Ne var ki) onlar, sizin darlığınızı gidermeye de (hakkınızdaki hükmü) değiştirmeye de güç yetiremezler.” Âyette geçen كَشْفَ الضُّرِّ keşfe’d-durri tamlaması “zararın veya sıkıntının açılması yani giderilmesi” manasında bir mecazdır. تَحْو۪يل tahvîl kelimesi ise bu sıkıntının “değiştirilmesi veya hafifletilmesi” manasına gelmekte, Hıristiyanların “vekaleten kefaret”(35) uygulamasına benzemektedir ki böyle bir şeyin olamayacağı âyette vurgulanmaktadır.

Yüce Allah müşriklerin ve kâfirlerin Allah’ın dışında veya O’nun aşağısında ya da peşi sıra her kimden, hangi varlıktan yardım beklemişlerse bunların herhangi bir zararı hiçbir şekilde gideremeyeceklerini ve haklarındaki hükmü bozup değiştiremeyeceklerini haber vermektedir. Taberî’nin de belirttiği gibi, burada sözü edilenler melekler, cinler, dahası Hz. Üzeyir, Hz. İsa gibi insan peygamberler, hatta kendilerince salih olduklarını sandıkları kişiler de olabilir.(36)

Yüce Allah’ın dışında veya O’na rağmen hiçbir güç, haklarında azap hükmü verilmiş olan kâfirlere veya müşriklere yardım edemez. Bu durum mahşerde böyle gerçekleşeceği gibi dünya hayatında da vaziyet aynıdır. Güçleri olduğunu sandıkları varlıklar onların dünya hayatlarında başlarına gelen hastalık, kıtlık, fakirlik, felaketler gibi herhangi bir sıkıntıyı kendilerinden gideremeyecekleri gibi haklarında verilen hükmü de daha hafifleriyle veya başka şekillere değiştiremeyeceklerdir.

Âyetin Güne Mesajı:

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajı günümüzde de çok iyi anlaşılmaya muhtaçtır. Zira şimdilerde Yüce Allah’ın dışındaki birtakım güçlerden veya insanlardan benzer yardımlar beklenmekte, hatta dar ve zor zamanda Allah’ın değil de başka varlıkların yardımının istenmesi gerektiği, çünkü onların yardımının gelebileceği sanılmaktadır ki bu korkunç bir bozulmadır. Yüce Allah’ın olmadığı veya O’nun yetişemeyeceği hiçbir an ve alan yoktur ki insanlar orayı başkalarıyla doldurmaya çalışsınlar. Rabbimizin yakınlığı ve gücü başka varlıkların aracılığına ihtiyaç hissettirmeyecek şekilde engindir ve sınırsızdır.

Yüce Allah, bu âyette benzer beklentileri inkârla ve şirkle ilişkilendirerek bütün muhatapları bu konuda açık bir şekilde uyarmakta ve bilgilendirmektedir. Ahkâf 46/5’te en sapkınlar dediği kimseler de işte Allah’tan başkasından yardım talep edenlerdir. Bu kişiler kendilerini Allah’tan, Allah’ın da kendilerinden uzak olduğunu sanan zavallılardır. İşini başkasına havale edenler boşa kürek çektiklerini er ya da geç anlayacaklardır; ancak bunun kendilerine hiçbir faydası dokunmayacaktır.

ıı. Vesile İle İlâhî Rahmet Arayışları

اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ يَدْعُونَ يَبْتَغُونَ اِلٰى رَبِّهِمُ الْوَس۪يلَةَ اَيُّهُمْ اَقْرَبُ وَيَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَيَخَافُونَ عَذَابَهُ اِنَّ عَذَابَ رَبِّكَ كَانَ مَحْذُورًا “Onların yalvardıkları bu varlıklar bile aslında –hangisi daha yakın olacak diye– Rablerine yol ararlar. O’nun merhametini umar ve azabından korkarlar. Şüphesiz ki Rabbinin azabı sakınılması gereken önemdedir.”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; الَّذ۪ينَ يَدْعُونَ ellezîne yed‘ûne ifadesi “dua ettikleri kişiler, varlıklar”; يَبْتَغُونَ yebteğûne fiili “isterler, ararlar”; اِلٰى رَبِّهِم ilâ rabbihim ifadesi “onların Rabbine”; الْوَس۪يلَة el-vesîlete kelimesi “vesile, çare”; اَيُّهُمْ eyyuhum ifadesi “onların hangisi”; اَقْرَب akrabu kelimesi “daha yakın (olacak diye)”;وَيَرْجُونَ ve yercûne fiili “ve umarlar”; رَحْمَتَهُ rahmetehû tamlaması “O’nun rahmet ve merhametini”;وَيَخَافُونَ ve yehâfûne fiili “ve korkarlar”; عَذَابَهُ ‘azâbehû tamlaması “O’nun azabından”;اِنَّ عَذَابَ رَبِّكَ inne ‘azâbe rabbike tamlaması “muhakkak ki senin Rabbinin azabı”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olmaktadır, olacaktır”; مَحْذُورًا mahzûran sözcüğü ise “sakınılması gereken, sakınılan” demektir.

Burada başka varlıklardan yardım beklentisinin ne kadar boş ve anlamsız olduğu gündeme getirilmektedir.

1.اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ يَدْعُونَ يَبْتَغُونَ اِلٰى رَبِّهِمُ الْوَس۪يلَةَ اَيُّهُمْ اَقْرَبُ “Onların yalvardıkları bu varlıklar bile aslında –hangisi daha yakın olacak diye– Rablerine yol ararlar.” Yüce Allah önceki âyette kendisinden başkasından yardım istemenin anlamsız olduğunu, çünkü o varlıkların haklarındaki azap hükmünü kaldıramayacakları gibi bu hükmü değiştirmeye de güçlerinin yetmeyeceğini bildirmişti. Burada ise aracı edinilen ve yardım edeceği sanılan varlıkların durumuna açıklık getirilmekte ve “üç nokta”ya dikkat çekilmektedir.

