İnsân Suresi

“Dehr sûresi” olarak da bilinen, Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 31 âyetten oluşan ve adını ilk âyette geçen “insanoğlu” anlamındaki الْاِنْسَان el-insân kelimesinden alan İnsân sûresi, iniş sırasına göre 32, resmî sıralamada ise 76. sûredir. Bazıları tarafından Medenî olduğu söylense de üslubu ve muhtevası Mekkî olduğunu göstermektedir.

İnsân sûresi, resmi sıralamada kendinden önceki Kıyâmet sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de âhiretten söz edilmekte, insanın yaratılış kaynağına ve gayesine dikkat çekilmekte, hür iradeye sahip kılınışı gündeme getirilerek, yaratılışın gayesi imtihan olduğu için insanoğlunun başıboşluğa terkedilmeyeceği vurgulanmaktadır.

Sûrenin ilk âyetlerinde insanın yaratılışı ve gerekçesi dile getirilmekte, kâfirlere verilecek azabın ardından, yolunu hidayetten yana belirleyenlerin mahşerde ödüllendirileceğine ve bu ödüllerin çeşitliliğine değinilmektedir. Âhirette nimetlendirmenin sonuç olduğu hatırlatılarak, dünyada yapılan iyiliklere ve onların yapılış biçimine dair bilgiler verilmektedir.

7. âyetten itibaren, cennet ödülleri alacakların dünyadaki çeşitli özelliklerine değinilmekte, cennet nimetleri hakkında detay denebilecek bilgiler verilmektedir.

23. âyetten itibaren, Kur’ân’ın indirilişi gündeme getirilerek, günaha dalmışlara ve nankörlere itaat edilmemesi, onlara boyun eğilmemesi vurgulanmakta, Yüce Allah’ı sürekli olarak zikretmenin, geceleyin secde ve tesbihin önemi üzerinde durulmaktadır.

27. âyetten itibaren, dünya hayatını aşırı, bir anlamda tutku derecesinde sevmenin âhireti ihmale neden olacağına, insanoğlunun nankörlük yapmaması gerektiğine, aksi takdirde yerine başkarının gatirilebileceğine özellikle dikkat çekilmektedir.

29. âyetten itibaren, sûrenin sonunda, Kur’ân’ın öğüt olduğu, dileyenin ondan yararlanabileceği, böylece Yüce Allah’ın insandan istediğinin gerçekleştirilmiş olacağı hatırlatılmakta, zâlimlerin ise azaba çarptırılacakları ifade edilmektedir.

Sûrenin 23-31. âyetlerinde ilk âyetlerde ibildirilen ve insana gösterilen hakikat yolunun ne olduğu açıklanmaktadır. İnsanoğlunun “şükredici bir mümin” veya “inkârcı nankör” olma seçeneklerinden ilkini tercih etmesi için insanlığın Kur’ân vahyi ile buluşturulduğu ifade edilmektedir. Buna rağmen, hakikate itibar etmeyenler bulunacağı da hatırlatılmakta, onların inanç bozukluklarının sebebi ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin son üç âyetinde mesajı ilk âyetlerindeki konuyla ilişkilendirmekte, imtihan edeceği insana verdiği “gerçeği işitme ve görme duyuları”nı harekete geçirerek, onlardan haktan yana tavır koymalarını beklediğini ifade etmektedir. Sûrenin 3. âyetinde sözü edilen “gerçeğe götüren yolun gösterilmesi”, sûrenin 23. âyetinden sonra yeniden “Kur’ân’ın indirilmesi” şeklinde verilmektedir. Yüce Allah insanların şükredici veya nankör olma seçeneklerinden ilkini tercih etmelerini istediğini, işte bu vahyi göndermekle ortaya koymaktadır. Sûrede vahiyden, yani haktan yana tavır koymanın gerekliliği üzerinde durulduğu için, son üç âyette konunun özetlendiğini söyleyebiliriz.

a) Vahiy, Yüce Allah İçin Sabır, Zikir, Secde ve Tesbîh

Yüce Allah sûrenin 23-26. âyetlerinde vahyini sahiplenmekte ve “(Ey Peygamber! Başkası değil,) Kur’ân’ı sana indiren elbette Biziz, Biz” beyanıyla Kur’ân’ı indirenin kendisi olduğunu beyan etmekte, sonrasında Hz. Peygamber’in O’na güvenmesinin ve O’ndan gelecek buyruklara sarılmasının gereğini şu şekilde hatırlatmaktadır: “Artık Rabbinin hükmüne (boyun eğip) sabret. Onlardan hiçbir günahkâra yahut hiçbir nanköre boyun eğme!”

Ardından, “Sabah-akşam Rabbinin ismini hatırlamaya devam et! Gecenin bir kısmında O’na secde et; gecenin uzun bir bölümünde de O’nu tesbîh et” beyanı gereği ilâhî mağfirete ulaşmanın ve cennet nimetlerine kavuşmanın diğer gereklerine dikkat çekilmekte, zikir, tesbîh ve secde ibadetlerinin önemine vurgu yapılmaktadır.

ı. Vahyin Kaynağı

اِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْاٰنَ تَنْز۪يلًا “Kur’an’ı sana peyderpey indiren elbette biziz, biz.”

Âyetteki اِنَّا نَحْنُ innâ nahnu ifadesi “Biziz elbette Biz”; نَزَّلْنَا nezzelnâ fiili “indirdik, vahyettik, öğrettik”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; الْقُرْاٰنَ el-kur’âne kelimesi “Kur’ân’ı, vahyi”; تَنْز۪يلًا tenzîlen kelimesi “tam anlamıyla indirme şeklinde”; demektir.

Burada vahyin kaynağının Yüce Allah olduğu bilgisi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette, Kur’ân’ın kaynağı konusunda Hz. Peygamber’e yöneltilen “şair”, “büyücü”, “büyülenmiş”, “kâhin”, “mecnun” gibi suçlamaları reddetmekte, Kur’ân’ı indiren ve öğretenin kendisi olduğunu ilan etmektedir.

1. Yüce Allah’in Vahyini Sahiplenmesi

a) Âyette اِنَّا نَحْنُ innâ nahnu “Biziz Biz” ifadesinin yer alması, yaşanan karşı çıkışların şiddetini göstermekte, bu nedenle onlara karşı benzer kuvvette bir hitabın gerekliliğine vurgu yapılmaktadır. Burada söylenmek istenen husus şudur: Hiç şüpheniz olmasın ki, Kur’ân’ı indiren kaynak ilâhîdir; başka hiçbir varlığın bu noktada etkisi veya söz söyleme yetkisi yoktur.

İnsân sûresinin Mekke’de indirildiği gerçeği göz önünde bulundurulunca, çeşitli suçlamalara karşılık verilmesinin zorunluluğu açıkça ortadadır.

Burada başka bir amaç, Hz. Peygamber’in motive edilmesi, kalbinin ferahlatılması da olabilir. Bunalan yüreğinin huzura ve sükûna kavuşturulması Hz. Peygamber için büyük bir önem arz etmekteydi. Bu arada inkârcılara gözdağı verilmesi de ayrı bir gereklilikti. Kâfirlerin Hz. Peygamber’i yalanlamaya kalkışırken aslında Yüce Allah’ın âyetlerini yalanladıkları Kur’ân’da açıkça ifade edilmektedir.(1) İşte bu da ayrı bir motivasyon vesilesidir.

b) Kadr 97/1’de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, Yüce Allah Kur’ân’da kendisini ifade bağlamında bazen “Ben”, bazen “O”, bazen de “Biz” zamirlerini kullanmaktadır. Bunun sebebi, O’nun bir insan veya bir cinsiyet sahibi olarak algılanmasını engellemek ve kavranamazlığını ortaya koymak olabilir. Çünkü O, insan idrakini aşan, aşkın tek gerçekliktir. Şûrâ 42/11 ve İhlâs 112/4’te dikkat çekilen nokta da budur.

Yüce Allah, bu ifade çeşitliliğiyle kendi yüceliğini, erişilmezliğini, istişarenin önemini, tevazuyu, alçak gönüllü olmayı ve “ben” değil, “biz” demenin önemini insanlara kavratmayı amaçlamış da olabilir. Yüce Allah, insanların uyarılması ve bilgilendirilmesi amacıyla “melek elçi görevlendirme sistemi”ne dikkat çekmek için de özellikle “biz” ifadesini kullanmış olabilir. Elbette her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği sadece Yüce Allah bilir.

c) Âyetteاِنَّا innâ, نَحْنُ nahnu veنَزَّلْنَا nezzelnâ ifadelerinin “Biz” zamiriyle çoğul olarak getirilmesinin muhtemel diğer bir gerekçesi de şudur: Bilgilendirme çok yüce ve aşkın bir güç tarafından yapılmaktadır ve uyarı çok önemlidir. Bilginin önemli oluşu, göndericinin yüceliğinden kaynaklanmaktadır.

d) Kadr 97/1’de izah edeceğimiz üzere, Kur’ân’ın “inzâl”i, “tenzîl”i ve “nüzûl”ü, yani üçü de tek indirilişi anlamında kullanılmaktadır. Bunların anlam farkının olduğunu ileri sürerek iki kez indirildiğini iddia etmek, sağlam delilden yoksun bir görüştür.

Bu arada farklı bir görüşe daha kısaca değinmekte yarar vardır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda yer alan تَنْز۪يلًا tenzîlen kelimesi “peyderpey indirme”den başka, “ikram, bağış, armağan” anlamına da gelmektedir. Kehf 18/107 ve Fussılet 41/32’deki nüzül kelimesi bu anlamı vermektedir. Bu durumda “Kur’ân’ın inzâli veya tenzili” demek, onun insanlara “ikram edilmesi” demektir. Mâide 5/3, Vâkı‘a 56/82 ve Duhâ 93/11’de ifade edildiği gibi, Kur’ân’ın bir “rızık” ve “nimet” olduğu düşünüldüğünde, ikramın anlamı daha kolay kavranacaktır.

ıı. Sabır ve Küfre Karşı İtaatsizlik

فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلَا تُطِعْ مِنْهُمْ اٰثِمًا اَوْ كَفُورًا “Rabbinin hükmü için sabret! Onlardan hiçbir günahkâra veya hiçbir nanköre itaat etme!”

Âyetteki فَاصْبِرْ fasbir emri “sabret”;لِحُكْمِ lihukmi kelimesi “hükmüne, kararına”; رَبِّكَ rabbike ifadesi “senin Rabbinin”; وَلَا تُطِعْ ve lâ tutı‘ emri “ve sakın itaat etme, boyun eğme, aldırış etme”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”;اٰثِمًا âsimen kelimesi “hiçbir günahkâra, günaha dalan kişiye”; اَوْ كَفُورًا ev kefûran sözcüğü ise “veya çok nankörlük yapana” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in şahsında bütün muhataplara yönelik ilahi emirler gündeme getirilmektedir.

1. فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ “Artık Rabbinin hükmüne (boyun eğip) sabret!” Buradaki ilk emir, Yüce Allah’ın vereceği hükmü Hz. Peygamber’in beklemesidir. Bu emir, Yüce Allah’ın rabb sıfatıyla ilişkilendirilerek sunulmaktadır. Kanaatimizce bunun sebebi, Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i ve inananları sahipleneceğini, onları terk etmeyeceğini kendilerine bildirmesidir.

Âyetin İniş Sebebi

Bu âyetin özellikle ikinci cümlesinin kimlerle ilgili olarak indiğini, yani nüzûl sebebini bilmek, âyetin daha iyi anlaşılmasını ve günümüze dair evrensel mesaj çıkarmamızı sağlayacaktır.

Rivayetlere göre, burada sözü edilenler tıpkı Kalem 68/10-13’te de olduğu gibi Ebû Cehil, Velîd b. Muğîra veya Utbe b. Rabî‘a’dır. Nakledildiğine göre Utbe, Hz. Peygamber’e, Mekke’nin en güzeli olduğunu söylediği kendi kızını, Velîd ise istediği kadar para vermeyi teklif etmişti de Rasûlüllah (sav) onlara Fussılet 41/13’ü okumuştu. Bunun üzerine kendileri ayrılmış ve birisi diğerine “sanki Kâbe üzerime kapandı sandım” demişti.

Âyetin belirli bir şahıs hakkında inmediği ve ifadenin genel olduğu da kabul edilen görüşler arasındadır. Buna göre Hasan el-Basrî, âsim ile “münafık Arapların”, kefûr ile de “müşrik Arapların” kastedildiğini ifade etmiştir.(2)

a) Âyetteki emir “sabır”dır. Müzzemmil 73/10’da da genişçe açıkladığımız üzere, sabr “hak ve hakikat üzere direniş”tir. İnsanın nefsini dizginlemesidir; yılgınlık, korkaklık, çöküntü ve dert yanmanın zıddıdır. İzzet ve şeref veren şey sabırdır, zillet ve mezellete düşüren şey sabır değil, acziyettir.(3)

Sabr/ısbirû kelimesinin Kur’ân’da “direnmek ve dik durmak”(4) anlamına geldiği kullanımlar vardır. Bu kelimenin ıstabera kalıbı ise “kararlı olmak” anlamında kullanılmaktadır.(5)

Sabr kelimesinin anlamı hakkında bu kısa bilgileri verdikten sonra, şimdi de sabır istenen hükmün ne olduğu konusuna değinmek istiyoruz.

b) Yüce Allah bütün peygamberlerine aynı emri vermiş, muhataplardan gelecek tepkilere karşı dayanıklılık ve direnç göstermeleri gerektiğini onlara bildirmiştir. “Onların söylediklerinin seni üzdüğünü biliyoruz. Şu bir gerçek ki, onların yalanladığı sen değilsin; bu zâlimler aslında Allah’ın âyetlerini inkâr ediyorlar. Senden önce de elçiler yalanlanmıştı. Ama yalanlandıkları hakikat üzerinde direndiler ve bu yüzden eziyete uğradılar; en sonunda kendilerine yardımımız yetişti. Hiçbir güç Allah’ın kesin vaadini değiştiremez.”(6)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dile getirildiği üzere, verilmek istenen mesaj, bütün peygamberlerin yaptığı gibi, Hz. Peygamber’in de sabır göstermesi gerektiğidir. Peygamberliğe karşı girişilen mücadeleye bakınca yaşanan sıkıntıların daha da artabileceği anlaşılmakta, ancak yılgınlığa yer olmadığı uyarısı söz konusu edilmektedir.

c) Sabra konu edinilen husus, Râzî’nin ifade ettiği gibi, yaşanan baskılara karşı savaş izninin verilmesi beklentisi olabilir. Buna göre, Yüce Allah, her konuda olduğu gibi bu konuda da kararı kendisinin vereceğini, verdiği kararın kesinlikle isabetli olacağını ve ona uyulması gerektiğini ortaya koymaktadır. Bu görüş ilk etapta cazip gibi görünse de sûrenin Mekkî olduğu düşünüldüğünde doğru olmadığı kolaylıkla anlaşılacaktır.

Bu âyetteki mesajın, peygamberlerin şahsında bütün insanları kapsadığını söylememiz gerekiyor. Yüce Allah’ın her konuda verdiği veya vereceği hükme rıza gösterilmesi bir zorunluluk olarak herkese hatırlatılmaktadır. Yüce Allah’ın hükmü, her şeyi en ayrıntılı şekilde bilenin hükmüdür;(7) O’na rıza göstermek ve O’nun kararına teslim olmak, sonuçta insanları sıkıntılara düşmekten koruyacaktır.

2. وَلَا تُطِعْ مِنْهُمْ اٰثِمًا اَوْ كَفُورًا “Onlardan hiçbir günahkâra yahut hiçbir nanköre boyun eğme!” Âyette yer alan ikinci husus, ilk cümledeki sabrın aslında ne anlama geldiğini ortaya koymaktadır. Yüce Allah’ın hükmüne sabır göstermek, günaha dalanlara ve nankörlükten beslenenlere itaat etmemektir. Demek ki sabır, baskılar nedeniyle davasından vazgeçmek değil, aksine baskılara karşı dayanıklılık gösterip günahkârlara ve inkârcılara karşı dik durmaktır.

a) Genel olarak “günah” anlamına gelen ve Kur’ân’da tekil olarak iki kez zikredilmekte olan اٰثِم âsim kelimesi, Bakara 2/283’te “kalbi kaplayan günah” manasına gelirken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise günaha dalan kişi manasını vermektedir. Söz konusu kelime el-âsimîne Mâide 5/106’da geçmekte ve “günah işleyenler” manasına gelmektedir.

Ayette geçen كَفُور kefûr kelimesi ise “çok nankörlük yapan”, âdeta “nankörlükten beslenen, her türlü nankörlüğü tereddütsüz yapan kişi” anlamına gelmektedir. Kur’ân’da 12 kez(8) geçen الْكَفُور/ كَفُورel-kefûr/kefûr kelimeleri de mübâlağa yani “abartı” kalıbındadır ve küfrü yani nankörlüğü hayat tarzına dönüştürmeyi ifade etmektedir.

b) Cümlede yer alan hüm “onlar” zamirini İnsân 76/4. âyette zikredilen “kafirler” manasındaki kelimeye ait görmek zorundayız. Buradan hareketle, âyette kastedilenlerin herhangi bir hatayı yapan nankörler değil de inkâra saplanan azgın kâfirler ve günahtan zevk alan inkârcılar olduğunu belirtmeliyiz. Zaten nüzul sebebini ele alırken de bu konuya kısmen değinmiştik. Âsim ve kefûr kelimelerinin arasında kullanılan ev edatına “veya” değil de “yani” manası verilirse bu durumda maksat “nankörlükten beslenen ve çok günah işleyenler” olarak anlaşılabilir.

Yüce Allah âyette isim zikretmediğine göre, bu nitelikte olan bütün kâfirlere mutlak anlamda itaat edilmemesi gerektiğini beyan etmekte ve bu mesaj evrensel olarak bu kitabın bütün muhataplarını ilgilendirmektedir. Meseleyi belli şahıslarla veya belli ırklarla ya da belirli zaman ve mekânlarla sınırlı görmek anlam daraltmasına neden olacaktır.

Bütün zamanların ve mekânların müminleri, söz konusu âyetin muhatabıdır. Buna göre, günaha dalan ve haramdan beslenen nankör kâfirlere itaat edilmemesi gerektiği açıkça emredilmektedir.

Âyette verilmek istenen dolaylı sonuç şudur: Nimet yurdu olan cennette “ebrâr” denilen iyilik sahiplerinden olmanın yolu, Yüce Allah’ın emirlerine sıkıca yapışmak ve yasaklarından da olabildiğince uzak durmaktan geçmektedir. Sûre bütünlüğü dikkate alındığında bu sonuç net olarak anlaşılmaktadır.

ııı. Devamlı Zikir

وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَاَص۪يلًا “Sabah akşam Rabbinin ismini an!”

Âyetteki وَاذْكُرِ vezkür emri “ve zikret, hatırla”; اسْمَ رَبِّكَ isme rabbike tamlaması “Rabbinin adını, yüceliğini”; بُكْرَةً bükraten kelimesi “erken, sabah, gündüz”; وَاَص۪يلًا ve asîlen sözcüğü ise “ve akşam, gece” demektir.

Burada Yüce Allah’ı sabah-akşam, gündüz-gece zikir emri yer almaktadır.

1. Müzzemmil 73/8’de açıkladığımız üzere, Yüce Allah’ın isminin zikredilmesi demek, adının ve dolayısıyla yüceliğinin anılması veya tesbih edilmesi demektir. Bu âyetteki اذْكُرِ üzkür emri A‘lâ 87/1’de olduğu gibi sebbıh şeklinde de gelmektedir. Bu kullanımlar birbirlerinin yerini alabilmekte, dolayısıyla zikr ile tesbîh birbirlerini tamamlayan kavramlar olarak görülmektedir.

2. Yüce Allah’ın isminin veya yüceliğinin anılması, âlimlerimiz tarafından “namaz”la ilişkilendirilmektedir. Bazılarına göre âyetten maksat, “sabah ve ikindi namazları”,(9) bazılarına göre ise “sabah, öğle ve ikindi namazları”dır.(10) Onların bu kanaatleri, söz konusu kelimelere belli bir vakit anlamı vermelerinden kaynaklanmaktadır.

3. Kur’ân’da yedi kez(11) geçen بُكْرَة bükrah kelimesi “sabah, sabah namazı, erken vakit” gibi anlamlara gelebileceği gibi, Elmalılı’nın da belirttiği üzere, “sabahtan öğleye kadarki zaman” anlamına da gelmektedir. Ayrıca Kur’ân’da dört âyette(12) yer alan اَص۪يل asîl kelimesi de “ikindi, akşam üzeri” demek olduğu gibi, “öğleden akşama kadarki zaman” anlamını da vermektedir. Bu kelimenin çoğulu olan el-âsâl sözcüğü de Kur’ân’da üç kez(13) zikredilmektedir.

Bu durumda âyetin anlamını “sabah ve akşam namazları” ile sınırlı görmek yerine, sabahtan akşama kadar, bir anlamda bütünüyle gündüzü kapsayacak şekilde Yüce Allah’ı zikretmek, O’nu hatırda tutarak hayatı yaşamak şeklinde yorumlamak daha doğru gözükmektedir.

