En‘âm Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 165 âyetten oluşan, adını 136, 138, 139, 142. âyetlerde altı kez geçen ve “deve, sığır, koyun, keçi” gibi hayvanlar demek olan الْاَنْعَام el-en‘âm kelimesinden alan En‘âm sûresi, inişe göre 73, resmî sıralamada ise 6. sûredir. Bir defada toptan indiril-diği söylendiği gibi 6 veya 10 âyetinin Medine’de indirildiği de ifade edilmektedir.

En‘âm sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Mâide sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. En‘âm sûresi Mekkî bir sûre ol-masına rağmen, Medenî bir sûre olan Mâide sûresiyle “haram yiye-cekler” (Mâide 3; En‘âm 145), “peygamber kıssaları” (Mâide 12-26, 44-86; En‘âm 74-90), “çeşitli helaller veya haramlar” (Mâide 87-93; En‘âm 136-146, 151-153), “verilen sözün gereğinin yerine getiril-mesi” (Mâide 1, 7; En‘âm 152), “adaletten ayrılmamak gerektiği” (Mâide 8; En‘âm 152), “vahyin insanlara yol göstericliği” (Mâide 16; En‘âm 155) gibi konular her iki sûre arasındaki konu birlikteliği örnekleri arasında yer almaktadır.

En‘âm sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, onun mut-lak kudretine dair bilgiler ve müşriklerin mucize istekleri bağla-mında melek beklentisine verilen esaslı cevaplarla devam etmekte, önceki nesillerin peygamberlerle alay edişleri kınanmakta, akıbetle-rinin nasıl olduğu ibrete konu edinilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rahmeti, mahlûkatı yoktan yarattığı, hiçbir şeye muhtaç olmadığı beyan edilerek, vahyin gön-deriliş gayesinin bütünüyle insanoğlu olduğu vurgulanmakta, ki-tap ehlinden insanların hakikatı bildikleri, ancak bunu itiraf etme-dikleri, Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, mah-şerde korkunç bir akıbet yaşayacakları beyan edilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’i alaycı bir şekilde dinledikleri, inkârları sebebiyle kalplerinin mühürlendiği, dünya hayatına itibar ettikleri için hakikati yalanladıkları, esasında bu halleriyle Hz. Peygamber’i değil de Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri vurgulanmaktadır. Bu bağlamda inkârda ısrarcı olanların Yüce Allah’ın âyetlerine itibar etmedikleri, çeşitli sıkıntılarla karşı-laşsalar da bundan ders çıkarmadıkları bildirilmektedir. Daha son-ra Hz. Peygamber’in müşriklerle iletişimi olarak onlara tevhid tebli-ğinde bulunduğu, bütün gaybı sadece Yüce Allah’ın bildiği, kudre-tinin eşsiz ve erişilmez olduğu, âyetlerle alay eden kişilerin bulun-duğu ortamı terk etmek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

74. âyetten itibaren, Hz. İbrâhim’in kıssasına, bütün pey-gamberlerin hikmet ve kitap sahibi kılındıklarına, vahye iftiranın korkunç sonuçlarına, Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki şaşılır dere-cedeki sanatına, müşriklerin cinlerle Allah arasındaki nesep bağı iftirasına ve Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığına değinilmektedir. Sonrasında küfür ve sövmenin yasaklığına, istekleri karşılansa da müşriklerin inanmayacağına, insan ve cin şeytanlarına, çoğunluğa itaatin felaket olduğuna dair bilgiler verilmektedir.

118. âyetten itibaren, Allah adına kesilen hayvanların yenebi-leceğine, hak-bâtıl, hidayet-dalâlet karşılaştırmasına ve cinlerin de insanların da mahşerde bir araya getirilip yargılanacağına değinil-mektedir.

136. âyetten itibaren, müşriklerin saçma algılarına göre ha-ram belirlemelerinin yanlışlığına, haramların belli olduğuna, put-perestlerin korkunç iftiralarına değinilmektedir.

151-153. âyetlerde 10 temel buyruk gündeme getirilmekte, ardından Kur’ân’a tâbi olmanın gerekliliğine, vaktinde fedakârlık yapmayanlara ölüm andaki imanlarının fayda vermeyeceğine dair uyarılara yer verilmekte, 159. âyette dinde ayrılığa düşenler kı-nanmakta ve sonrasında 161-163’te müslümanın duruşu özetlen-mekte, tevhid vurgusu yapılmakta ve imtihana tâbi tutulan insa-noğlunun değerine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 12-20. Âyetlerinde merhametine, bilgisine, kuvvet ve kudretine dikkat çekmekte, tevhide aykırılıkların azaba neden olacağını bildirmekte, vahyin indiriliş gayesinin bütün insanların uyarılması olduğunu beyan etmekte, kitap ehlinden insanların bu gerçeği bilmelerine rağmen duyarsızlığına değinmektedir.

a) Yüce Allah’ın Tekliği, Merhameti ve Bilgisi

Yüce Allah, sûrenin 12-14. Âyetlerinde göklerde ve yerde bulunan her şeyin kendisinin olduğunu, zatına merhameti yazdığını, insanları mahşerde bir araya toplayacağını, kendilerine yazık edenlerin iman etmeyenler olduğunu, gece ve gündüzdeki her şeyin O’nun kontrolünde bulunduğunu bildirmektedir.

Ardından şu tevhid ilkesine dikkat çekilmektedir: “De ki: Gökleri ve yeri yoktan var eden, yedirdiği halde yedirilmeyen Allah’tan başkasını mı dost edinecekmişim! De ki: Bana müslüman olanların ilki/öncüsü olmam emredildi ve “(bana) ‘Sakın müşriklerden olma!’ (denildi).”

ı. İnsanların Mahşerde Toplanmaları

قُلْ لِمَنْ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ قُلْ لِلّٰهِ كَتَبَ عَلٰى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ لَا رَيْبَ ف۪يهِ اَلَّذ۪ينَ خَسِرُوٓا اَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ “(Onlara) ‘Göklerde ve yerde olanlar kimindir?’ diye sor (ve) ‘Merhamet etmeyi kendi zatına yazmış olan Allah’a aittir.’ De! Sizi, varlığında şüphe olmayan kıyamet gününde elbette toplayacaktır. Kendilerine yazık edenler var ya işte onlar inanmazlar.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; لِمَنْ limen ifadesi “kimin içindir, kime aittir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’semâvâti ifadesi “göklerdeki şeyler”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerde olan şeyler”; قُلْ kul emri “de ki”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için(dir), Allah’a aittir”; كَتَبَ ketebe fiili “yazmıştır”; عَلٰى نَفْسِهِ ‘alâ nefsihî ifadesi “O’nun nefsine, kendisine, zatına”; الرَّحْمَة er-rahmete kelimesi “rahmeti, merhameti”;لَيَجْمَعَنَّكُمْ leyecme‘anneküm ifadesi “mutlak surette sizi toplayacaktır”; اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ ilâ yevmi’l-kıyâmeti ifadesi “kıyamet gününde”; لَا رَيْبَ lâ raybe ifadesi “hiçbir şüphe olmaz, şüphe yoktur”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda, kendisinde”; اَلَّذ۪ينَ خَسِرُوا ellezîne hasirû ifadesi “ziyan edenler, yazık etmiş olanlar, yazık edenler”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum ifadesi “onların nefislerine, kendilerine”; فَهُمْ fe hum zamiri “ve onlar”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yu’minûne fiili ise “iman etmezler” demektir.

Burada kâinattaki her şeyin sahibinin Yüce Allah olduğu, merhameti ve mahşerde insanları toplaması gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ لِمَنْ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ قُلْ لِلّٰهِ كَتَبَ عَلٰى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ “(Onlara) ‘Göklerde ve yerde olanlar kimindir?’ diye sor (ve) ‘Merhamet etmeyi kendi zatına yazmış olan Allah’a aittir.’ De!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek Mekkeli müşriklere kâinattaki mahlukatın kime ait olduğunu sormasını ve cevabı da kendisinin vermesini istemektedir.

a) قُلْ لِمَنْ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ قُلْ لِلّٰهِ “(Onlara) ‘Göklerde ve yerde olanlar kimindir?’ diye sor (ve) ‘Allah’ındır’ de!” Bu konuda Kur’ân’da çeşitli âyetlerde bilgiler yer almakta, aynı cevabın müşrikler tarafından verildiği de beyan edilmektedir. Bu anlamda benzer sorular ve verilen cevaplar Mü’minûn 23/84-89, ‘Ankebût 29/61, 63, Lokmân 31/25, Zümer 39/38 ve Zuhruf 43/9, 87’de de yer almaktadır. Konunun en detaylı örneği olması bakımından Yûnus 10/31’deki bilgileri aktarmakla yetineceğiz: “De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulak(lar)a ve gözlere kim mâlik (ve hakim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor; diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? Hemen ‘Allah’ diyecekler. De ki: Öyle ise (Ona âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz?”

İşte bu ve benzer âyetlerde cevabı müşrikler itiraf etmişlerken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise aynı cevabı Yüce Allah Hz. Peygamber’e verdirtmekte, bir de merhamet sıfatını özellikle hatırlatmaktadır. Göklerde ve yerde mevcut olan her mahluk Yüce Allah’a ait olduğu için, başka varlıklara kulluk edilmesi hiçbir şekilde doğru değildir. Mevcudatın yegane sahibi olan Yüce Allah kendisine kulluk edilmesine layık olan yegane kudrettir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi benzer içerikte cevabını Yüce Allah’ın verdiği bir başka örnek de Sebe’ 34/24. Âyette şu şekilde zikredilmektedir: “De ki: Size göklerden ve yerden kim rızık veriyor? De ki: Allah.” Bu konuda hatırlanabilecek diğer örnekler ise Ra‘d 13/16 ve Mü’min 40/16. Âyetlerdir.

b) كَتَبَ عَلٰى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ “O, merhamet etmeyi kendi zatına yazmıştır (farz kılmıştır).” Bu cümlenin bir benzeri yine En‘âm 6/54’te yer almaktadır. Ayrıca Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin oldukça geniş olduğu En‘âm 6/147’de belirtilmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(1) geçen كَتَبَ ketebe fiili “yazmak, hükme bağlamak, yasa haline getirmek” gibi anlamlar içermektedir.

