İsrâ Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını birinci âyette geçen “gece yürütmek” anlamındaki اَسْرٰى esrâ/isrâ’ kelimesinden alan İsrâ’ sûresi, inişe göre 68, resmî sıralamada ise 17. sûredir. 2-8 ve 101-104. âyetlerinde ele alınan konu gereği bu sûreye Benî İsrâil sûresi de denmektedir.

İsrâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Nahl sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de kâinat kitabının âyetlerinden söz edilmekte (İsrâ’ 13; Nahl 10-16), öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenler kınanmakta (İsrâ’ 49-51; Nahl 38), şeytanın insanları etkilemeye çalışacağı (İsrâ’ 62-65; Nahl 98-100), Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşu (İsrâ’ 40; Nahl 56-60), Allah’a ortak koşan müşriklerin şirkinden O’nun yüce ve münezzeh olduğu (İsrâ’ 43; Nahl 1) gibi konular iki sûrenin ortak içerikleri arasında yer almaktadır. İsrâ’ sûresi, isrâ’ denen olayı ifadeyle başlamakta, İsrailoğullarının nankörlüğüne dikkat çekilmekte, Kur’ân’ın tek gerçek yola ileticiliğine, mahşerde yaşanacak hakikatlere gönderme yapılmaktadır.

22. âyetten itibaren, tevhid vurgusu başta olmak üzere, ana-babaya iyilikten Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşuna varıncaya kadar pek çok prensip gündeme getirilmektedir. Daha sonra kâinattaki bütün mahlûkatın Yüce Allah’ı tesbih ettiği, öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenlerin hatalı inanışları, mucize beklentilerinin reddediliş gerekçeleri ele alınmaktadır.

61. âyetten itibaren, Hz. Âdem için İblis’in secdeden kaçınması, sonrasında insanları saptırmaya çalışacağını söylemesi, Yüce Allah’ın insanlara pek çok ihsanı ve ikramı dile getirildikten sonra, müşriklerin Hz. Peygamber’i rahatsız etmeye çalışmaları ve sonrasında onlara verilen cevaplar ele alınmaktadır.

78. âyetten itibaren, namaz ibadeti, gece Kur’ân okuyuşları, vahyin inançsızlıklara karşı şifa oluşu, ruhun insan idrakini aşan yönü ile insanların ve cinlerin Kur’ân’ın bir benzerini getiremeyecekleri bilgisi ifade edilmektedir.

90. âyetten itibaren, muhatapların Hz. Peygamber’den sıra dışı beklentileri ve bunlara verilen cevaplar, mahşeri inkâr edenlerin oradaki diriltiliş biçimi ile Yüce Allah’ın kudretine dair bilgilendirmeler gündeme getirilmektedir.

100. âyetten itibaren, İsrailoğullarına verilen dokuz delil ile Firavun’un Hz. Mûsâ’yı suçladığı cümlelere yer verilmekte, vahyin peyderpey okunması gerekliliği ile ona gönül verenlerin ayırt edici hassasiyetleri beyan edilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Yüce Allah’ın hamde layık yegâne kudret oluşu, çocuk edinmediği, yaratmada ortağının bulunmadığı, acizliğe düşmediği, bu yüzden de yardımcıya ihtiyaç hissetmediği dile getirilmektedir.

Yüce Allah, surenin 22-39. ayetlerinde İslam inancının en temel konularından oluşan bir dizi ilahi ilkeyi ele almakta, verdiği emirleri ve yasakları uygulamaları hususunda muhatapları bilinçlendirmek istemektedir.

İbn Abbâs burada yer alan 18 ayetin Hz. Musa’ya vahyedilen levhalarda da bulunduğunu, oradaki bilgilerin ve ilkelerin Hz. Peygamber’e de vahyedildiğini beyan etmektedir. Eğer bu rivayetteki bilgi doğruysa, ilahi prensiplerin aynı kaynaktan geldiği ve ruh birlikteliğine sahip oldukları rahatlıkla belirtilebilir. Zira Kur’an’da buna benzer örnekler oldukça fazladır. Bu ayet grubunda hitabın bir kısmı her ne kadar Hz. Peygamber’e yönlendirilmiş olsa da anne ve babasıyla ilgili bilgilerde de devam eden diğer ayetlerde hitabın çoğula döndürülmesinde de maksadın herkes olduğu anlaşılmaktadır.

