En‘âm Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 165 âyetten oluşan, adını 136, 138, 139, 142. âyetlerde altı kez geçen ve “deve, sığır, koyun, keçi” gibi hayvanlar demek olan الْاَنْعَام el-en‘âm kelimesinden alan En‘âm sûresi, inişe göre 73, resmî sıralamada ise 6. sûredir. Bir defada toptan indiril-diği söylendiği gibi 6 veya 10 âyetinin Medine’de indirildiği de ifade edilmektedir.

En‘âm sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Mâide sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. En‘âm sûresi Mekkî bir sûre ol-masına rağmen, Medenî bir sûre olan Mâide sûresiyle “haram yiye-cekler” (Mâide 3; En‘âm 145), “peygamber kıssaları” (Mâide 12-26, 44-86; En‘âm 74-90), “çeşitli helaller veya haramlar” (Mâide 87-93; En‘âm 136-146, 151-153), “verilen sözün gereğinin yerine getiril-mesi” (Mâide 1, 7; En‘âm 152), “adaletten ayrılmamak gerektiği” (Mâide 8; En‘âm 152), “vahyin insanlara yol göstericliği” (Mâide 16; En‘âm 155) gibi konular her iki sûre arasındaki konu birlikteliği örnekleri arasında yer almaktadır.

En‘âm sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, onun mut-lak kudretine dair bilgiler ve müşriklerin mucize istekleri bağla-mında melek beklentisine verilen esaslı cevaplarla devam etmekte, önceki nesillerin peygamberlerle alay edişleri kınanmakta, akıbetle-rinin nasıl olduğu ibrete konu edinilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rahmeti, mahlûkatı yoktan yarattığı, hiçbir şeye muhtaç olmadığı beyan edilerek, vahyin gön-deriliş gayesinin bütünüyle insanoğlu olduğu vurgulanmakta, ki-tap ehlinden insanların hakikatı bildikleri, ancak bunu itiraf etme-dikleri, Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, mah-şerde korkunç bir akıbet yaşayacakları beyan edilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’i alaycı bir şekilde dinledikleri, inkârları sebebiyle kalplerinin mühürlendiği, dünya hayatına itibar ettikleri için hakikati yalanladıkları, esasında bu halleriyle Hz. Peygamber’i değil de Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri vurgulanmaktadır. Bu bağlamda inkârda ısrarcı olanların Yüce Allah’ın âyetlerine itibar etmedikleri, çeşitli sıkıntılarla karşı-laşsalar da bundan ders çıkarmadıkları bildirilmektedir. Daha son-ra Hz. Peygamber’in müşriklerle iletişimi olarak onlara tevhid tebli-ğinde bulunduğu, bütün gaybı sadece Yüce Allah’ın bildiği, kudre-tinin eşsiz ve erişilmez olduğu, âyetlerle alay eden kişilerin bulun-duğu ortamı terk etmek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

74. âyetten itibaren, Hz. İbrâhim’in kıssasına, bütün pey-gamberlerin hikmet ve kitap sahibi kılındıklarına, vahye iftiranın korkunç sonuçlarına, Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki şaşılır dere-cedeki sanatına, müşriklerin cinlerle Allah arasındaki nesep bağı iftirasına ve Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığına değinilmektedir. Sonrasında küfür ve sövmenin yasaklığına, istekleri karşılansa da müşriklerin inanmayacağına, insan ve cin şeytanlarına, çoğunluğa itaatin felaket olduğuna dair bilgiler verilmektedir.

118. âyetten itibaren, Allah adına kesilen hayvanların yenebi-leceğine, hak-bâtıl, hidayet-dalâlet karşılaştırmasına ve cinlerin de insanların da mahşerde bir araya getirilip yargılanacağına değinil-mektedir.

136. âyetten itibaren, müşriklerin saçma algılarına göre ha-ram belirlemelerinin yanlışlığına, haramların belli olduğuna, put-perestlerin korkunç iftiralarına değinilmektedir.

151-153. âyetlerde 10 temel buyruk gündeme getirilmekte, ardından Kur’ân’a tâbi olmanın gerekliliğine, vaktinde fedakârlık yapmayanlara ölüm andaki imanlarının fayda vermeyeceğine dair uyarılara yer verilmekte, 159. âyette dinde ayrılığa düşenler kı-nanmakta ve sonrasında 161-163’te müslümanın duruşu özetlen-mekte, tevhid vurgusu yapılmakta ve imtihana tâbi tutulan insa-noğlunun değerine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 158-165. âyetlerinde inkârcıların yanlış tutumunu, dinde ayrılığın feci sonunu, mahşere iyilik veya kötülük getirmenin sonuçlarını, Müslümanın hayat anlayışını, teslimiyetini, şirkten uzak tevhid yaşantısını ve yeryüzündeki halife kılınışını ele almaktadır.

a) İnkârcılık ve Mahşerde Yaşanacaklar

Yüce Allah, sûrenin 158-160. âyetlerinde inkârcıların kendilerine “meleklerin, Rablerinin yahut Rabblerinin bazı âyetlerinin gelmesini beklediklerini”, Rabblerinin bazı âyetleri geldiği gün, önceden inanmamış ya da imanında bir hayır kazanmamış olan kimseye artık imanın hiçbir fayda sağlamayacağını, sonuçta azabı beklemek durumunda olacaklarını ifade etmekte, ardından dinde ayrılıkla ilgili şu bildirime yer vemektedir: “Dinlerini parça parça edip guruplara ayrılanlar var ya, senin onlarla hiçbir ilişkin yoktur. Onların işi ancak Allah’a kalmıştır. Sonra (Allah) onlara yapmış olduklarını (mahşerde) bildirecektir.”

Daha sonra, iyilik ve kötülük yapmanın mahşerdeki karşılıklarını beyan bağlamında şu evrensel mesaj zikredilmektedir: “Kim (Allah huzuruna) iyilikle gelirse ona getirdiğinin on katı vardır. Kim de kötülükle gelirse o sadece getirdiğinin dengiyle cezalandırılır. Onlar haksızlığa uğratılmazlar.”

ı. Son Andaki İmanın Geçersizliği

هَلْ يَنْظُرُونَ اِلَّآ اَنْ تَاْتِيَهُمُ الْمَلٰٓئِكَةُ اَوْ يَاْتِيَ رَبُّكَ اَوْ يَاْتِيَ بَعْضُ اٰيَاتِ رَبِّكَ يَوْمَ يَاْت۪ي بَعْضُ اٰيَاتِ رَبِّكَ لَا يَنْفَعُ نَفْسًا ا۪يمَانُهَا لَمْ تَكُنْ اٰمَنَتْ مِنْ قَبْلُ اَوْ كَسَبَتْ ف۪يٓ ا۪يمَانِهَا خَيْرًا قُلِ انْتَظِرُوٓا اِنَّا مُنْتَظِرُونَ “Onlar ille de kendilerine meleklerin veya Rabbinin (azap emrinin) gelmesini veya Rabbinin bazı delillerinin gelmesini mi bekliyorlar? Rabbinin bazı delilleri geldiği gün, önceden inanmamış veya imanında bir hayır kazanmamış olan kimseye artık imanı bir yarar sağlamaz. De ki: Bekleyin! Şüphesiz ki biz de bekleyenleriz.”

Âyetteki هَلْ يَنْظُرُونَ hel yenzurûne fiili “bakıyorlar mı, bekliyorlar mı, ne bekliyorlar”; اِلَّآ اَنْ تَاْتِيَهُمُ illâ en te’tiyehum istisnası “kendilerine gelmesinden başka”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâiketü kelimesi “meleklerin”; اَوْ يَاْتِيَ ev ye’tiye fiili “veya gelmesini”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbinin (azabının)”; اَوْ يَاْتِيَ ev ye’tiye fiili “veya gelmesini”; بَعْضُ اٰيَاتِ رَبِّكَ ba‘du âyâti rabbike tamlaması “senin Rabbinin bazı âyetlerinin, delillerinin”; يَوْمَ yevme sözcüğü “o gün”; يَاْت۪ي ye’tî fiili “gelecektir”; بَعْضُ اٰيَاتِ رَبِّكَ ba‘du âyâti rabbike tamlaması “senin Rabbinin bazı âyetleri, delilleri”; لَا يَنْفَعُ lâ yenfe‘u fiili “fayda vermez”; نَفْسًا nefsen kelimesi “herhangi bir insana, hiçbir cana”; ا۪يمَانُهَا îmânühâ tamlaması “onun imanı”; لَمْ تَكُنْ lem tekün fiili “(eğer şöyle) olmadıysa”; اٰمَنَتْ âmenet fiili “iman etmiş, eğer iman etmemiş idi(yse)”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”;اَوْ كَسَبَتْ ev kesebet fiili “veya kazanmamışsa”; ف۪يٓ ا۪يمَانِهَا fî îmânihâ ifadesi “onun kendi imanında”; خَيْرًا hayran kelimesi “herhangi bir hayır”; قُلِ kul emri “de ki”; انْتَظِرُوا intezırû emri “bekleyin”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkaki biz”; مُنْتَظِرُون muntezırûne sözcüğü ise “bekleyenler(iz)” demektir.

Burada inkârcıların sonuçsuz beklentileri ve zamanında yapılmayan görevlerin kişiye fayda sağlamayacağı gündeme getirilmektedir.

1. هَلْ يَنْظُرُونَ اِلَّآ اَنْ تَاْتِيَهُمُ الْمَلٰٓئِكَةُ اَوْ يَاْتِيَ رَبُّكَ اَوْ يَاْتِيَ بَعْضُ اٰيَاتِ رَبِّكَ “Onlar ille de kendilerine meleklerin veya Rabbinin (azap emrinin) gelmesini veya Rabbinin bazı delillerinin gelmesini mi bekliyorlar?” Yüce Allah sunduğu pek çok delile, geçmiş kavimlerin hayat kıssalarına, ayrıca kâinat kitabının çeşitli âyetlerine rağmen, inanmamakta ısrar eden müşriklerin ve inkârcıların üç şeyden birisini beklediklerini beyan etmektedir. Beklentileri gerçekleşse de inanmayacakları konusunu daha önce ele aldığımız En‘âm 6/7, 109, 110, 111. âyetlerde ifade etmeye çalışmıştık. Cümeledeki هَلْ hel ve اِلَّا illâ edatlarıyla oluşan hasr/kasr denen “vurgulu” ifade, inkârcıların bunlardan başka herhangi bir şekilde ikna olmayacaklarını ve sapkınlıkta ısrarcı olduklarını açıkça ortaya koymaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bir benzeri de Bakara 2/210’da şu şekilde zikredilmektedir: “Onlar, buluttan gölgeler içinde Allah’ın ve meleklerinin gelmesi ve (hükmün verilip) işin bitirilmesinden başka bir şey beklemiyorlar. Bütün işler sadece ve sadece Allah’a döndürülecektir.” Bu âyetten anlaşılacağı üzere, “meleklerin ve Allah’ın gelmesi” ifadesi, hak edenlere azabın indirilmesi ve onlara göz açtırılmaması demektir. Âyetin sonundaki cümlede verilmek istenen mesaj kanaatimizce budur.

Mekkeli müşriklerin bekledikleri haber verilen istekleri şu şekilde dile getirilmektedir:

a) اَنْ تَاْتِيَهُمُ الْمَلٰٓئِكَةُ اَوْ يَاْتِيَ رَبُّكَ “Kendilerine meleklerin gelmesini veya Rabbinin (azap emrinin) gelmesini (mi bekliyorlar?)” Bu ifadeyi azap ve dünyevi helak olarak yorumlamak mümkün olduğu gibi, konuyu inkarcıların mucize istekleri şeklinde yorumlamak da mümkündür:

ı. “Meleklerin gelmesi” esasında En‘âm 6/93’te dile getirildiği gibi ölüm anında ölüm meleklerinin ellerini inkârcılara uzatıp “haydi çıkarın canınızı” demeleri olayı olabilir. “Rabbin gelmesi” ise Fecr 89/22-23’te geçtiği üzere, mahşerde Yüce Allah’ın yargılama kararı ve nihai olarak verdiği hüküm olabilir.(1) Dahası, bu ifade Nahl 16/26, Ahzâb 33/57 ve Haşr 59/2 gibi âyetlerde geçtiği üzere Yüce Allah’ın azabının ve helakinin gelmesi şeklinde de anlaşılabilir.