Yüce Allah hiçbir sıfatı için böyle bir ifade kullanmamış, sadece merhametine dikkat çekmek için bu sıra dışı cümleyi tercih etmiştir. Buna yakın bir başka cümle de A‘râf 7/156’da yine “rahmet”iyle ilgili olarak benzer bir içerikte yer almaktadır. Bu anlamda olmak üzere Hz. Peygamber’in hadisinde “Yüce Allah’ın rahmetinin gazabını geçtiği”(2) beyan edilmektedir.

Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinden ümit kesmemek üzere Zümer 39/53’te şöyle buyurmaktadır: “De ki: Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aşan kullarım! Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin! Muhakkak ki Allah bütün günahları bağışlar. Muhakkak ki O, çok bağışlayandır; çok esirgeyendir.” Benzer bir ifade Yûsuf 12/88’de Hz. Ya‘kûb’un oğullarına yönelik dile getirdiği uyarısında şu şekilde yer almaktadır: “Ey yavrularım! Gidin de Yûsuf ve kardeşinden (haber almayı) araştırın. Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin! Muhakkak ki kâfirler topluluğundan başkası Allah’ın rahmetinden ümit kesmez.” Benzer bir ifadenin Hz. İbrâhim’in dilinden ifade edildiği Hıcr 15/56’da haber verilmektedir.

Yüce Allah göklerde ve yerde bulunan her şeyin kime ait olduğunu sordurup kendi zâtına ait olduğunu da belirttikten sonra, merhamet etmeyi kendisine gerekli kıldığını da ifade etmektedir. Bu cümle âyetteki لِلّٰهِ lillâhi ifadesini açıklamaktadır ve Yüce Allah’ın yarattığı her bir şeye karşı merhametli olduğunu, şefkati kendisine ilke edindiğini bildirmektedir. Putperestler eğer putperestliklerinden vazgeçerlerse bilmelidirler ki Yüce Allah merhametlidir, onları da bağışlar.

Yüce Allah’ın cezayı hak edenlere hemen ceza vermemesi bir rahmet olduğu gibi, tevbeleri kabul etmesi de bir başka nimettir.(3) Var edilmiş olmak bir nimet olduğu gibi, varlığı devam ettirmek de bir nimettir. İnsanoğluna akıl, irade, fıtrat, vicdan verilmesi bir nimet olduğu gibi, kiitap gönderilmesi ve peygamber görevlendirilmesi de bir nimettir. İbrâhim 14/34 ve Nahl 16/18’de belirtildiği gibi Yüce Allah’ın nimetleri sınırsız olduğu için onları saymak da mümkün değildir.

Ayrıca Kur’ân’da yoğunlukla “rahmet ve merhamet” içerikli sıfatların zikredilmesi Yüce Allah’ın rahmetinden ümit kesilmemesi gerektiğini öğretmeyi de amaçlamaktadır. Hiçbir günah Rabbimizin rahmetinden büyük değildir; yeter ki vakit geçmeden istiğfar ve tevbe başarılmış olsun.

Konuyla ilgili olarak birkaç hadis zikretmekle yetinelim. Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır:

“İnsanlara merhamet etmeyene Allah da merhamet etmez.”(4)

“Merhamet etmeyene merhamet edilmez.”(5)

“Bu, Allah’ın kullarının kalplerine yerleştirdiği merhamettir ve Allah, ancak merhametli kullarına rahmet eder.”(6)

Hz. Peygamber’in şu muhteşem ve gönüllere işleyen sözü meseleyi tam anlamıyla ortaya koymakta, anlaşılmaz bir nokta bırakmamaktadır:

“Ben lanetçi olarak gönderilmedim; ben rahmet peygamberiyim (rahmet olarak, rahmetin tecellisi olarak gönderildim).”(7)

2. لَيَجْمَعَنَّكُمْ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ لَا رَيْبَ ف۪يهِ “Sizi, varlığında şüphe olmayan kıyamet gününde elbette toplayacaktır.” Nisâ’ 4/87’de de geçen bu ifadede Yüce Allah cümlenin başına lâm/le getirdiği için mesajda yemin ve pekiştirme bulunmaktadır. Buna göre, bütün insanları kendisinde asla şüphe olmayan kıyamet gününde toplayacağını haber vermektedir. Bu cümlede hitap herkesedir; ancak devam eden cümleden anlaşılıyor ki esas gaye inkârcıları tehdit etmek ve onlara gözdağı vermektir.

Nisâ’ 4/87, Hıcr 15/25, Yâsîn 36/32, 53, Sâffât 37/16-18 ve Vâkı‘a 56/47-50 gibi pek çok âyette verilmek istenen mesajla yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajı aynı noktada buluşmaktadır. Yüce Allah istisnasız herkesi mahşer şartlarında bir araya toplayacak ve herkesi mutlak üvema hesaba çekecektir. Bu konudaki ifadeler müminler için bir müjde ve rahatlama vesilesi olurken, inkârcılar için de gözdağı ve tehdit mesabesindedirler. Nitekim bir sonraki cümlede de dikkat çekilen husus budur.

Âyette yer alan لَا رَيْبَ ف۪يهِ lâ raybe fîhi/fîhâ ifadesi Kur’ân’da “vahiy, kitap, Kur’ân”,(8) “ecel”,(9) “Son Saat”(10) ve “Kıyâmet Günü”(11) için toplam 14 kez kullanılmaktadır.

3. اَلَّذ۪ينَ خَسِرُوٓا اَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ “Kendilerine yazık edenler var ya işte onlar inanmazlar.” Bu cümle benzer bir içerikte En‘âm 6/20’de de geçmektedir. Yüce Allah sunduğu sayısız nimete rağmen, inkârı tercih ettikleri için kendilerini ziyana sürenlerin ilerde de iman etmeyeceklerini haber vermektedir. Çünkü bu tür inkârcılar derin bir saplantıda bulunmakta ve inkârcılıkta ısrarcı davranmayı tercih etmektedirler.

Bu türden insanlar kendilerine yapılan her türlü tebliğe kulaklarını tıkamakta, kendilerine uzatılan kurtuluş elini daima reddetmektedirler. Aklına, iradesine, fıtratına ve vicdanına aykırı davrananlar başkalarından önce kendilerine zarar verdiklerini ve derin bir aldanış içerisinde olduklarını bilmelidirler. İşte bu nedenle Yüce Allah bu insanların zarar ve ziyan içinde debelendiklerini ve ileride de iman etmeyeceklerini, dahası durumun felaket olduğunu anlamadıklarını bildirmektedir. Çevresindeki inkârcılar nedeniyle üzülen Hz. Peygamber’in de bunlar için üzülmemesi gerektiğine dair âyette dolaylı bir göndermenin bulunduğunu söylemek durumundayız.

ıı. Yüce Allah’ın Eşsiz Bilgisi

وَلَهُ مَا سَكَنَ فِي الَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَهُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Gecede ve gündüzde barınan her şey yalnızca O’na aittir. O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyetteki وَلَهُ ve lehû ifadesi “sadece O’nun içindir, O’na aittir”;مَا سَكَنَ mâ sekene ifadesi “barınan şey”; فِي الَّيْلِ fi’l-leyli ifadesi “gecede”; وَالنَّهَارِ ve’nehâri ifadesi “ve gündüzde”; وَهُوَ ve üve zamiri “ve O”; السَّم۪يع es-semî‘u sıfatı “işiten(dir)”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı ise “bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisine ve gücüne dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette kâinattaki her şeyin sadece kendisine ait olduğunu haber verdikten sonra, bu âyette de konuyu gece ve gündüzle ilişkilendirmekte, meselenin zaman boyutuyla da sadece O’nun kontrolünde olduğunu bildirmektedir. Göklerin ve yerin dışında bir mekân olmadığı gibi, gece ve gündüzün dışında da başka bir zaman kavramı yoktur. Bu nedenle, Yüce Allah peşpeşe iki âyette bütün mahlûkatın yegâne sahibi olduğunu, olup biten her şeyi hakkıyla bildiğini, her şeyi işittiğini açık bir şekilde dile getirmiş olmaktadır.

Âyette لَهُ lehû “sadece O’na aittir” ifadesinin başta oluşu bu cümlede hasr/kasr denen “vurgulu” bir mesajın bulunduğunu göstermekte, gece ve gündüzde bulunan her bir şeyin sadece ve sadece Yüce Allah’ın kontrolünde ve bilgisinde olduğunu ifade etmektedir. Durum böyle olunca, insanların çeşitli beklentilerle veya korkularla başka varlıkları ilah edinmesinin son derece yanlış bir tutum olduğu da ortaya konulmuş olmaktadır.

Geceleyin olup biten, gizli ve karanlık olduğu için görünmeyen, gündüzleyin gerçekleşen ve görünen her ne varsa istisnasız bir şekilde hepsi sadece ve sadece Yüce Allah’ın kontrolündedir. Varlık O’nun olduğu için hiçbir şey O’nun mülkünün dışında bir varlık alanına sahip değildir. Konu Yüce Allah’ın tekliği, gücü ve bilgisi üzerinde şekillendiği için, hiç kimsenin hiçbir davranışı Allah’tan gizlemesi mümkün değildir.

Esasında âyetin sonundaki السَّم۪يع es-semî‘ “işiten” ve الْعَل۪يم el-‘alîm “bilen” sıfatları da hiçbir şeyin Yüce Allah’a gizli kalmayacağını göstermeyi amaçlamaktadır. Bu konudaki detayı sûrenin üçüncü âyetinde verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, konuyla ilgili olarak sadece Ra‘d 13/8-10. Âyetlerin mealini hatırlatmakla yetineceğiz: “Her dişinin neye gebe kalacağını, rahimlerin neyi eksik, neyi ziyade edeceğini Allah bilir. Onun katında her şey ölçü iledir. O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.”