ı. (26-27. Ayetler): Üç ve Dördüncü Emirler: İnfak ve Saçıp Savurmamak

وَاٰتِ ذَا الْقُرْبٰى حَقَّهُ وَالْمِسْك۪ينَ وَابْنَ السَّب۪يلِ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذ۪يرًا اِنَّ الْمُبَذِّر۪ينَ كَانُوٓا اِخْوَانَ الشَّيَاط۪ينِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّه۪ كَفُورًا “Akrabaya, yoksula ve yolda kalmışa hakkını ver! Saçıp savurma! Şüphesiz ki saçıp savuranlar şeytanların kardeşleridir. Şeytan ise Rabbine karşı çok nankördür.”

Buradaki وَاٰتِ [veâti] emri “ve ver”; ذَا الْقُرْبٰى [ze’l-kurbâ] ifadesi “yakınlık sahiplerine, yakınlara”; حَقَّهُ [hakkahû] tamlaması “onun hakkını”; وَالْمِسْك۪ينَ [ve’l-miskîne] kelimesi “ve yoksula”; وَابْنَ السَّب۪يلِ [ve’bne’s-sebîli] ifadesi “ve yolun oğluna, yolcu ya”; وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذ۪يرًا [velâ tübezzir tebzîran] emri “tamamen saçıp savurma”; اِنَّ الْمُبَذِّر۪ينَ [inne’l-mübezzirîne] sözcüğü “muhakkak ki saçıp savuranlar”; كَانُوٓا [kânû] fiili “onlar şöyledir”; اِخْوَانَ الشَّيَاط۪ينِ [ıhvâne’ş-şeyâtîni] tamlaması “şeytanların kardeşleridir (ler)”; وَكَانَ [ve kâne] fiili “(şöyle)dir”; الشَّيْطَانُ [eş-şeytânu] ifadesi “şeytan, şeytan ise (şöyle) olmuştur”; لِرَبِّه [lirabbihî] ifadesi “onun Rabbine”; كَفُورًا [kefûran] sıfatı ise “çok nankör” demektir.

Burada Müslümanlara yönelik ekonomik içerikli görevlerinden birisi olan infak ve gereksiz yere saçıp savurmama görevi gündeme getirilmektedir.

1. وَاٰتِ ذَا الْقُرْبٰى حَقَّهُ وَالْمِسْك۪ينَ وَابْنَ السَّب۪يلِ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذ۪يرًا “Akrabaya, yoksula ve yolda kalmışa hakkını ver! Saçıp savurma!” Yüce Allah sağlıklı bir toplum oluşturabilmek için tevhid ve ana-babaya iyilikten sonra “üçüncü ve dördüncü” görevleri dikkate sunmaktadır. Buna göre, başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün muhataplara seslenilmekte, yakınlara, yoksullara ve yolda kalmışlara haklarının verilmesi gerektiği beyan edilmektedir.

a) وَاٰتِ ذَا الْقُرْبٰى حَقَّهُ وَالْمِسْك۪ينَ وَابْنَ السَّب۪يلِ “Akrabaya, yoksula ve yolda kalmışa hakkını ver!” Bir benzeri de Rûm 30:38’de geçen bu ayette üç grup insana karşı ekonomik yükümlülükten söz edilmektedir:

ı. Ayette geçen ذَا الْقُرْبٰى [ze’l-kurbâ] ifadesinden maksadın birinci derece “yakınlar”dan başlamak üzere “yakınlar, akraba” olduğu söylenebilir. Kur’an’da 16 kez geçen bu ifade çeşitli ayetlerde ve genellikle ekonomik yükümlülüklerin yerine getirilmesi bağlamında zikredilmektedir.(178) Bazı ayetlerde ise konu “adaletin tesisi için doğru konuşma”,(179) “bağışlanma dileğinde bulunma”,(180) “mahşerde yardımlaşma olmaması”(181) ve “Allah’a yakın olma sevgisi”(182) ile ilişkilendirilmiştir.

Ayette verileceği beyan edilen kısım için حَقَّهُ [hakkahû] “hakkı, payı” tamlaması kullanılmaktadır ki bu ifade zenginlerin mallarında yakınların hakkının bulunduğunu göstermektedir. Esasında konuyla ilgili yani zenginlerin mallarında fakirlerin hakkının bulunduğuyla ilgili olarak En‘âm 6:141, Tevbe 9:103, İsrâ 17:26, Rûm 30:38, Zâriyât 51:19 ve Me‘âric 70:24’te çeşitli bilgiler verilmektedir.