Bu noktalardan “ilki” söz konusu varlıkların bizzat kendilerinin Rablerine daha yakın olabilmek için “vesile” aradıklarıdır. الْوَس۪يلَة el-vesîleh kelimesi bir kez de Mâide 5/35’te geçmekte ve “kendisi sebebiyle maksada ulaşılan şey” demektir ki bu kelime daha sonra Allah’a yaklaşmak için itaat sayılan ve ibadet olarak bilinen şeylerle vesile kılınması veya isyan türü şeyleri terketmek suretiyle istiare yoluyla ifade edilen her türlü şahsî çabanın adıdır.(37) Buradan anlaşılıyor ki, en tıpkı Ahkâf 46/5’te de geçtiği üzere, aracı edinilen bu varlıklar sanıldığı gibi bizzat putlar değil, önceki âyette de belirttiğimiz üzere onların arkasında var kabul edilen melekler, cinler, insan peygamberler veya salih oldukları sanılan kullardır.

Daha önce geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, İsrâ’ 17/42’de şöyle buyurulmaktadır: “De ki: Eğer söyledikleri gibi O’nunla (Allah ile) birlikte başka ilâhlar olsaydı, o takdirde (ilâhlar), Arş’ın sahibine (Allah’a) ulaşmak için bir yol ararlardı.” İlah oldukları sanılan varlıklar bile Yüce Allah’a ulaşmanın yollarını arayacak durumda kabul edilmelerine rağmen nasıl olur da diğer mahlûkat için kendilerine kulluktan veya onların aracılığından söz edilebilir!

İşte Rabbimiz yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Allah’ın dışında veya O’nun peşi sıra var olduğu sanılan aracıların bizzat kendilerinin bile Yüce Allah’a daha yakın olmanın çabası içerisinde bulunduklarını, çünkü onların da esasında kul olduklarını, kendilerine Rablerinin katında ayrıcalıklı bir yer arayışında bulunduklarını haber vermektedir. Bu ifadeden de anlaşılıyor ki söz konusu arayışın sahipleri putlar değil, onların arkasında vehmedilen diğer varlıklardır. Kendileri yakın olmak için çalışan kulların başkalarını Yüce Allah’a yakınlaştıracaklarını iddia etmek veya böyle bir beklenti ile hareket etmek aldanmanın net bir örneğidir.

2. وَيَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَيَخَافُونَ عَذَابَهُ “O’nun merhametini umar ve azabından korkarlar.” Yüce Allah kendisiyle kulları arasında aracı edinilen varlıkların bizzat kendilerinin Rablerine daha yakın olmak için vesile aradıklarını beyan ettikten sonra, “ikinci” ve “üçüncü” olarak da Allah’ın rahmetini umduklarını ve azabından korktuklarını haber vermektedir. Allah’ın rahmetinden maksadın “cennet”, korkulan azabından maksadın da “cehennem” olduğu anlaşılmaktadır. Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri A‘râf 7/56, İsrâ’ 17/57, Enbiyâ’ 21/90, Secde 32/16 ve Zümer 39/9’da da söz konusudur.

Eğer “melekler neden azaptan korksunlar ki?” denirse, öncelikle bilimelidir ki onlar da Allah’tan korkan varlıklardır.(38) Bu nedenledir ki Nisâ’ 4/171’de belirtildiği gibi, melekler de Yüce Allah’a aracı edinilen Hz. İsa da Yüce Allah’a yakın olmak için badet yapmaktan asla geri durmaz, tereddüt göstermezler. Eğer meleklerden herhangi bir şekilde tevhidi bozacak bir söz çıkacak olsa Yüce Allah’ın onları da cezalandıracağı Enbiyâ’ 21/26-29’da şu şekilde haber verilmektedir:

“Rahmân (olan Allah, melekleri) evlât edindi, dediler. Hâşâ! O, bundan münezzehtir. Bilakis (melekler), lütuf ve ihsana mazhar olmuş kullardır. O’ndan (emir almazdan) önce konuşmazlar; onlar, sadece O’nun emri ile hareket ederler. Allah, onların önlerindekini de, arkalarındakini de (yaptıklarını da, yapacaklarını da) bilir. Allah rızasına ulaşmış olanlardan başkasına şefaat etmezler. Onlar, Allah korkusundan titrerler! Onlardan her kim ‘İlâh O değil, benim!’ derse, biz onu cehennemle cezalandırırız. İşte biz, zalimlere böyle ceza veririz!”

Yanlış yapmaları ve tevhidi zedeleyecek bir söz söylemeleri durumunda meleklerin bile cehennemle cezalandırılacaklarının beyan edildiği bu âyetler karşısında diğer insanların aracılık noktasında ne kadar büyük bir dikkat göstermeleri gerektiği açıktır. Melekler de cinler de peygamberler de diğer insanlar da hep birlikte Yüce Allah’a daha yakın olmak için vesileler aramalı, sadece ve sadece Allah için ibadet ve itaate devam etmeli, kendileriyle Allah arasına hiçbir varlığı hiçbir şekilde aracı edinmemelidir.

Bütün bunlara ilave olarak, Rablerinin rahmet ve merhametini yani cennetini ummalı, derinden arzulamalı, azabından yani cehenneminden de şiddetle korkmalı ve korunmaya çalışmalıdırlar. Kişileri bu noktaya taşıyacak olan ise kulların duyarlılığı ve Yüce Allah’ın merhameti, ikram ve ihsanıdır; başka arayışların de beklendilerin de beyhude olduğu, zamanı geçmeden fark edilmelidir, vesselâm.

3. اِنَّ عَذَابَ رَبِّكَ كَانَ مَحْذُورًا “Şüphesiz ki Rabbinin azabı sakınılması gereken önemdedir.” Yüce Allah’ın azabı مَحْذُور mahzûrdur; yani bu azaptan sakınılması ve kaçınılması gerekmektedir. Burada rabb sıfatının kullanılmasının muhtemel sebebi, her şeye rağmen tevbe kapısının açık olduğunu ve Yüce Allah’ın kullarını sahiplenmek istediğini ortaya koymaktır.

Yüce Allah tevhidi bozacak söylem ve eylemlerin karşılığında ateş azabının geleceğini bildirerek duyarlı kulların bu azaptan korunmak için azami gayreti göstermelerini kendilerinden istemekte ve aracı edinilen varlıkların bu azaptan korunmak için çaba sarf ettiklerini haber vermektedir. Yakın olmak için çalışanların henüz bu yakınlığın meydana gelip gelmediği bilinmeden başkalarını yakınlaştıracaklarını sanmaları aldanıştır.