ııı. Tevhid Vurgusu

قُلْ اَغَيْرَ اللّٰهِ اَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ قُلْ اِنّ۪يٓ اُمِرْتُ اَنْ اَكُونَ اَوَّلَ مَنْ اَسْلَمَ وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “De ki: ‘Gökleri ve yeri yoktan var eden, yedirdiği hâlde yedirilmeyen (buna ihtiyacı olmayan) Allah’tan başkasını mı dost edinecekmişim!’ De ki: ‘Bana müslüman olanların ilki (öncüsü) olmam emredildi.’ Ve ‘Sakın müşriklerden olma!’ (dendi).”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَغَيْرَ اللّٰهِ eğayrallâhi tamlaması “Allah’ın dışında mı, Allah’tan başkasını mı”; اَتَّخِذُ ettehızü fiili “edineyim”; وَلِيًّا veliyyen kelimesi “dost”; فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ fâtıri’s-semâvâti tamlaması “gökleri yoktan var edeni”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yeryüzünü”; وَهُوَ ve huve zamiri “ve O”; يُطْعِمُ yut‘ımu fiili “doyuruyor, yediriyor, yedirir”; وَلَا يُطْعَمُ ve lâ yut‘amu edilgen fiili “doyurulmaz, doyurulmuyor”; قُلْ kul emri “de ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اُمِرْتُ ümirtü edilgen fiili “emrolundum”; اَنْ اَكُونَ en ekûne ifadesi “(şöyle) olmamla, olmaklığımla”; اَوَّلَ مَنْ اَسْلَمَ evvele men esleme tamlaması “teslim olanların ilki, öncüsü”; وَلَا تَكُونَنَّ ve lâ tekûnenne emri “ve kesinlikle olma (olmamam)”; مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ mine’l-müşrikîne ifadesi ise “müşriklerden, ortak koşanlar” demektir.

Burada bir taraftan tevhid vurgusu dile getirilmekte, diğer taraftan da şirke karşı dikkatli olunması gerektiği gündeme getirilmektedir.

2.                                                                                                                قُلْ اَغَيْرَ اللّٰهِ اَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ “De ki: Gökleri ve yeri yoktan var eden, yedirdiği hâlde yedirilmeyen (buna ihtiyacı olmayan) Allah’tan başkasını mı dost edinecekmişim!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek muhatapları olan inkârcılara bir tanıtım yapmakta ve kendisi üzerinden neler yapılmaması gerektiğine dair bilgiler vermektedir. İnkârcılar çoğunlukla müşrik oldukları ve Yüce Allah’a başka varlıkları denk saydıkları için En‘âm 6/12-14. Âyetlerde esaslı bir tanıtıma yer vermekte, doğru bir ilah anlayışına gelmeleri sağlansın istenmektedir.

Bu amaçla, Hz. Peygamber’in kendisi üzerinden bir tavır tanıtımı olacak şekilde Yüce Allah’ın “gökleri ve yeryüzünü yoktan var ettiği”, “her canlıyı doyurmasına rağmen hiç kimse tarafından doyurulma ihtiyacında olmadığı” üzerinde durulmaktadır. İşte çok önemli bu iki sıfata sahip olan Yüce Allah’ın dışında Hz. Peygamber’in başka herhangi bir velî/dost edinmeyeceği soru cümlesi halinde zikredilmektedir.

Bu tür ifadelerde maksat, soru sorup cevap aramak değil, aksine soruya konu olan şeyin tersinin doğru olduğunu muhataplara kavratmaktır. Buna göre verilmek istenen mesaj şudur: “De ki, ben gökleri ve yeri yoktan yaratan, her canlıyı doyurup kendisi doyurulmayan Allah’tan başka hiçbir velî, yani dost, ilâh, ma‘bûd edinmem.” “Allah’tan başkasını dost edinir miyim” demek, ma‘bud olarak “dost edinmem” demektir; çünkü Nisâ’ 4/45’te de belirtildiği gibi “dost olarak Allah yeter”.

a) Yüce Allah’ın فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin yoktan yaratıcısı” olduğuyla ilgili olarak bu ifade Kur’ân’da altı âyette(12) geçmektedir. Buradaki فَاطِر fâtır kelimesi hakkında Fâtır 35/1’de geniş bilgi vereceğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Kur’ân’da sekiz kez(13) geçen فَطرِ fetara fiili ile altı âyette(14) geçen fâtır sıfatı Yüce Allah’a nispet edilmekte ve “yoktan yaratmak anlamında” kullanılmaktadır. Esasında Hz. Peygamber’in “Her doğan İslâm fıtratı üzere doğar”(15) hadisindeki maksat da aynıdır. Rabbimiz bu âyette kendisini göklerin ve yerin yoktan var edicisi olarak tanıtmakta ve hem tekliğine hem de erişilmez kudretine göndermek yapmaktadır.

b) Âyette Yüce Allah’ın diğer bir sıfatı olarak da وَهُوَ يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ “(Her canlıyı) doyurması ve (hiç kimse tarafından) doyurulmaması” şeklinde zikredilmektedir. Canlıları doyurmak O’nun râzık ve rezzâk sıfatlarının gereğidir. Bu anlamda İhlâs sûresi ikinci âyette yer alan es-samed sıfatının verdiği anlam da bu noktada hatırlanmalıdır. Dahası Mü’minûn 23/88’de de buna yakın bir mesaj yer almaktadır. Âyet mealen şöyledir: “De ki her şeyin hükümranlığı kimin elindedir? Kendisi koruyup kollayan, ancak korunup kollanmaya ihtiyacı olmayan kimdir?” İşte bu ve benzer âyetlerde Yüce Allah’ın mahlûkata muhtaç olmadığı açıkça ortaya konulmaktadır. Zaten Zâriyât 51/57’de de şöyle buyrulmaktadır: “Ben onlardan (cinlerden ve insanlardan) rızık istemiyorum; beni besleyip doyurmalarını da istemiyorum.”

2. قُلْ اِنّ۪يٓ اُمِرْتُ اَنْ اَكُونَ اَوَّلَ مَنْ اَسْلَمَ وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “De ki: ‘Bana müslüman olanların ilki (öncüsü) olmam emredildi.’ Ve ‘Sakın müşriklerden olma!’ (dendi).” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitabına devam etmekte, onu inşa etmekte ve sağlam bir ümmet oluşturmayla ilgili prensipler öğretmektedir.

a) قُلْ اِنّ۪يٓ اُمِرْتُ اَنْ اَكُونَ اَوَّلَ مَنْ اَسْلَمَ “De ki: Bana müslüman olanların ilki (öncüsü) olmam emredildi.” Bu cümlenin “Bize âlemlerin Rabbine teslim olmamız emredildi” şeklinde çoğul kalıpta olmak üzere yani herkesi içerecek şekilde bir emre konu edildiği En‘âm 6/71’de zikredilmektedir. Bu ifadenin bir benzeri Neml 27/91 ve Mü’min 40/66’da “Bana âlemlerin Rabbine teslim olmam emredildi” şeklinde geçmektedir. Ayrıca bu ifadenin mesaj olarak benzerleri En‘âm 6/163, Yûnus 10/104 ve Zümer 39/12’de de geçmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumu bu ifade Hz. Peygamber’in müslümanların ilki olmasının emredilmesiyle ilgilidir. Bu cümlenin bir benzeri yine En‘âm 6/163’te geçmekte ve Hz. Peygamber’in müslümanların ilki/öncüsü olduğu belirtilmektedir. Her peygamber ümmetlerine tebliğ ettikleri esaslara öncelikle kendileri inanmalıdır. Kendisi inanmadan başkasının inanmasını beklemek de istemek de doğru bir davranış değildir. Esasında Bakara 2/285’te geçen “Rasûl Rabbinden kendisine indirilene (önce) kendisi iman etti; (sonra da) müminler inandı” ifadesindeki maksat da aynıdır.

A‘râf 7/143 ve Neml 27/91’deki bilgiler de benzer mesajlar içermektedir. Nitekim Hz. Mûsâ’nın dile getirdiği ifade A‘râf 7/143’te şöyledir: “Ayılınca şöyle demişti: Seni noksan sıfatlardan tenzih ederim; sana yöneldim ve ben inananların öncüsüyüm.” Neml 27/91’deki ise Hz. Peygamber’le ilgilidir ve o da “Ben üvemanlardan olmakla emrolundum.” Âyetlerin hepsini birlikte düşündüğümüzde, peygamberlerin tebliğ ettikleri değerlere “önce kendileri inandıkları için müminlerin ilki”, “önce kendileri uyguladıkları için de müslümanların ilki” olarak anılırlar. Bu sıfatlar onların yaşadıkları dönemle ilgilidir; yoksa insanlık tarihi noktasında herhangi bir sıralama yapılıyor demek değildir.