4. “Ey iman edenler! Allah’ı çokça zikredin”(14) âyeti dikkate alındığında, Yüce Allah’ı çokça zikretmenin namazı da içerecek şekilde, ancak kapsamı çok daha geniş ayrı bir emir olduğu ortaya çıkacaktır. Âyeti namazla ilişkilendirmek yerine, bükrah ve asîl kelimelerinin süreklilik anlamı doğrultusunda, “O’nu devamlı olarak anın” şeklinde yorumlamayı daha doğru bulmaktayız. Devamlılık, mümkün olan her fırsatta yerine getirmeyi ifade eder.

Esasında “parçayı anarak bütünü kastetme kuralı” gereği, buradaki zikir emrinin, gündüzün tamamını içerdiğini de söyleyebiliriz. Böylece, ebrâr denilen “iyiler”den olmak ve cennet nimetleriyle buluşmak için en önemli görevlerden birinin Yüce Allah’ı hatırdan çıkarmamaya çalışmak olduğu anlaşılmaktadır. Yüce Allah’tan bağımsız bir an ve alan olmadığı bilincini kazananlar, hayatın her alanında O’nun varlığını ve şahitliğini unutmayarak yaşamanın erdemini gözlemleyerek bilirler.

Zikir “hatırlamak” anlamıyla birlikte “gündemde tutmak” mesajını da beraberinde taşımaktadır. Gündemini Yüce Allah’ın belirlediği ve Allah’ı gündeminin asıl unsuru olarak kabul edip bu dikkat ve hassasiyetle yaşayanlar, âhirette iyilerin arasında yer almayı da Allah’ın izniyle başarmış olacaklardır.

Duyarlılık sahibi insanlar hem namazlarında ve diğer ibadetlerinde, hem de hayatın her alanında yerine getirdikleri görevlerinde bir anlamda zikir yapmaya devam etmektedirler. Buna göre, dua ve istiğfarlarında, davet ve fedâkârlıklarında, emirlere sarılmalarında ve yasaklardan kaçınmalarında, hâsıl-ı kelâm, insanın bulunduğu her alanda gösterdikleri dikkatli tutumları nedeniyle ödüllendirileceklerdir.

Hayatın gündüz yaşanan meşguliyetlerinde zikirden uzak durmamak, Yüce Allah’ın yarattığı her şeyi, bir anlamda bütün kâinata sahip kıldığı erişilmez gücünü temaşa etmek ve O’nun huzurunda saygı ile eğilmek demektir. Yaratılana bakıp Yaratan’ı düşünmek zikirdir. O muhteşem yüceliğin sahibi olan Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına riayet etmek, bu şekilde gerçekleştirilen zikirle mümkün ve anlamlı olur. İnsân sûresinin 7-9. âyetlerinde sözü edilen fedâkârlıklar, ancak böyle bir duyarlılık sonucu elde edilebilir.

ıv. Secde ve Tesbîh

وَمِنَ الَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَيْلًا طَو۪يلًا “Gecenin bir kısmında O’nun için secde et; gecenin uzun bir bölümünde de O’nu tesbih et (yücelt)!”

Âyetteki وَمِنَ الَّيْلِ ve mine’l-leyli ifadesi “gecenin bir kısmında, geceleyin”; فَاسْجُدْ fescüd emri “secde et”; لَهُ lehû ifadesi “O’na, O’nun için”;وَسَبِّحْهُ ve sebbıhhu emri “ve O’nu tesbîh et”; لَيْلًا طَو۪يلًا leylen tavîlen tamlaması ise “uzun gece süresince, geceleyin uzun zaman boyunca” demektir.

Burada geceleri nasıl değerlendirmek gerektiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Hayat sadece gündüzden ve gündüzleri yapılanlardan ibaret değildir. Geceleyin de yapılması gereken fedâkârlıklar vardır. Bu nedenle, gündüz yapılması istenen zikrin peşinden, bir sonraki âyette geceleyin de secde ve tesbîh emri gündeme getirilmektedir.

1.وَمِنَ الَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ “Gecenin bir kısmında O’nun için secde et!” Yüce Allah, bu âyette bir öncekinin devamı olarak geceleyin neler yapılması gerektiğine dikkat çekmektedir. Yüce Allah, baştaki مِن min edatından da anlaşılacağı üzere, gecelerin tamamında değil, bir bölümünde kendisine secde edilmesini önce Hz. Peygamber’den, sonra da bütün Müslümanlardan istemektedir.

‘Alak 96/19’da da ele alacağımız üzere, secde, genel olarak “boyun bükmek, emrine amade olmak” anlamlarıyla geniş bir çerçeve çizdiği gibi, özel olarak da namazdaki bir rüknü ifade etmektedir. Dolayısıyla buradaki secde emrinin, geceleyin kılınan akşam ve yatsı vakitlerindeki gibi farz, vacib ve nafile namazları içerdiğini rahatlıkla söyleyebiliriz.

2. وَسَبِّحْهُ لَيْلًا طَو۪يلًا “Gecenin uzun bir bölümünde de O’nu tesbih et (yücelt)!” Âyetteki ikinci emir de tesbîhle ilgilidir. Bu cümleyi gramer açısından “Uzun gecelerde O’nu tesbîh et” şeklinde tercüme etmek de mümkündür. Ancak maksat, elbette sadece uzun gecelerle sınırlı değildir. Gecenin süresi ne kadar olursa olsun, onda tesbîhe ayrılacak kadar zaman mutlaka vardır. Biz âyetteki maksadın tesbîh süresinin uzun tutulması ile ilgili olduğunu düşünmekteyiz.

Tesbîh kavramı hakkında Bakara 2/30 ve A‘lâ 87/1 gibi çeşitli âyetlerde geniş bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Müzzemmil 73/1-4. âyetlerde yer alan emirler ve orada bulunan ev edatlarının “ve” anlamına geldiği kabulümüzden hareketle, geceleyin birkaç kez kalkmanın gerekli olduğunu düşünmekteyiz. Gecenin ilk üçte biri, yarısı ve üçte ikisinde kalkanlardan söz eden Müzzemmil 73/20. âyetin ortaya koyduğu husus da budur; çünkü burada ev edatı değil, doğrudan ve edatı kullanılmaktadır.

Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, İnsân sûresinin bu son iki âyeti birlikte düşünüldüğünde, gündüz vakitlerinde Yüce Allah’ın zikredilmesinin, gecelerde de secde ve tesbîhe devam etmenin emredildiği görülmektedir. Her iki âyetteki zikir, secde ve tesbîh emirlerinin âdeta hayatı çepeçevre kuşattığı, bu üç değerden bağımsız bir zamanın kalmaması gerektiği anlaşılmaktadır.

Bu emirler ideal bir Müslüman tipini tanımlamakta, bu nedenle de öncelikle Hz. Peygamber’i muhatap almaktadır. Hayatında onu örnek alması zorunlu olan Müslümanlar için ideal hayatın nasıl olması gerektiği bu âyetlerde ortaya konulmaktadır. Arzu edilen ideale ulaşmak için çalışmak, elden gelen çabayı sarf etmek ve fedâkârlıktan kaçınmamak önemli bir hassasiyettir. Kulluk görevlerini Hz. Peygamber için farz, ümmet için nafile görmek yerine, hayat pratiklerinin ideal olduğunu bilerek onu örnek almaya gayret etmek en doğru davranıştır.

3. Yorumunu yapmakta olduğumuz İnsân sûresinin 25 ve 26. âyetlerinde yer alan “zikir”, “secde” ve “tesbih” emirlerinin belli özel zamanlarla sınırlı olmadığını unutmamak gerekir. Bu emirlerin farklı âyetlerde birbirlerinin yerine kullanıldığı bilinmektedir. Tesbîh emri özel bir zaman ile birlikte kullanılmışsa bunun “namaz” anlamına geldiği herkesin malumudur. Diğer kullanımlarda geçen genel ifadeler birbirlerinin yerine kullanılmaktadır.

4. Müzzemmil 73/6-8’de vahyin dikkatli ve yavaşça okunmasının zamanı gece vakti olarak belirlenmektedir. Vahyin ilk dönemlerinde durum bu olsa da, “âyetler üzerinde gündüzleri düşünmek gerekmediği” gibi bir sonuç kesinlikle doğru değildir.

İdeal olan vakit gece olsa da, diğer zamanlarda da vahiy üzerinde zihin yormak, düşünce üretmek ve kulluk bilincini artırmaya çalışmak elbette zorunludur. İlk dönemlerde vahyin üzerinde gece çalışılmasının emredilme gerekçesi, insanların gündüzleri uzun uzadıya meşguliyetlerinin bulunması olarak belirlenmiştir. Âyetlerin devamında, Yüce Allah’ın adının ve yüceliğinin zikredilmesine devamın önemi vurgulanmaktadır.

5. Burada özellikle hatırlatmak istediğimiz husus şudur: Zikir, secde ve tesbîh, hayatın tamamını kuşatacak şekilde Müslümanın gündeminde bulunmalıdır. Görevlerimizi unutmamak, ertelememek ve ötelememek durumundayız.

Gece-gündüz, mümkün olan her an ve meşguliyette Yüce Allah’ı hatırlamak, O’nu gündemimizde tutmak, emirlerine karşı boynu bükük olmak ve uzun uzun tesbîhle iç içe bulunmak, Rabbimizin bizden istediği asıl görevlerimizdir. Yüce Allah’ın rızasından ayrılmayıp O’nun emir ve yasaklarına riayet ederek ortaya koyacağımız her faaliyetin bir ibadet olduğu bilincini kaybetmememiz duyarlı kul olma borcumuzdur.

6. Gecenin çoğunda ayakta duranlar elbette uyku ihtiyaçlarını da karşılamak durumundadırlar. Âyette emredilen husus, gece sabaha kadar hiç yatmamak değil, uykuya ara vererek zamanı verimli kullanmayı öğretmektir. Geceleyin yeterince uyunmadığı için, adına kaylûle denilen “gündüz kestirmeler”le bu açık kapatılmaktadır.

Rûm 30/23’te şöyle buyrulmaktadır: “Gece olsun gündüz olsun, uyumanız ve Allah’ın lütfundan (nasibinizi) aramanız da O’nun (varlığının) delillerindendir. Muhakkak ki bunda, bilenler için ibretler (dersler, mesajlar) vardır.”

Bu âyetten de anlaşılabileceği gibi, demek ki uyku sadece geceyle değil, gündüzün belli kısımlarında da karşılanabilecek bir ihtiyaçtır. Genellikle geceleyin uyunduğu için bunun mutlak bir kural olduğunu sanılmamalıdır. Ehli tarafından bilinir ki, uykunun bir bölümü gündüz saatlerine bırakılırsa, insan çok daha dinç ve zinde olmaktadır.