Çünkü kimlerin Yüce Allah’a yakın olduğunun meydana çıkacağı yer ve zaman mahşerdir. Kendisine kulluk edilmesi gereken kudret, azabı da olan kudrettir. Bu nedenle, insanların başka güçler vehmederek başka varlıklara kulluk etmemeleri ve onlardan korkmamaları gerekmektedir. Çünkü Yüce Allah’ın dışında başka hiçbir varlığın kuvveti ve kudreti olmadığı gibi insanlara azap edebilecek ahiretleri ve ateş azapları da yoktur.

ııı. Kıyamet Öncesi Helak Veya Azap

وَاِنْ مِنْ قَرْيَةٍ اِلَّا نَحْنُ مُهْلِكُوهَا قَبْلَ يَوْمِ الْقِيٰمَةِ اَوْ مُعَذِّبُوهَا عَذَابًا شَد۪يدًا كَانَ ذٰلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا “(Halkı günaha saplanmış) ne kadar şehir varsa hepsini kıyamet gününden önce ya helak eder ya da şiddetli bir azaba uğratırız. Bu (uygulamamız), Kitapta yazılı bir (hükmümüz)dür.”

Âyetteki وَاِنْ مِنْ قَرْيَةٍ ve in min karyetin kelimesi “hiçbir şehir, ülke yoktur ki”;اِلَّا نَحْنُ illâ nahnu istisnası “biz (şöyle) olmanın dışında”; مُهْلِكُوهَا mühlikûhâ tamlaması “onu helak ediciler, onu helak ediciler olmayalım”; قَبْل kable kelimesi “önce”; يَوْمِ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyâmet gününden”; اَوْ مُعَذِّبُوهَاev mu‘azzibûhâ sözcüğü “veya onlara azap ediciler (olmayalım)”; عَذَابًا شَد۪يدًا ‘azâben şedîden tamlaması “şiddetli bir azap”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olmaktadır, (şöyle)dir”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bu”; فِي الْكِتَابِ fi’l-kitâbi kelimesi “kitapta”; مَسْطُورًا mestûran sözcüğü ise “satır satır yazılmış” demektir.

Burada hak edenlerin dünyada çarptırılacakları helak veya azap gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنْ مِنْ قَرْيَةٍ اِلَّا نَحْنُ مُهْلِكُوهَا قَبْلَ يَوْمِ الْقِيٰمَةِ اَوْ مُعَذِّبُوهَا عَذَابًا شَد۪يدًا “(Halkı günaha saplanmış) ne kadar şehir varsa hepsini kıyamet gününden önce ya helak eder ya da şiddetli bir azaba uğratırız.” Yüce Allah sûrenin başından beri tevhid inanışını reddedenlere veya bozanlara karşı uyarılar yapmakta, İsrâ’ sûresinin 16 ve 17. âyetlerinde de açıkladığımız gibi Hz. Nûh’un kavminden sonra nice nesilleri helak ettiğini haber vermektedir.

Bir kavme peygamber göndermedikçe onlara azap edilmeyeceği genel prensibinin yer aldığı İsrâ’ 17/15. âyette de vurguladığımız üzere, insanlara uyarıcılar gelmiş olmasına rağmen itibar etmeyen, onları yalanlayıp kendileriyle alay eden, hatta müminlere ve peygamberlerine hayatı zindan etmeye çalışan zalimlerin hak ettiği akıbet elbette helaktir. İnkâr eğer zulme varacak bir boyuta ulaşmışsa orada helak kaçınılmaz olmaktadır. Âyette sözü edilen karyeh kelimesinden maksat elbette şehirde yaşayan insanlardır; çünkü şehre azap edilmesi veya şehrin helak edilmesinin anlamı orada yaşayan inkarcıların cezalandırılmasıdır.

Dünyada kimlerin helak edilecekleri veya kimlerin haksız bir şekilde zulme uğratılmayacakları konusunu Kasas 28/58-59’da detaylı bir şekilde ele alacağımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını ifadeyle yetinelim: Peygamberler vasıtasıyla uyarılmış olmalarına rağmen hak ve hakikatla alay edip cezayı hak edenler, kıyametten önce bu dünya hayatında önceki nesiller gibi ya helak edilirler ya da şiddetli bir şekilde kendilerine azap edilir; bu Yüce Allah’ın bir kuralıdır, vaadidir.

Bu şekilde azabı veya helaki hak edenlerin ya kökten yok edilmeleri sağlanır ya da azgın elebaşları öldürülüp diğerlerinin önü açılır. İsrailoğulları gibi Firavun ve adamlarının yerine ülke yönetimini ellerine alırlar; muhataplara vergi getirir ve hayatlarını azaba dönüştürecek sıkıntılarla yüz yüze gelmeleri sağlanır. İbn Abbâs’ın da dediği gibi “şiddetli azap”tan kasıt, öldürülmeleri, sarsılmaları, hastalıklara duçar olmaları, korkutulmaları, suda boğulmaları, depremlere, fırtına ve kasırgalara maruz bırakılmaları vs. şeklinde gerçekleşir.(39)

2. كَانَ ذٰلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا “Bu (uygulamamız), Kitapta yazılı bir (hükmümüz)dür.” Aynısı Ahzâb 33/6’da da geçen bu ifadede zikredilen كَانَ kâne fiili hem geçmiş zaman manasına gelmekte, hem de bundan sonra da uygulamasının aynı olacağını ortaya koyan bir mana içermektedir. Bu arada âyette geçen ذٰلِكَ zâlike kelimesi âyetin ilk cümlesinde yer alan “azabı hak edenlerin kıyamet gününden önce onların helak edilmesi veya şiddetli bir şekilde azaba uğratılmaları” manasındadır. Âyetin sonundaki مَسْطُور mestûr kelimesi “satır satır yazılmış olmak” manasında “hükme bağlanmış olmak” demektir.