ıı. Bu yaklaşımdan ayrı olarak, konu inkârcıların mucize kabilinden gerçekleştirdikleri istekler de olabilir. Bu çerçevede En‘âm 6/8’de Mekkeli müşriklerin risaletle ilgili dile getirdikleri “melek indirilmesi” isteği konusunda bilgilendirmelerde bulunmuştuk. Burada sadece konuyla ilgili âyetleri hatırlatmakla yetinecek, herhangi bir izaha girişmeyeceğiz.

En‘âm 6/8’de şöyle buyrulmaktadır: “Ona (Muhammed’e görebileceğimiz) bir melek indirilseydi ya!’ demişlerdi. Eğer biz öyle bir melek indirseydik elbette iş bitirilmiş olur, artık kendilerine göz bile açtırılmazdı.”

Furkân 25/7-8’de şu bilgiler yer almaktadır: “(Kâfirler şöyle dediler): Bu ne biçim peygamber! Yemek yiyor, çarşılarda dolaşıyor! Kendisine bir melek indirilip o da onunla uyarıcı olmalı değil miydi? Veya kendisine bir hazine verilmeli. Ya da kendisinden beslenebileceği bir bahçesi olmalı (değil miydi)?”

Onların melek isteği Hıcr 15/7-8’de de zikredilmektedir. Ancak bekledikleri türden bir melek gelmesinin aslında azabın gelmesi ve kendilerine hiçbir şekilde zaman tanınmaması manasına geldiği de aynı âyetlerde beyan edilmektedir.

Bakara 2/55 ve Nisâ’ 4/153’te dile getirildiği üzere, daha önce İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’dan istedikleri gibi Mekkeli müşrikler de Hz. Peygamber’den Yüce Allah’ı ve melekleri önlerine getirmesini talep etmişlerdi.

Dahası Mü’minûn 23/24 ve Fussılet 41/14’te Hz. Nûh’un kavmi ile Âd ve Semûd kavimlerinin de peygamberlikle ilgili olarak Yüce Allah’ın dilemesi halinde peygamber olarak melekleri indirebileceğini söyledikleri bildirilmektedir. Ayrıca müşriklerin melek peygamber beklentisinde oldukları Kur’ân’da açıkça yer almaktadır.(2)

Peygamberliğin ispatı olarak müşriklerin ileri sürdüğü hususlardan birisi İsrâ’ 17/92’de şöyle dile getirilmektedir: “Veya bize iddia ettiğin gibi, üzerimize gökten parçalar yağdırıncaya kadar veya Allah’ı ve melekleri gözümüzün önüne getirinceye kadar veya altından bir evin oluncaya kadar ya da göğe çıkıncaya kadar sana kesinlikle inanmayacağız.” Konuyla ilgili Furkân 25/21-22’de şu ifadeler yer almaktadır: “Bizimle karşılaşmayı (âhireti) ummayanlar, ‘(İnanmamız için) ya bize de melekler indirilmeliydi ya da Rabbimizi görmeliydik’ dediler. Aslında onlar kendilerinde haksız büyüklük gördüler ve büyük bir azgınlığa düştüler. Melekleri görecekleri gün, işte o gün, suçlulara hiçbir müjde yoktur ve (o suçlular) ‘her yerden engellenmişiz’ diyeceklerdir.”

b) اَوْ يَاْتِيَ بَعْضُ اٰيَاتِ رَبِّكَ “Yahut Rabbinin bazı âyetlerinin gelmesini (mi bekliyorlar?)” Bu cümlede geçen “Rabbinin bazı âyetleri” ifadesinden maksadın ne olduğu konusunda farklı kanaatler ileri sürülmüştür. Bazı âlimlerimiz buradaki maksadı “kıyamet günü” olarak anlamışlardır ki Kur’ân’da Son Saat’inبَغْتَة bağteten yani “ansızın” geleceğini bildiren âyetler(3) bulunduğu için, aniden gelecek veya gerçekleşecek bir olayın bilinmesi de gelecek alametlerinin olması da mümkün değildir. Çünkü alamet varsa anilik ortadan kalkar.

Konuyla ilgili olarak, âyette kast edilenin inkârcıların dünyadaki helakleriyle ilgili delillerin veya belirtilerin gelmesi olma ihtimali daha doğrudur. Çünkü çeşitli inkârcı kavimler nasıl helak edilmişler ve onların helakleri öncesi nasıl kesin uyarılar söz konusu edilmişse, Mekkeli müşriklerin de buna benzer delillerin gelmesini bekledikleri dile getirilmektedir, diyebiliriz. Bu çerçevede onların söyledikleri veya alay ederek istedikleri şeyler bağlamında Enfâl 8/32’de şöyle bir bilgi yer almaktadır: “Üzerimize gökten taş yağdır veya elem verici bir azap getir!” Benzer şekilde dünyevi sıra dışı bir delil olarak da İsrâ’ 17/92’de şöyle buyrulmaktadır: “Veya zannettiğin gibi üzerimize gökten parçalar düşürmelisin!” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu ve buna benzer delillerin gelmesi isteklerinden söz edildiğini söyleyebiliriz.

Bütün bunların sonunda, maksadın Yüce Allah’ın azap emrinin gelmesi olabileceğini de söyleyebiliriz. Çünkü Nahl 16/33’te inkârcıların “Meleklerin veya Rabbinin (azap) emrinin gelmesinden başka bir şey beklemedikleri” ifade edilmektedir ki bu durumda gerçekleştirilecek imanın da hiçbir işe yaramadığı devam eden şu cümlede açıkça ortaya konulmaktadır:

2. يَوْمَ يَاْت۪ي بَعْضُ اٰيَاتِ رَبِّكَ لَا يَنْفَعُ نَفْسًا ا۪يمَانُهَا لَمْ تَكُنْ اٰمَنَتْ مِنْ قَبْلُ اَوْ كَسَبَتْ ف۪يٓ ا۪يمَانِهَا خَيْرًا “Rabbinin bazı delilleri geldiği gün, önceden inanmamış veya imanında bir hayır kazanmamış olan kimseye artık imanı bir yarar sağlamaz.” Bu âyetteki mesajın bir benzeri Dühân 44/13’te şu şekilde yer almaktadır: “Bu hatırlamanın onlara ne faydası var ki! Oysa kendilerine (gerçeği açıklayan) apaçık bir elçi gelmişti.”

Yüce Allah bazı âyetlerinin yani inkârcıların helak ve azap kararını uygulayacağı günün gelmesiyle artık imanın kabul edilmeyeceğini haber vermektedir. Bu ifade hayatın normal akışında iken eğer iman edilmemişse ölüm anındaki tevbenin kabul edilmeyeceği şeklindeki ilkeyi hatırlatmaktadır. Nisâ’ 4/18’de şöyle buyrulmaktadır: “Kötülükleri yapıp yapıp da içlerinden birine ölüm gelip çatınca ‘Ben şimdi tevbe ettim’ diyenler ile kâfir olarak ölenler için (kabul edilecek) tevbe yoktur. Onlar için acı bir azap hazırlamışızdır.”

Bu kuralın bir örneği olarak Yûnus 10/90’da geçen Firavun’un boğulmak üzereyken yaptığı ve kabul edilmeyen tevbesini hatırlamak gerekmektedir. Âyet mealen şöyledir: “Nihâyet (denizde) boğulma haline gelince, (Firavun) ‘Gerçekten, İsrailoğullarının inandığından başka ilah olmadığına ben de iman ettim. Ben de müslümanlardanım!’ demişti.”

Ölüm anındaki iman ile bizzat mahşeri yani azabı görünce itiraf edilen iman arasında fark yoktur; çünkü Yüce Allah bunları kabul etmemektedir. Bu konuda Mü’min 40/85’te şu bilgiler bilgiler vardır: “Fakat azabımızı gördükleri zaman imanları kendilerine bir fayda vermeyecektir. Allah’ın kulları hakkında süregelen âdeti budur. İşte o zaman kâfirler hüsrana uğrayacaklardır.” Konuyla ilgili olarak Sebe’ 34/52’de de şöyle buyrulmaktadır: “(İş işten geçtikten sonra) ‘Ona inandık’ demişlerdir. Ama uzak yerden (dünya hayatı gelip geçtikten sonra imana) el atmak (onunla buluşmak) onlar için nasıl mümkün olurmuş ki!”

Ölüm anında yapılan tevbelerin gerçek tevbe olmadığı mealini aktardığımız Nisâ’ 4/18’de, ayrıca Secde 32/29’da açıkça belirtilmektedir.

Bu noktada hatırlanması gereken âyetler arasında Zümer 39/54-55 te yer almaktadır. Âyetler meal olarak şöyledir: “Size azap gelip çatmadan önce Rabbinize dönün, O’na teslim olun, sonra size yardım edilmez. Siz farkında olmadan, ansızın başınıza azap gelmeden önce, Rabbinizden size indirilenin en güzeline (Kur’an’a) tâbi olun!” Bu âyetlerden de anlaşıldığı gibi son anda veya azap, felaket görüldükten sonra imanın ve tevbenin hiçbir geçerliliği ve faydası yoktur.

Bununla ilişkilendirilebilecek bir durum, Nisâ’ 4/159’da kitap ehlinden olup da ölümünün hemen öncesinde Hz. İsa’ya iman edenin imanının kabul edilmemesi ve Hz. İsa’nın onun hakkında kıyamet günü aleyhte şahitlik yapacak olmasında da görülmektedir.

Boğulmak üzereyken imanı kendisine fayda veren ve Yüce Allah’ın kendisini boğulmaktan kurtardığı Hz. Yûnus’un kurtarılma sebebi ise Sâffât 37/143’te “daha önceki günlerinde Yüce Allah’ı tesbih edenlerden olması” şeklinde dile getirilmektedir. Bütün bu âyetlerden anlaşılan şudur: Ölüm anında veya helak ve azap esnasında kişinin iman etmesi kabul edilmeyecektir.

“Kişi daha önceden iman etmemiş ve imanına uygun davranışlar ortaya koymamış” ise son andaki inancın kişiye hiçbir faydası olmayacaktır. Bu konuda Yûnus 10/98’de de şöyle buyrulmaktadır: “Yûnus’un kavmi müstesna, herhangi bir ülke halkı, keşke iman etmiş olsaydı da bu imanları kendilerine fayda verseydi! (Yûnus’un kavmi) iman edince, kendilerinden dünya hayatındaki rüsvaylık azabını kaldırmıştık ve onları bir süre (dünya nimetlerinden) faydalandırmıştık.”

“İmanında hayır kazanmamak” ifadesi, imanına uygun hareketler yapmamak, kişiye imanının fayda vermemesi, imanın hayrını görmemesi gibi anlamlar içermektedir. İmanın fayda vermemesi bir anlamda ‘Bakara 2/25’te geniş bir şekilde ele aldığımız gibi imanın salih amellerle desteklenmemesi demektir. Salih amellerle desteklenmeyen bir inanç iman adını almaz; çünkü böylesi kabuller birer iddia ve slogandan başka bir şey değildir. Firavun’un ölüm anında kabul edilmeyen iman sözündeki reddedilişin sebebi de budur.

3. قُلِ انْتَظِرُوٓا اِنَّا مُنْتَظِرُونَ “De ki: Bekleyin! Şüphesiz ki biz de bekleyenleriz.” Yüce Allah inkârcıların durumunu ortaya koyduktan sonra Hz. Peygamber’e hitap ederek onlara yönelik bir buyruk dile getirmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek Yûnus 10/102’de de geçtiği gibi inkârda ve şirkte ısrarcılık yapan ve önceki kavimler gibi sadece ve sadece helak günlerini bekleyen müşriklere beklemeleri gerektiğini, zira beraberindeki müminlerle birlikte kendisinin de beklemekte olduğunu muhataplarına söylemesini emretmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz ifadenin benzerleri A‘râf 7/71, Yûnus 10/20, 102 ve Hûd 11/122’de de geçmekte, Hz. Peygamber’in müşriklere yönelik hitaplarında yer almaktadır. Sözü edilen meydan okumada inkârcıların akıbetiyle ilgili tehdit içerikli bir mesaj bulunmaktadır.