Bu ayetlerde de belirtildiği üzere, “zenginlerin mallarında açıktan isteyen ve utandığı için isteyemeyen mahrumların belirlenmiş bir hakkı”nın bulunduğu bildirilmektedir. Tarım ürünlerinde de fakirlerin hakkının bulunduğuyla ilgili olarak En‘âm 6:141’de bilgi verilmektedir. Bu ayetleri birlikte düşündüğümüzde, bu payın bir lütuf değil, borç olduğu ve miktarının da belli olduğu anlaşılmaktadır. Bu bağlamda mesele mirasla ilgili olabileceği gibi mutlak anlamda yardımlaşma manası da söz konusu edilmektedir.

ıı. Ayette sözü edilen ikinci grup, “yoksul(lar)” anlamındaki الْمِسْك۪ين [el-miskîn] kelimesiyle ifade edilmektedir. Çeşitli ayetlerde geçen مِسْك۪ين [/ الْمِسْك۪ينmiskîn/el-miskîn](183) kelimeleri “yoksul” anlamına gelmektedir. Bu kelimeden maksat “yoksul(lar)”, yani “yoksulluk kendisinde mesken tutmuş”, Beled 91:16’da da beyan edildiği gibi “açlıktan karnı adeta toprağa yapışan, düşkün kişi” demektir.

Bu arada söz konusu kelimenin çoğul olarak مَسَاك۪ين / الْمَسَاك۪ين mesâkîne/el-mesâkîne(184) kalıpları ise “fakirler, ihtiyaç sahipleri” demektir. Kur’an’da fakîr kavramı yer aldığı halde, مِسْك۪ينmiskîn kelimesinin kullanılma sebebi, “fakirliğin kendisinde, bir daha ayrılmayacakmış gibi yerleştiği insan”ı ifade etmesidir.

ııı. Ayette sözü edilen üçüncü grup ise “yolun oğlu” manasındaki ابْنَ السَّب۪يلِ [ibnu’s-sebîl] ifadesiyle dile getirilmektedir. Bu tamlama Kur’an’da çeşitli ayetlerde toplam sekiz kez(185) geçmektedir. Bu ifade geçtiği her yerde ekonomik içerikte kendilerine yardım edilmesi gerekenler anlamında yer almakta ve “yolda kalmış” veya “yolcu(lar)” manasına gelmektedir.

Burada çok önemli bir noktaya değinmek gerekmektedir. Hem bu ayette hem de diğer ayetlerde sıklıkla geçen “yakınlar, fakirler, yoksullar, yetimler, yolda kalmışlar, esirler” anlamına gelen kelimelerde herhangi bir milliyet, cinsiyet, ırk ve din sıfatı yer almamaktadır.

Böyle olunca, sözü edilen düşkün insanların yardıma muhtaç oldukları unutulmamalı ve kendilerine ilgi gösterilmesinin çok önemli bir görev olduğu ifade edilmiş olmaktadır. Bu genel durum göz önüne alınarak, ekonomik yardımlaşmalar bağlamında infakın kimlere yapılacağı, sadaka ve zekâtın kimlere verilebileceği veya verilemeyeceğiyle ilgili fetvaların yeniden ve Kur’an çizgisinde gözden geçirilmesi gerekmektedir.

ابْنَ السَّب۪يلِ [ibnu’s-sebîl] kavramının kapsamında güncel olması itibariyle sokak çocuklarının, köprü altı çocuklarının bulunduğunu söylemek ayetlerde verilmek istenen temel mesaja uygun bir yaklaşımdır. Kur’an hayata dair temel değerleri ele alıyorken onun bu tür insanları dışlamış ve hesaba katmamış olması mümkün değildir. Bu nedenle, hayatı çepeçevre kuşatan mesajların sahibi olan Kur’an’da “yolun çocuğu” kavramının kapsamında “sokak çocuklarının” ve bütün “mekânsızların” bulunduğu, ekonomik yardım konularında onların da ihmal edilmemesi gerektiği unutulmamalı, bu noktada duyarlılık gösterilmelidir.

