A‘râf Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 206 âyetten oluşan, adını 46. âyette geçen الْاَعْرَاف el-a‘râf kelimesinden alan ve Kur’ân’ın “en uzun yedi sûresi” demek olan es-Seb‘u’t-Tıvâl sûrelerinden olan A‘râf sûresi, inişe göre 56, resmî sıralamada ise 7. sûredir. A‘râf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki En‘âm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. En‘âm 82-90’da verilen peygamberler tarihinin bir açılımı A‘râf sûresinin bütününe yayılmıştır. En‘âm 95-99’da kâinat kitabından söz eden âyetlere karşılık A‘râf 57 ve 185’te kâinatta yaratılmış her bir varlığın ibrete konu edinilerek incelenmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu ve benzer konular hem iniş hem de resmi sıralamaya göre sûrelerin konu ilişkisini ortaya koymakta olduğunun bir delilidir.

A‘râf sûresi, vahye tâbi olmanın öneminden söz ederek başlamakta, bu arada peygamberler dahil bütün insanların sorgulanacağı, mahşerde amellerin tartılacağı, iyilerin kurtulup kötülerin ateşe atılacağı bilgisiyle devam etmektedir.

11. âyetten itibaren, ilk insan neslinin yaratılışı ve İblis’in duruşu, cennetten çıkartılış, dinde haram kılma yetkisi, A‘râf’takilerin konuşmaları, dua ahlakı ve kâinat kitabından çeşitli âyetler gündeme getirilmektedir.

59. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût, Hz. Şu‘ayb peygamberler ve onların kavimleriyle ilişkileri, kavimlerinin sonu ele alınmakta, 103. âyetten sonra ise Hz. Mûsâ’nın Firavunla münasebeti uzun uzadıya gündeme getirilmektedir.

168. âyet ve sonrasında, insanların çeşitli gruplara ayrılışı, Elest Bezmi denen olay, insanların ve cinlerin duyarsız davrananlarının sonu, kâfirlere mühlet verilmesinin nedeni, kâinat kitabından her bir âyetin incelenmesi gerektiği, Son Saat denen olayı Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceği, insanoğlunun Yüce Allah’ın sevgisine ortak koşmamaları gerektiği vs. konular üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin sonunda 196. âyetten itibaren ise gerçek ve sahte dostluklar hakkında bilgi verilmekte, şeytanın ayartıcılığı ile takvânın sonucu gündeme getirilmekte, Kur’ân kıraat edildiğinde ona kulak vermenin ve sesi kesmenin rahmete vesile olacağı beyan edilmekte, Yüce Allah’a dua edilirken nasıl davranılması gerektiği öğretilmekte ve Yüce Allah’a boyun bükmenin erdemi üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 54-58. âyetlerinde kâinat kitabından çeşitli âyetlerle duanın nasıl yapılması gerektiğini ve toplumda bozgunculuk çıkartılmaması gerektiğini, bu arada yağmurun yaratılma biçimiyle öldükten sonra diriltilme arasındaki ilişkiyi ele almaktadır.

a) Kâinat Kitabı, Dua ve Toplum İlişkisi

Yüce Allah, sûrenin 54-56. âyetlerinde kâinat kitabı bağlamında gökleri ve yeryüzünü altı günde/evrede yaratmasını, arşa istiva ettiğini, gece ile gündüzün birbirini takip etmesini, Güneş’i, Ay’ı ve yıldızları emrine amade ettiğini, yaratmanın da idarenin de sadece kendi kontrolünde olduğunu haber vermektedir.

Ardından, duanın derin bir boyun büküşle ve gizlice yapılmasının gerekliliği ile aşırı gitmemenin önemi vurgulanmakta, düzene kavuşturuldıktan sonra yeryüzünde bozgunculuk çıkartılmaması gerektiği üzerinde durulmakta, nihayet duada korku ve ümidin birlikteliği vurgulanarak Yüce Allah’ın rahmetinin işini düzgün yapanlara yakın olduğu bildirilmektedir.

ı. Evrenin Yaratılışı ve İlâhi Kudret

اِنَّ رَبَّكُمُ اللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي الَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَث۪يثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِاَمْرِه۪ اَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْاَمْرُ تَبَارَكَ اللّٰهُ رَبُّ الْعَالَم۪ينَ “Şüphesiz ki Rabbiniz, gökleri ve yeri altı günde (dönemde) yaratan, sonra da arşa istiva eden, geceyi durmadan kendisini takip eden gündüze bürüyüp örten, emrine boyun eğdirilmiş olarak Güneş’i, Ay’ı ve yıldızları da (yaratan) Allah’tır. Dikkat edin! Yaratmak da emretmek de yalnızca O’na aittir. Âlemlerin Rabbi olan Allah ne yücedir!”

Âyetteki اِنَّ رَبَّكُمُ inne rabbeküm ifadesi “muhakkak ki sizin Rabbiniz”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(tır)”;الَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi “yaratmış olan(dır)”; السَّمٰوَات es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda sözcüğü “ve yeryüzünü”;ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ fî sitteti eyyâmin ifadesi “altı günde, altı evrede, altı dönemde”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اسْتَوٰى istevâ fiili “istivâ etti, hükümran oldu”; عَلَى الْعَرْشِ ‘ale’l-‘arşi ifadesi “Arş’a”; يُغْشِي yuğşî fiili “bürüyüp doluyor”; الَّيْل el-leyle kelimesi “geceyi”; النَّهَار en-nehâra sözcüğü “gündüze”; يَطْلُبُهُ yatlubuhû fiili “onu takip ediyor”;حَث۪يثًا hasîsen sözcüğü “sürekli, durmadan”; وَالشَّمْسَ ve’ş-şemse kelimesi “ve Güneş’i”; وَالْقَمَرَ ve’l-kamera sözcüğü “ve Ay’ı”; وَالنُّجُومَ ve’n-nücûme kelimesi “ve yıldızları”; مُسَخَّرَات müsahharâtin sözcüğü “boyun eğdirilmiş olarak”; بِاَمْرِه۪ bi emrihî ifadesi “O’nun emrine, emriyle”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na aittir”; الْخَلْق el-halku sözcüğü “yaratmak”; وَالْاَمْرُ ve’l-emru kelimesi “ve emir, durum”;تَبَارَكَ tebâreke fiili “ne yücedir, bereket kaynağıdır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; رَبُّ الْعَالَم۪ين rabbü’l-‘âlemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbi (olan)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinata dair kudreti gündeme getirilmektedir.

Râzî’nin de belirttiği gibi, Kur’ân'ın amacı “tevhid, nübüvvet ve âhiret”le ilgili konularda insanların bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesidir. Âhiret sorumlu varlıkların dayanağını, tevhid ise Allah’ın birliği ile O’nun kudret ve ilmine bina edilmiştir. Bu nedenle, Yüce Allah, ahiret meselesini iyice izah edince, ahiretin varlığını ispat etmek üzere tevhid bilgisine, Allah’ın kud­retine ve ilminin mükemmel olduğuna dair delilleri tekrar açıklamaya başlamıştır.

Bu âyetin nüzul sebebi, Nebî (as)’ın müşriklerin putperestliğini kınamasının ardından, onların “Senin bizi kendisine dua etmemiz için çağırdığın Rabbin kimdir?” demesi olarak belirlenmiştir. Bu âyetin ardından artık acizliklerini anlamış ve hayretler içerisinde kalmışlardı.(1)

1. اِنَّ رَبَّكُمُ اللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ “Şüphesiz ki Rabbiniz, gökleri ve yeri altı günde (dönemde) yaratan, sonra da arşa istiva eden Allah’tır.” Âyetin bu cümlesinde Rabbimizin üç sıfatına dair bilgi verilmektedir.

a) اِنَّ رَبَّكُمُ اللّٰهُ “Muhakkak ki Rabbiniz Allah’tır.” Bu ifade ile başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün müminlere moral verilmekte, bu arada bütün zamanların kâfirlerine ise gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır. Buna göre, Yüce Allah müminlerin sahipsiz olmadığını ifade ederken, aynı zamanda inkârcılara yönelik olarak onların Rabbinin de Allahu Te‘âlâ olduğunu beyan ederek, tevbe kapısının açık olduğunu mesaja katmak istemektedir.

b) الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ “Gökleri ve yeri altı günde (evrede, aşamada) yaratandır.” Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, Yüce Allah kâinatı bir süreç halinde yaratmıştır; bu süreçle ilgili olarak da سِتَّةِ اَيَّامٍ sittet-i eyyâm yani “altı gün, altı devir, altı aşama, altı dönem” tamlaması kullanmıştır.