Hz. Peygamber inkârcı kavmine hitap ederken “Siz artık Allah’ın dünyada veya âhirette başınıza ne belalar getireceğini bekleyin! Başınıza nelerin geleceğini, nasıl bir azap ve gazapla helak edileceğinizi bekleyin! Ben de bu durumu bekleyenlerdenim; artık bakıp göreceğiz” demiştir. Bu ifadesiyle aslında davasındaki haklılığını ve muhatapların alaycılıklarının yersiz olduğunu kendilerine son bir kez beyan etmiş olmaktadır. Bu ifadenin benzerleri başka milletler ve kavimler için de Kur’ân’da yer almaktadır.(4)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerinde maksadı şöyle de anlayabiliriz: Siz ey inkârcı müşrikler, şeytanın size vaad ettiği ve süslü gösterdiği şeyleri bekleyip durun; biz de Rabbimizin bize vaad ettiği sizinle savaşı ve size karşı bize yapacağı yardımları beklemekteyiz.(5)

ıı. Dinde Bölünmenin Korkunç Sonu

اِنَّ الَّذ۪ينَ فَرَّقُوا د۪ينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا لَسْتَ مِنْهُمْ ف۪ي شَيْءٍ اِنَّمَآ اَمْرُهُمْ اِلَى اللّٰهِ ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَفْعَلُونَ “Dinlerini parça parça edip gruplara ayrılanlar var ya, senin onlarla hiçbir ilişkin yoktur. Onların işi ancak Allah’a kalmıştır. Sonra (Allah) onlara yapmış olduklarını (mahşerde) bildirecektir.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ فَرَّقُوا innellezîne ferrakû ifadesi “muhakkak ki parçalayanlar, ayıranlar”; د۪ينَهُمْ dînehum tamlaması “onların kendi dinlerini”;وَكَانُوا ve kânû fiili “(şöyle) olanlar”; شِيَعًا şiye‘an kelimesi “grup grup”; لَسْتَ leste edatı “sen değilsin, senin için yoktur”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan dolayı”; ف۪ي شَيْءٍ fî şey’in ifadesi “hiçbir şey, (onlarla ilgili herhangi bir sorumluluğun) yoktur”;اِنَّمَآ اَمْرُهُمْ innemâ emruhum tamlaması “mutlak surette onların işi”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’adır, Allah’a kaldı”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;يُنَبِّئُهُمْ yünebbiuhum fiili “onlara haber verecektir”; بِمَا كَانُوا يَفْعَلُونَ bimâ kânû yef‘alûne ifadesi ise “yapmış oldukları şeyleri” demektir.

Burada dinde ayrılığa düşmenin korkunç akıbetiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الَّذ۪ينَ فَرَّقُوا د۪ينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا لَسْتَ مِنْهُمْ ف۪ي شَيْءٍ “Dinlerini parça parça edip gruplara ayrılanlar var ya, senin onlarla hiçbir ilişkin yoktur.” Yüce Allah bu cümlede dinlerini parça parça edenlerden, bir anlamda Allah’ın gönderdiği dini terk edenlerden, sonrasında ise grup grup olanlardan ve fırkalara bölünenlerden söz etmekte ve Hz. Peygamber’in onlarla hiçbir işinin olmadığını beyan etmektedir.

Âyette geçen فَرَّقُوا ferrakû fiili “parçalamak” manasına gelmektedir; ancak bazı alimler bu kelimeyi فَارَقُوا fârakû şeklinde kabul ederek maksadı “dinlerini terk edenler” şeklinde yorumlamışlardır ki her iki okuyuşun sonuçta vardığı nokta da aynıdır.(6) “Dinde tefrika” ile “dinden çıkmak” ikiz kardeşlerdir. Bu cümlede geçen لَسْتَ مِنْهُمْ ف۪ي شَيْءٍ ifadesi “senin onlar için yapabileceğin bir şey yoktur” veya “sen onlardan dolayı sorumlu değilsin” şeklinde de anlaşılabilir.

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre burada sözü edilenler “müşrikler”dir. Çünkü onların bir bölümü meleklere, bir bölümü ise putlara tapmaktalardı. Hatta bunların bazı peygamberleri kabul edip diğerlerini inkâr edenler olduğu da ifade edilmektedir.(7)

Buradaki mesaja ve uyarıya konu olanlar kapsamında Yahudileri ve Hıristiyanları da zikreden âlimler vardır(8) ve bu görüşler de elbette doğrudur. Ancak her iki yaklaşımda da bir tarihsellik söz konusu olduğu için, bu şekilde dinlerini parçalayıp grup grup olanların şiddetle uyarıldığını beyan etmek zorundayız. Bu yönüyle bölünüp parçalanmanın bir anlamda şeytana hizmet olduğunu ve onun “ümmeti bölüp parçalamak” şeklindeki hedefine katkı sağlamak ve böylelerinin ekmeğine yağ sürmekten başka bir işe yaramadığını belirtmek gerekmektedir.

“Dinlerini parçalamak”tan öncelikli kasıt, dinin bazı hükümlerini kabul edip diğerlerini reddetmektir. Yüce Allah böylesi bir kabulü Bakara 2/85 ve Nisâ’ 4/150-151’de şiddetle reddetmekte ve sahiplerine “tam kâfir” demektedir. İman bütüncül bir kurumdur; istisna kaldırmaz. Bu nedenle, dinde tefrika dinsizliktir ve İslam ümmetinin dirliğine yönelik en büyük darbedir. Dinde tefrika yaratanlarla Hz. Peygamber’in hiçbir işinin bulunmadığının söylenme nedeni de bu olsa gerektir. Dinde tefrikanın sonucu şi‘a şi‘a bölünmektir ki bu da her bir grubun kendisini haklı görüp diğerlerini ötekileştirmesi sonucunu meydana getirmektedir. Çeşitli âyetlerde(9) geçen ve şî‘ah kelimesinin çoğulu olan شِيَع şiya‘ sözcüğü “taraftarlar, gruplar” demektir ve tefrikanın sonrasında gelinen bölünmüşlük görüntüsünü ortaya koymaktadır.

“Hepiniz topluca Allah’ın ipine sımsıkı sarılın; tefrikaya düşmeyin!”(10) prensibinin yer aldığı Kur’ân’da, dinde tefrika ve ihtilafın korkunç akıbetiyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/105’te şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine apaçık deliller geldikten sonra parçalanıp ayrılığa düşenler gibi olmayın! İşte bunlar için büyük bir azap vardır.” Aynı şekilde birbirleriyle kavga etmemeyle ilgili olarak da Enfâl 8/46’da şu uyarı yer almaktadır: “Allah’a ve Rasûlüne itaat edin, birbirinizle çekişmeyin; sonra korkuya kapılırsınız da kuvvetiniz gider. Bir de sabredin! Muhakkak ki Allah sabredenlerle beraberdir.”

Dinde ayrılığa düşen ve perişan bir görüntü veren müşriklerin durumu ve müminlerin böyle bir görüntü vermemesiyle ilgili olarak Rûm 30/30-32’de de şu bilgiler söz konusudur: “(Ey Peygamber!) Sen yüzünü hanîf olarak dine, Allah insanları hangi fıtrat üzere yaratmış ise ona çevir. Allah’ın yaratışında değişme yoktur. İşte dosdoğru din budur; fakat insanların çoğu bilmezler. Hepiniz O’na yönelerek O’na karşı gelmekten sakının, namazı kılın; müşriklerden olmayın. Dinlerini parçalayan ve bölük bölük olanlardan (olmayın. Bunlardan) her fırka, kendilerinde olan ile böbürlenmektedir.”

Benzer bir mesaj içermesi bakımından Mü’minûn 23/52-53’ü de hatırlamak gerekir: “(İnkârcılara) ‘Şüphesiz bu (insanlar) bir tek ümmet olarak sizin ümmetinizdir; ben de sizin Rabbinizim. Öyle ise bana karşı duyarlı olun’ (denildi). Ne var ki insanlar kendi aralarındaki işlerini parça parça böldüler. Her grup kendilerinde bulunan (fikir ve davranış) ile sevinip böbürlenmektedirler.” Bu noktada bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Kasas 28/4’tür: “Firavun, ülkesinde (Mısır’da) gerçekten azmış, herbirini erkek çocuklarını öldürtüp kızlarını sağ bırakmak suretiyle zayıf düşürerek halkını çeşitli gruplara ayırmıştı. O (Firavun) gerçekten bozgunculardandı.”

2. اِنَّمَآ اَمْرُهُمْ اِلَى اللّٰهِ ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَفْعَلُونَ “Onların işi ancak Allah’a kalmıştır. Sonra (Allah) onlara yapmış olduklarını (mahşerde) bildirecektir.” Yüce Allah dinlerini paramparça edip kendileri de grup grup bölünenlerle Hz. Peygamber’in hiçbir işinin olmadığını beyan ettikten sonra, bu defa onların işinin sadece ve sadece Yüce Allah’a kaldığını, dünyada yapıp ettikleri her ne varsa hepsini kendilerine tek tek haber vereceğini bildirmektedir.

İfadenin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı “vurgu” manası vermekte, bir anlamda sözü edilenler için hiç kimsenin yapabileceği hiçbir şeyin olmayacağı beyan edilmiş olmaktadır. Bu türden insanlara yapılacak iş, uygulanacak esas, onlarla ilgili verilecek hüküm, kendilerine zaman verilip verilmemesi, hemen azaba çarptırılıp çarptırılamamaları, köklerinin kazınması vs. şeyler sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir; onlara ne yapılacağının kararını da hükmünü de sadece Rabbimiz verecektir.

Âyetin bu cümlesinde son derece net bir tehdit vardır ve inkârcıların behemehâl bu sapkın yoldan vazgeçip dönmeleri gerektiği ifade edilmiş olmaktadır. Konunun inkârcılar cephesi böyleyken, müminlere de gayet açık bir şekilde tevhidin, yani bir ve beraber olmalarının önemi öğretiliyor demektir. Unutulmamalıdır ki bölünüp parçalanmak bir Firavun ahlakıdır ve müslümanlar her ne adına olursa olsun asla ve asla bölünüp parçalanmamalıdır. Bölünenler Firavun’un dediğini ve uyguladığını yaşadıkları çağa ve ortamlara taşıyan aldanmış kişilerdir.

ııı. İyilik ve Kötülüklerin Karşılığı

مَنْ جَآءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثَالِهَا وَمَنْ جَآءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزٰىٓ اِلَّا مِثْلَهَا وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Kim (Allah huzuruna) iyilikle gelirse ona getirdiğinin on katı vardır. Kim de kötülükle gelirse o sadece getirdiğinin dengiyle cezalandırılır. Onlar haksızlığa uğratılmazlar.”

Âyetteki مَنْ جَآءَ بِ men câe bi ifadesi “kim getirirse, kim gelirse”; الْحَسَنَة el-haseneti kelimesi “iyilik, iyilikle”; فَلَهُ fe lehû ifadesi “onun için vardır, onun için olacaktır”; عَشْرُ اَمْثَالِهَا ‘aşru emsâlihâ tamlaması “onun benzerinin on katı”; وَمَنْ جَآءَ بِ ve men câe bi ifadesi “kim de getirirse, gelirse”; السَّيِّئَة es-seyyieti sözcüğü “kötülük, kötülükle”; فَلَا يُجْزٰى fe lâ yüczâ edilgen fiili “(ona) karşılık verilmez”; اِلَّا مِثْلَهَا illâ mislehâ istisnası “onun benzerinden başka, sadece misli kadar”;وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; لَا يُظْلَمُونَ lâ yuzlemûne edilgen fiili ise “haksızlığa uğratılmazlar” demektir.