Âyette geçen اَوَّل evvel kelimesine “ilk, ilki, birincisi” değil de “öncü” manası da verilebilir. Bu durumda peygamberlerin ve özellikle de Hz. Peygamber’in Hakk’a teslim olamada öncü olduğunda en küçük bir tereddüt dahi olamaz. Her iki manaya göre de peygamberlerin ümmetlerine göre ayrıcalıklı bir durumlarının bulunduğu görülmekte, onları öncü yapan duyarlılıklarının unutulmaması gerektiği gün gibi aşikâr bir gerçektir.

b) وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “(Bana) ‘Sakın müşriklerden olma!’ (denildi).” Hz. Peygamber Yüce Allah tarafından kendisine verilen emirlerden bir diğerinin de “müşriklerden olmaması”yla ilişkli olduğunu beyan etmektedir. Önceki cümlede tam bir tevhid vurgusu bulunduğu için, onu zedeleyecek en önemli kabullerden birisi olan şirkten uzak durması da beraberinde hatırlatılmıştır. Özellikle تَكُونَنَّ tekûnenne ifadesinin sonundaki “şeddeli nûn” harfi bu noktadaki pekiştiriciliğin göstergesidir. Bu ve benzer konularda Hz. Peygamber’i ve onun şahsında bütünüyle ümmeti inşa eden cümleler bağlamında Kasas 28/87’de geniş bilgi vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

Yûnus 10/105 ve Kasas 28/87 gibi âyetlerde de geçtiği üzere, “asla müşriklerden olma!” ifadesi gereği, Yüce Allah Hz. Peygamber’in hiçbir şekilde şirk içerecek düşünce ve fiilin içinde bulunmamasının zorunlu olduğunu beyan etmektedir. Zümer 39/65’te belirtildiği gibi “eğer şirk koşarsa bütün amelleri silinip gidecek ve kendisi de zarar ve ziyana uğrayanlardan olacaktı.”

b) Yüce Allah’ın Mutlak Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 15-18. Âyetlerinde Allah’a isyanın azap nedeni olduğunu, azaptan uzak tutulanların rahmetine eriştirilmiş olacağını, büyük kurtuluşun da bundan ibaret olduğunu bildirmekte, kuluna sıkıntı vermek isterse bunu başkasının kaldırıp engelleyemeyeceğini, hayır dilemesi durumunda da her şeye gücünün yettiğini, çünkü kulları üzerinde mutlak hükümranlığı bulunduğunu, hikmet sahibi ve her şeyden haberdar olduğunu bildirmektedir.

ı. İsyan-Azap İlişkisi ve Büyük Kurtuluş

قُلْ اِنّ۪يٓ اَخَافُ اِنْ عَصَيْتُ رَبّ۪ي عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ مَنْ يُصْرَفْ عَنْهُ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَذٰلِكَ الْفَوْزُ الْمُب۪ينُ “De ki: Rabbime isyan edersem elbette büyük günün azabından korkarım. O gün kim ondan (azaptan) uzak tutulursa, gerçekten (Allah) ona merhamet etmiştir. İşte apaçık kurtuluş (bahtiyarlık) budur.”

Buradaki قُلْ kul emri “de ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَخَافُ ehâfu fiili “korkuyorum”; اِنْ عَصَيْتُ in ‘asaytü fiili “eğer isyan edersem”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbime”; عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ ‘azâbe yevmin ‘azîmin tamlaması “büyük günün azabından”; مَنْ يُصْرَفْ men yusraf ifadesi “her kim uzak tutulursa, uzak tutulan kişi”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan, o azaptan”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimesi “o gün”;فَقَدْ رَحِمَهُ fe kad rahımehû ifadesi “elbette (Allah) kendisine rahmet etmiş olacaktır; وَذٰلِكَ ve zâlike edatı “işte o”; الْفَوْزُ الْمُب۪ينُ el-fevzü’l-mübînu tamlaması ise “apaçık kurtuluş(tur), apaçık başarı(dır)” demektir.

Burada kimler için azabın, kimler için de rahmetin söz konusu olacağı gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ اِنّ۪يٓ اَخَافُ اِنْ عَصَيْتُ رَبّ۪ي عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ “De ki: Rabbime isyan edersem elbette büyük günün azabından korkarım.” Yüce Allah tevhid vurgusunun peşinden aksi durumlarda azabın söz konusu olacağını haber vermektedir.

Benzerleri Yûnus 10/15 ve Zümer 39/13’te de geçen bu cümlede tam bir teslimiyet ruhu söz konusudur. Hz. Peygamber “Mekkeli müşriklerin aklına ve isteklerine uyup kâinatı yoktan var eden Yüce Allah’ın dışında herhangi bir velî yani dost ve ilâh edinmesi durumunda Rabbine isyan etmiş olacağını ve bunun sonucunda korkunç bir günün azabından korktuğunu beyan etmekte, bunu ona Yüce Allah söyletmektedir.

Vahye itibar etmemek, onu devre dışı bırakmaya çalışmak, vahyin dışında başka şeylere tâbi olmak, Yüce Allah’a teslim olmamak, müşriklerden olmak, nihayet Allah’ın azabını ve gazabını gerektirecek işlere tevessül etmek bu cümlenin mesajına göre Allah’a isyandır. Yüce Allah kendisinin vereceği azabın dışında başka bir azap olamayacağı için çeşitli korkularla veya beklentilerle başka varlıklara tapınmayı şiddetle reddetmekte ve kulları bu noktada ciddi bir şekilde uyarmaktadır.

2. مَنْ يُصْرَفْ عَنْهُ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَذٰلِكَ الْفَوْزُ الْمُب۪ينُ “O gün kim ondan (azaptan) uzak tutulursa, gerçekten (Allah) ona merhamet etmiştir. İşte apaçık kurtuluş (bahtiyarlık) budur.” Yüce Allah önceki âyette dikkat çektiği “büyük günün azabı”ndan her kim uzak tutulmuşsa ona kendisinin rahmet etmiş olacağını özellikle haber vermektedir.

a) Âyette geçen يُصْرَفْ yusraf “edilgen” fiilinin yusrif şeklinde “etken” kalıpta da okunma ihtimali de vardır.(16) Bu durumda, “azaptan uzak tutulan” değil de “Yüce Allah’ın azaptan uzak tuttuğu” kişilerin rahmete erişmiş olacağı beyan edilmiş olacaktır ki her iki durumda da mesaj aynı yere çıkmaktadır.

b) Bu arada unutulmaması gereken bir başka nokta ise, azaptan uzak tutulmanın rahmetle ilişkilendirilmesidir. Verilmek istenen mesaj açıktır: Yüce Allah’ın rahmet ve merhameti olmadan hiç kimse sadece kendi hak edişiyle azaptan kurtarılmayı, ondan uzak tutulmayı başaramaz. Her durumda Yüce Allah’ın rahmet ve merhametine herkes muhtaçtır.

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Canım kudret elinde olan Allah’a yemin olsun ki insanlardan hiç kimse kendi ameli karşılığında cennete giremez. Sahâbîler ‘Sen de mi ey Allah’ın elçisi?’ diye sorunca, ‘(Evet) ben de. Ancak Allah’ın rahmetiyle beni bürümesi müstesna’ buyurmuştur.”(17) Yüce Allah âyetin sonunda azaptan uzak tutulup rahmete eriştirilmeyi “apaçık bir başarı, kurtuluş, bahtiyarlık, istenen özlem”(18) olarak beyan etmektedir. Gerçekte böyle bir başarı ancak Yüce Allah’ın rahmetiyle ve yardımıyla gerçekleşebilir.

ıı. Sıkıntı ve Hayır Vermedeki Engellenemezliği

وَاِنْ يَمْسَسْكَ اللّٰهُ بِضُرٍّ فَلَا كَاشِفَ لَهُٓ اِلَّا هُوَ وَاِنْ يَمْسَسْكَ بِخَيْرٍ فَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Eğer Allah sana bir sıkıntı dokundurursa, onu yine O’ndan başka açıp giderecek yoktur. Eğer sana herhangi bir hayır verirse, (bunu da geri alacak yoktur). O herşeye gücü yetendir.”

Âyetteki وَاِنْ يَمْسَسْكَ ve in yemseske fiili “ve eğer sana dokundurursa”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِضُرٍّ bi durrin kelimesi “herhangi bir zarar, sıkıntı”; فَلَا كَاشِفَ fe lâ kâşife ifadesi “açacak olan yoktur, kaldıracak olan yoktur”; لَهُ lehû ifadesi “onu”; اِلَّا هُوَ illâ üve ifadesi “O’ndan başka”;وَاِنْ يَمْسَسْكَ ve in yemseske fiili “ve eğer sana dokundurursa”; بِخَيْرٍbi hayrin kelimesi “herhangi bir hayır”; فَهُوَ fe üve zamiri “O”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪ير kadîrun sıfatı ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak kudreti ve kullarına karşı merhamet sıfatları gündeme getirilmektedir. Bu âyetin bir benzeri de Yûnus 10/107’de geçmektedir.

1.وَاِنْ يَمْسَسْكَ اللّٰهُ بِضُرٍّ فَلَا كَاشِفَ لَهُٓ اِلَّا هُوَ “Eğer Allah sana bir sıkıntı dokundurursa, onu yine O’ndan başka açıp giderecek yoktur.” Yüce Allah, sûrenin başından beri tevhid, nübüvvet ve ahiretle ilgili delilleri, inkârcıların sapkınlıklarını ortaya koyduktan sonra, bu âyetlerde yaratma, yoktan var etme gibi konularda kendi zatının tek olduğuna delâlet eden çeşitli açıklamalarda bulunmuştur.

Bu âyette yer alan لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı bir hasr/kasr’dır, yani “vurgulu” bir ifadedir ve Yüce Allah’ın herhangi bir bir sıkıntı vermesi durumunda onu O’ndan başka hiçkimsenin açıp gidermeye gücünün yetmeyeceği beyan edilmek istenmektedir.

Buradaki ضُرّ durr kelimesi insanın başına gelebilen her türlü “darlık, hastalık, fakirlik, bela, musibet, zarar, sıkıntı, dert, acı, hüzün, korku” vs. manalara gelmektedir.(19) Yüce Allah putperest insana veya herhangi bir kişiye bir sıkıntı vermesi durumunda o sıkıntıyı giderebilecek hiç kimsenin bulunmadığını beyan etmektedir. Bu ifade bağlamında kullanılan كَاشِف kâşife kelimesi “(sıkıntıyı) açmak, kaldırmak, defetmek, savuşturmak” gibi manalar içermektedir. Esasında cümlenin anlam içeriğinde Yüce Allah’ın sıkıntıları giderici olduğu, merhametiyle muamele ettiği ve kullarına gazabının değil, Hz. Peygamber’in ifadesiyle “rahmetinin gazabına üstün geldiği”(20) mesajı da vardır. Çünkü Yüce Allah En‘âm 6/12 ve 54’te merhameti kendisine yazdığını beyan etmektedir.