- Kâinatın Altı Günde/Evrede Yaratılışı

Kur’ân’da “göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin “altı gün”de yaratıldığı”na dair yedi âyette(2) bilgiler verilmektedir. Bu âyetlerde geçen “altı gün” ifadesinin her bir günü Dahhâk’in de belirttiği gibi bizim saydığımız türden 1000 yılı karşılıyor olabilir.(3) Bu 1000 yıl ifadesi ise “sürenin çok uzun bir zaman” olduğu anlamına gelmektedir. Demek ki bu ayetlerdeki اَيَّام eyyâm “günler” kelimeleri bizim bildiğimiz türden 24 saatlik zaman dilimini ifade etmemektedir. Çünkü ilgili âyetlerde geçen eyyâm kelimeleri henüz mahlûkat yaratılmadan öncesi döneme aittir. Gün, hafta, ay, yıl, asır gibi zaman dilimleri Dünya ve Güneşin de yaratılmış olduğu bu sisteme ait kavramlardır. Sistem yaratılmadan önce kullanılan bu kelimelerin farklı bir anlam verdiği açıktır.

سِتَّةِ اَيَّام sittet-i eyyâm “altı gün” ifadesi, kâinatın yaratılışının bir süreç ve çeşitli aşamalar geçirdiğini göstermektedir. Yüce Allah, yaratmayla ilgili âyetlerinde “yaratmaya başlamaktan” söz etmekte, bu arada yaratışın iadesine de sürekli vurgu yapmaktadır.(4) İnsanın yaratılışının bir süreç halinde gerçekleştiğini beyan eden Secde 32/7. âyet de bu durumun bir delilidir. Bu noktada yokluk bir gün kabul edilirse, altı gün de varlığın yaratılışını oluşturur ve toplam yedi gün, dönem, evre, dönem elde edilir. Aslında bu ifadeler yaratılışın sürekliliğini ve ilâhi iradenin yaratılışa müdahalesinin devamını gösterir.(5)

Kâinatın yaratılış sistemi hakkında Fussılet 41/9-12’deki bilgiler bunun bir süreç oluşturduğunu göstermektedir. İlgili âyetler mealen şu şekildedir: “De ki: Gerçekten siz, yeri iki günde (iki evrede) yaratanı inkâr edip O’na ortaklar mı koşuyorsunuz!? (Hâlbuki) O, âlemlerin Rabbidir. O, yeryüzüne üzerinden ağır baskılar yerleştirmiştir. Orada bereketler yaratmış ve orada tam dört günde isteyenler için eşit olarak gıdalar takdir etmiştir. Sonra duman halinde olan göğe yönelmişti. Ona (göğe) ve yerküreye ‘İster istemez gelin!’ deyince de onlar da ‘İsteyerek geldik (boyun eğdik)’ cevabını vermişti. Böylece onları (gökleri) iki günde yedi gök olarak yaratmış ve her göğe görevini vahyetmiştir. Biz, yakın göğü kandillerle ve koruma ile (koruyucu güçlerle) süslemiştik. İşte bu, güçlü, (her şeyi) bilen (Allah)’ın takdiridir.”

Yüce Allah, bu âyetlerde yeryüzünü iki günde yarattığını, bu arada yeryüzünde ağırlıklar ve çeşitli bereketler var etmesinin toplam “dört gün” oluşturduğunu beyan etmektedir. Ardından duman halindeki göğe yöneldiğini ve onu da yedi gök halinde “iki gün”de yarattığını bildirmektedir. Bu haliyle toplam süre “altı gün” halini almaktadır.

Bu konuyla ilgili şu bilgileri aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Kuran’da geçen yevm/eyyâm kelimesinin dönem anlamına geldiğini, 24 saatlik bir dönem olan Dünya gününü de ifade eden bu kelimenin aynı zamanda başka uzunluktaki dönemleri ifade ettiğini anlamak, Kuran’daki “altı dönemde (yevm/eyyâm)” yaratılışı ifade eden ayetleri anlamak açısından da önemlidir. Evrenimiz gerçekten de farklı dönemlerden geçerek bugünkü haline gelmiştir. Evrenin başlangıcında önce yer çekimi kuvveti sonra diğer kuvvetler birbirlerinden ayrıldı, sonra Higgs parçacığı maddeye kütle verdi. Başlangıçtaki çok yüksek sıcaklıkta elektronlar, kuarklar bir aradaydı, sonra soğumayla kuarklar proton ve nötronları, sonra atomları oluşturdular, sonra çekim gücünün etkisiyle hidrojen ve helyum gazları bir araya gelerek bugünkü galaksilerin temeli atıldı, daha sonra yıldızların doğum ve ölüm ve yeni yıldızların doğum süreçleriyle bugünlere geldik. Daha birçok detayı olan bu süreçler bugüne gelişimizde yaşanan farklı dönemlerdir. Eski Mısır, Çin, Hint uygarlıklarının evren hakkındaki görüşlerini inceleyelim. Kimisi evreni kaplumbağaların sırtına oturtmuş, kimisi evren sonsuzdan beri varmış gibi açıklamalarda bulunmuştur. Fakat evrenin değişik devirlerden geçip oluştuğu gibi önemli bir noktanın altını çizmemişlerdir. Kuran’ın böyle önemli bir noktaya işaret etmesi önemlidir. “Altı dönemin” tam olarak nasıl bölünebileceği tartışılabilir ama evrenin hem ezeli olmadığı hem bir anda bugünkü yapısıyla ortaya çıkmadığı hem de farklı dönemlerden geçerek bugüne geldiği, tartışılmaz olarak kabul edilmektedir.”(6)

- Göklerin ve Yeryüzünün Yaratılış Sırası

Yaratılışta önce göklerin, sonra yeryüzünün yaratıldığı âyetlerdeki es-semâ’/es-semâvât kelimelerinin el-ard kelimelerinden önce gelmesinden anlaşılmaktadır: Bu noktada şu âyetleri hatırlamak gerekmektedir: “Sizin yaratılışınız mı daha güçlüdür, yoksa Allah’ın inşa ettiği gök mü? Allah, göğün (yüzen) cisimlerini yükseltmiş ve onları düzene kavuşturmuştur. Gecesini karanlık yapmış, (gündüz) ışığını çıkarıp var etmiştir. Daha sonra da yeryüzünü yayarak döşemiştir.”(7) Burada yer alan بَعْدَ ذٰلِكَ ba‘de zâlike ifadesi “bundan sonra, daha sonra” demektir.(8) Buradan hareketle, yeryüzünün göklerden sonra yaratılıp düzenlendiğini söylemek durumundayız.

Kâinatın yaratılışıyla ilgili 40 civarındaki âyetten, yeryüzünün göklerden sonra yaratıldığı anlaşılmaktadır. Çünkü ilgili âyetlerde büyük çoğunlukla es-semâ’/es-semâvât “gökler” önce, el-ard “yeryüzü” ise sonra zikredilmektedir. Yüce Allah, benzer şekilde Bakara 2/29’da da yeryüzündeki bütün varlıkları insanlar için yarattığını, daha sonra göğe yönelip onu yedi gök halinde şekillendirdiğini beyan etmektedir. Bu ifadelerden hareketle yeryüzünün daha önce yaratıldığı anlamı çıkartılmamalıdır. Çünkü hem Fussılet 41/12’de hem de Bakara 2/29’da, daha önce var edilen ve duman haline getirilmiş olan gökten bahsedilmektedir.

Yaratılışta “göklerin önce”, “yeryüzünün sonra yaratıldığı” gerçeğinden istisna olarak, Tâhâ 20/4. âyeti zikretmek zorundayız. Bu âyetteki durum, âyet sonlarındaki ses uyumunun sağlanması nedenine bağlanmalıdır. Çünkü sûrenin ilgili âyetlerindeki ses uyumu “â” şeklindedir ve es-semâvât kelimesinin sıfatı olan el-‘ulâ kelimesi bu nedenle âyetin sonuna getirilmiştir. Böylece âyette önce el-ard, sonra es-semâvât kelimesi getirilmiştir.