Yıllarca geceleyin Kur’ân çalışıp sabahlara kadar vahiy ile buluşmaya ve onu anlamaya çalışanların var olduğunu, eski âlimlerimizin önemli bir bölümünün böyle yaşadığını bilmekteyiz. Dolayısıyla bu mesele imkansızlık değil, bir kararlılık kurumudur.

7. Uyku meselesi önce beyinde başlamaktadır; orada karar verilince vücudun buna hazırlıklı hale getirilmesi son derece kolay olmaktadır. Normal zamanlarda insanlar 5-6 saatten fazla aç ve susuz duramazlarken, Ramazan’da, özellikle yaz aylarında 15-16 saat aç ve susuz kalabilmektedirler. Bunu sağlayan en önemli etken, beyinde verdiğimiz karardır. Beyin diğer organlara komut verince, organlar da kendilerini ona göre programlamakta ve zor gibi görülen şeyler kolaylıkla yapılabilmektedir.

8. Yüce Allah vahyin ilk âyetlerinden olan Müzzemmil 73/2-4’te müminlerin gecesini inşa etmek üzere gecenin yarısından çoğunu ayakta geçirmelerinin gerekliliğinden söz etmekte, Müzzemmil 73/20’de ise başta Hz. Peygamber olmak üzere bunu başardıklarını haber vermektedir.

Ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz İnsân 76/26’da geceleyin secde ve uzun süreli tesbihler de emredilmektedir. Bu emirler doğrultusunda Âl-i İmrân 3/17’de sahurlarda bağışlanma dileğinde bulunan yiğitlerden, Zâriyât 51/17-18’de ise geceleri çok az uyuyan ve seherlerde istiğfar edenlerden söz edilmektedir.

9. Özetle söylemek gerekirse, geceleyin kalkıp Kur’ân okumak,(15) secdeler yaparak âyetleri tilavet etmek,(16) istiğfarda bulunmak,(17) secdeler ve kıyam hallerinde Allah’a boyun eğmek,(18) yataklardan ayrılarak korku ve ümit içerisinde dua ve niyazda bulunmak,(19) tesbihe devam etmek,(20) gecelerini secde ve kıyam hallerinde geçirmek(21) çok önemli bir prensip ve görev olarak belirlenmiştir.

b) Aşırı Dünya Sevgisi

Yüce Allah sûrenin 27-28. âyetlerinde inkârcıların inkâr sebebini aşırı dünya sevgisi olarak belirlemekte ve bu sevginin âhirete imanı engellediğini “Bu (insa)nlar, çarçabuk geçen (dünyay)ı seviyorlar da çetin günü (âhireti) arkalarına atıyorlar” ifadesitle beyan etmektedir.

Ardından, “Onları biz yarattık ve yaratılışlarını sapasağlam yaptık. Dilediğimizde (kendilerini yok eder), yerlerine benzerlerini getiririz” beyanı gereği, insana her türlü nimetin verildiği, ancak onun Yüce Allah için vazgeçilmez olmadığı ifade edilerek, dilemesi halinde Yüce Allah’ın insanların yerine başkalarını değiştirebileceği ifade edilmektedir.

ı. Dünyayı Tutkuyla Sevmek

اِنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ يُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَيَذَرُونَ وَرَآءَهُمْ يَوْمًا ثَق۪يلًا “Şüphesiz ki bu (insa)nlar, çabucak geçen (dünyay)ı seviyorlar da ağır günü (ahireti) arkalarına atıyorlar.”

Âyettekiاِنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ inne hâülâi kelimesi “muhakkak ki bunlar”; يُحِبُّونَ yuhıbbûne fiili “seviyorlar”; الْعَاجِلَةَ el-‘âcilete sözcüğü “dünyayı, yakındakini, hemen buradakini, âcil olanı”; وَيَذَرُونَ ve yezerûne fiili “ve atıyorlar, terk ediyorlar, bırakıyorlar”; وَرَآءَهُمْ verâehum ifadesi “onların arkalarında, arkalarına”;يَوْمًا yevmen sözcüğü “(şöyle) bir günü”;ثَق۪يلًا sakîlen kelimesi ise “ağır” demektir.

Yüce Allah bu âyette sûrenin 3 ve 4. âyetlerinde dile getirdiği nankör ve inkârcı insan tipini yeniden gündeme getirmekte ve onların neden bu şekilde davrandıklarıyla ilgili bir tespitte bulunmaktadır.

Kur’ân’ın “mesânî” oluşu gereği, konular zıddıyla ele alınmaktadır. İnsân 76/5. âyetten itibaren 27. âyete kadar el-ebrar denilen “iyilik sahipleri” ve âhirette karşılaşacakları güzellikler hakkında bilgi verildikten sonra, şimdi de “kötüler” hakkında değerlendirmeler yapılmaktadır.

1. اِنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ يُحِبُّونَ الْعَاجِلَة “Şüphesiz ki bu (insa)nlar, çabucak geçen (dünyay)ı seviyorlar.” Nankörlüğün ve inkârcılığın sebebi “aşırı dünya sevgisi”dir. Bu tür bir sevgiye sahip olanlar dünya hayatını tek hayat olarak görmekte, âhireti ise kabul etmemektedirler. Câsiye 45/24’te ifade edildiği üzere, bu kişiler hayatı sadece dünyadan ibaret kabul ettikleri için, kendilerini yok edecek olanın da “dehr” olduğunu söyleyerek, başka bir güce ve hayata inanmadıklarını beyan etmekteydiler.

Mekkeli inkârcıların hepsinin âhireti reddettikleri söylenemez. Çünkü sayıları az da olsa içlerinde âhiret hakkında zanları bulunanların var olduğunu yine Kur’ân’dan öğrenmekteyiz. Kehf 18/36, Fussılet 41/50, Câsiye 45/31 ve Me‘âric 70/38’de bazı Mekkelilerde zan şeklinde de olsa belli belirsiz bir âhiret inancının bulunduğu görülmektedir.

Bu zannın Hz. İbrahim’den kalma olduğunu söylemek yanlış olmasa gerektir. Dahası Yûnus 10/18 ve Zümer 39/3’te zikredildiği üzere, müşriklerin putlarından şefaat beklentilerinin de dünyadaki ayrıcalık arzularına ilave olarak aslında onlarda bir âhiret inancı olduğunu gösterebilir. Benzer şekilde Meryem 19/77 ve Müddessir 74/15’de verilen bilgiler de bu çerçevede hatırlanabilir.

Kur’ân’da üç kez(22) geçen الْعَاجِلَة el-‘âcileh kelimesi “acil olan, yakında, hemen, şimdiki, burada olan, gelip geçici, çarçabuk geçen, dünya, dünya hayatı” demektir. “Dünya sevgisi”, sevgiyi dünyaya hasretmek, yani sadece dünyaya ilgi duymak şeklinde olmamalıdır; çünkü bu tür sevgiler tutkuya dönüşmekte, insanın gözü âdeta başka şeyleri görmez hale gelmektedir. İşte bu tür bir sevgi ile dünyaya tutkuyla bağlanmak kişiyi âhiret inancından yoksun bırakabilmektedir.

2.وَيَذَرُونَ وَرَآءَهُمْ يَوْمًا ثَق۪يلًا “Ağır günü (ahireti) arkalarına atıyorlar.” Bu cümle dünyayı tutkuyla sevmenin sonucunu vermektedir. Bu konuda bazı âyetleri özellikle hatırlatmak istiyoruz:

Kıyâmet 75/20-25: “Hayır! Doğrusu siz, (bütün bunlara rağmen), çarçabuk geçeni (dünya hayatını ve nimetlerini) seviyorsunuz da âhireti bırakıyorsunuz. O gün bazı yüzler Rablerini (onun nimetlerini) beklerlerken ışıl ışıl parıldayacaktır. O gün bazı asık yüzler de vardır ki bel kemiklerini kıran bir felâkete uğratılacağını sezeceklerdir.” İşte görüldüğü üzere tutku derecesindeki dünya sevgisi âhireti ihmali getirmekte, ardından mahşerde ise asık yüzlerin meydana geleceği bilgisi verilmektedir.

A‘lâ 87/16-17: “(Ey inkârcılar)! Siz şu yakın (dünya) hayatını tercih ediyorsunuz; oysa âhiret daha hayırlıdır ve daha kalıcıdır.” İşte burada da ifade edildiği gibi, sorun, hayat olarak sadece dünyayı tercih etmekten kaynaklanmaktadır. Ölçülü olmak kaydıyla, dünyayı sevmekte herhangi bir mahzur yoktur; çünkü ideal bir âhiret hayatı dünyada kazanılır. Bundan dolayı “dünyada iman, âhirette mekân” sözü şöhret bulmuştur.

Fecr 89/17-20: “Hayır (hayır, durum öyle değil)! Doğrusu siz, yetime ikramda bulunmuyor, yoksulu yedirmeye birbirinizi teşvik etmiyor, (haram helâl demeden) mirası yiyor ve malı aşırı biçimde seviyorsunuz. Hayır, (hayır bu yaptıklarınız doğru değil); yeryüzü parça parça dökülüp dağıldığı, melekler saf saf dizili iken Rabbin(in emri) geldiği zaman, (durumunuz ne olacak?) O gün, cehennem getirilecektir ve insan (dünyadayken yaptıklarını ya da yapmadıklarını) hatırlayacaktır. Fakat bu hatırlamanın ona ne faydası olabilir ki! (İşte kıyâmet günü nankör insan:) ‘Âh, keşke, bu hayatım için (dünyadayken) bir şeyler gönderseydim!’ diyecektir.”

Bu âyetlerle beraber yorumunu yaptığımız âyetin mesajına dikkatle bakıldığında, “mutlak anlamda bir dünya sevgisinin” değil, sonunda âhireti inkâra götüren “aşırı dünya sevgisinin” kınandığı anlaşılmaktadır. Esasında Yüce Allah âyetin sonunda bu inkârcı insanların, asıl olan ve çok daha ağır olayların yaşanacağı âhiret hayatını ve inancını arkaya attıklarını, onu ötelediklerini, hatta bütünüyle inkâr ettiklerini beyan etmektedir.

Zor gün âhirette yaşanacak olandır. Orası esas alınmalı ve dünya hayatı orada verilecek hesaba göre yaşanmalıdır. Bir şeyi arkaya atmak onu önemsememek demektir. Burada arkaya atılan şey, âhiret hayatıdır ve onu inkâr etmek elbette büyük felâketin sebebidir.

ıı. Yaratıcıyı Unutmanın Sonu

نَحْنُ خَلَقْنَاهُمْ وَشَدَدْنَآ اَسْرَهُمْ وَاِذَا شِئْنَا بَدَّلْنَآ اَمْثَالَهُمْ تَبْد۪يلًا “Onları biz yarattık ve yaratılışlarını sapasağlam yaptık. Dilediğimiz (zaman) onları benzerleriyle değiştiririz.”