Bu konuda Fâtır 35/2’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah insanlara herhangi bir rahmet açarsa hiç kimse o (rahmeti) tutup (engelleyemez). O’nun tutup (engellediğini) de kendisinden sonra salıverecek hiçkimse yoktur. Güçlü olan da hikmet sahibi olan da O’dur.”

Konuyla ilgili bir başka âyet de Zümer 39/38’dedir: “Yemin olsun ki onlara ‘Gökleri ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan, elbette ‘Allah’ derler. De ki: Öyleyse bana söyler misiniz? Allah bana bir zarar vermek isterse, Allah’ı bırakıp da taptıklarınız, O’nun verdiği zararı giderebilir mi? Yahut Allah, bana bir rahmet dilerse, onlar O’nun bu rahmetini önleyebilirler mi? De ki: Bana Allah yeter. Tevekkül edenler, ancak O’na güvenip dayanırlar.” Bu âyetlerin içerikleri yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajlarıyla büyük ölçüde örtüşmektedir.

2. وَاِنْ يَمْسَسْكَ بِخَيْرٍ فَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Eğer sana herhangi bir hayır verirse, (bunu da geri alacak yoktur). O herşeye gücü yetendir.” Bu cümlede şart edatının cevabı yoktur. Bu nedenle, konuyla ilgili benzeşen âyeti bilmek gerekir. Âyetin bu kısmının karşılığı Yûnus 10/107’de şöyle geçmektedir: “Eğer sana bir hayır dilerse, O’nun keremini geri çevirecek de yoktur. O, hayrını kullarından dilediğine eriştirir. O bağışlayandır; merhamet edendir.”

İşte Yûnus 10/107’de yer alan “O’nun keremini geri çevirecek de yoktur” ifadesinin veya bu anlamda benzer bir cümlenin yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki şart edatının cevabı olarak gizli bir şekilde bulunduğunu kabul etmek mümkündür. Çünkü âyetlerin birbirini tefsir ettiği gerçeğinden hareketle böyle bir anlamın burada da bulunduğu düşünülebilir. İşte bu manayı biz de parantez içinde vererek göstermeye çalıştık. Bu cümlede herhangi gizli bir ifadenin bulunmadığını düşünerek âyeti anlamamız da elbette mümkündür.

Buradaki خَيْرٍ hayr kelimesi, önceki cümlede yer alan ضُرّ durr kelimesinin zıddına olmak üzere “lütuf, iyilik, genişlik, bolluk, sağlık, hayır, mutluluk, huzur”(21) gibi oldukça geniş anlamlar içermektedir. Aslında buradaki hayır “sıkıntıların açılması” manasında da yorumlanabilir.

Yüce Allah yine putların veya kendi zatından başka diğer varlıkların insanın başına gelen sıkıntıyı gideremeyecekleri gibi, Allah’ın herhangi bir hayır murad etmesi durumunda da onu hiçbir şekilde reddedebilecek, geri çevirebilecek bir gücün olmadığını bildirmektedir. Bu ifade putların çaresizliğini ve güçsüzlüğünü, herhangi bir etkinliklerinin bulunmadığını ortaya koyduğu gibi, putlardan korkanlara da bunun yersiz bir korku olduğunu öğretmeyi amaçlamaktadır. Âyetin sonunda yer alan “O, herşeye kadirdir” cümlesinde verilmek istenen mesaj da budur.

ııı. Yüce Allah’ın Mutlak Hükümranlığı

وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِه۪ وَهُوَ الْحَك۪يمُ الْخَب۪يرُ “O, kullarının üzerinde (her türlü güce sahip)tir. O, el-hakîm’dir (doğru hüküm verendir); el-habîr’dir (her şeyden haberdardır).”

Âyetteki وَهُوَ ve üve zamiri “O”; الْقَاهِر el-kâhiru sıfatı “mutlak hüküm ve hükümranlık sahibi(dir)”; فَوْقَ عِبَادِه۪ fevka ‘ıbâdihî tamlaması “O’nun kullarının üstünde”; وَهُوَ ve üve zamiri “O”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı “hikmet sahibi(dir)”; الْخَب۪ير el-habîru sıfatı ise “her şeyden haberdar olan(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kuvvet ve kudretine dair çeşitli sıfatları gündeme getirilmektedir.

2.                                            وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِه۪ “O, kullarının üstünde (her türlü tasarrufa sahip)tir.” Bu ifade En‘âm 6/61’de bir kez daha geçmektedir. Yüce Allah kulları üzerinde mutlak hükümrandır. Bu nedenle âyette geçen الْقَاهِر el-kâhir sıfatı “mutlak hüküm ve hükümranlık sahibi, tam hâkim, otoritesi olan, daima gâlip” demektir.(22) Bu sıfatı gereği, Yüce Allah’ın kulları üzerinde mutlak hükümran olduğu ortaya konulmakta, ne vereceği zarara karşı gelinebileceği ne de ikram edeceği hayrın engellenebileceği ifade edilmek istenmektedir.

Gerçek zarar O’nun vereceği zarardır; hayır da O’nun vereceği hayırdır. Kulların üzerinde böyle bir sıfata sahip başka bir varlık olamayacağı için, şirke buluşmanın hiçbir akıllı ve anlaşılabilir tarafı yoktur. Zira Allah’tan başka hiçbir sınırsız üstün güç ve kudret yoktur. Dolayısıyla başka varlıklardan hayır beklenemeyeceği gibi onların vereceği herhangi bir şerden korkmanın da hiçbir anlamı yoktur.

Yüce Allah’ın “kullar üzerindeki hükümranlığı” hakkında kullanılan فَوْقَ fevka kelimesi herhangi bir şekilde mekân olarak yükseklik manası vermez. Yüce Allah’ın kullar üzerindeki hükümranlığı makam olarak yüceliği manasındadır. Allah Te‘âlâ mekân olarak herhangi bir yerle sınırlı tutulamaması, dahası mekândan münezzeh olması nedeniyle, O’nu herhangi bir mekânın sakini olarak düşünmek kesinlikle doğru değildir.

Nahl 16/50’de de geçtiği gibi, Yüce Allah mahlûkatın üzerinde bir konuma sahiptir. En‘âm 6/3’te de ele aldığımız üzere, Yüce Allah gökte de yerde de tek ilahtır; yani O her yerde tek üstün güçtür. Bu durumda Yüce Allah’ın olmadığı hiçbir yer bulunmadığı gibi, O’nu herhangi bir mekâna sıkıştırmak da O’nu sınırlandırmaktır ki bu da Yüce Allah için kesinlikle söz konusu olamaz.

2. وَهُوَ الْحَك۪يمُ الْخَب۪يرُ “O, el-hakîm’dir (doğru hüküm verendir); el-habîr’dir (her şeyden haberdardır).” Yüce Allah yaptığı işlerde mutlak hikmet sahibidir; yani O hiçbir şeyi hikmetsiz, sebepsiz yapmaz. Çünkü O aynı zamanda her şeyden hakkıyla haberdardır. Mutlak bilgi sahibi olan kudret her yaptığı işte hükmetli davranır.

Âyetteki الْحَك۪يم el-hakîm ve الْخَب۪ير el-habîr sıfatlarının başında yer alan eliflâm takıları Yüce Alah için her iki sıfatın tam kemal yani mükemmel halini ortaya koymaktadır. Kur’ân’da bu mesajı veren çeşitli kullanımlar vardır.(23)

İdeal ve mükemmel hikmet sahibi de Yüce Allah’tır; aynı şekilde ideal anlamda eksiksiz ve kâmil bilgiye de sadece O sahiptir. Başka varlıkların böyle sıfatları da kuvvet ve kudretleri de kesinlikle söz konusu değildir. İşte böyle bir güç nedeniyle zararları açabilen, hayırları ihsan edebilen, kulları üzerinde mutlak hükümranlık sahibi olan, her işinde hikmet sahibi olup her şeyden hakkıyla haberdar olan Yüce Allah varken, nasıl olur da bu özelliklerin hiçbirisine sahip olamayan varlıklar velî, yani dost ve ilah edinilebilir ki! Böyle bir şey akla ziyandır.

c) Vahyin Evrenselliği

Yüce Allah, sûrenin 19-20. Âyetlerinde en büyük şahidin kendisi ve vahyin indiriliş gayesinin ulaşılabilecek herkesin uyarılması olduğunu, Allah’la beraber başka ilahlar bulunmadığını, O’nun tekliğini ve insanların şirklerinden uzak olduğunu ilan etmesini Hz. Peygamber’in tebliğ etmesini emretmektedir.

Ardından “Kendilerine kitap verdiklerimiz onu kendi oğullarını (çocuklarını) tanıdıkları gibi tanırlar. Kendilerini ziyana sokanlar var ya işte onlar inanmazlar” buyrularak vahyin tek kaynaktan geldiği öğretilmek istenmektedir.