Konuyla ilgili bütün âyetleri dikkate alarak, yaratılışın şu şekilde sıralandığını söyleyebiliriz: Önce gökler potansiyel olarak veya duman halinde yaratıldı. Daha sonra yeryüzü iki evrede ve bir bütün halinde yaratıldı. Ardından yeryüzüne çeşitli ağırlıklar veya dağlar yerleştirildi; bereketler verildi ve besinleri takdir edildi. Yeryüzüyle ilgili bu düzenlemeler yaratılışıyla birlikte dört evreyi kapladı. Bundan sonra ise Yüce Allah, daha önce yarattığı ve duman halinde bulundurduğu göğe yöneldi ve onu da yedi gök halinde, iki evrede şekillendirdi. Bütün bu işlemler altı evrede tamamlanmış oldu. Âyetlerden anlayabildiğimiz budur; gerçeği elbette Rabbimiz bilmektedir.

c) ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ “Sonra da Arş’a istivâ etmiştir.” Yüce Allah’ın mahiyetini bizim bilemediğimiz Arş’a “istivası” Allah için mecazdır. Bu ifade bütün mahlûkat üzerindeki iktidarını sembolize ediyor olabilir. “Arş’a istivâ”, Yüce Allah’ın Arş’ı hükmü altına aldığını ya da yönetim makamına kurulduğunu ifade edebilir. Rabbimiz göklerin ve yeryüzünün yaratıcısı olduğu gibi elbette ve elbette Arş’ın da sahibidir.(9)

- Arş’a İstivâ

Yüce Allah’ın Arş’a istivası benzer içeriklerde Kur’ân’da yedi âyette(10) geçmekte ve Yüce Allah’ın “Arş’ı yönetmede mutlak hükümranlık makamına kurulmasını” veya “hükümran olarak Arş’ı yaratmasını”(11) veya “hükmü altına almasını” ifade etmektedir.

a) “Düzenlemek” anlamındaki sevvâ fiiliyle aynı kökten gelmesi nedeniyle, burada sözü edilen اسْتَوٰى istivâ eyleminin kâinattaki bütün düzenin sağlanması manasına gelmesi de mümkündür. Buna göre Arş’a istiva etmek, onu düzene kavuşturmak, evrene şekil verip devamını sağlamak gibi bir anlam da verebilir.

Âyetteki اسْتَوٰى istevâ fiilinin Kur’ân’daki kullanımlarına bakıldığında bu kullanımların farklı anlamlar verdiği görülmektedir. Bu fiil اسْتَوٰى istevâ şeklinde cer harfi olmadan kullanılmışsa “doğrulmak”,(12) اِلٰى ilâ cer harfiyle “yönelmek”(13) ve عَلَى ‘alâ cer harfiyle de “kurulmak, oturmak, emri altına almak, hükmü altına almak”(14) anlamlarına gelmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen عَلَى اسْتَوٰى istevâ ‘alâ ifadesi, Yüce Allah’ın Arş’a kurulduğunu, ona hükümran olduğunu ifade etse gerektir. Bu husus aslında tam hakikatini bizim bilemeyeceğimiz konulardan biridir ve nasıl olduğunu sadece Yüce Allah’ın bileceğini idrak ve itiraf etmemiz gerekir.

b) Âyetteki الْعَرْش el-‘arş/‘arş kelimesi, Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanı anlamında 21 yerde(15) geçmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu üzere, Yüce Allah ile ilgili bir kavram olduğunda kavramın hakikat anlamını elbette bilemeyiz. Ancak insanlarla ilgili bir kavram olarak Hz. Yûsuf’un(16) ve Seba Melikesi Belkıs’ın(17) yönetimini ifade bağlamında “taht” veya “hüküm/iktidar makamı”(18) manasına gelmektedir.

Arş/el-‘arş kavramı hakkında Burûc 85/15’te ‘bilgi vereceğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Çeşitli kullanım örneklerinden hareketle “arş” kavramının bir manada egemenlik yani hükümranlık olduğunu söylemekte herhangi bir sakınca bulunma gerektir.

“Arş’a istivâ” ifadesi Yüce Allah’ın bütün mahlûkat üzerindeki iktidarını sembolize eder. İmâm Mâlik’in dediği gibi, “istivâ bilinmektedir; ancak keyfiyeti meçhuldür. Allah için bunun nasıllığını sormak ise bidattir.”(19) Arş’a istivanın Rabb sıfatına nispeti, bu hükümranlığın mahlûkatı korumayla ve sahiplenmeyle ilgili olması nedeniyledir. “Arş’a istivâ”, Yüce Allah’ın Arş’ı hükmü altına aldığını ya da yönetim makamına, başka bir ifadeyle sınırsız güç ve kudret makamına kurulduğunu beyan etmektedir. Rabbimiz göklerin ve yeryüzünün yaratıcısı olduğu gibi Arş’ın da sahibidir.(20)

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin başındaki ثُمَّ sümme edatı da “sonralık” manasından ziyade, bir “atıf” anlamı içerebilir. Bu durumda sanıldığı gibi yaratmanın ardından Yüce Allah’ın yorulup dinlenmesinden de asla söz edilmez. Zira Bakara 2/255 ve Kâf 50/38’de Yüce Allah’ı hiçbir uyku ve uyuklamanın tutmadığı gibi, ona yaratma işlemi nedeniyle de asla yorgunluk erişemez. Demek ki burada yaratılışta bir sıralama değil de Yüce Allah’ın birtakım sıfatları gündeme getirilmektedir.(21)

2. يُغْشِي الَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَث۪يثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِاَمْرِه۪ “Geceyi durmadan kendisini takip eden gündüze bürüyüp örten, emrine boyun eğdirilmiş olarak Güneş’i, Ay’ı ve yıldızları da (yaratan) Allah’tır.” Yüce Allah kâinat kitabının âyetlerine koyduğu kanunları hatırlatmakta, bu doğrultuda geceyi gündüze dolamakta olduğunu beyan etmektedir.

a) يُغْشِي الَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَث۪يثًا “Geceyi, durmadan kendisini takip eden gündüze bürüyüp dolamaktadır.” Leyl 92/1’de geçtiği üzere, Yüce Allah “(Karanlığı) bürüyüp örten geceye yemin etmektedir. Bu bilgi Şems 91/4’te “Güneş’in ışığını kapatan gece” şeklinde geçmektedir. Konuyla ilgili üç âyeti birlikte düşündüğümüzde, maksadın gecenin ortalığı kaplaması, bir anlamda Güneş’in ışığının gece tarafından kuşatılması olduğu anlaşılmaktadır. Zaman olarak gündüz ve ışık, insan hayatı için daha öncelikli bir durum arz ettiği için, geceyi anlatırken de gündüzün ışığı gündeme getirilmektedir.

“Gecenin ışığı kapatması” olayı özellikle kutuplara yakın bölgelerde bizzat gözlemlenen bir olaydır. Güneş görünmesine rağmen etrafın gece olduğu durumlar olduğu gibi, Güneş meydanda değilken ortalığın ışık olduğu, yani gündüz olduğu zamanlar da yaşanmaktadır. Bu âyetteki “gecenin bastırması, ortalığı kaplaması” olayı kutuplarda yaşanan enteresan bir görüntü vermektedir. Kanaatimizce sözünü ettiğimiz âyetlerdeki durum, kutup bölgelerindeki tabiat olaylarını işaret etmektedir.(22)

Âyette geçen يَطْلُبُهُ حَث۪يثًا “Onu durmadan takip eden” ifadesi, “ivedilikle, aralıksız kovalayan, süratle takip eden” manasına gelmekte, gündüzün geceyi ve elbette gecenin de gündüzü Son Saat’e kadar aralıksız takibini içermektedir.(23) Yâsîn 36/40’ta da zikredildiği gibi, gece, gündüzün, gündüz de gecenin vaktine giremez; hepsinin belirlenmiş bir yasası vardır; o yasaya göre varlıklarını devam ettirirler.

Anlaşılan o ki, hiçbir gece bir başka gece ile takip edilmez; yani arada gündüz olmayan peş peşe “iki gece” yoktur; aynı şekilde arada gece olmayan peş peşe “iki gündüz” de yoktur. Furkân 25/62’de beyan edildiği gibi “Gece ile gündüzü birbiri ardınca getiren de O’dur” buyrulmakta, ilgili âyette geçenخِلْفَة hılfeh kelimesi “birbiri ardınca gelmek” manasına geldiği için, kâinattaki işleyişe dair bilgiler sunulmaktadır.

Kutup bölgelerinde bu durum sanki bir istisna oluşturuyor gibi algılansa da, yapılan gözlemlerde oralarda da bir günün 24 saatlik zaman dilimi üzerinden yaşandığı bilinmektedir. Oralarda da hayat 24 saat üzerinden devam etmektedir. Işığın görülüp görülmemesi, hayata dair sonucu değiştirmemektedir. Oralarda da bir gece bir gündüzle, bir gündüz de bir gece ile takip edilmekte, zaman birbirinin önüne geçmemektedir.

b) وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِاَمْرِه۪ “Emrine boyun eğdirilmiş olarak Güneş’i, Ay’ı ve yıldızları da (Allah yaratmıştır).” Bu cümle âyetin başındaki خَلَقَ haleka fiiliyle ilişkilidir ve Yüce Allah’ın bu varlıkları da yarattığı mesajını içermektedir. Yüce Allah göklerde ve yeryüzünde ne varsa hepsini emrine boyun eğdirdiğini beyan etmektedir.