Âyetteki نَحْنُ nahnu zamiri “biz”; خَلَقْنَاهُمْ halaknâhum ifadesi “onları yarattık, şekillendirdik”; وَشَدَدْنَاve şedednâ fiili “ve güçlendirdik, sağlam yaptık”;اَسْرَهُمْ esrahum ifadesi “onların yaratılışlarını, kişiliklerini”; وَاِذَا شِئْنَاve izâ şi’nâ fiili “ve dilediğimiz zaman, istediğimiz zaman”; بَدَّلْنَا beddelnâ fiili “değiştiririz, değiştirmiş oluruz”; اَمْثَالَهُمْ emsâlehum tamlaması “onların benzerlerini”; تَبْد۪يلًا tebdîlen kelimesi ise “tam anlamıyla değiştirmek suretiyle” demektir.

Yüce Allah bu âyette inkârcılara yönelik can alıcı bir uyarıda bulunmakta, yaşanmakta olan dünya hayatının devamlı olmadığını belirterek, âhirete inanmayanların elinden dünya hayatını da alabilecek güçte olduğunu gündeme getirmektedir.

1. نَحْنُ خَلَقْنَاهُمْ “Onları biz yarattık.” Dehr’e tapanları hariç, Mekkeli müşriklerin çok büyük bir bölümü, yaratıcı olarak Yüce Allah’a inanmakta, varlıkların sahibinin O olduğunu, kâinatın idaresinin O’nun elinde bulunduğunu, hatta rızık veren gücün de, ölüden diriyi, diriden ölüyü çıkartanın ve bütün idareyi elinde bulunduranın da Yüce Allah olduğunu kabul etmekteydiler.(23)

Onların sorunu, Yüce Allah’ın hayata müdahalede bulunması ve âhiret inancı noktasındaydı. İşte bu âyette kabul ettikleri esastan hareket ederek, yaratıcının Yüce Allah olduğu kendilerine yeniden hatırlatılmakta, inanç değerlerini ve hayat esaslarını belirlemenin de aynı güce ait olduğu beyan edilmektedir.

2. وَشَدَدْنَآ اَسْرَهُمْ “Yaratılışlarını güçlendirdik.” Âyette yer alan bu ifade, insanın hem biyolojik yapısını, hem de psikolojik donanımını içeren bir anlam derinliğine sahiptir.

İmam Ferrâ’nın da dediği gibi, buradaki اَسْر esr kelimesi “yaratılış” demektir. Yaratılış kavramı, maddesi ve rûhî yapısıyla insanın sahip kılındığı bütün değerleri içine almaktadır. Yaratılıştan sonra bunun güçlendirilmesinden söz edilmesi, bir anlamda Yüce Allah’ın insana verdiği, “hayatı doğru kavrama ve ondan zevk alma duygusu”nu ona hatırlatma amacına yöneliktir.

Söylenmek istenen şudur: İnsanları yaratan güç, onların yaratılış özelliklerini de olması gereken şekilde programlamıştır. Bu, esasında insana yönelik çok büyük bir lütuftur. Öyle ki, inkâr edenler bile Yüce Allah’ın insana verdiği duygu ve imkânlarla, yani ikram ve ihsan ettiği akıl ve iradeyle bunu gerçekleştirmektedirler.

İnsana verilen sayısız nimetlerin içerisinde onun ruhanî veya aklî güçleri çok önemli bir yer tutar. Bu nedenledir ki âyette şöyle ince bir mesaj vardır: İnsana sunulan imkânlar nimet kategorisinde ele alınabileceği gibi, bunların insanın elinden alınması da daima mümkündür. Nitekim sözünü ettiğimiz bu ikinci mesaj âyetin bitiş cümlesinden de anlaşılmaktadır.

3. وَاِذَا شِئْنَا بَدَّلْنَآ اَمْثَالَهُمْ تَبْد۪يلًا “Dilediğimiz (zaman) onları benzerleriyle değiştiririz.” Bu cümlede ele alınan konu, önceki cümlelerde hatırlatılan ve dolaylı olarak kınamaya konu edilen meseleyi açıklığa kavuşturmaktadır.

a) Âyette şöyle bir anlam hissedilmektedir: Siz ey nankörler! Eğer yaratılışınızın amacını gerçekleştirmeye yanaşmaz, özellikle de Yüce Allah’ın bu hayatı var ettiği gibi âhireti de yaratacağına inanmazsanız, o takdirde biliniz ki aynı ilâhî güç, yine sizin gibi olan, fakat yaratılış amacını kavrayıp gereğini yerine getiren başkalarıyla yerinizi değiştirir. Gelecek olanlar yine sizin özelliklerinize sahip kılınmış olurlar; ancak aklî güçlerini ve iradelerini daha doğru ve istikamete uygun bir şekilde kullanmayı becerir, başarırlar.

b) Bu âyette muhataplar inkârcı nankörlerdir. Buna benzer bir tehdit ifadesi bu defa sorumluluğunun gereğini yerine getirmeyen Müslümanlara yönelik olarak Kur’ân’da yer almaktadır: “Ey İman edenler! İçinizden her kim dininden dönerse, zamanı gelince (er veya geç) Yüce Allah’ın kendilerini sevdiği ve kendileri de Yüce Allah’ı seven bir başka topluluk getirecektir.

Onlar, müminlere karşı alçak gönüllü, inkârcılara karşı onurlu, Allah yolunda cihâd eden ve kendilerini kınayacakların kınamasından korkmayan kişiler olacaktır.”(24) Bu âyetteki mesaj, Müslümanların görev ve sorumluluklarıyla yakından ilgilidir. Yüce Allah, istemediği şekilde davrananları dilerse değiştirebilir; yerlerine O’nun istediği gibi davrananları getirebilir.

Bu konuda başka âyetler de vardır:

- “Ey insanlar! Allah dilerse sizi yok eder, yerinize başkalarını getirir. Allah’ın her şeye gücü yeter.”(25)

- “(Allah) dilerse sizi yok eder ve (yerinize) yeni bir topluluk getirir. Bu, Allah için hiç de zor değildir.”(26)

- “Ey insanlar! Siz hepiniz Allah’a muhtaçsınız. Allah gerçek zengin olandır, övgüye lâyıktır. Dilerse sizi yok eder ve (yerinize) yeni bir topluluk getirir. Bu, Allah için hiç de zor değildir.”(27)

Muhammed 47/38’de verilen bilgiler ise konuyu özetler mahiyettedir: “Eğer (Allah’a itaatten) yüz çevirirseniz, yerinize sizden başka bir toplum getirir; artık onlar sizin gibi de olmazlar.”

İşte bu ve benzer âyetlerde verilen mesaj şudur: Yaratılmışların hiçbirisi Yüce Allah için vazgeçilmez değildir; oysa yaratıklar için Yüce Allah tek vazgeçilmez hakikattir. Buna göre, sorumluluğunu bilmek istemeyen ve bu doğrultuda fedâkârlık yapmayanlar da kendilerinin vazgeçilmez olduğunu sanmasınlar. Yüce Allah onları, dilerse yine onlar gibi başka insanlarla değiştirebilir; isterse bütünüyle türü ortadan kaldırıp başka varlık türleri yaratabilir.

Özellikle âhireti inkâr edenlere yönelik olarak Vâkı‘a 56/60-61’de yer alan şu cümleler çok çarpıcıdır: “Sizi benzerlerinizle değiştirme ve sizi bilmediğiniz bir mahiyette yeniden inşa etme hususunda Bizi hiç kimse geçemez (buna hiç kimse engel olamaz).”

Her ne kadar bazı ilim adamları bu âyeti “yeniden bedenlenme”nin delili gibi sunsalar da, maksadın âhiretteki diriltilme ile ilgili olduğu konusunda şüphemiz bulunmamaktadır. Öldükten sonra diriltilmeye inanmayanların uyarıldığı bir bölümde geçen bu âyetin ve yorumunu yaptığımız âyetin asıl mesaj hedefi inkârcılardır ve amaç onların inanmasının sağlanmasıdır.

İnkârcıların benzerleriyle değiştirilmesi bir taraftan Yüce Allah’ın kudretinin bir ifadesidir; diğer taraftan da inkârcılara yönelik bir gözdağıdır. “Dilediğini yapabilen” tek kudret Yüce Allah olduğu için, onun varlıklar hakkındaki tasarrufunda herhangi bir imkânsızı düşünmek ya da bu doğrultuda akıl yürütmelerde bulunmak son derece hatalıdır. Herkes mahşerdeki diriltilmeye inanmalı, kendisini vazgeçilmez görmemeli ve Yüce Allah’ın kudretinin sınırsız olduğunu unutmamalıdır.

c) Rabbe Götüren Yol: Kur’ân

Yüce Allah sûrenin 29-31. âyetlerinde Kur’ân’ın çok önemli bir niteliğine, hatta gönderilme gerekçesine dikkat çekmekte ve bu sayede Allah’a götüren yolun rotasını şu şekilde çizmektedir: “Muhakkak ki (bütün) bunlar (yani Kur’ân’ın öğütleri) bir hatırlatmadır. (Artık), kim dilerse Rabbine bir yol tutar.”

Ardından, Kur’ân vahyinden istifade edip hakikat yolunu tutanların aslında Yüce Allah’ın onlar için dilediğini dilemiş olacakları şu ifadelerle dile getirilmektedir: “(Böyle olunca) zaten ancak Allah’ın dilediğini dilemiş olursunuz. Muhakkak ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Sûrenin son âyetinde ise rahmet kavramına değinilmekte ve tercihini yanlış belirleyenler şu şekilde nitelendirilmektedir: “(Allah,) dileyeni/layık gördüğünü rahmetine koyar. Zâlimler için de elem verici bir azap hazırlamış (olacak)tır.”

ı. Rabbe Götüren Yol: Kur’ân

اِنَّ هٰذِه۪ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شَآءَ اتَّخَذَ اِلٰى رَبِّه۪ سَب۪يلًا “Şüphesiz ki bu (Kur’an gerçeği) hatırlatmadır. Dileyen, Rabbine (giden) bir yol tutar.”

Âyetteki اِنَّ هٰذِه۪ inne hâzihî ifadesi “muhakkak ki bunlar”; تَذْكِرَةٌ tezkiratün sözcüğü “(gerçeği) hatırlatma(dır)”;فَمَنْ شَآءَ fe men şâe ifadesi “kim dilerse”;اتَّخَذَ ittehaze fiili “edinir, tutar, tutsun, edinsin”;اِلٰى رَبِّه۪ ilâ rabbihî ifadesi “onun Rabbine (doğru)”; سَب۪يلًا sebîlen kelimesi ise “yol” demektir.