Bu arada unutulmaması gereken bir başka nokta ise, gerek yorumunu yapmakta olduğumuz İsrâ suresi, gerekse bu ifadelerin geçtiği Rûm suresi Mekke dönemi surelerinden olsa da Kur’an’ın toplumsal hayata dair içeriğinin bulunduğu görülmektedir. İnfak, zekât, sadaka vs. yardımlaşmalar sanıldığı gibi sadece Medine döneminin değil, aynı zamanda Mekke dönemi surelerinin de içeriğinde kendilerine yer bulmuşlardır. Mekkî surelerde konu daha çok şahı s/fert bazında ele alınmışken, Medine döneminde bu mesele daha kurumsal bir yapıya dönüştürülmüştür.

b) وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذ۪يرًا “Gereksiz yere (ve amaçsız bir şekilde) saçıp savurma!” Yüce Allah ayetin ilk cümlesinde infakı emrettikten sonra ikinci cümlesinde ise “gereksiz yere saçıp savurma”yı da yasaklamaktadır. Ayette geçen تَبْذ۪يرًا/تُبَذِّرْ [tübezzir/tebzîr] kelimeleri “malı ifsad edip saçıp savurmak, har vurup harman savurmak” manasına gelmektedir. Bu ifade malı ve serveti yanlış yerlere harcamakla ilgili olmalıdır.

İmâm Mücâhid’in infakta israf ve cimriliği ifade maksadıyla söylediği harika ifadesini aktarmak istiyoruz: “Bir kişinin Ebû Kubeys kadar altını olsa ve onları Allah yolunda infak etse israf etmiş olmaz; onlardan bir tek dirhemi Allah’a isyan için harcarsa o zaman müsrif, yani israf etmiş olur.”(186)

Bu çok önemli yorumdan hareketle şunu söyleyebiliriz: İsraf veya saçıp savurmak, bir malı veya serveti yanlış yerlerde anlamsız ve amaçsız bir şekilde harcamaya denir. Allah yolunda yapılan harcamalar ise infak adını alır; israf diye anılmaz. Zira hayırda israf olmaz. Demek ki [tebzîr], malın veya servetin ne kadar harcandığıyla değil, harcandığı yerle ve amaçla ilgilidir.(187)

Bu ayetin bir benzeri iki ayet sonra gelecek olan İsrâ 17:29. ayettir. Buna göre Yüce Allah insanoğlunun kendini kınanıp hasret çekecek hale getirmesine sebep olacak bir savurganlık yapmamasını emretmektedir. Bu arada Furkân 25:67’de ele aldığımız üzere, Rahmân’ın has kullarının özelliklerinden birisi de infak ettikleri zaman israf etmemeleri ve cimrilik yapmamaları, ikisi arasında bir kıvam tutturmaları şeklinde belirlenmektedir.

İnfakta israf, yanlış ve isyan içerikli harcama yapmayı, cimrilik de hak yolda eli sıkı olmayı ifade eder. Bu iki davranış da yanlıştır; istenen şey ise hak yolda infaktır ve bu yolda cimrilik yapmamaktır; ikisi arasında bir denge ortaya koyabilmektir. Esasında israfın başında, malın ve servetin kaynağında Yüce Allah’ı görmemek gelmektedir.(188) İşin başında servetin kaynağında Allah’ı görmeyenler o malı ve serveti kendisine veriliş gayesinin dışında harcarsa işte miktarı ne olursa olsun bu harcama bir israftır, [vesselâm].

2. اِنَّ الْمُبَذِّر۪ينَ كَانُوٓا اِخْوَانَ الشَّيَاط۪ينِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّه۪ كَفُورًا “Şüphesiz ki saçıp savuranlar şeytanların kardeşleridir. Şeytan ise Rabbine karşı çok nankördür.” Yüce Allah malı ve serveti anlamsız ve amaçsız bir şekilde saçıp savuranların şeytanların kardeşleri, yani onların yardımcıları(189) veya benzerleri(190) olduğunu beyan etmekte, şeytanın da Rabbine karşı son derece nankör olduğunu haber vermektedir.

Araplar bir işi sürekli yapanlara o işin kardeşi derlermiş.(191) Bu çerçevede insanlar eğer serveti bâtıl yolda harcarlar ve bunu sürekli yapıp alışkanlığa dönüştürülerse şeytanlaşmış olurlar; böylece aynı işi yapan insan şeytanlarının kardeşi olmuş olurlar.