Fâtır 35/13’te de geçtiği üzere, bu bağlamda bazı âyetlerde mutlak anlamda bir boyun eğdirilişten,(24) bir kısmında mahlûkatın insanoğlunun emrine amade kılınışından,(25) bir bölümünde ise dağların, kuşların ve rüzgârların Hz. Dâvûd’un emrine verilişinden(26) söz edilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bu cümlesinde de bir örnekleme yapılarak aynı gerçeğe dikkat çekilmektedir.

Rahmân 55/5 gibi çeşitli âyetlerde de hatırlattığımız üzere, Kur’ân’da sıklıkla ve özellikle Güneş ve Ay’ın hatırlatılmasının çok önemli sebepleri vardır. Buna göre bu iki cismin “yılların sayısını ve hesabını öğretmede” merkezi değer oldukları ifade edilmektedir.(27) İnsanlar Güneş’e ve Ay’a bakarak günlük ve yıllık ibadetlerini yaptıkları gibi, genelde zaman kavramını da dünyanın Güneş’e göre hareketleriyle belirlerler.

Şems sûresinin ilk iki âyetinde Güneş’e ve Ay’a dikkat çekilmesi, onların insan hayatındaki büyük öneminden kaynaklanabileceği gibi, müslümanların günlük ve yıllık ibadetlerindeki belirleyiciliklerinden de kaynaklanmış olabilir. Güneş’in hareketleri müslümanların günlük ibadetlerinden olan namaz vakitleri için vazgeçilmez önemdedir. Ayrıca oruca başlama saati (imsak) ile orucun bitirilmesi (iftar) zamanı da Güneş’in hareketleriyle bilinir. Zekât, ramazan, hacc, kurban gibi ibadetlerin ve kıtâl (savaş), zıhâr (eşinin sırtını annesine benzetme ahlaksızlığı) ve keffaret gibi uygulamaların zamanı ise Ay’ın hareketleriyle tespit edilmekte, yıl içerisinde “ay takvimi” esas alınarak uygulamalar gerçekleştirilmektedir.

Konunun yıldızlarla ilişkisi ise, hem onların kâinat sistemindeki denge unsuru oluşlarından, hem de Nahl 16/16’da belirtildiği gibi insanların onlara bakarak yol ve yön buluyor oluşundan kaynaklanabilir. Kutup yıldızının kuzeyi göstermesiyle cezveye benzeyen bir duruşun sahibi olan takımyıldızının kıbleyi işaret etmesi gibi hususlar bunun örneklerindendir.

Sonuçta bu gök cisimlerinin “insanın emrine verilmesi”nden ziyade, “Yüce Allah’ın onları planladığı şekilde varlıklarını sürdürmesi”nden söz etmek daha doğrudur. Yukarıda da belirttiğimiz gibi her ne kadar emre amade kılınış bazen insanlara nispet edilse de hakikatte bu durum Yüce Allah’ın ezeli ilmiyle gerçekleştirdiği ilahi bir programın parçasıdır. Âyetteki بِاَمْرِه bi emrihî ifadesindeki hî/hu zamiri doğrudan Yüce Allah’ı görmekte ve boyun eğdirilişin Allah’ın emrine yönelik olduğu anlaşılmaktadır. Esasen bu durum Fussılet 41/11-12’de de açıkça ifade edilmekte, göğe ve yeryüzüne hitap edilerek “Allah’ın emrine ister istemez gelmeleri emri”ne karşılık, “isteyerek geldik” cevabını mecazen verdikleri, ayrıca her bir göğe durumunun vahyedildiği bildirilmektedir.

3. اَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْاَمْرُ تَبَارَكَ اللّٰهُ رَبُّ الْعَالَم۪ينَ “Dikkat edin! Yaratmak da emretmek de yalnızca O’na aittir. Âlemlerin Rabbi olan Allah ne yücedir!” Buradaki اَلَا elâ tenbih edatı “dikkat edin”, “bilesiniz ki” gibi anlamlara gelmekte, muhataba uyarıcı bilginin verildiğini göstermektedir.

a)اَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْاَمْرُ “Dikkat edin! Yaratmak da emretmek de yalnızca O’na aittir.” Âyette takdîm-te’hîr denen hasr/kasr içerikli “vurgulu” bir ifade tekniği kullanılmakta ve sözü edilen her iki âlemin de sadece Yüce Allah’a ait olduğu vurgulanmaktadır. Bu cümle Allah’ın dışında kalan her şeyin ya halk âleminden ya da emir âleminden olduğunu içermektedir. الْخَلْق el-halk kelimesi “takdir etmek, ölçüp biçmek” demektir. Maddi olan her şeyin, belirli bir miktarı vardır; dolayısıyla böyle varlıklar halk âleminden olurlar. Bir hacme ve belirli bir mikta­ra sahip olmaktan uzak olan varlıklar ise “ruhlar ve emir” âleminden olur.(28)

Bazı âlimlerimize göre, burada sözü edilen “halk âlemi”nden kasıt, yaratılmışlardır; “emir âlemi” ise mahlûk olmaması itibariyle vahiydir; kelâmullâhtır, yani Kur’ân’dır, onun içerdiği hükümlerdir. Bu görüşün delili ise Talâk 65/5’te yer alan “İşte bu, Allah’ın size indirdiği emridir” cümlesi olarak verilmektedir.(29) Esasında buradaki el-halk âlemi bütün yaratılmışlarla ilgili kevnî bir hakikati içermekteyken, el-emr ise daha çok bütün buyrukları ve yasama kudretini ifade etse gerektir. Yaratmak da O’nun işidir; idare etmek de. Bu bağlamda vahyin etkinliği devreye girmekte, Allah’a rağmen yasa koymanın ne kadar imkânsız ve büyük bir yanılgı olduğu zihinlere kazınmaktadır.

b) تَبَارَكَ اللّٰهُ رَبُّ الْعَالَم۪ين “Âlemlerin Rabbi olan Allah ne yücedir!” Bu cümle bir kez de Mü’min 40/64’te geçmektedir. Furkân 25/1’de geniş bir şekilde ele alacağımız gibi, “hayrın çokluğu ve fazla oluşu”,(30) “yüce ve ulu olmak”(31) gibi anlamlara gelen ve Kur’ân’da 9 yerde(32) geçen تَبَارَكَ tebârake fiiline, “yüceler yücesidir”, “ne yücedir!”, “ne cömerttir!”, “şanı ne yücedir!”, “bereket kaynağıdır”, “cömertler cömerdidir” ve “kutludur” gibi anlamlar verilebilir. Bu kelime Kur’ân’daki kullanımlarında Yüce Allah’a nispet edilmektedir ve yetebârakü şeklinde geniş zaman kalıbı zikredilmemektedir.

İbn Abbâs تَبَارَكَ tebârake fiilinin “Allah’ın zalimlerin söylediklerinden yüce olduğu” manasına geldiğini beyan etmiştir.(33) Sûrenin indiriliş zamanı düşünüldüğünde, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’ın zatı ve sıfatları hakkındaki sözlerine karşılık Hz. Peygamber’e moral, karşıtlarına ise gözdağı verildiği anlaşılmış olmaktadır.

Yüce Allah bereket kaynağı oluşunu beyan ederek, aynı zamanda âlemlerin Rabbi olduğunu da hatırlatmaktadır. Böylece âyetin başından itibaren ele alınan kâinat kitabının oluşturduğu ne kadar âlem varsa, insanoğlunun bildiği veya bilmediği, gördüğü veya görmediği ne kadar mahlûk varsa hepsinin sahibinin Yüce Allah olduğu, onları رَبّ rabb sıfatı gereği sahiplenip idare ettiği, hiçbir şeyi kendi başınalığa terk etmediği vurgulanmış olmaktadır. Âyetin başında da yer aldığı üzere, رَبّ rabb sıfatı Yüce Allah’ın mahlûkatı idare etmedeki etkinliğini ortaya koyduğu gibi, mahlûkatın yaratılışında ve idare edilişinde başka hiçbir varlığın etkin olmadığını da zihinlere kazımaktadır.

Şanı yüce olan ve bereketin de kaynağı durumundaki Yüce Allah, kulluk edilmeye layık olan yegâne kudrettir. O’nun dışında her ne akla geliyorsa onların hiçbiri hiçbir şekilde kulluğa kesinlikle layık değildir. Bu âyette müşriklere ve elbette bütün insanlara bir ölçüde Allah tanıtımı yapılmakta, O’nun dışında veya peşi sıra hiçbir varlığa ilahlık isnat etmemek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

ıı. Dua Âdâbı ve Haddi Aşmama

اُدْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً اِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَد۪ينَ “Rabbinize boyun eğerek ve gizlice dua edin! Şüphesiz ki O, haddi aşanları sevmez.”