Burada iyilik yapanlara ve kötülük işleyenlere mahşerde verilecek karşılıklar gündeme getirilmektedir.

1.مَنْ جَآءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثَالِهَا “Kim (Allah huzuruna) iyilikle gelirse ona getirdiğinin on katı vardır.” Yüce Allah bu dünyada iyilik yapanlara mahşerde bunun karşılığını on kat vereceğini beyan ederek, önceki âyette inkârcılara gözdağı vermesinin karşılığında bu âyette de müminlere moral vermektedir. Yüce Allah’ın insanların davranışlarını en güzeliyle değerlendirip onlar üzerinden ödül vereceğiyle ilgili olarak bu ifadenin mesaj olarak benzerleri En‘âm 6/160, Tevbe 9/121, Nahl 16/96, 97, Nûr 24/38, Neml 27/89, ‘Ankebût 29/7, Zümer 39/35, Ahkâf 46/16, Necm 53/31’de de yer almaktadır.

Neml 27/89-90’da da zikredildiği üzere, bu ve benzer âyetlerde geçen جَآءَ câe fiili eğer بِ bâ/bi edatıyla birlikte kullanılırsa hem “-ile gelmek”, hem de “getirmek” manasına gelir. Âyette sözü edilen الْحَسَنَة el-haseneh kelimesi “iman, tevhid, ihlâs, kelime-i şehâdet” gibi anlamlarda yorumlanmıştır.(11) Elbette bunlar doğrudur; ancak kavramın kapsamını insan hayrına her türlü düşünce ve faaliyet anlamında “hasenât yani güzellikler” ve “sâlihât yani sâlih ameller” şeklinde yorumlamak daha doğru olsa gerektir.

Kur’ân’da en çok hatılarlatılan konulardan ve mahşer hayatının en önemli konu başlıklarından birisi olan “amellerin karşılığı” meselesi Bakara 2/261’de olduğu gibi bu âyette de çok çarpıcı ifadelerden birisi ile zikredilmektedir. Bu nedenle “Amellerin Karşılığı” konusunu burada da ele almak istiyoruz.

Dünya hayatında yapıp edilen amellerin, davranışların karşılığının mahşerde verilmesi hakkında Kur’ân’da birden çok ifade yer almaktadır. Bunları hatırlatmak istiyoruz:

a) İyiliklerin karşılığı en az yapılan fedakârlığa denk olur; fazlası anlamında sınırsız da olabilir. Suçun karşılığı ise en fazla suç kadar verilebilir; ancak iyiliklere verilecek ödülün herhangi bir üst sınırı yoktur. Kur’ân, bu anlamda farklı ifadeler ve seçenekler sunmaktadır:

- Ödülün alt sınırı, en az “fedâkârlık kadar”dır.(12) Yani yapılan iyilik her ne kadarsa, ona verilecek karşılık da en az o kadar olacaktır.(13)

- Sevabın karşılığı “daha güzeli”yle de verilebilir.(14) Bu anlamda ödülün üst sınırı yoktur. Alt sınırı ise “denk veya bir fazla” olarak kabul edilebilir. Yûnus 10/26’da dünyada yapılanların karşılığının âhirette daha güzelleriyle insanlara sunulacağı bildirilmektedir.(15) Ayrıca Yüce Allah, “İşte onlar, yaptıklarının en iyileri kabul edilip kötülüklerini (cezalandırmaktan) vazgeçeceğimiz kimselerdir”(16) buyurmaktadır. Buradan anlaşılıyor ki, cennetlikler dünyada yaptıklarının en güzelleriyle karşılanacaklardır.

- İyiliğin karşılığı “çok daha fazlası” da olabilir. Yûnus 10/26’da dile getirilen “Daha güzel karşılık ve fazlası” ifadesi, ödülün katlanmaya müsait yapısını gündeme getirmektedir. Bu konuda bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Şûrâ 42/20’deki şu cümledir: “Kim ahiret ekinini (kazancını, nimetini) istiyorsa, onun kazancını arttırırız.” Şûrâ 42/23’te de şöyle buyrulmaktadır: “Kim bir iyilik işlerse onun sevabını fazlasıyla veririz.” Aynı şekilde Fâtır 35/30’da da benzer bir mesaj ve müjde yer almaktadır.

- İyiliğin karşılığı “on katı” şeklinde de verilebilir. Yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/160’ta sözü edilen “on katı” ifadesi rakamsal anlamda “on” diye anlaşılmak zorunda değildir; buradaki maksat “çokluk” olarak da yorumlanabilir.

- İyiliğin karşılığı “yedi yüz”, hatta katlanarak “çok daha fazlası” da olabilir.(17) Ödülün 700’er şeklinde katlanması, bir önceki maddede söylediğimiz gibi çokluk veya sınırsızlık anlamı verebilir. Bakara 2/245’te de beyan edildiği gibi kard-ı hasen konusundaki âyetlerde karşılığın pek çok kat şeklinde yani kat kat verilmesi de bu kapsamda düşünülebilir.

- Nebe’ 78/36’daki “hesapsız, tastamam ikram” ifadesi ödülün üst sınırının olmayabileceğini göstermektedir. Zümer 39/10’da yer alan “Sabredenlere ödülleri hesapsız ödenecektir” ifadesi, ödülde sınırsız katlanmışlığı ortaya koymaktadır. Ayrıca Mü’min 40/40’ta da cennetteki rızıkların hesapsız yani sınırsız olduğu beyan edilmektedir.

Bütün bunların ötesinde, Yüce Allah Secde 32/17’de, cennetliklerin dünyada yaptıklarının karşılığı olarak, onlar için hangi tür göz aydınlıklarının gizlenmiş olduğunu hiçbir nefsin bilemeyeceğini açıkça bildirmektedir. Hz. Peygamber’in “hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir akla gelmeyen türden cennet nimetleri”nin olduğuna dair beyanları vardır.(18) Bu son hatırlattığımız rivayet, ödülün sınırsızlığı noktasındaki yaklaşımımızın delilleri arasında sayılabilir.

b) Ödüllerdeki farklılığın çeşitli sebepleri olabilir. Bu bağlamda gönlün samimiyet durumunu, iyiliklerin kalitesini, iyiliğin ne zaman ve hangi zorluklardaki insanlara veya kurumlara yapıldığını, iyilik yapma biçimini, sahibinin üslubunu, iyilik yapanın ekonomik durumunu ve nihayet başakakılmamasını gerekçe olarak ifade edebiliriz. İyiliği başakakmadan, eziyete dönüştürmeden ve gönül kırmadan usulüne uygun olarak gerçekleştirenler, bu hassasiyetleri yeterince gözetmeyenlere göre daha fazla ödüllendirileceklerdir. Çünkü riya ile veya başa kakarak yapılan infak, bırakalım ödül katlamasını, Bakara 2/264’e göre iptal edilecektir ve sahibini imansızlıkla itham ettirecektir.

2. وَمَنْ جَآءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزٰىٓ اِلَّا مِثْلَهَا وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Kim de kötülükle gelirse o sadece getirdiğinin dengiyle cezalandırılır. Onlar haksızlığa uğratılmazlar.” Yüce Allah iyiliklerin karşılığıyla ilgili bilgi verdikten sonra, “mesânîlik” usülü gereği, sözü kötülüklererin karşılığına getirmektedir. Buna göre kullarından her kim de bir kötülük yapar, kötülükle gelirse ona da yaptığının en çok misli kadar karşılık verileceğini, hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacağını beyan etmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(19) ve âhiret yurdunun haksızlık yapma yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(20)

Konuyla ilgili olarak Neml 27/90’da şöyle buyrulmaktadır: “(Âhirete) kötülükle gelen (veya kötülük getiren) kimseler ise yüzüstü cehenneme atılacaklardır.” Cehennemlik olmayı hak edenlerin akıbeti ise ateşe kapaklanmak şeklinde gerçekleşecektir. Dünya hayatında hak ve hakikate karşı kalbini kilitleyen, hiçbir şey görmek istemeyen, hatta başkalarının hidayetine engel olmaya çalışan bu olumsuz insan tipinin mahşerdeki karşılığı yüzüstü bir şekilde ateşe atılmak olacaktır.

Yâsîn 36/54’te de belirtildiği gibi, kötülüklerin karşılığı en fazla o kötülük kadar olabilir. İşte mahşerdeki yargılamanın sonucunda suçlulara yargısız infaz yapılamayacağı, karşılaştıkları bu akıbeti kendilerinin hak ettiği ifade edilecek, muhatapların itiraz edebileceği hiçbir nokta bırakılmayacaktır. Azgın inkârcılara verilecek karşılığın, onların yaptıklarına tam uygun olduğu, bir anlamda hak ettiklerinin tam karşılığını oluşturduğu Nebe’ 78/26. âyette şu şekilde ifade edilmektedir: “(Dünyadaki inkârlarına) uygun karşılık olarak.” Suça verilecek karşılık en fazla “suç kadar” olmalıdır. Bu durum Şûrâ 42/40’ta beyan edilmektedir. Ayrıca En‘âm 6/160, Nahl 16/126, Hacc 22/60, Mü’min 40/40 ve Necm 53/39-41 gibi ayetlerde de bu konu gündeme getirilmektedir. Suça çok daha az karşılık verilmesi veya suçun tamamen affedilmesi bile söz konusu olabilir.(21)

b) Müslümanın Duruşu

Yüce Allah, sûrenin 161-165. âyetlerinde tevhid vurgusu yapmakta, sırât-ı müstakîm denen yolun dosdoğru din ve Allah’ı birleyen, ayrıca da müşriklerden olmayan Hz. İbrâhim’in yolu olduğunu beyan etmekte, sonrasında şu evrensel duruşu gündeme getirmektedir: “De ki: Şüphesiz benim salâtım, kurbanım, hayatım ve ölümüm hepsi âlemlerin Rabbi Allah içindir. O’nun ortağı yoktur. Bana özellikle bu emrolundu ve ben müslümanların ilkiyim/öncüsüyüm.”

Ardından, Yüce Allah’ın her şeyin Rabbi iken O’ndan başka ilah aranmaması gerektiği, herkesin kazanacağı kötülüğün sadece kendi aleyhine olacağı, hiçbir günah yüklüsünün, başkasının günah yükünü yüklenemeyeceği, sonunda bütün insanların dönüşünün sadece Yüce Allah’a olacağı ve ihtilafa düşülen konularda gerçekleri haber vereceği bildirilmektedir.

Sûrenin son âyetinde ise şu beyana yer verilmektedir: “Sizi yeryüzünün halifeleri kılan ve size verdiği (nimetler) hususunda sizi denemek için kiminizi kiminizden derecelerle üstün kılan O’dur. Muhakkak ki Rabbin, cezayı çabuk verendir. Muhakkak ki O, çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.”

ı. Dosdoğru Dine Hidayet

قُلْ اِنَّن۪ي هَدٰين۪ي رَبّ۪يٓ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ د۪ينًا قِيَمًا مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ حَن۪يفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “De ki: Şüphesiz ki Rabbim beni doğru yola, doğru dine, (Allah’ı) bir tanıyan ve müşriklerden olmayan İbrahim’in milletine (dinine) ulaştırdı.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّن۪ي innenî ifadesi “muhakakk ki ben”;هَدٰين۪ي hedânî ifadesi “beni hidayete erdirdi”;رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim”; اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ ilâ sırâtın müstakîmin tamlaması “dosdoğru yola”; د۪ينًا قِيَمًا dînen kıyemen tamlaması “dosdoğru dine”; مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ millete ibrâhime tamlaması “İbrâhim’in dinine, yoluna”; حَن۪يفًا hanîfen kelimesi “Allah’ı birleyici olarak”;وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “(İbrâhim) olmamıştı, değildi”; مِنَ الْمُشْرِك۪ين mine’l-müşrikîne ifadesi ise “müşriklerden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e yönelik dosdoğru yola ileticiliği ile doğru dine dikkat çekmesi gündeme getirilmektedir.