Müzzemmil 73/19’da da geçen bu âyette vahyin indiriliş gayesi gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ هٰذِه۪ تَذْكِرَةٌ “Şüphesiz ki bu (Kur’an gerçeği) hatırlatmadır.” Kur’ân’da, Kur’ân’ın pek çok isim ve sıfatından söz edilmektedir. Konunun izahını Tefsirimizin ilk cildinin Giriş bölümünde ve Müzzemmil 73/19 gibi pek çok âyette yaptığımız için burada sadece Kur’ân’ın tezkirah/zikr oluşu hakkında kısa bilgi vermekle yetineceğiz.

Kur’ân bir tezkirah’tır yani bir hatırlatmadır. Z-k-r kökünden gelen kelimeler Kur’ân’da sıklıkla kullanılmaktadır. Zikr (tezkirah ve zikrâ) kalıplarında söz konusu kelime “gerçeğin hatırlatılması” anlamına gelmekte ve pek çok âyette(28) Kur’ân’ın bir ismi olarak yer almaktadır.

Kur’ân’ın zikr veya tezkirah oluşu, onun fıtrata uygun gerçekler içermesi anlamına gelmektedir. Fıtrata işlenen “Yüce Allah’ı tek ilâh olarak tanıma” imzası, Kur’ân’ın sunduğu hatırlatmaları fıtratın yadırgamayacağını ortaya koymaktadır. İnsan daha önce aşina olduğu şeyleri duyunca onları hatırlar ve zihninde herhangi bir çelişki ile karşılaşmaz. Bu itibarla “zikir” ile “fıtrat” uyumu son derece önemlidir.

Sûrenin ilk âyetlerinde, hayatın amacının imtihan olması nedeniyle insanın “gerçeği gören ve işiten” bir varlık halinde yaratılması üzerinde durulmuştu. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette de, imtihan edilecek insanın sorulara yabancı olmaması için yaratılış özellikleriyle uyumlu olan ilkeler bütününe tezkirah yani “hatırlatma” adı verilmektedir.

Sunulan seçenekler iki temel üzerine inşa edilmektedir: Kişi ya şükredici mümin olur, ya da inkâr edici kâfir olur. Sonu ödüllerle şekillenecek olan cennet yurdunu isteyenler, fıtratlarına nakşedilen tevhidi benimsemelidirler. Bu amaçla kendilerinden istenen davranışlar bütününe “hatırlatma” anlamında تَذْكِرَة tezkirah denmektedir. Âyetteki هٰذِه۪ hâzihî kelimesi “bunlar” anlamında “verilen bütün öğütler”i içermektedir ve maksat, İnsân sûresinin 23. âyeti gereği “Yüce Allah’ın vahyi olan Kur’ân-ı Kerîm’in içerdiği prensipler”dir.

2. فَمَنْ شَآءَ اتَّخَذَ اِلٰى رَبِّه۪ سَب۪يلًا “Dileyen, Rabbine (giden) bir yol tutar.” Yüce Allah, bu âyetin ilk cümlesinde yaptığı bilgilendirmelerin bir tür hatırlatma olduğuna dikkat çekmektedir. Artık bilgilendirme ve uyarılar yapıldığına göre, geriye insanın iradesini bu yola yönlendirmesi kalmaktadır. İşte bu âyette Yüce Allah, dileyen herkesin Rabbine giden yolu tutabileceğini ifade ederek, herkesten bu yolu tutmasını istemektedir.

a) Genelde bütün konular, bu sûre özelinde kıyâmet, âhiret ve mahşerle ilgili olanlar gerçeğin birer hatırlatmasıdır ve öğüttür. İşte bu öğütten kimlerin yararlanabileceği konusunda verilen cevaplardan birisi bu âyette yer almaktadır: “Kim dilerse Rabbine varan bir yol tutar.” Demek ki istikamet için dilemek gerekiyor.

Tekvîr 81/28’e göre Kur’ân “İçinizden doğru yolda gitmek isteyenler için (gerçeği hatırlatmadır).” Benzer bir mesaj Müddessir 74/36-37’de de söz konusudur ve bu ifadede Kur’ân’ın gerçeği hatırlatan öğüt oluşundan kimlerin yararlanacağı ortaya konulmaktadır. Dahası Müddesir 74/54-55 ve ‘Abese 80/11-12’de de benzer mesajlara yer verilmektedir.

b) Fâtiha 1/6’da da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, hidâyet vermek ve doğru yolu göstermek sadece Yüce Allah’a aittir.(29) Gösterilen bu yolu tercih etmek ise insana bırakılmıştır.(30) Bu noktada Hz. Peygamber bile devreye girememekte, kişi istemediği sürece sevdiği kişiyi hidayete erdirememektedir.(31)

Kur’ân’da, hidayeti kulun istemesi gerektiği(32) ve hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun şansa bırakılacak herhangi bir yönünden söz edilmemektedir. Yüce Allah isteyene hidayet verir; isteyeni de sapıklıkta terk eder.(33) İman edene(34) ve Hakk’a yönelene hidayet edilir.(35) Çünkü Fâtiha 1/6’da olduğu gibi, hidayet bir isteğin sonucudur.(36)

c) Kehf 18/29’da hakkın, yani gerçeğin Rabbimiz tarafından bildirildiği ifade edilmekte, artık dileyenin inanabileceği, dileyenin ise inkâr edebileceği, ancak inkârcılara azabın hazırlandığı vurgulanmaktadır.

Teğâbun 64/2’de ise “İnsanları Yüce Allah’ın yarattığı, bazılarının mümin, bazılarının ise kâfir olduğu” beyan edilmektedir. Bu durumda insanların, sonuçlarına katlanmak kaydıyla serbest bırakıldığı açıkça ortaya konulmaktadır. Kur’ân’dan öğüt almak isteyenler için onun insana tanınmış bir fırsat olduğunu beyan eden Tekvîr 81/27-28’de sözü edilen husus budur.

d) Bazı âyetlerde mutlak anlamda Yüce Allah’ın kudretinin her şeye yeteceği, dilerse herkesi hidayete erdirebileceği de beyan edilmektedir.(37) Bu husus elbette doğrudur; ancak, dilemesi halinde herkesi inandırabileceği gerçeğine rağmen, Yüce Allah bunu insan iradesi olmadan dilememiştir. Çünkü bu durumda hayatın bir “imtihan” alanı oluşu anlamını kaybedecektir.

Hidâyeti veya istikameti kulun dilemesi durumunda Yüce Allah kesinlikle devre dışında değildir. Hidâyeti veya istikameti dileyenler için, onu onaylayan ve yaratan makam yine ilâhî iradedir; yani bizzat ve sadece Yüce Allah’tır.

Yüce Allah Yûnus 10/25’te herkesi “Dâr-ı Selâm”a, yani “İslâm’a, Kur’ân’a, dünyada esenlik içerisinde bir hayata” çağırıyor ve dileyen herkesi o yola ulaştıracağını ilân ediyor. Davet Yüce Allah’tan geliyor, bir anlamda ilâhî irade garantisi de veriliyor. Pek çok âyet bu konuya ışık tutuyor olmasına rağmen, insanların bu hakikat yolunu tercih etmemek için bahanelere sarılmaları onlar için büyük bir felâkettir.

Yüce Allah, Nebe’ 78/39’da ve bu başlıkta saydığımız onlarca âyette, O’na ulaşacak yolun herkese açık olduğunu beyan ederek, o yolun yolcularını beklediğini bildirmek istemektedir: “Dileyen, Rabbine giden yolu bulsun!” Bunun önünde herhangi bir engel yoktur.

Rabbimiz bizi de o yolun yolcuları arasına katsın. Âmîn.

ıı. Yüce Allah’ın Dilediğini Dilemek

وَمَا تَشَآؤُ۫نَ اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ اللّٰهُ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “(Böyle yaparsanız) Allah’ın dilediğinden başkasını dilememiş olursunuz. Şüphesiz ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Âyetteki وَمَا تَشَآؤُ۫نَ ve mâ teşâûne ifadesi “ve sizin dilediğiniz (bu) şeyler”; اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ illâ en yeşâe istisnası “dilediklerinden başkası değildir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır”; عَل۪يمًا ‘alîmen kelimesi “bilen(dir)”;حَك۪يمًا hakîmen kelimesi ise “hükmünde isabetli olan(dır)” demektir.

Kur’ân’ın bir hatırlatma olduğunu beyan eden âyetten sonra gelen bu âyete göre, insanlardan bu doğrultuda tercih ortaya koyanların, zaten Yüce Allah’ın kendilerinden istediğini dilemiş olacakları gündeme getirlmektedir.

Yüce Allah’ın insanlardan neyi istediği sorusunu cevaplamak çok büyük bir önem arz etmektedir. Zümer 39/7’de açıkça ifade edildiği gibi Yüce Allah insanların hidayete ermelerini istemektedir. Bu nedenledir ki insanlara “fıtrat, vicdan, akıl ve irade vermiş, kitaplar göndermiş ve peygamberler görevlendermiş”, böylece hayat prensipleri belirlemiştir.

1. وَمَا تَشَآؤُ۫نَ اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ اللّٰهُ “(Böyle yaparsanız) Allah’ın dilediğinden başkasını dilememiş olursunuz.” Daha önce Müddessir 74/56’da da geniş bir şekilde açıkladığımız üzere, âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının anlama katkısı, cümleyi “vurgulu” hale getirmek şeklindedir. Dolayısıyla bu cümleyi “Allah dilemedikçe siz dileyemezsiniz” şeklinde tercüme etmeyi uygun görmüyoruz. Bu âyeti önceki âyetle birlikte düşündüğümüzde, maksadın “Yüce Allah’ın dilediğini dilemek olduğu” anlaşılmaktadır.

Peki, Yüce Allah’ın dilediği nedir? Yüce Allah’ın, kulları için belirlediği sistem Zümer 39/7. âyette şu şekilde ilan edilmektedir: “Eğer nankörlük ederseniz, unutmayın ki Allah size asla muhtaç değildir ve kullarının nankörlüğünden hoşnut olmaz, buna razı değildir. Eğer şükredecek olursanız, işte O, sizin bu tavrınızdan hoşnut olur.” Konuyla ilgili bütün âyetler bu âyet ışığında anlaşılmak zorundadır.

Yüce Allah’ın dileği şey, kullarının hidayet üzere yaşamalarıdır; çünkü bundan razı olacaktır ve bu nedenle tezkirah yani gerçeği hatırlatan Kur’ân’ı onlara göndermiştir. İnsanlara akıl ve irade vermesi, ayrıca onlara vicdan ve fıtrat lütfetmesi, dahası peygamberler görevlendirmesi ve ilahi mesajlar göndermesinin amacı da budur.