Âyetteki اُدْعُوا üd‘û emri “dua edin”; رَبَّكُمْ rabbeküm tamlaması “sizin Rabbinize”;تَضَرُّعًا tedarru‘an kelimesi “boyun eğerek, yalvararak”; وَخُفْيَةً ve hufyeten sözcüğü “ve gizlice”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; لَا يُحِبُّ lâ yuhibbu fiili “sevmez, sevmemektedir”; الْمُعْتَد۪ين el-mu‘tedîne kelimesi ise “haddi aşanları” demektir.

Burada Yüce Allah’a dua etmenin âdâbı ve aşırılığın zararı gündeme getirilmektedir.

1. اُدْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً “Rabbinize boyun eğerek ve gizlice dua edin!” “Dua” konusunda Furkân 25/77’de oldukça geniş bilgi vereceğimiz için burada sadece âyette geçen kelimelerle ilgili hatırlatmalar yapacağız.

Yüce Allah, kâinattaki kudret, hikmet ve rahmetinin mükemmelliğinin delillerini zik­rettikten sonra, sırayı bu bilgilere uygun düşen amellere getirmektedir. Bu da, dua ve niyazla meşgul olmaktır; zira dua ibadetlerin özü ve iliğidir.(34) Yüce Allah önceki âyette de geçtiği üzere, kendisine duadan söz ederken rabb sıfatını kullanmakta, böylece inanan, inanmayan kim varsa herkesin sahibi olduğunu, O’ndan başka kapılara varılmaması, suçu ne olursa olsun hiç kimsenin O’ndan ümit kesmemesi gerektiğini öğretmektedir.

Yüce Allah En‘âm 6/63’te de zikrettiği üzere, kendisine nasıl dua edilmesi gerektiğini beyan ederken âyette iki kelimeye yer vermektedir. Bunlardan ilki “yalvarmak, alçak gönüllülük, boyun bükmek” gibi anlamlara gelen تَضَرُّع tedarru‘ sözcüğüdür. Diğeri ise “gizlice”, “yüreğin derinliğinden”, “acziyet duygusu içerisinde” manasına gelen خُفْيَة hufyeh kelimesidir. Bu kelime hıfyeh şeklinde kesra okunarak “korkarak” manasına da gelmektedir. Bu iki kelimenin verdiği ortak anlam, dua ederken bir meydan okuma veya Allah’a adres tarif etme edasıyla değil, boyun bükmüş bir teslimiyet tavrıyla bunu gerçekleştirmektir.

Âyette geçen خُفْيَة hufyeh kelimesi duanın gizli yapılmasının önemini ortaya koymaktadır. Nitekim A‘râf 7/205’te şöyle buyrulmaktadır: “Rabbini içinden yalvararak ve korkarak, yüksek olmayan bir sesle sabah akşam an; gafillerden olma!” Hem bu âyette verilen mesaj, hem de Meryem 19/3’te Hz. Zekeriyyâ’nın duasını gizlice yapması ve duasına icabet edilmesi bu noktada takınılması gereken tavrı öğretmektedir.

Benzer bir konunun işlendiği İsrâ’ 17/110’da da şöyle buyrulmaktadır: “De ki: İster Allah deyin, ister Rahmân deyin! Hangisini deseniz olur. Çünkü en güzel isimler sadece O’na aittir. Duanı (çok) yüksek sesle de yapma; sesini fazla da kısma; ikisinin arası bir yol tut!” İşte bu âyet duadaki usül ve yöntemi öğretmektedir.

2. اِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَد۪ينَ “Şüphesiz ki O, haddi aşanları sevmez.” Yüce Allah dua konusuyla ilgili olarak haddi aşanları sevmediğini beyan etmektedir. Daha önce yorumladığımız A‘râf 7/31. âyette de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah’ın sevmediğini ilan ettiği insanlar arasında “haddini aşanlar” da vardır. Duada haddi aşmak, muhtemelen helal olmayan şeyleri istemek, birine lanet ve alçaklık niyazında bulunmak veya şer işler için yalvarmak şeklinde olandır.(35) Bu arada duada haddi aşmak kavramı içerisinde kendisini müstağni görüp duaya ihtiyaç hissetmemek de vardır.

Şimdilerde yapıldığı gibi “dua etmek” yerine “dua okumak”, bir metne yazılanları seslendirmek, yüksek sesle veya koro halinde bağırıp çağırmak, sözlerin sonunda kafiye tutturmaya çalışmak, şiirimsi cümleleri yarıştırmak, Lokmân 31/19’daki uyarıya dikkat etmeden gereksiz yere sesi yükseltmek, Fâtiha 1/5’i unutarak uğrunda hiçbir fedakârlık yapmadan bütün işlemi yalvarmaya indirgemek, “emek olmadan yemek olmaz” düsturunu hiçe saymak vs. duyarsızlıklarla yapılanların aslında dua olmadığı işte bu âyetle ortaya konulmaktadır.

Demek ki duada aslolan, pervasızlık değil, tam bir saygı ile yalvararak, bütün bir ihlas ve samimiyetle ve sadece Yüce Allah’tan istemektir; âyette vurgulanan husus budur. Hz. Peygamber konuyla ilgili olarak şöyle buyurmaktadır: “Siz ne bir sağıra, ne de bir gaibe (yakınınızda bulunmayana) dua ediyorsunuz. Siz, her şeyi işitene ve size çok yakın olana (Allah’a) dua ediyorsunuz.”(36)

Duada kafiyelerden, ses uyumundan ve şiirimsi ifadelerden kaçınmanın gerekliliği noktasında Hz. Peygamber’den gelen çok önemli bir uyarı vardır. Nebî (as) şöyle buyurmaktadır: “Duada kafiyelerden (seci’den) kaçının! Sizden birinize şöyle demek yetsin: Ey Rabbim, senden cenneti ve cennete yaklaştıracak söz ve fiilleri ihsan etmeni niyaz ediyorum. Yine cehennemden ve ona yaklaştıracak söz ve fiillerden de sana sığınıyorum.”(37) Hz. Peygamber’in dua ederken seci’den kaçındığı da başka rivayetlerde beyan edilmektedir.(38)

ııı. Dua ve Rahmet İlişkisi

وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْاَرْضِ بَعْدَ اِصْلَاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا اِنَّ رَحْمَتَ اللّٰهِ قَر۪يبٌ مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ “Düzenine kavuşturulduktan sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın! O’na (Allah’ın azabından) korkarak ve (merhametini) umarak dua edin! Şüphesiz ki Allah’ın merhameti güzel davrananlara çok yakındır.”

Âyetteki وَلَا تُفْسِدُوا ve lâ tüfsidû emri “ve sakın bozgunculuk yapmayın, bozgunculuk çıkarmayın”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı kelimesi “yeryüzünde”; بَعْدَ اِصْلَاحِهَا ba‘de ıslâhıhâ ifadesi “onu düzenine kavuşturduktan sonra”; وَادْعُوهُ ve’d‘ûhu emri “ve O’na dua edin, yalvarın”; خَوْفًا havfen kelimesi “korkarak”;وَطَمَعًا ve tama‘an sözcüğü “ve umarak”;اِنَّ رَحْمَتَ اللّٰهِ inne rahmetellâhi tamlaması “muhakkak ki Allah’ın rahmeti”; قَر۪يب karîbun sözcüğü “yakın(dır)”; مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ mine’l-muhsinîne kelimesi ise “muhsinlere, işini düzgün ve güzel yapanlara” demektir.

Burada toplumsal hayata dair bir prensip, duanın nasıl yapılması gerektiği ve Yüce Allah’ın rahmetinin kimlere yakın olduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْاَرْضِ بَعْدَ اِصْلَاحِهَا “Düzenine kavuşturulduktan sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın!” Yüce Allah başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün insanlara hitap etmekte ve yeryüzünü düzenine kavuşturduktan sonra orada fesat çıkartılmaması ve bozgunculuk yapılmaması gerektiğini beyan etmektedir. A‘râf 7/10’da da açıkladığımız üzere, Yüce Allah insanoğlunu yeryüzüne yerleştirmiş ve hayat için gerekli her ne varsa onları ona ihsan etmiştir. Bakara 2/36’da ise insanoğlu için yeryüzünde bir yerleşim düzeni ve belirli bir süre onun nimetlerinden yararlanma imkânının hazırlandığı ifade edilmektedir.