Yüce Allah azgınların kıyametten önce dünyada helak edilmelerinin veya şiddetli bir şekilde azaba uğratılmalarının kesin bir hüküm olarak katındaki Ümmü’l-Kitâb’da yani Levh-i Mahfûz’da hükme bağlandığını haber vermektedir.(40) Bu ifade aslında Enfâl 8/68’deki beyana da uygundur. Sözü edilen kesin hükmün esasında eski kavimlere hitap edilen ilahi mesajlarda da ilâhi bir yasa olarak yer aldığı âyette kullanılan el-kitâb kelimesinden de anlaşılmaktadır.

“Allah’tan başkalarına tanrılık yakıştırmak, kula kul olmayı ve kulları kul etmeyi beraberinde getirir; bu da tahakküm ve zulme yol açar. Bunlar ise bir toplumun kıyametini hazırlar. İşte “ilâhî yasa” budur. Helâk ile ‘azâb arasında şöyle bir farktan söz edilebilir: Helâk doğa yasalarının kullanılarak sapmış toplumların cezalandırılması, ‘azâb ise çözülme sürecine girmiş toplumların ilâhî yasalara uygun olarak çöküşe doğru yol almasıdır. Helâk aniden tabiat kullanılarak gerçekleşirken, ‘azâb bir süreç içerisinde insanlar eliyle de gerçekleşir.”(41)

c) Mucizelerin Konumu

Yüce Allah, sûrenin 59-60. âyetlerinde sıra dışı delil anlamında mucize göndermeme sebebinin öncekilerin yalanlaması olduğunu, Semûd kavmine gönderdiği dişi deveyi hunharca katlettiklerini, bu nedenle mucizelerin korkutmaktan başka bir amacının olmadığını beyan etmekte, insanları bilgisiyle kuşattığını, Hz. Peygamber’e gösterdiği rüyanın da, Kur’ân’da lanetlendiği haber verilen cehennemdeki ağacın da insanları açık bir imtihan olduğunu, buna rağmen inkârcıların sadece azgınlıklarının arttığını bildirmektedir.

ı. Mucize Gönderilmemesinin Nedeni

وَمَا مَنَعَنَآ اَنْ نُرْسِلَ بِالْاٰيَاتِ اِلَّآ اَنْ كَذَّبَ بِهَا الْاَوَّلُونَ وَاٰتَيْنَا ثَمُودَ النَّاقَةَ مُبْصِرَةً فَظَلَمُوا بِهَا وَمَا نُرْسِلُ بِالْاٰيَاتِ اِلَّا تَخْو۪يفًا “Bizi, ayetler (mucizeler) göndermekten alıkoyan tek şey, öncekilerin onları yalanlamış olmasıdır. (Nitekim) Semûd kavmine de (mucize olarak) aydınlatıcı, (ders verici) bir dişi deve vermiştik de onlar (vahşice katlettikleri için) ona haksızlık etmişlerdi. (Oysa) biz ayetleri (mucizeleri) ancak (inkârcıları) korkutmak için göndeririz.”

Âyetteki وَمَا مَنَعَنَا ve mâ mene‘anâ fiili “bizi engellemedi”; اَنْ نُرْسِلَ en nursile fiili “göndermemizle ilgili”;بِالْاٰيَاتِ bi’l-âyâti kelimesi “âyetleri, delilleri”;اِلَّآ اَنْ كَذَّبَ illâ en kezzebe istisnası “yalanlamalarından başka”; بِهَا bihâ ifadesi “onları”; الْاَوَّلُون el-evvelûne sözcüğü “öncekiler(in)”;وَاٰتَيْنَا ve âteynâ fiili “ve vermiştik”; ثَمُود semûde sözcüğü “Semud kavmine”; النَّاقَة en-nâkate kelimesi “dişi deveyi”; مُبْصِرَة mubsıraten sözcüğü “ders verici olarak”;فَظَلَمُوا fe zalemû fiili “zulmetmişlerdi, haksızlık etmişlerdi”; بِهَا bihâ ifadesi “ona”; وَمَا نُرْسِلُ ve mâ nursilü fiili “ve göndermeyiz”; بِالْاٰيَاتِ bi’l-âyâti kelimesi “âyetleri, delilleri”; اِلَّا تَخْو۪يفًا illâ tahvîfen kelimesi ise “korkutmaktan başka bir şey için” demektir.

Burada Yüce Allah’ın son ümmete yönelik mucize göndermeme gerekçesi gündeme getirilmektedir.

Bu âyet, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den mucize istemeleri üzerinde indirilmiştir.(42)

1.وَمَا مَنَعَنَآ اَنْ نُرْسِلَ بِالْاٰيَاتِ اِلَّآ اَنْ كَذَّبَ بِهَا الْاَوَّلُونَ “Bizi, ayetler (mucizeler) göndermekten alıkoyan tek şey, öncekilerin onları yalanlamış olmasıdır.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den istediği ve beklediği mucizeler konusunu ele almakta ve onların istediği türden mucize göndermemesinin gerekçesini açıklamaktadır. Bu noktada delil getirme veya mucize gösterme konusunda ilahi sistem Mü’min 40/78’de şu şekilde dile getirilmektedir: “Hiçbir peygamber Allah’ın izni olmaksızın kendiliğinden herhangi bir âyet (delil, mucize) getiremez.”

En‘âm 6/7, A‘râf 7/203 ve Ra‘d 13/7’de müşriklerin mucize istekleri konusunu geniş bir şekilde ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Önemine binaen mutlak sûrette hatırlatılması gereken bir âyeti açıklamak durumunda olduğumuz için bazı noktaları tekrarlamak istiyoruz. Kâfirler Hz. Peygamber’e hitap ederek ona sıradışı bir delil indirilmesi gerektiğini söyleyip duruyorlardı. Bu noktada Kur’ân’da âyetler vardır.(43)

Onların amacı Hz. Peygamber’i kendilerince zor duruma düşürmekti. Bu bağlamda istekleri arasında En‘âm 6/8 ve Furkân 25/7, 21’de geçtiği gibi “melek”, Hûd 11/12’de ise “bir hazine indirilmesi” yer almaktaydı. Yorumunu yapmakta olduğumuz İsrâ’ sûresinin 90-93. âyetlerinde de onların çok daha farklı ve imkânsız istekleri dile getirilmektedir.