Bu ve bundan sonraki iki âyette yer alan قُلْ kul “de ki” ifadeleri bir “müslüman şahsiyeti inşasını” amaçlamaktadır.

1.قُلْ اِنَّن۪ي هَدٰين۪ي رَبّ۪يٓ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “De ki: Muhakkak ki Rabbim beni dosdoğru yola iletti.” Yüce Allah inkârcılığı tercih eden, dinlerini parça parça edip kendileri de gruplara ayrılanlarla Hz. Peygamber’in hiçbir işi olmadığını beyan ettikten sonra, bu defa sözü hak ve hakikat yoluna erdirici olduğuna getirmekte, hidayet edenin kendisi olduğunu ve dileyenleri yani layık gördüklerini sırât-ı müstakim denen “dosdoğru yol”a O’nun eriştirdiğini ilan etmesini Hz. Peygamber’den istemektedir.

Fâtiha 1/6’da da geçtiği gibi, insanlar hidayetlerini Yüce Allah’tan isterler, O da hidayeti dileyen için yaratır. Nitekim Sebe’ 34/50’de şu bilgiler yer almaktadır: “De ki: Eğer (haktan) saparsam, kendi aleyhime sapmış olurum. Eğer doğru yolu bulursam, bu da Rabbimin bana vahyettiği (Kur’an) sayesindedir. Şüphesiz O, işitendir; yakındır.”

a) Yüce Allah Leyl 92/12’de hidayete erdiriciliği noktasında şöyle buyurmaktadır: “Doğru yolu göstermek sadece Biz’e aittir.” Bu âyet, tıpkı Nahl 16/9’da belirtilen “Yolun doğrusunu göstermek sadece Allah’a aittir” ifadesiyle örtüşmektedir. Âyete “Bize düşen, doğru yolu göstermektir” şeklinde de anlam verilebilir. Burada anlatılmak istenen husus, doğrunun ve doğru yolun göstericiliğinin Yüce Allah’a ait olduğunu vurgulamaktır.

Üstelik âyette bir de “hasr” denen vurgulu ifade tercih edilmiş ve Yüce Allah’ın dışında hiçbir varlığın doğru yolu gösteremeyeceğine dikkat çekilmiştir. Doğru yol, sınırlarını ve esaslarını Yüce Allah’ın belirlediği yoldur. İnsanları hakikate götüren yolu göstermek, hakkı ve doğruyu ortaya koymak, peygamber göndermek, kitap indirmek ve deliller ileri sürmek, elbette sadece Yüce Allah’a ait birer hakikattir.(22)

b) Hakikat yolunu Yüce Allah’ın gösterdiğinin önemli delillerinden biri de İnsân 76/1-5. âyetlerdir: “Muhakkak ki, insanoğlunun üzerinden henüz anılmayan bir şey iken uzun zaman geçmiştir. Biz, insanı döllenmiş bir yumurtadan/zigottan yarattık; sınava tâbi tutacağımız için, onu işiten ve gören bir varlık haline getirdik. Ona doğru yolu biz gösterdik; ya şükreden bir kul olur; ya da nankör biri. Kâfirler için zincirler, tasmalar ve alevli bir ateş hazırladık. İyiler ise karışımı kâfûr olan bir kadehten içerler…”

İşte bu âyetlerde, hayatın insan öncesi merhalesi, insanın yaratılış nesnesi, yaratılış biçimi ve amacı ortaya konulmakta, dileği ve kararı doğrultusunda hayatını yaşayıp sonucuna katlanacağı bilgisi özetlenmektedir. İnsanoğluna iki yol gösterenin de Yüce Allah olduğu Beled 90/10’da dile getirilmektedir.

c) Yüce Allah, hidayete erdirme alanına başkalarını sokmamakta, insanların hidayete erdirilmesi işleminde peygamberleri bile devre dışı bırakmaktadır. Şûrâ 42/52’de de belirtildiği gibi, bir peygamber sadece doğru yolu gösterir. Daha önce mealini verdiğimiz Sebe’ 34/50’de geçtiği üzere, hidayet vahiy sayesinde elde edilir ve yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/161’de de belirtildiği gibi hidayet eden kudret sadece Yüce Allah’tır. Hz. Peygamber de şöyle buyrumuştur: “Her kim hidayeti Kur’ân’ın dışında ararsa Allah onu saptırır.”(23)

“Hidâyet” ve “sırât-ı müstakîm” kavramlarını Fâtiha 1/6’da oldukça geniş bir şekilde ele aldığımız için burada herhangi bir detaya girmeyeceğiz.

2. د۪ينًا قِيَمًا مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ حَن۪يفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “Dosdoğru dine, (Allah’a boyun eğip O’na yönelen, istikamet sahibi olan, O’nu) bir tanıyan ve müşriklerden olmayan İbrahim’in dinine (iletti).” Yüce Allah, adına “hidayet” dediği sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yolu” açıklamakta ve bu yolun “hiçbir şekilde müşrik olmamış, Yüce Allah’ı da birleyen Hz. İbrâhim’in yolu” olduğunu ifade etmektedir.

a) Âyette geçen د۪ينًا قِيَمًا dîn-i kıyem tamlamasının değişik bir ifadesi Beyyine 98/5’te د۪ينُ الْقَيِّمَةِ dînü’l-kayyimeh tamlaması şeklinde “doğru din” olarak geçmektedir. Yûsuf 12/40’ta ifade edildiği üzere, Rûm 30/30 ve “İşte dosdoğru din budur” mealindeki Beyyine 98/5’te de benzerleri geçen ve ilâhî kaynaklı esasların oluşturduğu bu değerler sistemine dîn-i kayyim yani “dosdoğru din” denmektedir.

Şöyle bir belirleme yapmakta yarar görmekteyiz: Tek üstün ve hükümran güç olan Yüce Allah’a kulluk etmek, hükmün ve emrin kaynağında Yüce Allah’ı görmek, dini sadece Allah’a ait kılmak, fıtrata sadakat göstermek, ilâhî yasalara itibar etmek, namaz kılıp zekât vermek, sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yolu” takip etmek, Hz. İbrâhim’in milletini, yani dinini ve yolunu izlemek, şirkten uzak durup tevhide sarılmak ilâhî dinin olmazsa olmazlarındandır. Bütün bu değerler, esasında bu mesajı vermek içindir. Elmalılı’nın da belirttiği gibi “sabit ve payidar kalacak olan milletin dini”(24) bu esaslardan meydana gelmektedir.

b) مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ حَن۪يفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “(Allah’ı) birleyen ve müşriklerden olmayan İbrahim’in dinine.” Bu ifadenin aynısı Bakara 2/135, Âl-i İmrân 3/95 ve Nahl 16/123’te de yer almaktadır. Yüce Allah sırât-ı müstakîm denen yolun “Hz. İbrahim’in milleti, dini” olduğunu beyan ettikten sonra, Hz. İbrâhim’in hanîf, yani Allah’ı birleyici ve istikamet sahibi(25) olduğunu, ayrıca “hiçbir şekilde müşriklerden olmadığını” bildirmektedir.

Bakara 2/135, Âl-i İmrân 3/95, Nisâ’ 4/125 ve Nahl 16/123’te de geçen مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ millete ibrâhîme “İbrâhim’in milleti” tamlaması “Hz. İbrâhim’in milleti, dini, yolu” anlamında “İslâm”dır. Hz. İbrâhim’in hanîf oluşu ve müşriklerden olmayışı konusunda daha önce yorumunu yaptığımız En‘âm 6/79’da geniş bilgiler aktardığımız için benzer şeyleri burada tekrarlamak istemiyoruz.

ıı. Hayatın Allah’a Adanması

قُلْ اِنَّ صَلَات۪ي وَنُسُك۪ي وَمَحْيَايَ وَمَمَات۪ي لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ لَا شَر۪يكَ لَهُ وَبِذٰلِكَ اُمِرْتُ وَاَنَا۬ اَوَّلُ الْمُسْلِم۪ينَ “De ki: Şüphesiz ki benim salâtım (desteğim), ibadetlerim, hayatım ve ölümüm âlemlerin Rabbi olan Allah içindir. O’nun hiçbir ortağı yoktur. Ben bununla emrolundum ve ben müslümanların ilkiyim (öncüsüyüm).”

Buradaki قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّ صَلَات۪ي inne salâtî ifadesi “muhakkak ki benim ibadetim, duam, desteğim”; وَنُسُك۪ي ve nüsükî tamlaması “ve benim kurbanım”; وَمَحْيَايَ ve mahyâye tamlaması “ve benim hayatım”; وَمَمَات۪ي ve memâtî tamlaması “ve benim ölümüm”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için(dir)”; رَبِّ الْعَالَم۪ينَ rabbi’l-‘âlemîne tamlası “âlemlerin Rabbi olan”; لَا شَر۪يكَ lâ şerîke ifadesi “hiçbir ortağı yoktur”; لَهُ lehû ifadesi “O’nun”; وَبِذٰلِكَ ve bizâlike ifadesi “ve bununla”; اُمِرْتُ ümirtü edilgen fiili “emrolundum”; وَاَنَا ve ene zamiri “ben”; اَوَّلُ الْمُسْلِم۪ينَ evvelü’l-müslimîne tamlaması ise “müslümanların ilki(yim), öncüsü(yüm)” demektir.

Burada hayata dair her türlü değerin Yüce Allah’a aidiyeti ve tevhid vurgusu gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ اِنَّ صَلَات۪ي وَنُسُك۪ي وَمَحْيَايَ وَمَمَات۪ي لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “De ki: Şüphesiz ki benim salâtım (desteğim), ibadetlerim, hayatım ve ölümüm âlemlerin Rabbi olan Allah içindir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e bir müslüman duruşu öğretmekte ve hayatın tamamını kapsayacak şekilde bir duyarlılık benimsetmek istemektedir.

a)قُلْ اِنَّ صَلَات۪ي وَنُسُك۪ي “De ki: Muhakkak ki benim salât’ım (desteğim, fedakârlığım), nüsük’üm (kurban vs. ibadetlerim).” Âyette geçen salât ve nüsük kavramlarıyla ilgili kısa bir değerlendirme yapmak gerekmektedir.

ı. Âyette geçen ve müfessirlerimiz tarafından “namaz”(26) diye tarif edilen صَلَات salât kelimesi, esasında kelimenin kök anlamı itibariyle “dua, yardım, destek” gibi hayatın tümünü içeren bir mana vermektedir. Bu durumda “salâtım” demek, “duam, desteğim, duruşum, yardımım” gibi manalar içermektedir. Salât kelimesi ekâme, yukîmu, ekım, ekîmû, ikâmeh kelimeleriyle kullanıldığında şekli bilinen “namaz” manasına gelir; müstakil kullanıldığında ise “yardım, destek, dua, rahmet” gibi anlamlarda yorumlanmalıdır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de maksadın bu olduğu kanaatindeyiz ki salât, tevhid içerikli bütün eylemleri kapsamaktadır.

ıı. Burada sözü edilen ikinci kavram ise نُسُك nüsük kelimesiyle dile getirilmektedir. Bu kelime asıl anlamı itibariyle “kendisiyle yaklaşılan şey”(27) yani “kulu Allah’a yaklaştıran her şey”(28) demektir. Buradan hareketle, نُسُك nüsük kelimesi özelde kurban(29) ve hac(30) ibadetleriyle ilişkilendirilse(31) de bütün dini pratikleri içine alan çerçeve bir kavramdır. Dolayısıyla âyette verdiği anlam itibariyle insanın din adına yaptığı bütün eylemlerin bu kelime ile ifade edildiğini söyleyebiliriz. Bazı âlimlerimiz bu iki kelimenin anlam alanında bütün ibadetler ve Allah’a yaklaştıran eylemler bulunduğunu beyan etmişlerdir.(32)

b)وَمَحْيَايَ وَمَمَات۪ي لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Hayatım ve ölümüm hepsi âlemlerin Rabbi Allah içindir.” Yüce Allah ibadet ve dini yakınlaşmaları zikrettikten sonra, hayatın ve ölümün kime adanması gerektiği de zikretmektedir. Bu çerçevede, bütün duyarlılıkların, bütün ibadetlerin, hayatın ve ölümün âlemlerin Rabbi olan Yüce Allah’a adanması gerektiğini bir ilke ve ideal olarak beyan etmektedir. Bu noktada hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Bakara 2/156’dır: “O sabredenler, kendilerine bir musibet geldiği zaman ‘Biz Allah’a aitiz ve biz elbette sadece ve sadece O’na döneceğiz’ derler.”