Peygamberler gönderilip ilahi prensipler bildirildiğinde eğer insanlar onlara itaat eder, Allah’a şirk koşmaz ve küfür içerisinde bulunmayı tercih etmezlerse, hem yeryüzü hem de sakinleri düzgün bir hal alır. İsyan denen durum meydana geldiğinde ise hem yeryüzünün hem de içinde yaşayanların düzeni bozulur, fesat çıkarılmış olur. Âyetteki kullanımdan anlaşıldığına göre, fesat denilen bozgunculuk ıslah denen düzenin zıddıdır. Kişinin fesattan uzak durması aynı zamanda düzenin devamını sağlamaktadır. Yüce Allah yeryüzünün ıslahını gerçekleştirdiği için, insanoğlunun onun düzenine müdahalede bulunmaması gerektiğini kendilerine öğütlemektedir.

Bu uyarı elbette ve öncelikle ilâhî bildirimler ve peygamber örnekliğinde ahlaken düzgün davranmanın gerekliliğini öğretmektedir. Ancak âyetin mesajının bunu da kapsayacak şekilde daha kapsamlı olduğu kanaatindeyiz. Çünkü Yüce Allah Rahmân 55/7-8’de “gökyüzünü yükselttiğini ve oraya denge koyduğunu, o dengeyi aşmamak gerektiğini” beyan etmekte, ardından 10. âyette de “yeryüzünü canlılar için şekillendirdiğini” belirtmektedir. Benzer şekilde Fussılet 41/10’da yeryüzüne çeşitli ağırlıklar yerleştirdiğini, orada çeşitli bereketler yarattığını, arayıp soranlar için gıdalar var ettiğini haber vermektedir.

Bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’ın kâinata koyduğu kanunların ve düzenin bozulmaması, ekolojikdengenin sarsılmaması gerektiğidir. Çevrecilik denen ve aslında öncelikle Müslümanların sahip çıkıp gerekli duyarlılığı göstermelerinin zorunlu olduğu bu çok önemli konuda, maalesef arzu edilen düzeyde olmadığımız son derece açık bir gerçektir. Islahından sonra bozgunculuk çıkarmamak Allah’ın bütün insanlığa yönelik emridir. Zira bu kâinatın sahibi Yüce Allah olduğu için, yaşadığımız bu imkân ve ortam sadece bugün yaşayanlara özel yaratılmamıştır; dahası yeryüzünde sadece insanlar da yaşamamaktadır. Rahmân 55/10’da “arzın canlılar için yaratıldığı” beyan edilmekte, dolayısıyla insanların bu âlemde tek olmadıkları özellikle hatırlatılmaktadır.

Verilmek istenen mesaj şudur: Hedefiniz şirk değil tevhid, küfür değil iman, isyan değil itaat, ihtilal değil intizam, zulüm değil adalet, yıkmak değil yapmak, kısaca bozmak değil yapmak, fesat değil iyilik olsun. İnsanoğlu muhtaç olduğu herhangi bir şeyin, bir lokmanın, bir yudum suyun olmadığı durumları düşünmeli, bastığı yerin elden gitmesi ve yaşanamayacak halde olmasını göz önüne almalı, her çeşit bozgunculuktan kaçınmalı, daha iyisini yapmayacağı bir şeyi bozmamalı ve her ne konuda tasarruf ederse bir iyilik fikri ile tasarruf etmeli, faydasız yere bir tanenin bile bozulmasından ve yok olmasından sakınmalıdır.(39)

2. وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا “O’na (Allah’ın azabından) korkarak ve (merhametini) umarak dua edin!” Yüce Allah bir önceki âyette “Rabbinize yalvararak ve gizlice dua edin! Muhakkak ki O, haddi aşanları sevmez” buyurmuş, duanın adabıyla, yani yapılış şekliyle ilgili bilgi vermişti. Burada da aynı konuyu devam ettirmekte, bu defa duada insanın sahip olması gereken duygusunu gündeme getirmektedir.

Secde 32/16’da olduğu gibi burada da خَوْف havf ve طَمَع tama‘ kelimeleri birlikte kullanılarak, insanoğlunun dua ederken nasıl bir ruh halinde bulunması gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu iki kelime Ra‘d 13/12 ve Rûm 30/24’te bu defa gök gürültüsünün insanda meydana getirdiği duyguyu ifade etmek için birlikte kullanılmaktadır. Bu arada “korku ve ümit” muhtevası olan ve benzer mesajlar içeren kullanımlar A‘râf 7/56, İsrâ’ 17/57, Enbiyâ’ 21/90, Secde 32/16 ve Zümer 39/9’da da söz konusudur.

Hz. Peygamber’e nispet edilen bazı ifadelerde onun mümini tanıtırken “korku ve ümit arasında oluş”tan söz ettiği belirtilmektedir. Anlaşılıyor ki Peygamberimiz bu ifadesini yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajından ilham alarak beyan etmiştir. Demek ki müminler dua ederlerken korktuklarında ümitlerini yitirmemeli, ümit halindeyken de korkuyu terk etmemeli, ikisi arasındaki dengeli hali sürdürmelidir. Yüce Allah hem celal hem de cemal sıfatlarının sahibidir. Dış âlemde nasıl ki gece ve gündüz birbirini takip ediyorsa, korku ve ümit de böyledir. Bunlar iki kanat gibidir; sadece birisiyle uçulmaz. Kalbin istikametli olması işte bu iki unsurun orada yerleşik olmasıyla mümkündür.(40)

Bu yapıya sahip bir kalbin sahibi olanlar Rablerinden neleri nasıl istemesi gerektiğini de gayet iyi bilirler. Bir taraftan yaptığı eksikliklerin mahcubiyeti, diğer taraftan da Yüce Allah’ın engin rahmeti onu hakkın huzuruna doğru çekmeye devam edecektir. Zira Tâhâ 20/82 gibi âyetlerde Yüce Allah kendisine yönelen, O’na iman edip güvenen ve sâlih amel işleyen kişileri çok bağışlayacağını müjdelemektedir. Meselenin korku boyutu elbette önemlidir; ancak rahmet boyutu çok daha fazla önemlidir. Bu nedenle, devam eden cümlede bu noktaya temas edilmektedir.

3. اِنَّ رَحْمَتَ اللّٰهِ قَر۪يبٌ مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ “Şüphesiz ki Allah’ın merhameti güzel davrananlara çok yakındır.” İşte bu cümlede Rabbimizin merhametinin “işini düzgün yapanlara” çok yakın olduğu beyan edilmektedir. Âyette geçen الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesi “işini güzel yapanlar” manasına gelmektedir. Bir rivayette ihsân, “Allah’ı görüyormuş gibi ibadet etmek” şeklinde tarif edilmektedir. Çünkü kişi Allah’ı her ne kadar göremiyorsa da Allah onu görmektedir.(41) Anlaşılıyor ki ihsân, kişinin kullukta olabildiğince duyarlı ve donanımlı olması manasını içermektedir.

‘Ankebût 29/69’da beyan edildiğine göre, Yüce Allah yolunda fedakârlık yapanlara Allah bütün yollarını gösterecektir; çünkü Allah muhsinlerle, yani işini düzgün yapanlarla beraberdir. Yüce Allah’ın yol göstericiliğinden yararlanmak için işini doğru ve düzgün yapmak gerekmektedir. Tam da bu noktada duanın da düzgün yapılması gerektiği, boynu bükük ve gizlice gerçekleştirilip, aşırılıklardan kaçınılmasının zorunlu olduğu anlaşılmakta, zira sınırı aşanları Yüce Allah’ın sevmediği vurgulanmaktadır. Bu arada dua ederken de korku ve ümit arası bir kalple, Allah’a yönelmiş bir gönülle bunu yapmanın gerekliliği hatırlatılmaktadır. İşte böyle davrananlar işini muhsince, yani olması gerektiği gibi güzelce yapanlardır ve onlara da Allah’ın rahmetinin çok yakın olduğu müjdelenmektedir.

b) Kâinat Kitabından İki Başlık

Yüce Allah, sûrenin 57-58. âyetlerinde rüzgârların yağmur yüklü bulutlar oluşturmasını, onunla ölü şehrin diriltilmesini, böylece her türlü meyvenin yaratılmasını, nihayet ölüm sonrası mahşerde de aynı şekilde bir diriltilmenin yaşanacağını bildirmektedir. Bu arada toprağı verimli şehir ile verimsiz şehrin mukayesesi yapılarak âyetlerin bütün ayrıntılarıyla açıklandığı beyan edilmektedir.

ı. Rüzgâr-Yamur-Bitki-Diriltilme İlişkisi

وَهُوَ الَّذ۪ي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِه۪ حَتّٰىٓ اِذَآ اَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَاَنْزَلْنَا بِهِ الْمَآءَ فَاَخْرَجْنَا بِه۪ مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ كَذٰلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتٰى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ “Rahmetinin (yağmurun) önünde rüzgârları müjdeci olarak gönderen O’dur. Sonunda (o rüzgârlar), ağır bulutları yüklenince onu (bulutu) ölü (kurak) bir şehre sevk ederiz. Böylece onun sayesinde (bulut sebebiyle oraya) suyu indirir ve bütün meyvelerden çıkarırız. İşte ölüleri de (topraktan) böyle çıkaracağız. Umulur ki (gerçeği) hatırlarsınız.”