Hz. Peygamber’den delil veya mucize getirmesi isteğinin cevabını bizzat Yüce Allah A‘râf 7/203’te vermekte veya verdirmektedir. Âyet mealen şöyledir: “Onlara (istedikleri) bir delil (mucize) getirmediğin zaman ‘(Ötekiler gibi) onu da derleyip getirseydin ya/onu da getirseydin ya!’ derler. De ki: Ben, sadece Rabbimden bana vahyedilene uyuyorum. Bu (Kur’an da), Rabbinizden gelen (ve kendileriyle gerçekler görünen) basîretlerdir (gözlerdir); ayrıca inanan bir toplum için yol gösterme ve merhamet tecellisidir.” Söylenmek istenen şudur: “İstediğiniz mucizeleri getirmek bir tarafa, bu yapıda olan Kur’ân’ı da ben kendiliğimden uydurmadım.” Hz. Peygamber vahyi kendiliğinden üretmiyordu ki bu isteği de o yerine getirsin.

En‘âm 6/50, A‘râf 7/203, Yûnus 10/15, Ahkâf 46/9, Necm 53/3-4 gibi pek çok âyette Hz. Peygamber’in kendisine vahyedilen bu hakikata tâbi olduğu, onun herhangi bir uydurmasının söz konusu olmadığı özellikle vurgulanmaktadır. Bu durumda Hz. Peygamber’den herhangi bir delil getirmesini istemelerinin hiçbir anlamının olmadığı, çünkü onun vahye tâbi olmaktan başka bir durumunun bulunmadığı ortaya konulmaktadır. Yûnus 10/20, Ra‘d 13/7, 27 ve ‘Ankebût 29/50-51’de de vurgulanan husus budur.

Yüce Allah kâfirlerin Hz. Peygamber’in risaletiyle ilgili delil isteğinde bulunduklarını beyan etmektedir. Yeni delil aramanın bir anlamının bulunmadığı, ‘Ankebût 29/50-51’de belirtildiği gibi Kur’ân’ın bu konuda yeterli olduğu hatırlatılmaktadır. Âyetler mealen şu şekildedir: “Ona Rabbinden (başkaca) deliller (mucizeler) indirilmeli değil miydi? derler. De ki: Deliller (mucizeler) ancak Allah’ın katındadır. Ben ise sadece apaçık bir uyarıcıyım. Kendilerine okunup aktarılmakta olan Kitab’ı sana indirmemiz onlara yetmemiş mi? Elbette iman eden bir kavim için onda rahmet ve ibret vardır.” Bu âyette sıra dışı delil olarak Kur’ân’ın yeterli olduğu, başka arayışların anlamsızlığı bildirilmektedir.

Yûnus 10/15-16’da da belirtildiği gibi Hz. Peygamber’den vahyi değiştirmesi veya başka bir Kur’ân getirmesi istediğinde bunu yapmasının mümkün olmadığı şu şekilde beyan edilmektedir: “Onlara âyetlerimiz açık açık okunduğu zaman (öldükten sonra) bize kavuşmayı beklemeyenler: ‘Ya bundan başka bir Kur’an getir veya bunu değiştir!’ dediler. De ki: Onu kendiliğimden değiştirmem benim için olacak şey değildir. Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam. Çünkü Rabbime isyan edersem elbette büyük günün azabından korkarım. De ki: Eğer Allah dileseydi onu size okuyamazdım, Allah da onu size bildirmezdi. Ben bundan önce bir ömür boyu içinizde durmuştum. Hâla akıl erdiremiyor musunuz?”

İşte gerek mucize istekleri, gerekse vahiy ile ilgili ortaya konulan talepler bu âyette ele alınmakta ve Hz. Peygamber’in böyle bir şeyi yapmasının imkânsız olduğu beyan edilmektedir. Ra‘d 13/7’de ise bu cevap “Sen sadece bir uyarıcısın; nitekim her kavmin bir hidayet çağrıcısı vardır” şeklinde verilmektedir.

Delil yani müşriklerin istediği ve beklediği gibi mucize gönderilmemesiyle ilgili olarak verilen bir başka cevap ise yorumunu yapmakta olduğumuz âyettedir: “Bizi, deliller (mucizeler) göndermekten alıkoyan tek şey, öncekilerin onları yalanlamış olmasıdır.” Âyette de belirtildiği gibi öncekilerin yalanlamış olması yeni deliller veya mucizeler gönderilmemesinin gerekçesi olarak beyan edilmektedir. Enbiyâ’ 21/6’da da zikredildiği üzere, önceki kavimler kendilerine indirilen bu tür mucize ve delillere iman etmemişler ve helak edilmişlerdi.

Hasr/kasr denen “vurgulu ifade teknikleri”nden birisi olan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı sayesinde önceki kavimlere gönderildiği gibi deliller gönderilmeme sebebi, sadece ve sadece eski kavimlerin onları yalanlaması olarak belirlenmektedir. Yoksa onların istediği türden de mucizeler gönderilebileceğinde, buna Yüce Allah’ın kudretinin yeteceğinde herhangi bir şüphe yoktur.

2. وَاٰتَيْنَا ثَمُودَ النَّاقَةَ مُبْصِرَةً فَظَلَمُوا بِهَا “(Nitekim) Semûd kavmine de (mucize olarak) aydınlatıcı, (ders verici) bir dişi deve vermiştik de onlar (vahşice katlettikleri için) ona haksızlık etmişlerdi.” Yüce Allah müşriklerin istediği türden sıra dışı deliller göndermemesinin sebebini “öncekilerin yalanlaması” olarak belirledikten sonra, bu cümlede bir örnek vermektedir. Konu Hz. Sâlih’in kavmiyle ilgilidir. Semûd kavmi ve Hz. Sâlih hakkında geniş bilgileri Şu‘arâ’ 26/141’de vereceğimiz için burada detaya girmeyeceğiz.

Konuyla ilgili çeşitli âyetlerde ele aldığımız üzere, Hz. Sâlih’in kavmi olan Semûd kavmi kendilerine bir imtihan olarak verilen ve adına nâkatullâh denen “Allah’ın devesi”ni hunharca katletmişler, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi böylece ona zulmetmişlerdi. Zemahşerî buradaki فَظَلَمُوا بِهَا fe zalemû bihâ ifadesini “mucizeyi inkâr etmeleri” ve bu nedenle de “kendilerine haksızlık etmeleri” şeklinde yorumlamıştır.(44) Sonuç aynı kapıya çıktığı için bu yorumun da doğru olduğunu söyleyebiliriz.