2. لَا شَر۪يكَ لَهُ وَبِذٰلِكَ اُمِرْتُ وَاَنَا۬ اَوَّلُ الْمُسْلِم۪ينَ “O’nun hiçbir ortağı yoktur. Ben bununla emrolundum ve ben müslümanların ilkiyim (öncüsüyüm).” Bu âyet iki bölümden oluşmaktadır:

a) لَا شَر۪يكَ لَهُ “O’nun hiçbir ortağı yoktur.” Yüce Allah zâtıyla ilgili olarak âlemlerin Rabbi yani sahibi, efendisi, yaratıcısı, idare edicisi olduğunu beyan ettikten sonra, bu âyette de “hiçbir ortağının bulunmadığını” ifade etmektedir. İlk muhataplarının müşriklerden oluştuğu düşünüldüğünde, hatta şirkin korkunç bir inanç sapması olduğu anlaşılırsa, Yüce Allah’ın önce En‘âm 6/161. âyette Hz. İbrahim’in müşrik olmadığını, bu âyette de kendisinin hiçbir ortağının bulunmadığını söylemesinin maksadı anlaşılmış olur. Daha önce yorumladığımız En‘âm 6/151’de şirkle ilgili detaylı bilgiler verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Yüce Allah’ın mülkte ortağının olmadığıyla ilgili olarak İsrâ’ 17/11 ve Furkân 25/2’de bilgiler verilmektedir.

b) وَبِذٰلِكَ اُمِرْتُ وَاَنَا۬ اَوَّلُ الْمُسْلِم۪ينَ “Ben bununla emrolundum ve ben müslümanların ilkiyim (öncüsüyüm).” Bu cümlenin “Bize âlemlerin Rabbine teslim olmamız emredildi” şeklinde çoğul kalıpta olmak üzere, yani herkesi içerecek şekilde bir emre konu edildiği En‘âm 6/71’de zikredilmektedir. Ayrıca bu ifadenin bir benzeri Neml 27/91 ve Mü’min 40/66’da “Bana âlemlerin Rabbine teslim olmam emredildi” şeklinde geçmektedir. Ayrıca bu ifadenin mesaj olarak benzerleri En‘âm 6/14, Yûnus 10/104 ve Zümer 39/12’de de yer almaktadır.

Âyetin devamında Hz. Peygamber’in bununla yani tevhidle emrolunduğu ve onun da müslümanların öncüsü olduğu ifadesi yer almaktadır. Âyetteki بِذٰلِكَ اُمِرْتُ ifadesinde بِذٰلِكَ bizâlike tamlamasının önce, اُمِرْتُ ümirtü edilgen fiilinin sonra gelmesiyle elde edilen devrik yapı, risalette en vazgeçilmez ve ötelenip ertelenemez esasın “tevhid” olduğunu ortaya koymayı amaçlamış olabilir.

“Hz. Peygamber’in müslümanların ilki olduğu” beyanı elbette insanlık tarihine yönelik değildir; çünkü ondan önce nice tevhid erleri Yüce Allah’a teslimiyet göstermiş peygamberler ve yiğitler gelip geçmişti. O kadar ki En‘âm 6/90’da Hz. Peygamber’in önceki peygamberlerin hidayet yoluna tâbi olması kendisine emredilmiştir. Bu durumda âyetteki اَنَا۬ اَوَّلُ الْمُسْلِم۪ينَ ene evvelü’l-müslimîne “müslümanların ilkiyim” ifadesi onun son ümmetin içinde hakka teslim olanların ilki olduğu manasında yorumlanmalıdır. Zaten Bakara 2/285’te Hz. Peygamber’in kendisine indirilene önce onun inandığı, sonrasında ise diğer müminlerin iman ettiği bildirilmektedir.

Âyette geçen اَوَّل evvel kelimesi tıpkı A‘râf 7/143’te de zikredildiği gibi, Hz. Mûsâ için de kullanılmakta ve döneminin ilk mümini olduğu belirtilmektedir. Bu ifadelerde maksat, peygamberlerin tebliğ ettiği değerlere önce kendilerinin iman edip teslim olduklarını göstermektir; sonrasında ise müminlerin ve müslimlerin öncüleri olduğunu ortaya koymaktır.

En‘âm 6/14’te de geçen اَوَّل evvel kelimesine “ilk, ilki, birincisi” değil de “öncü” manası da verilebilir. Bu durumda peygamberlerin ve özellikle de Hz. Peygamber’in Hakk’a teslim olmada öncü olduğunda en küçük bir tereddüt dahi bulunamaz. Her iki manaya göre de peygamberlerin ümmetlerine göre ayrıcalıklı bir durumlarının bulunduğu görülmekte, onları öncü yapan duyalılıklarının unutulmaması gerektiği gün gibi aşikar bir şekilde ortada durmaktadır.

“Bu ayet, Kur’an’ın müminlerine talim ettirdiği ‘and’dır. İnsanı Allah ‘en güzel kıvamda’ yaratmış, kıvamını bulmak için üstün yetilerle donatarak yolun başına bırakmıştır. Böylece insanı kendi kendisine emanet etmiştir. Eğer insan emanete sadakat göstermek istiyorsa, kendisini Allah’a adayacaktır. Zira insanın kendisini armağan edeceği ve aldanmayacağı tek kapı Allah’ın kapısıdır. Allah dışındaki bir kapıya adanmış biri aldanmıştır. Zira insana ‘değerini’ yalnızca Allah verir. Bu yüzden Allah’a armağan olana fiyat biçilemez. Fiyat biçilenin ise değeri olmaz. Onu alan da çıkar, satan da. Bu ayet muhatabına bu hakikati tebliğ eder.”(33)

ııı. Sorumlulukların Şahsiliği

قُلْ اَغَيْرَ اللّٰهِ اَبْغ۪ي رَبًّا وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْءٍ وَلَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ اِلَّا عَلَيْهَا وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرٰى ثُمَّ اِلٰى رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ ف۪يهِ تَخْتَلِفُونَ “De ki: ‘O, her şeyin Rabbiyken ben Allah’tan başka rab mı arayacakmışım!’ Herkesin kazanacağı (kötülük) yalnız kendi aleyhinedir. Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. Sonunda dönüşünüz sadece Rabbinizedir ve O, anlaşmazlığa (çelişkiye) düşmüş olduğunuz şeyleri size bildirecektir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”;اَغَيْرَ اللّٰهِ eğayrallâhi tamlaması “Allah’ın dışında mı”; اَبْغ۪ي ebğî fiili “arayacak mışım”;رَبًّا rabben kelimesi “Rab, efendi olarak”; وَهُوَ ve huve zamiri “O (şöyle iken)”; رَبُّ كُلِّ شَيْءٍ rabbu külli şey’in tamlaması “her şeyin Rabbi(dir)”;وَلَا تَكْسِبُ ve lâ teksibu fiili “ve kazanmaz”; كُلُّ نَفْسٍ küllü nefsin tamlaması “her can, her insan”;اِلَّا عَلَيْهَا illâ ‘aleyhâ istisnası “kendi üzerine olandan başkasını, sadece kendi aleyhine”; وَلَا تَزِرُ ve lâ teziru fiili “yüklenmez”; وَازِرَة vâziratün kelimesi “günah yüklüsü”; وِزْرَ اُخْرٰى vizra uhrâ tamlaması “başkasının günahını”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِلٰى رَبِّكُمْ ilâ rabbiküm ifadesi “sadece sizin Rabbinizedir”; مَرْجِعُكُمْ mercı‘uküm tamlaması “sizin dönüşünüz”;فَيُنَبِّئُكُمْ fe yünebbiuküm fiili “ve size haber verecektir”; بِمَا كُنْتُمْ bimâ küntüm ifadesi “(şöyle) olduğunu şeyle ilgili”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “hakkında”; تَخْتَلِفُونَ tahtelifûne fiili ise “ihtilafa düşmektesiniz, ihtilafa, anlaşmazlığa düştüğünüz şeylerle ilgili” demektir.

Burada bir peygamberî duruş ile sorumlulukların şahsiliği noktasındaki uyarılar gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اَغَيْرَ اللّٰهِ اَبْغ۪ي رَبًّا وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْءٍ “De ki: O, her şeyin Rabbiyken ben Allah’tan başka rab mı arayacakmışım!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e En‘âm 6/14. âyette “De ki: Gökleri ve yeri yoktan var eden, yedirdiği halde yedirilmeyen Allah’tan başkasını mı dost edinecekmişim!”; En‘âm 6/114. âyette ise “(De ki): Size (gerçekleri) apaçık ortaya koymuş olarak el-Kitab’ı indiren Allah’tan başka bir hakem mi arayacağım?” demesini emretmiştir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de benzer bir kalıpta bu defa yine Hz. Peygamber’in demesini emrederek, her şeyin Rabbi Yüce Allah olduğu halde, kendisinin O’nun dışında başka bir rab aramasının kesinlikle mümkün ve doğru olmadığını beyan etmesini istemektedir. Bu ifade muhtemelen Zümer 39/64’teki cümlenin de cevabıdır. Âyet mealen şöyledir: “De ki: Ey cahiller! Bana Allah’tan başkasına kulluk etmemi mi emrediyorsunuz?” Yüce Allah’tan başkasına ibadet etmemek aynı zamanda O’ndan başkasını rab da edinmemektir; âyette verilmek istenen mesaj bu olsa gerektir.

Âyette geçen اَبْغ۪ي ebğî fiili “aramak, istemek, edinmek” gibi anlamlar içermekte, cümle soru edatıyla başlamasına rağmen, aslında inkârcı muhataplarla alay edinmeyi anlam olarak mesaja katmaktadır. Her şeyin Rabbi Yüce Allah olduğuna göre, O’nun dışında rab aramak akla ziyan bir durumdur ve hiçbir müslüman böyle bir görüntü vermemelidir; aksi halde dinini kaybetmeyle yüzyüze kalacağını unutmamalıdır.

2. وَلَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ اِلَّا عَلَيْهَا وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرٰى “Herkesin kazanacağı (kötülük) yalnız kendi aleyhinedir. Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez.” Yüce Allah bu iki cümlede de sorumluluğun şahsi olduğuna dikkat çekmektedir. Öncelikle her canın yani her insanın yapıp ettiği her ne varsa kendisine olduğu, ardından da hiçbir günah yüklüsünün başkasının günah yükünü yüklenemeyeceği haber verilmektedir.

a) وَلَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ اِلَّا عَلَيْهَا “Herkesin kazanacağı (kötülük) yalnız kendi aleyhinedir.” Âyetin bağlamı dikkate alındığında bu cümlede sözü edilen kazanımın olumsuz manada “kötülük” olduğu anlaşılmaktadır. Kişinin kazandıklarının kendisine ait oluşu Tûr 52/21 ve Müddessir 74/38’de hem olumlu kazanımlar hem de olumsuz işlerle ilgili olarak zikredilmektedir. “Kişinin kazandığı (iyilikler) kendi leyhinedir; kazandığı (kötülükler de) kendi aleyhinedir” mealindeki Bakara 2/286’daki bilgilerde de verilmek istenen mesaj aynıdır. Dahası Necm 53/39-41’de şöyle buyrulmaktadır: “İnsan için kendi çalışmasından başka bir şey yoktur. Çalışması ileride (âhirette) görülecektir. Sonra da ona (yaptığının) karşılığı tastamam verilecektir.”