Müddessir 74/54-56 ve ‘Abese 80/11-12’de de ifade edildiği üzere, Kur’ân’ın öğüdünden yararlanmak isteyenler aslında Yüce Allah’ın onlardan istediği hidayeti dilemiş olacaklardır. Yüce Allah, iradesini bu şekilde ortaya koyanların istedikleri hidayeti yaratacak ve kendilerine ihsanda bulunacaktır.

“İstikamet sahibi olmak isteyenler için Kur’ân’ın gerçeği hatırlatıcı oluşu”nu ifade eden âyetin peşinden gelen Tekvîr 81/29’daki “Böylece zaten âlemlerin Rabbi Allah’ın dilediğini dilemiş olursunuz” anlamındaki âyete göre, yukarıda da ifade ettiğimiz üzere, insanlardan bunu gerçekleştirenler, aslında Yüce Allah’ın dilediğini hatırlamış olacaklardır. Yüce Allah, insanların hidayete ermelerini istemektedir. Akıl, irade, fıtrat ve vicdan verip kitaplar göndermesive peygamberler görevlendirmesinin nedeni de budur.

2. اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “Şüphesiz ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah bilgi sahibidir; O’nun bilgisi başka varlıkların bilgisine benzemez. Başka varlıklar bilinecek şeyler var olduktan sonra ve aracılarla bilebilirken, Yüce Allah ezelî ilmiyle her şeyi bütün detaylarıyla ve aracısız bilmektedir.

a) Bu pasajda Yüce Allah’ın عَل۪يم ‘alîm yani ilim sıfatının getirilme gerekçesi, verdiği bilgilerin ve gerçekleştirdiği ilâhî hatırlatmaların doğruluğunu kavratmaktır. Her şeyi en ince ayrıntısına kadar bilen tek zat Yüce Allah olduğu için, O’nun verdiği bilgi gerçek ve sorgulanamaz bilgidir. O’nun dilediğini dilemek hakikatı ve doğruyu dilemektir. O’nun gösterdiği yolu yol edinmek gerçek yolu takip etmektir. O’nun bildirdiği ve gösterdiği şekilde yaşamak ise anlamlı bir hayatı tercih etmektir.

Yüce Allah kimler için ebrâr demişse onlar gerçek iyilerdir. İyiliğin ölçüsünü başkası belirleyemez. Bu sûrenin asıl konusunu oluşturan ve iyilerin kimler olduğunu ortaya koyan tanıtıcı bilgiler esas alınarak iyilerden olmak gerekir. Bu hayatı düzgün yaşayanlar âhirette ödüllerle buluşturulacaklardır.

Kötülerin niçin kötü olduğu, inkâra saplananların kimler olduğu ve mahşerde hangi sonla karşılaşacakları bilgisi de yine sadece Yüce Allah’ın bildirmesiyle kavranabilir. Çünkü iyiyi tanımladığı gibi, kötüyü de sadece O tanımlayabilir.

Bu alan, başkasının istediği gibi fikir beyan edebileceği, değerlendirmelerde bulunabileceği ve karar verebileceği bir alan değildir. Cennetliklerin veya cehennemliklerin hangi davranışların sahipleri olduğu, her şeyi hakkıyla bilen Yüce Allah’ın beyanıyla anlaşılabilir. İşte sûrenin bu bölümünde Rabbimizin ilim sıfatına yer verilmesinin muhtemel bazı gerekçeleri bunlar olabilir.

b) Âyetteki حَك۪يم hakîm sıfatı da Cenâb-ı Hakk’ın her hükmündeki isabetini ortaya koymaktadır. O’nun kararları hiçbir şekilde hatalı olmadığı gibi, hikmetten uzak da değildir. Varlıkları anlam ve amaca bağlayarak yaratan, böylece anlamsızlık ve amaçsızlık saçmalığını hayatın gündeminden ebediyyen kaldıran Yüce Allah, her kararında ve uygulamasında, derin hikmetler içeren yönünü işte bu sıfatıyla hatırlatmaktadır.

Rabbimizin hikmet sahibi oluşu, hem hükümlerindeki isabeti ortaya koymakta, hem de insanlığa gönderdiği ilâhî bilgilendirmelerin içlerinin doluluğunu gözler önüne sermektedir. İlâhî kaynaklı bilgiler hikmetlerle dolu sözlerdir.

Sırf bu nedenledir ki vahiy Müzzemmil 73/5’te “ağır söz” olarak tanıtılmaktadır. Vahyin ağırlığı, muhtevasının yani içeriğinin dolu oluşunda ve muhataba ağır sorumluluklar yüklemesinde aranmalıdır. “Hikmetli söz” ağır sözdür, hikmet sahibinin sözüdür. Sırf bu nedenledir ki Kur’ân’ın bir benzerini ortaya koymak imkân ve ihtimal dışı olarak ilan edilmiştir.

c) Yüce Allah’ın “hakîm oluşu”nu ayrı bir sıfat olarak açıklamanın yanında, bu sıfatı ilim sıfatıyla ilişkilendirmek de mümkündür. Yani Yüce Allah’ın ilim sahibi oluşu aynı zamanda hikmeti de beraberinde taşımaktadır. O’nun ilmi hikmeti de içermektedir. Hikmetli ilim, sahibini hiçbir şekilde yanıltmayan bilgidir.

Hikmetli ilim, muhatabı çaresizliklere itmeyen ve fıtratla çeliştirmeyen ilimdir. Kur’ân’ın hatırlatıcı öğüt oluşu, hikmet sahibi Yüce Allah’ın kelâmı oluşundan kaynaklanmaktadır. Bu nedenle, ilmi hikmetlerle donanımlı olan sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Cümlenin başındaki اِنَّ inne edatının âyete katkısı bu şekilde yorumlanabilir.

Bu arada, âyette yer alan كَانَ kâne fiilinin geçmiş zaman anlamı vermek için değil, bu sıfatların Yüce Allah’ta daima var olduğunu bildirmek için kullanıldığını özellikle belirtmek gerekir. Aksi takdirde hatalı anlamalar kaçınılmaz olur.

ııı. Rahmeti Hak Etmek

يُدْخِلُ مَنْ يَشَآءُ ف۪ي رَحْمَتِه۪ وَالظَّالِم۪ينَ اَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا اَل۪يمًا “(Allah) dileyeni (layık gördüğünü) merhametine koyar. Zalimler için de elem verici bir azap hazırlamış (olacak)tır.”

Âyetteki يُدْخِلُ yüdhılü fiili “koyar, kabul eder, yerleştirir”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dileyeni, dilediğini/layık gördüğünü”; ف۪ي رَحْمَتِه۪ ۪ fî rahmetihî ifadesi “O’nun rahmetine, merhametine”;وَالظَّالِم۪ينَ ve’z-zâlimîne kelimesi “zâlimlere, haksızlık edenlere, kendisine yazık edenler(e gelince)”;اَعَدَّ e‘adde fiili “hazırlamıştır, hazırlamış olacaktır, hazırlayacaktır”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”;عَذَابًا ‘azâben kelimesi “bir azap”; اَل۪يمًا elîmen ise “elem verici, şiddetli” demektir.

Burada kimlerin rahmete ereceği ve zalimlerin sonu gündeme getirilmektedir.

1. يُدْخِلُ مَنْ يَشَآءُ ف۪ي رَحْمَتِه۪ “(Allah) dileyeni (layık gördüğünü) merhametine koyar.” Bu cümlenin bir benzeri Şûrâ 42/8’de yer almaktadır. Bu âyetle ilgili farklı kanaatleri çeşitli yönleriyle ele almak istiyoruz.

a) Önceki iki âyette ele alınan konuları gözeterek ve onlarla anlam ilişkisi kurarak düşündüğümüzde, buradaki “rahmet” kavramını “öğütten yararlanmak” şeklinde anlamlandırmak gerekir. Râzî’nin de dediği gibi, bu durumda rahmeh kelimesi, “iman” anlamına alınmış olur. Buna göre, âyette rahmetin dünya hayatıyla ilişkisi ortaya konulmaktadır.

Her kim Kur’ân öğüdünden yararlanarak Rabbine giden yolu tutarsa, zaten Yüce Allah’ın kendisinden istediğini dilemiş olacaktır. Bunun sonucunda iradesini bu şekilde belirlediği için Yüce Allah da onu rahmetine koyacaktır, yani Yüce Allah onu istediği imana kavuşturacaktır. Rahmete koymak Yüce Allah’ın işidir, son kararı elbette O verecektir.

Burada sorulması gereken soru, rahmete kimin konulacağıdır. Bizce bunun cevabı da açıktır. Rahmeti kim dilemişse, Yüce Allah rahmete, esenliğe ve sonu cennete doğru giden yola onu eriştirecektir. Allah’ın yolunu seçenler rahmeti seçenlerdir. Bu tercihte bulunanlar dünya hayatında da merhamet güvencesinde olacaklardır.

Yüce Allah’ın esirgeyen şefkati onları çepeçevre kuşatacaktır. Dünya, onlar için ebedî hayatı, yani cenneti kazanmanın huzurlu bir zamanı ve mekânı olacaktır. “Zâlimler için elem verici azap hazırlamıştır” ifadesinde geçen الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne kelimesi de “zâlim olmayı kendisi seçenler” demektir. Bu nedenle tercihimiz âyetin sonuyla da uyumludur.

Bu arada âyetteki dilemeyi Yüce Allah’a ait görmek de mümkündür. Bu durumda maksat Yüce Allah’ın dilediğini yani layık gördüğünü rahmetine koyacağı manası devreye girer ki ilk yorumla bunun arasında mesaj açısından herhangi bir fark yoktur. Çünkü Yüce Allah’ın dilemesi için kulun dilemiş olması ve buna layık bir duruma gelmesi şarttır.

b) Âyette geçen rahmet kavramını “cennet” olarak yorumlamak da mümkündür. Buna göre âyetin anlamı şöyle olur: “Allah dilediğini/layık gördüğünü cennetine koyar.” Bu tercihte, dilemek Yüce Allah’a ait olur; konu da âhiretle ilişkili kabul edilir. Ödüle veya azaba muhatap kılınmada son kararı Yüce Allah vereceği için, âhiret şartlarında insanların iradelerinden söz edilmemektedir.