ı. Yüce Allah’ın Şahitliği ve Vahyin Gayesi

قُلْ اَيُّ شَيْءٍ اَكْبَرُ شَهَادَةً قُلِ اللّٰهُ شَه۪يدٌ بَيْن۪ي وَبَيْنَكُمْ وَاُو۫حِيَ اِلَيَّ هٰذَا الْقُرْاٰنُ لِاُنْذِرَكُمْ بِه۪ وَمَنْ بَلَغَ اَئِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ اَنَّ مَعَ اللّٰهِ اٰلِهَةً اُخْرٰى قُلْ لَآ اَشْهَدُ قُلْ اِنَّمَا هُوَ اِلٰهٌ وَاحِدٌ وَاِنَّن۪ي بَر۪يٓءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ “De ki: ‘Hangi şey şahitlik bakımından en büyüktür?’ De ki: ‘Allah benimle sizin aranızda şahittir. Bu Kur’an, bana, kendisiyle sizi ve ulaştığı herkesi uyarmam için vahyolundu. Yoksa siz Allah ile birlikte başka ilahlar olduğuna şahitlik mi ediyorsunuz?’ De ki: ‘Ben buna şahitlik etmem.’ De ki: O, yalnızca tek bir ilahtır; ben sizin ortak koştuğunuz şeylerden elbette uzağım.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَيُّ شَيْءٍ eyyü şey’in ifadesi “hangi şey”; اَكْبَر ekberu kelimesi “daha büyük(tür)”; شَهَادَة şehâdeten sözcüğü “şahitlik bakımından”; قُلْ kul emri “de ki”; اللّٰه allâhu lafzı “Allah”; شَه۪يد şehîdün kelimesi “şahit(tir)”; بَيْن۪ي وَبَيْنَكُمْ beynî ve beyneküm ifadesi “benimle sizin aranızda”;وَاُو۫حِيَ ve ûhıye edilgen fiili “ve vahyedilmiştir”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”; هٰذَا الْقُرْاٰنُ hâze’l-kur’ânu ifadesi “bu Kur’ân”; لِاُنْذِرَكُمْliünziraküm ifadesi “sizi uyarmam için”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla, kendisiyle”; وَمَنْ بَلَغَ ve men beleğa ifadesi “ve ulaştığı herkesi, ve ergenliğe ulaşan herkesi”; اَئِنَّكُمْ einneküm sorusu “siz mi”;لَتَشْهَدُونَ leteşhedûne fiili “elbette şahitlik ediyorsunuz”;اَنَّ مَعَ اللّٰهِ enne me‘allâhi ifadesi “Allah ile birlikte”; اٰلِهَةً اُخْرٰى âliheten uhrâ tamlaması “başka bir ilaha”; قُلْ kul emri “de ki”; لَآ اَشْهَدُ lâ eşhedü fiili “şahitlik etmem”; قُلْ kul emri “de ki”;اِنَّمَا هُوَ innemâ huve ifadesi “sadece O’dur”; اِلٰهٌ وَاحِدٌ ilâhun vâhıdün tamlaması “tek bir ilâh”; وَاِنَّن۪ي ve innenî ifadesi “ve muhakkak ki ben”; بَر۪يٓء berîun kelimesi “uzağım”; مِمَّا تُشْرِكُونَ mimmâ tüşrikûne ifadesi ise “sizin ortak koştuklarınızdan, şirk koştuğunuz şeylerden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın en büyük ve güvenilir şahit olduğuyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Âyetin iniş sebebi olarak müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletine dair şahit istemeleri zikredilmektedir. Çünkü onlara göre “-hâşâ- Allah ondan başkasını peygamber olarak bulamamış da onu mu bulmuştu.” Dahası, Yahudiler de Hıristiyanlar da onun peygamberliğine şahitlik edip bunu itiraf etmeyince böyle bir diyalog gerçekleşmiş ve bu âyet indirilmiştir.(24) İnkârcılar Nebî (as)’ın peygamberliğine şahit isteyince, Yüce Allah kendisinden daha büyük ve daha güvenilir bir şahidin olamayacağını işte bu şekilde dile getirmiş olmaktadır.

1.قُلْ اَيُّ شَيْءٍ اَكْبَرُ شَهَادَةً قُلِ اللّٰهُ شَه۪يدٌ بَيْن۪ي وَبَيْنَكُمْ “De ki: ‘Hangi şey şahitlik bakımından en büyüktür?’ De ki: Allah benimle sizin aranızda şahittir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in en büyük şahidin kim olduğunu inkârcılara sormasını emretmekte ve tıpkı En‘âm 6/14. Âyette olduğu gibi cevabı da kendisi verdirmektedir. “Allah benimle sizin aranızda şahittir” cümlesi ve nüzul sebebi rivayetinde de geçen bilgiler gereği, şahitliğin alanı Hz. Peygamber’in risaleti olarak anlaşılmaktadır. Bu anlamda Kur’ân’da çeşitli âyetler(25) vardır.

Ra‘d 13/43’te bu mesaj son derece açık bir şekilde yer almaktadır: “Kâfir olanlar ‘Sen rasûl olarak gönderilmiş bir kimse değilsin’ derler. De ki: Benimle sizin aranızda şahit olarak Allah ve yanında Kitab’ın bilgisi olan(lar) yeter.” Bu âyette Yüce Allah’ın şahitliğinin yanında bir de “Kitâb’ın bilgisine sahip olanlar” zikredilmektedir. Esasında yorumunu yapmakta olduğumuz cümleden sonra gelen cümle de bu anlamın dolaylı destekçisi durumundadır.

Çeşitli âyetlerde ele aldığımız üzere, ş-h-d kökünden kelimelerin Kur’ân’daki kullanım ve anlamlarına baktığımızda şunlarla karşılaşmaktayız: Bu bağlamda, söz konusu kelime Kur’ân’da “Yüce Allah’ın,(26) Peygamberlerin,(27) meleklerin,(28) bu ümmetin(29) ve fertlerin şâhitliği”(30), “peygamberlerin mahşerdeki şahitliği”;(31) “hakka şahitlik yapan fedakâr insanlar”;(32) “şahit, delil, mahkemede şahitlik yapmak”;(33) “kavuşmak, ulaşmak”;(34) “bir yerde bulunmak”;(35) “inanmak”;(36) “bilmek”;(37) “yardımcılar, ortak, put”(38) ve “görünen âlem”(39) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(40)

Âyette geçen اَكْبَرُ شَهَادَةً ekberu şehâdeten tamlaması “şahitlik bakımından en büyüğü” manasının yanında “en güvenilir şahitlik” anlamını da içermektedir. En büyük ve en güvenilir şâhit Yüce Allah’tır; çünkü şahitlikte en önemli husus hakikati bütün detayıyla bilmektir. Bu açıdan bakıldığında Yüce Allah’tan başka hiç kimse bu niteliğe sahip değildir. Yüce Allah’ın şahitliğiyle ilgili Âl-i İmrân 3/18’de şöyle buyrulmaktadır: “O’ndan başka hiçbir ilah olmadığına Allah şahittir; melekler de kendilerine ilim verilenler de adaletle buna şahittirler.” Dahası, “Şahit olarak Allah yeter”(41) mealindeki âyetlerde de verilmek istenen mesaj aynıdır.

2. وَاُو۫حِيَ اِلَيَّ هٰذَا الْقُرْاٰنُ لِاُنْذِرَكُمْ بِه۪ وَمَنْ بَلَغَ “Bu Kur’an, bana, kendisiyle sizi ve ulaştığı herkesi uyarmam için vahyolundu.” Bu cümlede hem vahyin indiriliş gayesi hem de tebiliğin vahiy ile yapılması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’den bu Kur’ân’ın hem onları yani Mekkeli inkârcıları, hem de ulaşabildiği kim varsa herkesi uyarmak için kendisine vahyedildiğini ilan etmesini istemektedir. Âyette geçen اُنْذِرَ ünzira fiili “uyarmak, duyurmak, tebliğ etmek” gibi anlamlar içermektedir.

a) Tebliğin Kur’ân ile yapılması gerektiği noktasında en açık ifadelerden birisi Kâf 50/45’te şu şekilde söz konusudur: “O halde tehdidimden korkanlara Kur’an’la gerçeği hatırlat!” Enbiyâ’ 21/45’te de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Ben, sizi sadece vahiy ile uyarıyorum. Sağır olanlar, uyarıldıkları zaman bu çağrıyı duymazlar.” En‘âm 6/51 ve 70’te Kur’ân’la öğüt vermenin önemi vurgulanmakta, Furkân 25/52’de ise “Kur’ân’ı anlatmak büyük cihâd” olarak tanıtılmaktadır.

Ayrıca Nahl 16/125’te “Rabbinin yoluna hikmet ve güzel öğütle davet et” buyurularak, yine Kur’ân’a dikkat çekilmektedir. Bunun ötesinde Müddessir 74/49-52’de “Kur’ân’dan yüz çevirenler aslandan kaçan yaban merkebleri”ne benzetilmekte, Tâhâ 20/124’te de “dar bir hayat ve mahşerde kör olarak diriltilme” tehdidi ile karşılanmaktadır. Zuhruf 43/36’da “Rahmân’ın öğüdünden, yani Kur’ân’dan uzak yaşamak şeytan ile arkadaş kılınmanın gerekçesi” olarak sunulmaktadır.

b) A‘râf 7/158’de de ele alacağımız üzere, bu âyette Hz. Peygamber’in risalet alanı gündeme getirilmektedir. Her peygamberin olduğu gibi(42) Hz. Muhammed’in risalet alanı da önce yakın akrabasını,(43) ardından kavmini,(44) mensubu bulunduğu Mekke’yi ve çevresini,(45) ilâhi bilgilerden haberdar olmayan ümmîleri ve daha sonra gelenleri,(46) nihayet ulaşabildiği herkesi,(47) sonuçta bütün insanları(48) uyarması şeklinde belirlenmektedir.

Ayrıca onun Yüce Allah’ın âlemlere rahmetinin tecellisi olarak gönderilmiş olması(49) da peygamberliğinin evrenselliğinin en önemli göstergelerindendir. Dolayısıyla Şu‘arâ’ 26/214’teki ‘aşîrateke’l-akrabîne ifadesi gereği “yakın akraba”ya, Yâsîn 36/6’daki kavmen kelimesine takılarak “kendi kavmi”ne, Cum‘a 62/2’deki fi’l-ümmiyyîne ifadesine bakarak sadece “Mekkeliler”e gönderildiği şeklinde Hz. Peygamber’in risâletinin ırkî, millî, yöresel ve coğrafî bir durum arz ettiği sanılmamalıdır.