İsrâ’ sûresinin 12. âyetinde Güneş’in, Neml 27/13’te Hz. Mûsâ’ya verilen âyetlerin aydınlatıcılığı manasında da geçen مُبْصِرَة mubsırah kelimesi “peygamberliğin görünür belgesi, delili, uyarıcı ve aydınlatıcı belirti, ibretlerle dolu bir mucize, aydınlatıcı, gerçeği gösterici, ibretlerle dolu, ayan beyan, açıklayıcı, onunla bakanın hakikati göreceği delil”(45) gibi anlamlar içermektedir.

Semûd kavmine verilen bu sıra dışı delil hakkında A‘râf 7/73 ve Hûd 11/63-64’te hem beyyineh hem de âyeh kelimeleri kullanılmaktadır. Bu kelimeler Şu‘arâ’ 26/154’te geçtiği gibi Semûd kavminin Hz. Sâlih’ten istedikleri bir âyetin/delilin karşılığı olarak belirlenmiştir. Yüce Allah da Kamer 54/27’de geçtiği üzere kendilerine bir fitneh yani bir imtihan olarak deveyi uygun görmüştür. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen مُبْصِرَة mubsırah kelimesi bütün bu içerikleri kapsayacak bir anlam alanına sahiptir. Söylenmek istenen şey, devenin Hz. Sâlih’in Semûd kavmine peygamber olarak gönderilmesinin aydınlatıcı bir delili ve belgesi olduğunu ortaya koymaktır.

3. وَمَا نُرْسِلُ بِالْاٰيَاتِ اِلَّا تَخْو۪يفًا “(Oysa) biz ayetleri (mucizeleri) ancak (inkârcıları) korkutmak için göndeririz.” Yüce Allah Mekkeli müşrikleri sıra dışı delil isteklerini göndermeme gerekçesini beyan ettikten sonra, önceki kavimlere gönderdiği delillerin de muhatapları korkutmak maksadına dayalı olarak gönderildiğini ortaya koymaktadır.

Yeni delil gönderilmeme sebebi, Yüce Allah’ın kudretinin yetmemesi değil, Semûd kavmi gibi muhatapların yalanlaması ve sonrasında helak edilmeleriydi. Benzer bir delil gönderilmesine rağmen, eğer muhataplar inanmazsa o zaman onların da topluca helak edilmeleri gerekecekti ki Yüce Allah’ın bu son ümmet için böyle bir uygulama yapmayacağı anlaşılmaktadır.

Yüce Allah gönderdiği bütün delilleri insanları hem dünya azabına karşı uyarmak, hem de mahşerdeki ateş azabından korunmalarını sağlamak için göndermiştir. Mucizeler peygamberlerin sadakatinin bir göstergesi olarak Allah tarafından gönderilir veya yaratılırlar. Yoksa delillerin bizzat kendisi korkunç bir mahiyet arz etmemektedir. Delillere rağmen inanılmaması durumunda bunun sonucunda kaçınılmaz olan ilahi azaptan ve gazaptan korkulması amaçlanmaktadır.

ıı. Yüce Allah’ın Bilgisi ve İnsanların Azgınlığı

وَاِذْ قُلْنَا لَكَ اِنَّ رَبَّكَ اَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّءْيَا الَّت۪يٓ اَرَيْنَاكَ اِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْاٰنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَز۪يدُهُمْ اِلَّا طُغْيَانًا كَب۪يرًا “Hani sana şöyle demiştik: Rabbin, insanları çepeçevre kuşatmıştır. Sana (isra esnasında) gösterdiğimiz o rüyayı (görüntüleri) ve Kur’an’da lanetlenmiş (zakkum) ağacını, ancak insanları sınamak için meydana getirmiştik. Biz onları (insanları) korkutuyoruz; (bu durum) onların sadece büyük azgınlığını artırıyor.”

Âyettekiوَاِذْ قُلْنَا ve iz kulnâ fiili “ve hani, demiştik”; لَكَ leke ifadesi “sana”;اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke tamlaması “muhakkak ki senin Rabbin”; اَحَاطَ ehâta fiili “kuşattı”; بِالنَّاسِ bi’n-nâsi ifadesi “insanları”; وَمَا جَعَلْنَا ve mâ ce‘alnâ fiili “ve yapmadık, kılmadık”; الرُّءْيَا er-ru’yâ kelimesi “o rüyayı”;الَّت۪يٓ اَرَيْنَاكَ elletî eraynâke ifadesi “sana gösterdiğimiz”;اِلَّا فِتْنَةً illâ fitneten istisnası “imtihandan başka”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için”;وَالشَّجَرَةَ ve’ş-şecerate kelimesi “ve o ağacı”; الْمَلْعُونَة el-mel‘ûnete kelimesi “lanetlenmiş”;فِي الْقُرْاٰنِ fi’l-kur’âni sözcüğü “Kur’ân’da”; وَنُخَوِّفُهُمْ ve nuhavvifuhum fiili “ve onları korkutuyoruz”;فَمَا يَز۪يدُهُمْ fe mâ yezîdühum fiili “onları arttırmaz”; اِلَّا طُغْيَانًا كَب۪يرًا illâ tuğyânen kebîran istisnası ise “büyük azgınlıktan başka” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kudreti ve Hz. Peygamber’e gösterilen delillerin muhataplarda meydana getirdiği durum gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ قُلْنَا لَكَ اِنَّ رَبَّكَ اَحَاطَ بِالنَّاسِ “Hani sana şöyle demiştik: Rabbin, insanları çepeçevre kuşatmıştır.” Âyette geçen “insanlar”dan kasıt İsrâ’ 17/55. âyette de geçtiği üzere “göklerde ve yerde canı ve ruhu bulunan bütün insanlar” olabileceği gibi bağlam gereği “inkârcı insanlar” da olabilir.(46) İkinci ihtimal doğrultusunda Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve sınırsız ilim ve kudretiyle müşrikleri kuşatıp kendisini onların şerrinden koruyacağını müjdelemektedir. Bu yorum Mâide 5/67’de yer alan “Allah seni insanlardan koruyacaktır” mesajıyla da uyumludur. Esasında bir taraftan mucize isteyenlerin, diğer taraftan bunlara inanmayacaklarını da gayet iyi bildiği için, onlardan gelebilecek birtakım sıkıntılardan Hz. Peygamber’i koruyacağını bildirmektedir.