Bilindiği ve En‘âm 6:112 ve Nâs 114:4-6’da da belirtildiği üzere, şeytanlar hem cinlerden hem de insanlardan olabilmektedir. İşte bu tür davranışların sahipleri şeytanlaşmış olacakları gibi şeytanların da kardeşleri durumuna gelmiş olacaklardır. Zuhruf 43:36’daki bilgilere göre vahiyden yüzçevirenlere bir şeytanın musallat edileceği ve o şeytanın artık söz konusu kişiden ayrılmayacağı haber verilmektedir.

Bu tür şeytanlaşanlar hem dünyada hem de ahirette cehennemde(192) şeytanların kardeşleri olacaklar ve mahşerde aynı akıbeti yaşayacaklardır. Çünkü şeytan Rabbine karşı çok nankör olduğu için şeytanlaşanlar da şeytanların kardeşleri olanlar da aynı nankörlüğü paylaşmış olacaklardır. Sebepleri ve nitelikleri aynı olanların sonuçları da aynı olacaktır.

Kur’an’da 12 kez(193) geçen الْكَفُور/ كَفُور [el-kefûr/kefûr] kelimeleri de [mübâlağa] yani “abartı” kalıbındadır ve küfrü yani nankörlüğü hayat tarzına dönüştürmeyi ifade etmektedir.

Dipnotlar

• 178-) Bakara 2: 83, 177; N isâ 4: 8, 36; Mâide 5: 106; Enfâl 8: 41; Nahl 1 6: 90; İsrâ 17: 26; Nûr 2 4: 22; Rûm 3 0: 38; Haşr 5 9: 7. 179-) En‘âm 6: 152. 180-) Tevbe 9: 113. 181-) Fâtır 3 5: 18. 182-) Şûrâ 4 2: 23.
  • Bakara 2/83 Nisâ 4/8 Mâide 5/106 Enfâl 8/41 Nahl 16/90 İsrâ 17/26 Nûr 24/22 Rûm 30/38 Haşr 59/7 En‘âm 6/152 Tevbe 9/113 Fâtır 35/18 Şûrâ 42/23
• 183-) Bakara 2: 184; İsrâ 17: 26; Rûm 3 0: 38; Mücâdele 5 8: 4; Kalem 6 8: 24; Hâkka 6 9: 34; Müddessir 7 4: 44; İnsân 7 6: 8; Fecr 8 9: 18; Beled 9 0: 16; Mâ‘ûn 10 7: 3. 184-) Bakara 2: 83, 177, 215; N isâ 4: 8, 36; Mâide 5: 89, 95; Enfâl 8: 41; Tevbe 9: 60; Kehf 1 8: 79; Nûr 2 4: 22; Haşr 5 9: 7. 185-) Bakara 2: 177, 215; N isâ 4: 36; Enfâl 8: 41; Tevbe 9: 60; İsrâ 17: 26; Rûm 3 0: 38; Haşr 5 9: 7.
  • Bakara 2/184 İsrâ 17/26 Rûm 30/38 Mücâdele 58/4 Kalem 68/24 Hâkka 69/34 Müddessir 74/44 İnsân 76/8 Fecr 89/18 Beled 90/16 Mâ‘ûn 107/3 Bakara 2/83 Nisâ 4/8 Mâide 5/89 Enfâl 8/41 Tevbe 9/60 Kehf 18/79 Nûr 24/22 Haşr 59/7 Bakara 2/177 Nisâ 4/36 Enfâl 8/41 Tevbe 9/60 İsrâ 17/26 Rûm 30/38 Haşr 59/7
• 186-) Semerkandi , age ., II, 323, 570; Taberi , age ., XIX, 37. 187-) Taberi , age ., XV, 73-74; Zemahşeri , age ., II, 635. 188-) Bu harika yorumu Yusuf Özkan Özburun’a borçluyum.
• 189-) Semerkandi , age ., II, 324. 190-) Zemahşeri , age ., II, 635. 191-) Taberi , age ., XV, 74. 192-) Zemahşeri , age ., II, 635.
• 193-) Hûd 11:9; İsrâ 17: 27, 67; Hacc 2 2: 38, 66; Lokmân 3 1: 32; Sebe’ 3 4: 17; Fâtır 3 5: 36; Şûrâ 4 2: 48; Zuhruf 4 3: 15; İnsân 7 6: 3, 24.
  • Hûd 11/9 İsrâ 17/27 Hacc 22/38 Lokmân 31/32 Sebe' 34/17 Fâtır 35/36 Şûrâ 42/48 Zuhruf 43/15 İnsân 76/3