“Allah dilediğine azap eder, dilediğini ise bağışlar” anlamında Kur’ân’da pek çok âyet(38) vardır. Elbette orada hiç kimse azabı istemez. Bu nedenle, dileme fiilini âhiret şartlarında Yüce Allah’a ait görmek durumundayız. Konu âhiretle ilişkilendirilince bu anlamın da doğru olduğunu söyleyebiliriz. Ancak unutulmasın ki Yüce Allah’ın dilediğini rahmetine yani cennetine koyması için söz konusu kişilerin buna layık olması gerekmektedir. Buna göre Yüce Allah’ın dildiği kişi demek, O’nun layık gördüğü kişi demektir.

c) Bu arada “dileme” işlemini dünya hayatıyla ilişkilendirerek rahmete “cennet” anlamı vermek de ihtimal dâhilindedir. Buna göre kişi dünya hayatında iken cenneti tercih eden çalışmalar ortaya koymaya gayret eder. Dünyada tercihini cennetlik olmaktan yana belirleyenleri Yüce Allah âhirette cennetine koymayı dileyebilir. Dileme fiilini insanla ilişkilendirerek âyeti bu şekilde yorumlamak da hatalı olmasa gerektir.

2. وَالظَّالِم۪ينَ اَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا اَل۪يمًا “Zalimler için de elem verici bir azap hazırlamış (olacak)tır.” Buradaki الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne kelimesi, “zulmü kendisine rehber edinen, zulümden yana olan, hatta zâlimlikten beslenen, onsuz duramayan, zâlimlik kendisi için ayrılmaz bir nitelik oluşturan kişiler” anlamlarına gelmektedir. Kelimenin isim olarak getirilmesi, zulmü zaman zaman yapmayı değil, zulümden hiç ayrılmamayı ifade etme amaçlıdır.

Bu arada âyette geçen اَعَدَّ e‘adde(39) veya اَعْتَدْنَا a‘detnâ(40) etken (ma‘lûm) veya اُعِدَّتْ u‘ıddet(41) edilgen (meçhul) fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi, azabın hazırlanamış olduğunu değil, hazırlanacağını gösteren bir mana vermektedir ki böyle gelecekte mutlak surette yaşanacak olaylar için Kur’ân’da bazen geçmiş zaman kalıbı kullanılmaktadır ki bu bir Kur’ân üslubudur. Daha önce yorumladığımız İnsân 76/11’de de bu konuya kısmen değinmiştik.

Zulüm, adaletin zıddı bir kavramdır. Adalet “bir şeyi yerli yerinde yapmak” anlamına geldiği gibi, zulüm de “bir şeyi yerinden etmek” veya “bir şeyi yerinde değil, farklı şekillerde değerlendirmek”tir. Yüce Allah’a iman bakımından adalet, “O’nu tevhid dairesinde kabul etmek ve O’nu tek ilâh edinip ilâhlıkta O’na ortak koşmamak”tır. Zulüm ise “hakkı ‘tek olmak’ olan Yüce Allah’a ortaklar koşmak”tır.

Buradan hareketle, zulmün şirk olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. İmana zulüm karıştırmayanlardan söz eden En‘âm 6/82. âyet gelince sahâbîler, “Ey Allah’ın elçisi! Hangimiz imana zulüm karıştırmamayı başarabiliriz ki?” diye soru sormuş ve Nebî (as) da kendilerine Lokmân 31/13’ü okuyarak “Bu zulüm sizin anladığınız değildir, şirktir” cevabını vermiştir.(42) İşte bu hadisin de ortaya koyduğu gerçekten hareketle, âyette ifade edilen zulmün şirk olduğunu belirtmeliyiz.

Bu âyette sözü edilen zâlimlerin, İnsân sûresinin 4. âyetinde geçen kâfirler olduğunu, İnsân 76/27. âyete göre de bunların bu dünya hayatını sevip tercih ettiklerini, âhireti arkalarına attıklarını, onu dikkate ve ciddiye almadıklarını da söylemek durumundayız.

İyilerin dünyada merhamete ve imana, âhirette ise cennete gönderilmelerinin karşılığı olarak, zâlimler için de hem dünyada ilâhî rızadan uzak kalmak anlamında derin hasretler, hem de âhirette elem verici azap hazırlanmıştır.

Dipnotlar

• 1 - En‘âm 6/33-34.
  • En‘âm 6/34
• 2 - Râzî, age., XXX, 258.
• 3 - İslâmoğlu, age., s. 1300’de 8. not. 4 - Bakara 2/45, 153; Âl-i İmrân 3/200. 5 - Tâhâ 20/132; Kamer 54/27. 6 - En‘âm 6/33-34.
  • Bakara 2/45 Bakara 2/153 Âl-i İmrân 3/200 Tâhâ 20/132 Kamer 54/27 En‘âm 6/34
• 7 - Yûnus 10/109.
  • Yûnus 10/109
• 8 - Hûd 11/9; İsrâ’ 17/27, 67; Hacc 22/38, 66; Lokmân 31/32; Sebe’ 34/17; Fâtır 34/36; Şûrâ 42/48; Zuhruf 43/15; İnsân 76/3, 24.
  • Hûd 11/9 İsrâ 17/27 İsrâ 17/67 Hacc 22/38 Hacc 22/66 Lokmân 31/32 Sebe' 34/17 Sebe' 34/36 Şûrâ 42/48 Zuhruf 43/15 İnsân 76/3 İnsân 76/24
• 9 - Zemahşerî, age., IV, 662. 10 - Semerkandî, age., III, 529; Taberî, age., XXIX, 225. 11 - Meryem 19/11, 62; Furkân 25/5; Ahzâb 33/42; Feth 48/9; Kamer 54/38; İnsân 76/25. 12 - Furkân 25/5; Ahzâb 33/42; Feth 48/9; İnsân 76/25. 13 - A‘râf 7/206; Ra‘d 13/15; Nûr 24/36.
  • Meryem 19/11 Meryem 19/62 Furkân 25/5 Ahzâb 33/42 Fetih 48/9 Kamer 54/38 İnsân 76/25 Furkân 25/5 Ahzâb 33/42 Fetih 48/9 İnsân 76/25 A‘râf 7/206 Ra‘d 13/15 Nûr 24/36
• 14 - Ahzâb 33/41; Cumʻa 62/10.
  • Ahzâb 33/41 Cum‘a 62/10
• 15 - Müzzemmil 73/4. 16 - Âl-i İmrân 3/113. 17 - Âl-i İmrân 3/17; Zâriyât 51/17-18. 18 - Zümer 39/9. 19 - Secde 32/16. 20 - Tûr 52/49; İnsân 76/26. 21 - Furkân 25/64.
  • Müzzemmil 73/4 Âl-i İmrân 3/113 Âl-i İmrân 3/17 Zâriyât 51/18 Zümer 39/9 Secde 32/16 Tûr 52/49 İnsân 76/26 Furkân 25/64
• 22 - İsrâ’ 17/18; Kıyâmet 75/20; İnsân 76/27.
  • İsrâ 17/18 Kıyâmet 75/20 İnsân 76/27
• 23 - Yûnus 10/31; Mü’minûn 23/84-89; ‘Ankebût 29/61, 63; Lokmân 31/25; Zümer 39/38; Zuhruf 43/9, 87.
  • Yûnus 10/31 Mü'minûn 23/89 ‘Ankebût 29/61 ‘Ankebût 29/63 Lokmân 31/25 Zümer 39/38 Zuhruf 43/9 Zuhruf 43/87
• 24 - Mâide 5/54.
  • Mâide 5/54
• 25 - Nisâ’ 4/133. 26 - İbrâhim 14/19-20. 27 - Fâtır 35/15-17.
  • Nisâ 4/133 İbrâhîm 14/20 Fâtır 35/17
• 28 - Hûd 11/114; Hıcr 15/6, 9; Nahl 16/44; Kehf 18/28; Tâhâ 20/99; Enbiyâ’ 21/24, 50; Furkân 25/18, 29; Yâsîn 36/11; Sâffât 37/3; 168; Sâd 38/8, 49; Zümer 39/22-23; Fussılet 41/41; Zuhruf 43/5, 36, 44; Necm 53/29; Mücâdele 58/19; Talâk 65/10; Kalem 68/51; Cinn 72/17; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/54; İnsân 76/29; ‘Abese 80/11.
  • Hûd 11/114 Hicr 15/6 Hicr 15/9 Nahl 16/44 Kehf 18/28 Tâhâ 20/99 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/50 Furkân 25/18 Furkân 25/29 Yâsîn 36/11 Sâffât 37/3 Sâd 38/8 Sâd 38/49 Zümer 39/23 Fussilet 41/41 Zuhruf 43/5 Zuhruf 43/36 Zuhruf 43/44 Necm 53/29 Mücâdele 58/19 Talâk 65/10 Kalem 68/51 Cinn 72/17 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 ‘Abese 80/11
• 29 - Nahl 16/9; Leyl 92/12. 30 - İnsân 76/1-5. 31 - Bakara 2/272; Kasas 28/56.
  • Nahl 16/9 Leyl 92/12 İnsân 76/5 Bakara 2/272 Kasas 28/56
• 32 - Fâtiha 1/6. 33 - İbrâhim 14/4; Müddessir 74/31. 34 - Teğâbun 64/11. 35 - Ra‘d 13/27. 36 - Hacc 22/16.
  • Fâtiha 1/6 İbrâhîm 14/4 Müddessir 74/31 Teğâbun 64/11 Ra‘d 13/27 Hacc 22/16
• 37 - Âl-i İmrân 3/26-27; En‘âm 6/35, 39, 149; Yûnus 10/99; Hûd 11/118; Nahl 16/93.
  • Âl-i İmrân 3/27 En‘âm 6/35 En‘âm 6/39 En‘âm 6/149 Yûnus 10/99 Hûd 11/118 Nahl 16/93
• 38 - Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/129; Nisâ’ 4/48, 116; Mâide 5/18, 40; Zümer 39/53; Feth 48/14.
  • Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/129 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Zümer 39/53 Fetih 48/14
• 39 - Nisâ’ 4/93, 102; Tevbe 9/100; Ahzâb 33/8, 29, 35, 44, 57, 64; Feth 48/6; Mücâdele 58/15; Talâk 65/10; İnsân 76/31. 40 - Nisâ’ 4/18, 37, 151, 161; İsrâ’ 17/10; Kehf 18/29, 102; Furkân 25/11, 37; Ahzâb 33/31; Feth 48/13; Mülk 67/5; İnsân 76/4. 41 - Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/131, 133; Hadîd 57/21.
  • Nisâ 4/93 Nisâ 4/102 Tevbe 9/100 Ahzâb 33/8 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Ahzâb 33/44 Ahzâb 33/57 Ahzâb 33/64 Fetih 48/6 Mücâdele 58/15 Talâk 65/10 İnsân 76/31 Nisâ 4/18 Nisâ 4/37 Nisâ 4/151 Nisâ 4/161 İsrâ 17/10 Kehf 18/29 Kehf 18/102 Furkân 25/11 Furkân 25/37 Ahzâb 33/31 Fetih 48/13 Mülk 67/5 İnsân 76/4 Bakara 2/24 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/133 Hadîd 57/21
• 42 - Buhârî, Tefsîr Sûre-i En‘âm, 82. âyet.