Âl-i İmrân 3/12 ve Kamer 54/45’te belirtildiği gibi Yüce Allah inkârcıların mağlup olacağını önceden bildirerek Hz. Peygamber’e ve müminlere moral vermeyi amaçlamaktadır. Bir ihtimal olarak düşündüğümüzde, Hz. Peygamber’in onların mucizelere inanabilecekleri gibi bir zannı olmaması için Yüce Allah onları gayet iyi bildiğini ve müşriklerin de öncekiler gibi inkâr edeceklerini söylemek istemektedir.

2. وَمَا جَعَلْنَا الرُّءْيَا الَّت۪يٓ اَرَيْنَاكَ اِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْاٰنِ “Sana (isra esnasında) gösterdiğimiz o rüyayı (görüntüleri) ve Kur’an’da lanetlenmiş (zakkum) ağacını, ancak insanları sınamak için meydana getirmiştik.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e gösterdiği görüntünün ve Kur’ân’da cehennemliklerin ateş azabında karşılaşacakları haber verilen lanetlenmiş zakkum ağacının insanlar için bir imtihan olduğunu beyan etmektedir. Âyetin bu cümlesinde iki konu dile getirilmektedir.

a) وَمَا جَعَلْنَا الرُّءْيَا الَّت۪يٓ اَرَيْنَاكَ اِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ “Sana (isrâ esnasında) gösterdiğimiz o rüyayı ancak insanları sınamak için meydana getirmiştik.” İlki insanlar için imtihan olduğu bildirilen ve Hz. Peygamber’e gösterilen rüyadır. Bu olay hakkında bazı yaklaşımları hatırlatmak istiyoruz.

ı. Âlimlerimizin çok büyük bir bölümü, isrâ olayının bedenen meydana geldiği kanaatindedir.(47) Ancak bunun sadece ruhla olduğunu kabul edenlerin bulunduğu da bildirilmektedir.(48) Bize göre, Hz. Peygamber’e gösterilen görüntü, sûrenin ilk âyetinde beyan edilen, ruhen olduğuna inandığımız isrâ’ olayı ve o esnada Hz. Peygamber’e gösterilen bir âyet yani Hz. Cebrâîl olabilir.

Onun insanlar için fitne olması ise imtihan oluşu manasındadır. Bilindiği gibi Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in vahyi Cebrâîl (as)’dan aldığını kabul etmiyorlardı. Bunun üzerine Yüce Allah Bakara 2/97-98, Nahl 16/102-103, Şu‘arâ’ 26/191-193, Necm 53/1-18 ve Tekvîr 82/23 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’in vahyi Hz. Cebrâîl’den aldığını, dolayısıyla vahyin kaynağında aracı olarak onun bulunduğunu beyan etmiştir.

Râzî gibi bazı âlimler zayıf hatta yanlış görse de “İsra” olayının rüyada gerçekleştiğini kabul edenlere göre bu âyet söz konusu yaklaşımın bir delildir. Yüce Allah Hz. Peygamber’in eşinin ve amcasının vefat ettiği Hüzün senesinde ona rüyasında böyle bir olay yaşatmış ve hüzünlü geçmekte olan bir döneminde gönlünü ferahlatacak sıra dışı bir olayı yaşamasını sağlamıştır.

Olayın rüyada veya ruhen yaşanmış olması bedenle yaşanmasına göre herhangi bir şekilde değer kaybetmez. Çünkü bedenin yaşadığı olayların anlamlı olması, onları ruhun hissetmesine bağlıdır. Peygamberlerin gördüğü sâdık/sâlih rüyalar diğer insanların gördüğü türden rüyalara benzemeyeceği için buradaki olayı da bu çerçevede ele almak hatalı olmasa gerektir. Eğer isra denen olay Mekke yakınlarında Cirane denilen yere yönelik ise o zaman bunun bedenen olmasında da anlaşılamayacak herhangi bir şey yoktur.

ıı. Hz. Peygamber’e gösterilen görüntünün rüya olduğu ve maksadın müşriklerin Bedir’de öldürüleceklerinin ona rüyada gösterilmesi şeklinde de yorumlanmaktadır. Bu rüyayı duyunca müşriklerin Hz. Peygamber’le alay ettikleri de beyan edilmektedir. Bu rüyanın Hz. Peygamber’e Mekke’nin fethiyle ilgili olarak gösterildiği de ifade edilmektedir. Rüyanın fitne olması ise inkârcılar için bir imtihan oluşu ve bunlarla alay edişleridir.

Nitekim Feth 48/27’de sözü edilen olay şöyle beyan edilmektedir: “Andolsun ki Allah, elçisinin rüyasını doğru çıkardı. Allah dilerse siz güven içinde başlarınızı traş etmiş ve (saçlarınızı) kısaltmış olarak, korkmadan Mescid-i Harâm’a gireceksiniz. Allah sizin bilmediğinizi bilir. İşte bundan önce size yakın bir fetih verdi.”

Rüyada gösterilen olayların Medine dönemiyle ilişkili olması nedeniyle bu görüşü zayıf bulanlar olmuşsa da bu yaklaşım doğru değildir. Çünkü insanların ileride meydana gelebilecek şeyleri rüyalarında görmesi mümkündür. Özellikle muhatap Hz. Peygamber ise onun daha önceden bilgilendirilmesinde de herhangi bir sakınca yoktur. Nitekim Duhâ 93/4’te yer alan bilgi de bunun bir delilidir.