Necm 37-38’de de yer alan mesajlarda, insan sorumluluğuyla ilgili temel ilkenin bütün peygamberlerin risalet öğretilerinde aynı olduğu, aynı kaynaktan geldikleri için ilâhî mesajların ruh birlikteliğine sahip oldukları, böylece aynı değerleri insanlığa sundukları beyan edilmektedir. Bu âyetlerin anlamı Kur’ân’da geçen “kim bir iyilik yaparsa kendisi için, kim de bir kötülük yaparsa kendi aleyhine yapmış olur”(34) ifadeleriyle tam bir uyum arz etmektedir.

İsrâ’ 17/15’te şöyle buyrulmaktadır: “Kim doğru yolu seçerse, bunu sadece kendi iyiliği için seçmiş olur; kim de şaşkın olursa, kendi zararına şaşmış olur.” Benzerleri Yûnus 10/108, Neml 27/92 ve Zümer 39/41’de yer alan bu ifadede verilmek istenen mesaj, “sorumluluğun şahsî olduğunu” beyan etmektir. Ayrıca Bakara 2/134, 141, 286, Fussılet 41/46 ve Câsiye 45/15 gibi âyetlerde de sorumluluğun şahsiliği noktasında konuya dair bilgiler verilmektedir. Bu bağlamda hidayetin ve dalaletin fayda ve zararının bunları seçen insanoğluna yönelik olduğu ve özellikle bu tercihlerin Yüce Allah’a yararının da zararının da olamayacağı bildirilmek istenmektedir.

b) وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرٰى “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez.” Bu cümle Kur’ân’da beş âyette geçmektedir.(35) Yüce Allah herkesin kazandıklarının kendilerine ait olduğunu beyan ederken buradaki kazanımlar her neye yönelik olurlarsa olsunlar, sonuçta sorumluluğun şahsi olduğunu bildirmekte, hiç kimsenin başkasının günah yükünü yüklenemeyeceğini haber vermektedir.

Âyette yer alan وِزْر vizr kelimesi manevi yük anlamında “sorumluluk” manasına gelmektedir. Buna göre âyetin mesajını “Hiçbir sorumluluk sahibi başkasının sorumluluğunu yüklenemez” şeklinde anlamak durumundayız. Âyetteki وَازِرَة vâzirah kelimesinin nekra getirilmesi, maksadın evrensel olduğunu ve bu esastan hiç kimsenin istisna edilmeyeceğini göstermektedir.

Çeşitli âyetleri incelerken de belirttiğimiz üzere, ilâhî prensiplerin en önemli örneklerinden olan bu cümle sayesinde, hem Hıristiyanlara ait “ezeli günah ve Hz. İsa’nın kendisini insanlık için kurban ettiği kabulü”, hem de “günahkâr kul ile Allah arasına girilebileceğine inanılan aracılık kurumu” kökten reddedilmektedir.(36) ‘Ankebût 29/12’de kâfirlerin müminlere yönelik olarak dile getirdiği “Siz bizim yolumuza uyun, günahlarınızı biz yüklenelim” sözünün son derece hatalı olduğu ortaya çıkmaktadır. Bir insanın ve elbette bir Müslümanın sorumluluk noktasında asla unutmaması gereken ilkelerden birisi işte bu cümlede yer almaktadır.

3. ثُمَّ اِلٰى رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ ف۪يهِ تَخْتَلِفُونَ “Sonunda dönüşünüz sadece Rabbinizedir ve O, anlaşmazlığa (çelişkiye) düşmüş olduğunuz şeyleri size bildirecektir.” Bu cümlenin bir benzeri Mâide 5/48’de yer almaktadır. Yüce Allah özellikle inkârcıları hedef almakta, âhiret hayatını reddedenleri uyararak âyetteki “devrik yapı” gereği varıp dönecekleri yegâne makamın Yüce Allah’ın huzuru olduğunu hatırlatmaktadır. Kur’ân’da bu manayı veren çeşitli âyetler zikredilmektedir.(37) Ardından da dünya hayatlarında tartışıp durdukları her ne mesele var idiyse hepsiyle ilgili olarak bilgilendirileceklerini haber vermektedir.

Yüce Allah, haber vererek bilgilendirme işlemi için genellikle nebbee kökünden fiilleri kullanmaktadır.(38) Dolayısıyla mahşerdeki ilahi yargılamada herkes, her şeyi en ince detayına varıncaya kadar bilen Yüce Allah’a arz edilecek ve O’nun huzurunda dünyada yapıp ettikleri ne varsa hepsi kendilerine haber verilmiş olarak hesaba çekileceklerdir.

Nebe’ 78/1-3’te de ifade edildiği gibi, inkârcıların “ihtilaf ettikleri konu” öncelikli olarak “kıyamet ve oradaki yargılanma”dır. Ardından din adına her neyi tartışmışlarsa Yüce Allah bunun gerçeğini kendilerine haber vereceğini bildirmektedir.(39) İşte Yüce Allah inkârcıları işte o zamanda ve mekânda dünyada tartışıp durdukları o gerçek hakkında bilgilendireceğini ifade etmektedir.

ıv. İnsanların Denenmesi

وَهُوَ الَّذ۪ي جَعَلَكُمْ خَلَآئِفَ الْاَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ ف۪ي مَآ اٰتٰيكُمْ اِنَّ رَبَّكَ سَر۪يعُ الْعِقَابِ وَاِنَّهُ لَغَفُورٌ رَح۪يمٌ “Sizi yeryüzünün halifeleri (sorumluları) olarak görevlendiren ve verdiği (nimetler) hakkında sizi denemek için kiminizi kiminizden derecelerle üstün kılan O’dur. Şüphesiz ki Rabbin, cezası hızlı olandır. Şüphesiz ki O, ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; الَّذ۪ي جَعَلَكُمْ ellezî ce‘aleküm ifadesi “sizi görevlendiren(dir), yaratan(dır), şekillendiren(dir)”; خَلَآئِفَ الْاَرْضِ halâife’l-ardı tamlaması “yeryüzünün halifeleri olarak”;وَرَفَعَ ve rafe‘a fiili “ve yükseltmiştir”; بَعْضَكُمْ ba‘daküm tamlaması “sizin bir kısmınızı”; فَوْقَ بَعْضٍ fevka ba‘dın tamlaması “(diğer) kısmın üzerinde, birbirinizin üzerinde”; دَرَجَات deracâtin kelimesi “dereceler halinde”;لِيَبْلُوَكُمْ liyeblüveküm ifadesi “sizi imtihan etmek için”; ف۪ي مَآ اٰتٰيكُمْ fî mâ âtâküm ifadesi “size verdiği şeyler hakkında”; اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakakk ki senin Rabbin”; سَر۪يعُ الْعِقَاب serî‘u’l-‘ıkâbi tamlaması “çabuk ceza veren(dir)”; وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “muhakkak ki O”; لَغَفُورٌ le ğafûrun sıfatı “elbette çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يم rahîmun sıfatı ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada insanların halife kılınışı ve birbirilerinden derece olarak üstün kılınmalarının nedeni ile Yüce Allah’ın bazı sıfatları gündeme getirilmektedir.

1. وَهُوَ الَّذ۪ي جَعَلَكُمْ خَلَآئِفَ الْاَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ ف۪ي مَآ اٰتٰيكُمْ “Sizi yeryüzünün halifeleri (sorumluları) olarak görevlendiren ve verdiği (nimetler) hakkında sizi denemek için kiminizi kiminizden derecelerle üstün kılan O’dur.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in ümmeti olan bu son insan topluluğunun kendilerinden önce gelip geçen nice toplulukların yerine artık yeryüzünün vârisleri olduğunu ve imtihan edilmeleri için kimilerinin diğerlerinden derece üstünlüğüne sahip kılındığını bildirmektedir.

a) وَهُوَ الَّذ۪ي جَعَلَكُمْ خَلَآئِفَ الْاَرْضِ “Sizi yeryüzünün halifeleri kılan O’dur.” Bakara 2/30’da genelde insanoğlunun yeryüzünde halife yani “sorumlu varlık” olarak görevlendirildiği, Sâd 38/26’da ise Hz. Dâvûd’un yeryüzünde halife yani “hükümdar” kılındığı beyan edilmektedir. İşte bu iki âyetteki bilgilere ilave olarak, vahyin ilk muhatapları özelinden ümmet geneline varıncaya kadar Yüce Allah bu son insan topluluğunu diğerlerinin halefi kıldığını, onlardan sonra kendilerini bu topraklara yerleştirdiğini haber vermektedir.

Hz. Muhammed peygamberlerin sonuncusu olduğu gibi, onun ümmeti de diğer ümmetlerin sonuncusudur. Artık başka bir peygamber gelmeyeceği için bu ümmetten sonra başka ümmetler de söz konusu olmayacaktır.(40) Yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/165’te, ayrıca Neml 27/62 ve Fâtır 35/39’da verilen bilgilere göre, bütün insanlar yeryüzünün halifesi olarak tanıtılmaktadır. Bakara 2/30’daki halife görevlendirilmesi olayı da Hz. Âdem sembollüğünde bütün insanları içermektedir.

b) وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ ف۪ي مَآ اٰتٰيكُمْ “Size verdiği (nimetler) hususunda sizi denemek için kiminizi kiminizden derecelerle üstün kılmıştır.” Kur’ân’da دَرَجَات deracât kelimesi 14 kez(41) geçmekte, “derecelerin yükseltilmesi”yle ilgili olarak da çeşitli bilgiler zikredilmektedir.(42) Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri Nahl 16/71’de şöyle geçmektedir: “Allah kiminize kiminizden daha bol rızık verdi. Bol rızık verilenler, rızıklarını ellerinin altındakilere verip de bu hususta kendilerini onlara eşit kılmazlar. Durum böyle iken Allah’ın nimetini inkâr mı ediyorlar?” Bu âyette de derece bakımından bir üstünlük örneği olarak rızık verilmesine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah insanları birbirlerinden derece olarak üstün kıldığını beyan etmekte, ancak gerekçeyi de “kime ne verdiyse onunla imtihan edilmesi” şeklinde belirlemektedir. İnsanların birbirlerine göre derece farkları “karakter, akıl, zekâ, güç, kudret, kuvvet, bilgi, sosyal statü, makam-mevki, mal, servet, vücut özellikleri” vs. şeklinde dile getirilebilir.

Burada önemli olan nokta, kime her ne verildiyse bunun bir hak ediş olmadığını, sadece imtihanının o şekilde belirlendiğini unutmamasıdır. Bu ifade ile Mâide 5/48’de yer alan benzer cümle, mahşerde insanlar sorgulanırken soruların standart olarak sorulmayacağını göstermektedir. Yüce Allah kime ne özellik veya ayrıcalık verdiyse onu onunla imtihan edecektir. Zengin malıyla, malının infakı ve şükrüyle; fakir de sabrı ve kanaatiyle imtihandadır. Güçlü gücüyle, zayıf zayıflığıyla denenmektedir. Nihayet herkes sahip kılındığının hesabını verecek, hiç kimsenin yaptığı yanına kâr kalmayacaktır. Talâk 65/7’de de benzer bir mesaj zikredilmektedir.

Bu konuda şu âyetler de bilinmelidir: Bakara 2/286’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah hiçbir canı gücünün yetmeyeceği şeyle yükümlü tutmaz.” Konuyla ilgili bu ve benzer cümleler benzer içerikte Kur’ân’da yedi yerde geçmektedir.(43) Demek ki Yüce Allah hiç kimseye gücünün üzerinde bir sorumluluk yüklemez.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/53’ü de hatırlatmak gerekmektedir: “Aramızdan Allah’ın kendilerine lütuf ve ihsanda bulunduğu kimseler de bunlar mı! demeleri için onların bir kısmını diğerleri ile işte böyle imtihan ettik.” Furkân 25/20’de de belirtildiği gibi, insanlar birbirlerinin imtihanı kılınmışlardır. İddia edildiği üzere “insanlar koyun gibi kendi bacağından asılmayacaktır.” İnsan sosyal varlıktır; hem başkalarından sorumludur, hem de başkaları ondan sorumludur. Bu nedenle, imtihanın her aşaması kararlılık gerektireceği için, konunun bir de “sabır” boyutu vardır. Her kim bu imtihanda gereken kararlılığı, yani “sabrı” gösterirse bu imtihandan başarıyla çıkabilir.