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümle, Kur’ân vahyinin indiriliş amacını ortaya koymakta ve vahyin muhataplarının bütün insanlık olduğunu ilan etmektedir. Bu noktada belirtmek gerekir ki Hz. Peygamber hayattayken ulaşabildiği insanlara ulaşmış, görevini başarıyla tamamlamıştır. Ancak onun vefatından sonra vahyi bütün insanlığa ulaştırma görevi ümmetine kalmıştır.

Onun bıraktığı yerden alınıp dünyanın en ücra köşesine varıncaya kadar insanın yaşadığı her yere bu mesajı hem metin, hem de hayat biçimi olarak sunmak biz ümmetinin görevidir. Böylece bu âyetin sadece Hz. Peygamber’e değil, aynı zamanda onun ümmetine de ölümsüz bir görev yüklediği unutulmamalı, bu uğurda gereken çaba sarfedilmelidir.

Risalet vahye muhatap olma anlamında Hz. Peygamber’le sona ermiştir; ancak Kur’ân mesajının insanlığa ulaştırılması anlamında toplumsal risalet devam etmektedir. Nebî (as) “Benden Allahu Te‘âlâ’nın kitabından bir âyet bile olsa tebliğ edin”(50) buyurarak konunun önemine dikkat çekmiştir.

d) Âyette geçen وَمَنْ بَلَغَ ve men beleğa ifadesinden maksat, vahyin ulaşabileceği herkestir. Öncelikli anlam bu olsa da küçük bir ihtimal olarak da maksadın “akıl bâliğ olan” kişilerin uyarılması olması da mümkündür.(51) Böylece mükellefiyet denen sorumluluk yaşının ergenlik çağı olduğu ortaya çıkmış olur. Bu anlamın sonuçta ilk yaklaşıma aykırı bir tarafı yoktur; çünkü bütün insanlar içerisinde ergenlik çağına erişenlerin sorumluluğuna dikkat çekilince, vahyin öncelikle onlara ulaştırılmasının gerekliliği kendiliğinden anlaşılmış olur.

3. اَئِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ اَنَّ مَعَ اللّٰهِ اٰلِهَةً اُخْرٰى قُلْ لَآ اَشْهَدُ “Yoksa siz Allah ile birlikte başka ilahlar olduğuna şahitlik mi ediyorsunuz?’ De ki: Ben buna şahitlik etmem.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in inkârcılara yeni bir soru sormasını istemekte ve kendilerinin risaletle ilgili şahit istemesine karşılık, onların edindiği ilahlar konusunda herhangi bir şahitlerinin bulunup bulunmadığını konu edinmektedir. Aslında âyetin başındaki hemze edatını cevabı beklenen soru olarak değil de inkârî bir soru olarak kabul edebiliriz.(52) Bu durumda maksat “Siz Allah ile beraber başka ilahlara delilsiz ve yalan üzere şahitlik ediyorsunuz, öyle mi? Bunu sakın yapmayın” şeklini alır.

Yüce Allah ile birlikte başka ilahlar edinenlerin, bu nokta hiçbir şahitleri olmamasına rağmen, Hz. Peygamber’in risaletine dair şahitler aramasının anlamsızlığına bu şekilde dikkat çekmiş olmaktadır. Nihayet inkârcı müşriklerin vereceği cevapları bulunmaması nedeniyle, Yüce Allah âyetin başında olduğu gibi yine cevabı öncelikle kendisi vermekte ve Hz. Peygamber’in “şahitlik etmem” demesini kendisine emretmektedir. Onun bu ifadesi tevhid inancının ve şirkten uzak kalmanın en önemli ilkelerinden bir tanesidir; diğer ikisi de devam eden cümlede yer almaktadır.

4. قُلْ اِنَّمَا هُوَ اِلٰهٌ وَاحِدٌ وَاِنَّن۪ي بَر۪يٓءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ “De ki: O, yalnızca tek bir ilahtır; ben sizin ortak koştuğunuz şeylerden elbette uzağım.” Kur’ân’da on kez(53) geçen بَر۪يٓء berîun kelimesi “uzak olmak” manasına geldiği için, kişinin bir şeyden uzak olması o şeyden sorumlu olmadığı manasını da beraberinde getirmektedir. Yûnus 10/41’de geçen berîûne kelimesi aynı manada çoğul mana verirken, Zuhruf 43/26’da berâ’ kalıbında “uzak”, Mümtehane 60/4’te de büraâ’ kalıbında “uzak olanlar” manasında yer almaktadır.

Yüce Allah tevhid inancını ortaya koymak üzere, önce tıpkı kelime-i tevhidde olduğu gibi nefy yani lâ ilâhe “ilah yoktur” şeklinde “olumsuzlama” ile başlamakta ve bu doğrultuda “başka varlıkların ilah olduğuna şahitlik etmem” demektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede ise kelime-i tevhîd’in ispat yani illellâhu kısmı devreye girmektedir ki burda da vurgulu bir ifade kullanılarak “De ki: O (Allah) ancak ve ancak tek ilâhtır” şeklinde tevhid ilanına yer verilmiş olmaktadır.

Yüce Allah’ın tek ilah olduğu vurgulanınca, beraberinde asıl reddedilen konuya tekrar dönülmekte ve Hz. Peygamber’in insanların ürettiği bütün şirk unsurlarından ve iddialarından uzak olduğu özellikle müşrik muhataplara ilan edilmektedir. Tevhidin korkunç bir düşmanı vardır ki o da şirktir. Öyleyse bir kalpte hem tevhid hem de şirk aynı anda asla bulunamaz. Bir insan tevhidi ilan ediyorsa zımnen şirki reddediyor demektir; âyette dikkat çekilen husus da budur.

ıı. Kitap Ehlinin Vahyi Tanıması

اَلَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ اَبْنَآءَهُمْ اَلَّذ۪ينَ خَسِرُوٓا اَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ “Kendilerine kitap verdiklerimiz onu kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanırlar. Kendilerine yazık edenler var ya işte onlar inanmazlar.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ ellezîne âteynâhum ifadesi “kendilerine verdiklerimiz”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitap, vahiy”; يَعْرِفُونَهُ ya‘rifûnehû fiili “onu tanıyorlar, onu tanırlar”; كَمَا يَعْرِفُونَ kemâ ya‘rifûne ifadesi “tanıdıkları gibi”; اَبْنَآءَهُمْ ebnâehum tamlaması “onların oğullarını, kendilerinin çocuklarını”; اَلَّذ۪ينَ خَسِرُوا ellezîne hasirû ifadesi “yazık edenler”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “onların nefislerine, kendilerine”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili ise “inanmazlar” demektir.

Burada kitap ehlinden kişilerin hakikati kendi çocukları gibi tanıdıkları, ancak kendilerine yazık edenlerin buna inanmayacakları gündeme getirilmektedir.

1.اَلَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ اَبْنَآءَهُمْ “Kendilerine kitap verdiklerimiz onu kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanırlar.” Bu cümlenin aynısı “kıble” ile ilgili olmak üzere Bakara 2/146’da geçmektedir. Yüce Allah daha önce kitap verdiği kişilerin yani önceki vahiylerin izleyicileri olan Yahudi ve Hıristiyanların Kur’ân’ı kendi oğullarını tanıdıkları gibi tanımakta olduklarını haber vermektedir. Onlar bir ilahi kitabı tebliğ eden kişinin peygamber olduğunu çok iyi bilmektelerdi.

Âyette geçen يَعْرِفُونَهُ ya‘rifûnehû fiilinin sonundaki hû zamirinin ait olduğu kelimeyle ilgili üç ihtimal zikredilebilir:

a) Bu zamir önceki âyette yer alan الْقُرْاٰن el-kur’ân kelimesini yani “Kur’ân”ı görebilir ki kanaatimizce bu görüş diğerine göre daha doğrudur. Çünkü bir insanın peygamber oluşu onun tebliğ ettiği esaslardan, prensiplerden, öğretilerden anlaşılır. Herhangi bir ilkeyi tebliğ etmeyen kişinin peygamberliğinin başka bir delili ve belirtisi olamaz. Bu nedenle söz konusu zamirin “Hz. Peygamber’e” değil de onun tebliğ ettiği “kitaba”, yani “vahye, Kur’ân’a” ait oluşu daha öncelikli tercih olmalıdır.

b) Bu zamir önceki âyetteki muhatap olması bakımından “Hz. Peygamber”e ait de olabilir. Buna göre kitap ehlinden insanların Hz. Muhammed’i kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanımakta oldukları beyan edilmiş olur.

Hatta bu noktada Abdullah b. Selâm’ın Hz. Peygamber’i kendi çocuklarından daha garantili bir şekilde tanıdığını söylediği, “(hanımını kast ederek) çünkü kadınların neler yapabileceğinden emin değilim” dediği rivayet edilmektedir.(54) Dahası A‘râf 7/157, Muhammed 47/29 ve Saff 61/6’daki Hz. Peygamber’le ilgili bilgiler de bu görüşü destekleyebilir.

c) Bu arada söz konusu zamirin yine önceki âyetin konusu olan “tevhid”e ait olması da mümkündür. Buna göre kitap ehlinden insanların tevhid gerçeğini kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanımakta oldukları beyan edilmiş olmaktadır.(55)

2. اَلَّذ۪ينَ خَسِرُوٓا اَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ “Kendilerine yazık edenler var ya işte onlar inanmazlar.” Bu cümlenin aynısı benzer bir içerikte daha önce yorumunu yaptığımız En‘âm 6/12’de geçmektedir. Yüce Allah tevhid, vahiy ve Hz. Peygamber’le ilgili olarak verilen pek çok bilgiye ve sunulan onlarca delile rağmen, kendilerine yazık edenlerin yine de bu gerçeği kabul etmeyeceklerini, bu gerçeklere kulak verip iman etmeyeceklerini bildirmektedir.