Konuyla ilgili bir değerlendirmeyi aktararak meseleyi biraz daha açıklığa kavuşturmak istiyoruz:

“Ru’yânın mastarı olan ru’yet, ibsar’dan farklı olarak somut ya da soyut, maddî ya da mânevî akledilebilir her şeye delâlet eder. Bu rüyanın sûrenin başında değinilen gece yolculuğu olduğu tartışmaya mahal bırakmayacak kadar açıktır. İsrâ rüyasının yoruma ve tabire açık ve kesinliğe kapalı tabiatı, insanlar arasında bu müşahedenin bir “imtihan” kılınması sonucunu doğurmuştur. Aynı şey “üzerinde 19 vardır” âyeti,(49) Hârût ve Mârût’un öğrettikleri(50) için de söz konusudur.”

“Bizim “malum” şeklindeki açıklamamız, kelimenin belirlilik takısına atfendir. Burada gösterilen rüya, özel bir müşahede olsa gerektir. Çünkü burada “görülen” değil ısrarla “gösterilen” bir şeyden söz edil- mektedir. Gösteren görenden çok daha aktiftir. “Biz” zamirine isnat edilmesi, ilâhî kudreti gerektiren bir görme-gösterme olayı ile karşı karşıya olduğumuzun delilidir.”(51)

b) وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْاٰنِ “Kur’an’da (cehennemliklerin azığı olacak) lânetlenmiş o ağacı da (insanları sınamak için meydana getirmiştik).” Âyette dile getirilen diğer husus ise Kur’ân’da lanetlendiği bildirilen ağaç meselesidir ki bu da elbette bir imtihandır. Çünkü Hz. Peygamber’in tebliğinde bir taraftan yakıcı cehennemden söz ederken, diğer taraftan da yakıcı ateşin içinde ağacın biteceğinden söz etmesi müşriklerin alay etmesine neden olmuştu. Böyle bir durum müşriklerin ve inkârcıların bu şekilde imtihana tâbi tutulduklarını göstermektedir.

Âyette konusu edilen ağaçla ilgili olarak Sâffât 37/62-67’de şöyle buyrulmaktadır: “Şimdi ziyafet olarak, (cennet ehli için anılan bu nimetler) mi daha hayırlı, yoksa zakkûm ağacı mı? Biz onu (zakkûmu) zalimler için bir fitne (imtihan) kıldık. Zira o, cehennemin dibinde bitip yetişen bir ağaçtır. Tomurcukları sanki şeytanların başları gibidir. (Cehennemdekiler) ondan yerler ve karınlarını ondan doldururlar. Sonra (zakkum yemeğinin) üzerine onlar için kaynar su karıştırılmış bir içecek vardır.”

“Zakkum ağacı” meselesi iki sûrede daha geçmektedir. Bu çerçevede Dühân 44/43-44’te şöyle buyrulmaktadır: “Şüphesiz zakkum ağacı, günahkârların yemeğidir.” Benzer şekilde Vâkı‘a 56/51-53’te ise şu bilgilere yer verilmektedir: “Sonra siz ey yalancı şaşkınlar! Elbette zakkum ağacından yiyecek ve karınlarınızı ondan dolduracaksınız.” Konuyla ilgili olarak üç sûrede zakkum ağacının adı verilmişken yorumunu yağmakta olduğumuz âyette ismi zikredilmemekte, bunun yerine ağacın “lanetlenmiş o ağaç” olduğu beyan edilmektedir.

Her dört sûrede verilen bilgilerden hareketle, bu ağacın cehennem ateşinin şiddetini ortaya koyduğunu, inkârcıların ise bu ifadeyle alay ettikleri, bu nedenle de mahşerde ateş azabına çarptırılacakları bildirilmiş olmaktadır. Mâide 5/78’de de geçtiği gibi, lanetlenmiş insanlar bu dünyada vardır ve onların mahşerdeki gıdası da lanetlenmiş ağaç olacaktır; konuyla ilgili âyetlerde(52) verilmek istenen mesaj bu olsa gerektir.

3. وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَز۪يدُهُمْ اِلَّا طُغْيَانًا كَب۪يرًا “Biz onları (insanları) korkutuyoruz; (bu durum) onların sadece büyük azgınlığını artırıyor.” Yüce Allah hem dünyadaki hem de âhiretteki azabı ve gazabı ile korkutmak için gönderdiği sayısız imkân, sunduğu sınırsız nimetler ve deliller karşısında inkâra şartlanmış olanların sadece ve sadece azgınlıklarının arttığını haber vermektedir.

İsrâ’ sûresinin 41. âyetinde şöyle buyrulmaktadır: “Biz, bu Kur’an’da gerçeği hatırlasınlar diye (hakikatleri) türlü şekillerde sayıp dökmüşüzdür. (Fakat bu), onların sadece nefretini artırıyor.” Benzerleri İsrâ’ 17/89 ve Kehf 18/54’te de geçen âyetin bu cümlesinde Kur’ân’da her türden konunun çeşitli vesilelerle tekrar tekrar örneklendirdiği beyan edilmektedir. Yüce Allah, müşriklerin şüphelerine pek çok açıdan tekrar tekrar cevap vermiştir. Bu yeterli cevaplara ve uygun misallere rağmen, kâfirler o bâtıl mücadelelerini bırakmamışlardır.

İsrâ’ 17/41’deki ifadeye göre, insanlara yapılan çeşitli bilgilendirmelere ve uyarılara rağmen onların sadece ve sadece nefretleri artmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin son cümlesindeyse arttığı haber verilen şey “nefret ve öfkenin yansıması” olan طُغْيَانًا كَب۪يرًا tuğyân-ı kebîr yani “büyük azgınlık”tır. Yüce Allah Kur’ân’da her konuyu detaylandırarak ele almış olmasına, her türden örnek sunmasına rağmen, bunun sadece ve sadece inkârcıların nefretini arttırdığını beyan etmektedir.

Nitekim konuyla ilgili bazı âyetlerdeki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası vermekte ve bu şekilde inkârcıların kararlılıkları ortaya konulmaktadır. Bu ifade Tevbe 9/124-125’teki mesajla da uyum arz etmekte, vahyin bazı insanların imanlarını arttırdığını, bazılarının ise küfrünün artmasına neden olduğunu göstermektedir. Âyetin bu cümlesi aynı zamanda Nûh 71/6’da zikredildiği gibi Hz. Nûh’un tebliğinde kavmi için söylediği “Onları davetim her defasında kaçışlarını artırdı” ifadesiyle de uyumludur.