İnsanların birbirinin imtihanı oluşu, ümmetin peygamberle, zenginin fakirle, güçlünün zayıfla, âlimin cahille, yöneticinin yönettikleriyle, hocanın öğrenciyle, işverenin işçiyle, sağlıklının hasta ile vs. şeklinde pek çok türü vardır. Mekke’de Müslüman olan fakirler zenginlerin alaylarına veya işkencelerine maruz kalmış ve sıkıntılı süreçler geçirmişlerdi. Bu durum o gün öyle olduğu gibi, Âl-i İmrân 3/186’da haber verildiği üzere, ondan sonraki dönemlerde de devam edegelmiştir. İşte bunlara karşı sabırlı, yani inanç değerlerine karşı sadakatli olmak ve sorumluluğunu bilmek azim gerektiren işlerden biri olarak tanıtılmakta ve böyle uygulanması gerektiği konusunda muhataplar bilgilendirilmektedir.

Bu arada belirtelim ki, yaratılışın amaçları, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği üzere, çeşitli şekillerde “imtihan edilmek”,(44) “sadece Allah’a kulluk etmek”,(45) “Allah’a duada, niyazda bulunmak”,(46) “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”(47) ve “verdiği sayısız nimete karşı Yüce Allah’a şükretmek”tir.(48)

Bu noktada Hz. Peygamber’in şu hadis-i şerifi meseleyi açıklamada son derece net mesajlar içermektedir: “Cahiller yüzünden âlimlere, halkı yüzünden yöneticilere, yöneticileri yüzünden halka, köle yüzünden efendiye, güçlü yüzünden güçsüze, güçsüz yüzünden güçlüye yazıklar olsun (yani birbirlerine karşı görev ve sorumluluklarını yerine getirmedikleri için onlara veyl olsun; veyl cehennemi onlara olacaktır).”(49)

3. اِنَّ رَبَّكَ سَر۪يعُ الْعِقَابِ وَاِنَّهُ لَغَفُورٌ رَح۪يمٌ “Şüphesiz ki Rabbin, cezası hızlı olandır. Şüphesiz ki O, ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Bu cümlelerin bir benzeri A‘râf 7/167’de de geçmektedir. Yüce Allah’ın hesabı da azabı da süratlice gerçekleştireceğini beyan etmek üzere Kur’ân’da 10 kullanım(50) vardır ki bunlardan biri de bu âyettedir.

Yüce Allah insanları hızlıca hesaba çekeceğini ve hesabı çok çabuk göreceğini beyan ederek “bize sıra gelmez” türünden bir algıyı reddetmektedir. Bu ve benzer ifadeler aslında inkârcılara yönelik bir tehdit içermektedir. Yüce Allah’ın hesabı hızlıca görmesi hiç kimseye haksızlık etmeyeceğini, azabı hak edene hak ettiğinin fazlasını vermeyeceğini de göstermektedir. Hesaba çekilmek de esasında bir değere muhatap kılınmaktır. Zira hesabın diğer türlerini yaşayıp sorgulanmaya değer görülmeyecek kişilerin varlığından da Kur’ân’da söz edilmektedir.(51)

Yüce Allah hak edenlere hem çarçabuk azap edebileceği gibi, hem de O’nun bağışlamasına sığınanlara karşı da bağışlayıcı ve merhamet edeceğini bildirmektedir. Azabına karşılık iki bağışlama sıfatının getirilme sebebi, rahmetinin gazabını geçtiğini ve kullarının O’nun rahmetinden ümit kesmemelerini sağlamak olabilir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 497; Taberî, age., VIII, 96; Zemahşerî, age., II, 78.
• 2 - En‘âm 6/8, 9; İsrâ’ 17/95; Mü’minûn 23/24; Furkân 25/7; Fussılet 41/14.
  • En‘âm 6/8 En‘âm 6/9 İsrâ 17/95 Mü'minûn 23/24 Furkân 25/7 Fussilet 41/14
• 3 - En‘âm 6/31, 47; A‘râf 7/95, 187; Yûsuf 12/107; Enbiyâ’ 21/40; Hacc 22/55; Şu‘arâ’ 26/202; ‘Ankebût 29/53; Zümer 39/55; Zuhruf 43/66; Muhammed 47/18.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/47 A‘râf 7/95 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Enbiyâ 21/40 Hacc 22/55 Şu‘arâ 26/202 ‘Ankebût 29/53 Zümer 39/55 Zuhruf 43/66 Muhammed 47/18
• 4 - A‘râf 7/71; Yûnus 10/20, 102; Hûd 11/122; Tûr 52/31; Kalem 68/5-6. 5 - Taberî, age., XII, 148.
  • A‘râf 7/71 Yûnus 10/20 Yûnus 10/102 Hûd 11/122 Tûr 52/31 Kalem 68/6
• 6 - Semerkandî, age., I, 498; Taberî, age., VIII, 104; Zemahşerî, age., II, 79.
• 7 - Semerkandî, age., I, 498; Râzî, age., XIV, 7. 8 - Semerkandî, age., I, 498; Taberî, age., VIII, 105; Zemahşerî, age., II, 79; Râzî, age., XIV, 7-8.
• 9 - En‘âm 6/65, 159; Kasas 28/4; Rûm 30/32.
  • En‘âm 6/65 En‘âm 6/159 Kasas 28/4 Rûm 30/32
• 10 - Âl-i imrân 3/103.
  • Âl-i İmrân 3/103
• 11 - Semerkandî, age., II, 620; Taberî, age., XX, 22; Zemahşerî, age., III, 375.
• 12 - Bakara 2/272; Hûd 11/3; Nahl 16/30; Zümer 39/10; Necm 53/40-41; Rahmân 55/60. 13 - Zümer 39/70. 14 - Neml 27/89; Kasas 28/84. 15 - Benzer örnekler için bk. Nahl 16/30; Zümer 39/35. 16 - Ahkâf 46/16. Benzer bir ayet için bk. Kâf 50/35.
  • Bakara 2/272 Hûd 11/3 Nahl 16/30 Zümer 39/10 Necm 53/41 Rahmân 55/60 Zümer 39/70 Neml 27/89 Kasas 28/84 Nahl 16/30 Zümer 39/35 Ahkâf 46/16 Kâf 50/35
• 17 - Bakara 2/261; Nisâ’ 4/40.
  • Bakara 2/261 Nisâ 4/40
• 18 - Dârimî, Rikâk, 98, 105; Ahmed b. Hanbel, II, 313, 370, 407.
• 19 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Sebe’ 31/33; Zümer 39/69; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 20 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Lokmân 31/33 Zümer 39/69 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 21 - Nisâ’ 4/31; Zümer 39/53; Ahkâf 46/16.
  • Nisâ 4/31 Zümer 39/53 Ahkâf 46/16
• 22 - Yazır, age., IX, 261.
• 23 - Tirmizî, Fedâilü’l-Kur’ân, 14; Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 1.
• 24 - Yazır, age., IX, 363. 25 - Semerkandî, age., I, 97; Taberî, age., I, 564; Zemahşerî, age., I, 193.
• 26 - Semerkandî, age., I, 500.
• 27 - Semerkandî, age., I, 500. 28 - Râzî, age., XIV, 11. 29 - Hacc 22/34. 30 - Bakara 2/200. 31 - Semerkandî, age., I, 500; Taberî, age., VIII, 112; Zemahşerî, age., II, 81. 32 - Zemahşerî, age., II, 81.
  • Hacc 22/34 Bakara 2/200
• 33 - İslâmoğlu, age., s. 259’da 5. not.
• 34 - Bakara 2/134, 141, 281, 286; Âl-i İmrân 3/25, 161; En‘âm 6/70; İbrahim 14/51; Nahl 16/97, 111; Kehf 18/88; Rûm 30/44; Lokmân 31/12; Sebe’ 34/37; Zümer 39/70; Mü’min 40/17, 40; Fussılet 41/46; Şûrâ 42/30, 34; Câsiye 45/15, 22; Müddessir 74/38.
  • Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/281 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 En‘âm 6/70 İbrâhîm 14/51 Nahl 16/97 Nahl 16/111 Kehf 18/88 Rûm 30/44 Lokmân 31/12 Sebe' 34/37 Zümer 39/70 Mü'min 40/17 Mü'min 40/40 Fussilet 41/46 Şûrâ 42/30 Şûrâ 42/34 Câsiye 45/15 Câsiye 45/22 Müddessir 74/38
• 35 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38.
  • En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Necm 53/38
• 36 - Esed, age., s. 1084’te 31. not. 37 - Bakara 2/28, 46, 156, 245, 281; Âl-i İmrân 3/55, 83; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 56, 70; Hûd 11/4, 34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/15, 23; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/77; Fussılet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; ‘Alak 96/8.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/46 Bakara 2/156 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/56 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 ‘Alak 96/8
• 38 - Nebbe’e kökünden fiillerin kullanıldığı örnekler için bk. Mâide 5/14, 48, 105; En‘âm 6/60, 108, 158, 159, 160, 164; Tevbe 9/94, 105; Yûnus 10/23; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Fâtır 35/14; Zümer 39/7; Fussılet 41/50; Mücâdele 58/6, 7; Cum‘a 62/8; Teğâbün 64/7; Kıyâmet 75/7-13. 39 - Semerkandî, age., I, 500.
  • Mâide 5/14 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/158 En‘âm 6/159 En‘âm 6/160 En‘âm 6/164 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/23 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Fâtır 35/14 Zümer 39/7 Fussilet 41/50 Mücâdele 58/6 Mücâdele 58/7 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/7 Kıyâmet 75/13
• 40 - Semerkandî, age., I, 501; Zemahşerî, age., II, 81. 41 - Bakara 2/253; Âl-i İmrân 3/163; Nisâ’ 4/96; En‘âm 6/83, 132, 165; Enfâl 8/4; Yûsuf 12/76; İsrâ’ 17/21; Tâhâ 20/75; Mü’min 40/15; Zuhruf 43/32; Ahkâf 46/19; Mücâdile 58/11. 42 - Bakara 2/253; En‘âm 6/83, 165; Yûsuf 12/76; Mü’min 40/15; Zuhruf 43/32; Mücâdile 58/11.
  • Bakara 2/253 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/96 En‘âm 6/83 En‘âm 6/132 En‘âm 6/165 Enfâl 8/4 Yûsuf 12/76 İsrâ 17/21 Tâhâ 20/75 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/32 Ahkâf 46/19 Mücâdele 58/11 Bakara 2/253 En‘âm 6/83 En‘âm 6/165 Yûsuf 12/76 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/32 Mücâdele 58/11
• 43 - Bakara 2/233, 286; Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/152; A‘râf 7/42; Mü’minûn 23/62; Talâk 65/7.
  • Bakara 2/233 Bakara 2/286 Nisâ 4/84 En‘âm 6/152 A‘râf 7/42 Mü'minûn 23/62 Talâk 65/7
• 44 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16. 45 - Zâriyât 51/56. 46 - Furkân 25/77. 47 - Hûd 11/119. 48 - Nahl 16/78; Secde 32/9.
  • Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16 Zâriyât 51/56 Furkân 25/77 Hûd 11/119 Nahl 16/78 Secde 32/9
• 49 - Suyûtî, el-Câmi‘u’s-Sağîr, II, 197. 50 - Bakara 2/202; Âl-i İmrân 3/19, 199; Mâide 5/4; En‘âm 6/165; A‘râf 7/167; Ra‘d 13/41; İbrâhim 14/51; Nûr 24/39; Mü’min 40/17.
  • Bakara 2/202 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/199 Mâide 5/4 En‘âm 6/165 A‘râf 7/167 Ra‘d 13/41 İbrâhîm 14/51 Nûr 24/39 Mü'min 40/17
• 51 - Kehf 18/105; Kasas 28/78; Rahmân 55/39.
  • Kehf 18/105 Kasas 28/78 Rahmân 55/39