Aklına, iradesine, fıtratına ve vicdanına aykırı davrananlar başkalarından önce kendilerine zarar verdiklerini ve derin bir aldanış içerisinde olduklarını bilmelidirler. İşte bu nedenle, Yüce Allah bu insanların zarar ve ziyan içinde debelendiklerini ve ileride de iman etmeyeceklerini, dahası durumun felaket olduğunu anlamadıklarını bildirmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/187; Mâide 5/21; En‘âm 6/12, 54; Tevbe 9/51; Mücâdele 58/21,22; Haşr 58/3. 2 - Buhârî, Tevhîd, 15, 22, 28, 55; Bed’u’l-Halk, 1; Müslim, Tevbe, 14; Tirmizî, De‘avât, 99; İbn Mâce, Mukaddime, 13; Zühd, 35; Ahmed b. Hanbel, II, 242, 258, 260, 313.
  • Bakara 2/187 Mâide 5/21 En‘âm 6/12 En‘âm 6/54 Tevbe 9/51 Mücâdele 58/21 Mücâdele 58/22 Mücâdele 58/3
• 3 - Semerkandî, age., I, 437.
• 4 - Buhârî, Tevhîd, 2. 5 - Müslim, Fedâil, 65. 6 - Buhârî, Merdâ, 9; Müslim, Cenâiz, 11. 7 - Müslim, Birr, 87.
• 8 - Bakara 2/2; Yûnus 10/37; Secde 32/2. 9 - İsrâ’ 17/99. 10 - Kehf 18/21; Hacc 22/7; Mü’min 40/59. 11 - Âl-i İmrân 3/9, 25; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/12; Şûrâ 42/7; Câsiye 45/26, 32.
  • Bakara 2/2 Yûnus 10/37 Secde 32/2 İsrâ 17/99 Kehf 18/21 Hacc 22/7 Mü'min 40/59 Âl-i İmrân 3/9 Âl-i İmrân 3/25 Nisâ 4/87 En‘âm 6/12 Şûrâ 42/7 Câsiye 45/26 Câsiye 45/32
• 12 - En‘âm 6/14; Yûsuf 12/101; İbrâhim 14/10; Fâtır 35/1; Zümer 39/46; Şûrâ 42/11. 13 - En‘âm 6/79; Hûd 11/51; İsrâ’ 17/51; Tâhâ 20/72; Enbiyâ’ 21/56; Rûm 30/30; Yâsîn 36/22; Zuhruf 43/27. 14 - En‘âm 6/14; Yûsuf 12/101; İbrâhim 14/10; Fâtır 35/1; Zümer 39/46; Şûrâ 42/11. 15 - Buhârî, Cenâiz, 80; Kader, 3; Müslim, Kader, 22, 23, 24; Ahmed b. Hanbel, II, 315, 346.
  • En‘âm 6/14 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/10 Fâtır 35/1 Zümer 39/46 Şûrâ 42/11 En‘âm 6/79 Hûd 11/51 İsrâ 17/51 Tâhâ 20/72 Enbiyâ 21/56 Rûm 30/30 Yâsîn 36/22 Zuhruf 43/27 En‘âm 6/14 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/10 Fâtır 35/1 Zümer 39/46 Şûrâ 42/11
• 16 - Semerkandî, age., I, 438; Taberî, age., VII, 160; Zemahşerî, age., II, 10.
• 17 - Buhârî, Rikâk, 18; Müslim, Münâfikûn, 71-78. 18 - Semerkandî, age., I, 438.
• 19 - Semerkandî, age., I, 438; II, 109; Taberî, age., VII, 160-161; XI, 177; Zemahşerî, age., II, 10, 361. 20 - Buhârî, Tevhîd, 15, 22, 28, 55; Bed’u’l-Halk, 1; Müslim, Tevbe, 14; Tirmizî, De‘avât, 99; İbn Mâce, Mukaddime, 13; Zühd, 35; Ahmed b. Hanbel, II, 242, 258, 260, 313.
• 21 - Semerkandî, age., I, 438; II, 139; Taberî, age., VII, 161; XI, 177; Zemahşerî, age., II, 10, 361.
• 22 - Semerkandî, age., I, 438; Taberî, age., VII, 161; Zemahşerî, age., II, 10, 361.
• 23 - Bakara 2/234, 271; Âl-i İmrân 3/153, 180; Nisâ’ 4/35, 94, 128, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/18, 73, 103; Tevbe 9/16; Hûd 11/1, 111; İsrâ’ 17/17, 30, 96; Hacc 22/63; Nûr 24/30, 53; Furkân 25/58, 59; Neml 27/88; Lokmân 31/16, 29, 34; Ahzâb 33/2, 34; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/14, 31; Şûrâ 42/27; Feth 48/11; Hucürât 49/13; Hadîd 57/10; Mücâdile 58/3, 11, 13; Haşr 59/18; Münâfikûn 63/11; Teğâbun 64/8; Tahrîm 66/3; Mülk 67/14; ‘Âdiyât 100/11.
  • Bakara 2/234 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/35 Nisâ 4/94 Nisâ 4/128 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 En‘âm 6/103 Tevbe 9/16 Hûd 11/1 Hûd 11/111 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Hacc 22/63 Nûr 24/30 Nûr 24/53 Furkân 25/58 Furkân 25/59 Neml 27/88 Lokmân 31/16 Lokmân 31/29 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/2 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/1 Fâtır 35/14 Fâtır 35/31 Şûrâ 42/27 Fetih 48/11 Hucurât 49/13 Hadîd 57/10 Mücâdele 58/3 Mücâdele 58/11 Mücâdele 58/13 Haşr 59/18 Münâfikûn 63/11 Teğâbun 64/8 Tahrîm 66/3 Mülk 67/14 ‘Âdiyât 100/11
• 24 - Semerkandî, age., I, 439; Râzî, age., XII, 175. 25 - Nisa’ 4/79, 166; Ra‘d 13/43; Feth 48/28; Burûc 85/9.
  • Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Ra‘d 13/43 Fetih 48/28 Burûc 85/9
• 26 - Âl-i İmrân 3/98; Nisâ’ 4/33, 79, 166; En‘âm 6/19; Yûnus 10/29, 46; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; Hacc 22/17; ‘Ankebût 29/52; Ahzâb 33/55; Sebe’ 34/47; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28; Mücâdele 58/6; Burûc 85/9. 27 - Bakara 2/143; Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84; Hacc 22/78. 28 - Kâf 50/21. 29 - Bakara 2/143; Hacc 22/78. 30 - Bakara 2/133, 282; Nisâ’ 4/72; Mâide 5/106-108; Nûr 24/2; Furkân 25/72; Kasas 28/44, 75; Talâk 65/2; Müddessir 74/13; ‘Âdiyât 100/7. 31 - Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84. 32 - Nisâ’ 4/69. 33 - Bakara 2/282; En‘âm 6/19; Neml 27/49. 34 - Bakara 2/185. 35 - Neml 27/49. 36 - Âl-i İmrân 3/86. 37 - Bakara 2/84; Âl-i İmrân 3/70. 38 - Bakara 2/23. 39 - En‘âm 6/73. 40 - Bu kelimenin kullanım örnekleri için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 376-377.
  • Âl-i İmrân 3/98 Nisâ 4/33 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 En‘âm 6/19 Yûnus 10/29 Yûnus 10/46 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 Hacc 22/17 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/55 Sebe' 34/47 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Mücâdele 58/6 Burûc 85/9 Bakara 2/143 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Hacc 22/78 Kâf 50/21 Bakara 2/143 Hacc 22/78 Bakara 2/133 Bakara 2/282 Nisâ 4/72 Mâide 5/108 Nûr 24/2 Furkân 25/72 Kasas 28/44 Kasas 28/75 Talâk 65/2 Müddessir 74/13 ‘Âdiyât 100/7 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Nisâ 4/69 Bakara 2/282 En‘âm 6/19 Neml 27/49 Bakara 2/185 Neml 27/49 Âl-i İmrân 3/86 Bakara 2/84 Âl-i İmrân 3/70 Bakara 2/23 En‘âm 6/73
• 41 - Nisa’ 4/79, 166;
  • Nisâ 4/79 Nisâ 4/166
• 42 - Âl-i İmrân 3/3-4; Meryem 19/21. 43 - Şu‘arâ’ 26/214. 44 - Yâsîn 36/6. 45 - En‘âm 6/92; Şûrâ 42/7. 46 - Cum‘a 62/2-3. 47 - En‘âm 6/19. 48 - Nisâ’ 4/79; A‘râf 7/157-158; İbrâhîm 14/1; Sebe’ 34/28. 49 - Enbiyâ’ 21/107.
  • Âl-i İmrân 3/4 Meryem 19/21 Şu‘arâ 26/214 Yâsîn 36/6 En‘âm 6/92 Şûrâ 42/7 Cum‘a 62/3 En‘âm 6/19 Nisâ 4/79 A‘râf 7/158 İbrâhîm 14/1 Sebe' 34/28 Enbiyâ 21/107
• 50 - Semerkandî, age., I, 439; Taberî, age., VII, 162.
• 51 - Râzî, age., XII, 178. 52 - Zemahşerî, age., II, 11.
• 53 - Nisâ’ 4/112; En‘âm 6/19, 78; Enfâl 8/48; Tevbe 9/3; Yûnus 10/41; Hûd 11/35, 54; Şu‘arâ’ 26/216; Haşr 59/16.
  • Nisâ 4/112 En‘âm 6/19 En‘âm 6/78 Enfâl 8/48 Tevbe 9/3 Yûnus 10/41 Hûd 11/35 Hûd 11/54 Şu‘arâ 26/216 Haşr 59/16
• 54 - Semerkandî, age., I, 439.
• 55 - Bu görüşler için bk. Semerkandî, age., I, 439; Taberî, age., VII, 164-165; Zemahşerî, age., II, 11.