Âyetteki وَهُوَ ve hüve zamiri “O”;الَّذ۪ي يُرْسِلُ ellezî yürsilü ifadesi “göndermekte olan(dır)”; الرِّيَاح er-riyâha kelimesi “rüzgârları”;بُشْرًا büşran sözcüğü “müjdeleyici olarak”; بَيْنَ يَدَيْ beyne yedeyy ifadesi “önünde”; رَحْمَتِه rahmetihî tamlaması “O’nun rahmetinin, merhametinin”; حَتّٰىٓ اِذَآ اَقَلَّتْ hattâ izâ ekallet ifadesi “ağırlaşınca, yüklenince”;سَحَابًا sehâben kelimesi “(şöyle) bulutları”;ثِقَالًا sikâlen sözcüğü “ağır”;سُقْنَاهُ suknâhu fiili “onu sevk ettirmiştik”; لِبَلَدٍ مَيِّتٍ li beledin meyyitin tamlaması “ölü bir beldeye, ölü bir yöreye”;فَاَنْزَلْنَا fe enzelnâ fiili “ve indirdik”; بِهِ bihî ifadesi “onunla, onun sebebiyle”; الْمَاء el-mâe sözcüğü “suyu, yağmuru”; فَاَخْرَجْنَا fe ahrecnâ fiili “ve çıkarmıştık”; بِهِ bihî ifadesi “onunla, onun sebebiyle”; مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ min külli’s-semerâti ifadesi “her meyveden, türlü türlü meyvelerden”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; نُخْرِجُ nuhricu fiili “çıkarırız, çıkaracağız”; الْمَوْتٰى el-mevtâ sözcüğü “ölüleri”; لَعَلَّكُمْ le‘alleküm ifadesi “umulur ki onlar”; تَذَكَّرُونَ tezekkerûne fiili ise “(gerçeği) hatırlarlar” demektir.

Burada 54. âyette dile getirilen kâinat kitabının yaratılışıyla ilgili konuların peşinden bu defa yeryüzündeki hakikatler bağlamında rüzgâr, bulut, yağmur ve ürün konuları gündeme getirilmektedir.

1. وَهُوَ الَّذ۪ي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِه۪ “Rahmetinin (yağmurun) önünde rüzgârları müjdeci olarak gönderen O’dur.” Yüce Allah, rahmetinin yani yağmurun öncesinde müjdeci olarak rüzgârları göndermektedir. Konuyla ilgili olarak Furkân 25/48-49’da şöyle buyrulmaktadır: “Rüzgârları rahmetinin önünde müjdeci olarak gönderen O (Allah)tır. Su sayesinde ölü toprağı canlandırmak ve onunla yarattıklarımızdan nice hayvanlara ve insanlara su vermek için gökten tertemiz su indiren de Biz’iz.”

Bu âyetteki ersele ve enzelnâ fiillerinin mâdî, yani “geçmiş zaman” kalıbında getirilmesi, Yüce Allah’ın bu sistemi kuran zat olduğunu göstermek içindir. Bu konuda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi يُرْسِلُ yursilü şeklinde “geniş zaman” kalıbında kullanımların olduğunu da unutmamak gerekir.(42) Bu durum, sistemin devam ettirildiğini ve Yüce Allah’ın kâinattaki sistemine, dolayısıyla hayata müdahil olduğunu göstermektedir.

a) Furkân 25/48 ve Neml 27/63’te de olduğu gibi, rahmet denen “yağmur”un öncesinde “rüzgârların gönderilmesi”nden, dolayısıyla “yağmurun oluşumu”ndan söz edilmektedir. Nûr 24/43’te de beyan edildiği gibi, rüzgârlar bulutları sürükler, sonra onları birbiri üzerine istifler ve onları kümeler haline getirir; ardından bulutların arasından ıslaklık, yani yağmur çıkar. İşte yağmurun oluşum aşamalarının ilki rüzgârların estirilmesidir ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette buna değinilmektedir.

Kur’ân’da 19 kez geçen الرّ۪يح er-rîh kelimeleri tekil olarak geçtiği yerlerde genellikle olumsuz manada “felaket”,(43) bilinen manada “rüzgâr”,(44) “koku”,(45) “güç”(46) manalarında kullanılmaktayken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da 10 kez(47) geçen الرِّيَاح er-riyâh kelimeleri ise olumlu, yararlı bir anlamda genel olarak “nimet, huzur” içerikli “rüzgârlar” manasında zikredilmektedir. Hz. Peygamber’in bir duasında “Ey Rabbim riyâh kıl, rîh kılma” buyurarak bu ayırımı yaptığı da rivayet edilmektedir.(48)

b) Rüzgârların müjdeci olması, peşinden yağmurun yağdırılacak olması nedeniyledir. Rûm 30/46’da konuyla ilgili kelime mübeşşirâtin yani “müjdeleyiciler” şeklinde geçmektedir. Burada “müjde” manası verdiğimiz بُشْر büşr kelimesinin neşr şeklinde okunuşu da söz konusudur. Bu durumda mana “rahmetinin öncesinde rüzgârların her tarafa yayılması” şeklini alır.(49)

c) Âyette “yağmur”(50) manasında rahmet kelimesi kullanılmaktadır ki bu çok anlamlıdır. Çünkü yağmur, Yüce Allah’ın mahlûkata yönelik “rahmeti”nin ve “merhameti”nin bir tecellisidir. Âyetten anladığımız şudur: Rahmân-Rahîm olan Yüce Allah, yarattığı varlıklara eşsiz rahmetinin ve sınırsız merhametinin bir sonucu olarak rahmet olan yağmuru yağdırmakta, onlara su nimetini ikram etmektedir.

Âyetle ilgili güzel bir yorumu burada aktarmak istiyoruz: “Kur’ân’da rüzgâr-rahmet/yağmur metaforunun kullanıldığı yerlerde vahye bir işaret veya ima vardır. Nasıl ortalığı kasıp kavuran, her şeyi havaya savuran rüzgâr arkadan gelecek yağmurun habercisi ise, Mekke yıllarında vahyin estirdiği bu fırtınada çekilen sıkıntılar da arkadan gelecek rahmetin habercisidir.”(51)

2. حَتّٰىٓ اِذَآ اَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَاَنْزَلْنَا بِهِ الْمَآءَ فَاَخْرَجْنَا بِه۪ مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ “Sonunda (o rüzgârlar), ağır bulutları yüklenince onu (bulutu) ölü (kurak) bir şehre sevk ederiz. Böylece onun sayesinde (bulut sebebiyle oraya) suyu indirir ve bütün meyvelerden çıkarırız.” Yüce Allah bu cümlede rüzgârların ve yağmurun etkinliğine dikkat çekmektedir. Âyette geçen سُقْنَا suknâ, اَنْزَلْنَا enzelnâ ve اَخْرَجْنَا ahrecnâ fiilleri geçmiş zaman kalıbında getirilmekte, Yüce Allah’ın bunu kanuna bağladığı mesajı verilmektedir. Âyetin başındaki يُرْسِلُ yursilu fiilinin geniş zamanda getirilmesi bu kanunun devam etmekte olduğunu göstermektedir.

Yağmurun nasıl oluştuğuyla ilgili bilgi Nûr 24/43’te yer almaktadır ki ona önceki cümleyi izah ederken değinmiştik. Bu cümlede ise “rüzgârların ağır bulutlar yüklenmesi, yağmur yüklü bulutun ölü yani kurak, çorak ve verimsiz bir yöreye sevk edilip yağmur yağdırılması”, sonrasında ise “her türden meyvelerin veya ürünlerin topraktan çıkartılması” ele alınmaktadır. Yağmurun oluşturulmasıyla ilgili benzer içerikte bir bilgi Rûm 30/48’de de şu şekilde yer almaktadır: “Allah O’dur ki, rüzgârları gönderir, bunlar da bulutu kaldırır. Derken, Allah onu gökte dilediği gibi yayar ve parça parça eder; nihâyet arasından yağmurun çıktığını görürsün. Allah dilediği kullarına yağmuru nasip edince, onlar seviniverirler.”

Ölü şehir, ölü belde, ölü ülke, ölü yöre ifadesi Yâsîn 36/33’te de geçtiği gibi, toprağın yeşermemiş ve ürün vermemiş halini sembolize etmektedir. Ölü toprak veya ölü bölge yağmur sebebiyle diriltilir ve insanların hayatını devam ettirebilmeleri için ürünler meydana gelmesine vesile olur. Buradan anlaşılıyor ki, ölüm ve hayat kavramları sadece insanlarla ilgili değil, daha farklı alanları da kapsamaktadır. Yağmurun etkinliğiyle ilgili önceki cümlenin izahında da ifade ettiğimiz üzere Furkân 25/48-49’da açıklayıcı bilgiler verilmektedir.

3. كَذٰلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتٰى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ “İşte ölüleri de (topraktan) böyle çıkaracağız. Umulur ki (gerçeği) hatırlarsınız.” Yüce Allah hem kıssalardan verdiği örneklerde hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi kâinat kitabından verdiği örneklerde konuyu “öldükten sonra diriltilme”yle ilişkilendirmektedir.

Hacc 22/5, Yâsîn 36/33, Zümer 39/21, Fussılet 41/39, Hadîd 57/20 gibi âyetlerde de yer aldığı üzere, “insanın yaratılışı” ve “ölü toprağın canlandırılması” insanların mahşere inanmasını sağlayabilecek etkili örnekler arasında ilk sıralarda gelmektedir. Ölü toprağın su vasıtasıyla diriltilmesi nasıl ki herkesin gözü önünde gerçekleşiyor ve buna nasıl ki herkes inanıyorsa, mahşerdeki diriltilme de aynı şekilde meydana gelecektir. İşte kâinat kitabının âyetlerinden olan ölü toprağın diriltilmesi başta olmak üzere, diğer örnekler ve insan kitabından verilen kıssalarla ilgili bilgiler de aynı amaca hizmet etmekte, inkârcıların gerçeği hatırlaması istenmektedir.

Rüzgârlar nasıl ki bulutları yoğurup yağmurun yağmasına vesile oluyor, bunun neticesinde toprakla buluşup yeşerme ve ürünler meydana geliyorsa, vahyin diriltici gücü de manen ölmüş ruhları diriltecek, hayata dair arzu edilen değişim ve dönüşümler yaşanacaktır. Vahyin en büyük özelliği çok kısa zamanda meydana getirdiği büyük değişim ve dönüşümdür. Vahiy bu değişim tarihte sadece bir kere gerçekleşsin diye indirilmiş değildir. Mekke’nin azılı müşriklerini, üstelik cahiliye Arapları diye anılan o azgın insanları 10, 20 yıllık kısa bir sürede Asr-ı Sâadet’in yiğitleri haline getiren unsur Yüce Allah’ın gönderdiği vahiydir. Şimdilerde ve sonraki dönemlerde de insanlar kendilerini vahyin ellerine bırakırlarsa ilâhi prensipler onları da dönüştürecek ve arzu edilen düzeye elbette getirecektir.

ıı. Verimli-Verimsiz Toprak Mukayesesi

وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِاِذْنِ رَبِّه۪ وَالَّذ۪ي خَبُثَ لَا يَخْرُجُ اِلَّا نَكِدًا كَذٰلِكَ نُصَرِّفُ الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَشْكُرُونَ “Toprağı iyi olan şehrin bitkisi de Rabbinin izniyle (güzel) çıkar; kötü olanın ise yararsız bitkiden başka bir şeyi çıkmaz. Biz şükreden bir topluluk için ayetleri işte böyle açıklıyoruz.”

Âyetteki وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ ve’l-beledü’t-tayyibu tamlaması “iyi belde, toprağı iyi bölge, bereketli toprak”; يَخْرُجُ yahrucü fiili “çıkar”;نَبَاتُهُ nebâtühû tamlaması “onun bitkisi”;بِاِذْنِ رَبِّه۪ bi izni rabbihî ifadesi “onun Rabbinin izniyle”;وَالَّذ۪ي خَبُثَ vellezî habuse “kötü olan, verimsiz olana gelince”; لَا يَخْرُجُ lâ yahrucü fiili “(ondan) çıkmaz”; اِلَّا نَكِدًا illâ nekiden istisnası “faydasız bitkiden başkası”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; نُصَرِّفُ nusarrifu fiili “açıklamaktayız”; الْاٰيَات el-âyâti kelimesi “âyetleri”;لِقَوْمٍ li kavmin sözcüğü “(şöyle) bir kavim, toplum için”; يَشْكُرُونَ yeşkurûne fiili ise “şükrederler” demektir.

Burada toprakla buluşturulan suyun meydana getireceği ürünün kalitesiyle ilgili bir mukayeseye yer verilmekte, şükredenler için âyetlerin açıklandığı gündeme getirilmektedir.

1. وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِاِذْنِ رَبِّه۪ وَالَّذ۪ي خَبُثَ لَا يَخْرُجُ اِلَّا نَكِدًا “Toprağı iyi olan şehrin bitkisi de Rabbinin izniyle (güzel) çıkar; kötü olanın ise yararsız bitkiden başka bir şeyi çıkmaz.” Yüce Allah burada iki tür topraktan söz etmektedir.

a) وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِاِذْنِ رَبِّه۪ “Toprağı iyi olan şehrin bitkisi de Rabbinin izniyle (güzel) çıkar.” Buradaki الْبَلَدُ الطَّيِّبُ el-beledü’t-tayyibu tamlaması “iyi belde”, “toprağı iyi bölge”, “bereketli toprak” manasına gelmektedir. Buna göre toprağı kaliteli olan yörenin ürünü Yüce Allah’ın izniyle yani oraya yerleştirdiği kanunları sayesinde biter, yetişir. Yağmur yağdığında nasıl ki toprak ondan faydalanır ve ürünü verimli bir şekilde çıkarsa, mümin de aynı şekilde güzel öğütleri dinler, kalbine tesir eder ve ondan yararlanır. Su toprağa fayda verdiği gibi Kur’ân da ona yarar sağlar.(52)

Bu âyeti daha iyi anlayabilmek için İbrâhim 14/24-25. âyetleri hatırlamak gerekmektedir: “Görmedin mi Allah nasıl bir misal getirdi: Güzel bir sözü, kökü (yerde) sabit, dalları gökte olan güzel bir ağaca (benzer). (O ağaç), Rabbinin izniyle her zaman yemişini verir. Öğüt alsınlar diye Allah insanlara misaller vermektedir.”

Râzî, “temiz, verimli arazi”den kasıt, “Allah’a inanan mümin kimselerdir” fikrini ileri sürmektedir. Ruh olgunluğuna sahip, şahsiyeti gelişmiş ve tevhîd inancına mensup insanlar, verimli toprağa benzerler. Onların ortaya koydukları fikir ve davranışlar, Allah’ın müdahalesiyle gerçekleşir. İsfahânî de “temiz belde” kavramını “helâl lokma ile büyümüş kadın” olarak yorumlamaktadır. Helâl lokma ile büyümüş ve beslenmiş kadının doğurduğu çocuğun Rabbinin izni, yani müdahalesi ile büyüyeceği yorumunu yapmaktadır.(53)

b) وَالَّذ۪ي خَبُثَ لَا يَخْرُجُ اِلَّا نَكِدًا “Kötü olanın ise yararsız bitkiden başka bir şeyi çıkmaz.” Buradaki الَّذ۪ي خَبُثَ ellezî habüse ifadesi ise “fena, kötü, verimsiz, çorak” gibi anlamlar vermektedir. Toprak verimli değilse onun ürünü de faydasız bir ottan başka bir şey olmaz. Bu cümle, verimsizlik ve faydasızlık noktasında yine İbrâhim 14/26’daki şu ifadeyle ilişkilendirilebilir: “Kötü bir sözün misali, gövdesi yerden koparılmış, o yüzden ayakta durma imkânı olmayan (kötü) bir ağaca benzer.” Verimsiz toprağın ürünü nasıl ki verimsiz olursa, kâfir insan da aynı şekilde öğüdü dinlemeyen ve öğüt kendisine fayda vermeyen bir mahiyet arz etmektedir.(54)

Râzî’ye göre “pis arazi”den kasıt, iman etmeyen kâfir ve müşriktir. Tevbe sûresinin 28. âyetine göre müşrikler necistir, yani pistir. İsfahânî’ye göre ise bundan kasıt, “haram lokma ile yetişen kadın”dır. Onun doğuracağı çocuk toplumu rahatsız edecektir. Haram lokma, neslin asaletini bozmaktadır. Bu durum onların eğitimini zorlaştırmaktadır.(55)

2. كَذٰلِكَ نُصَرِّفُ الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَشْكُرُونَ “Biz şükreden bir topluluk için ayetleri işte böyle açıklıyoruz.” Âyetin bu son cümlesi ise çeşitli konulara dair âyetlerin şükreden toplum için böyle açıklandığını ortaya koymaktadır. Kâinat kitabının âyetleriyle ilgili bu açıklamalar, iman ehli insanlar için derin mesajlar içermekte, inkârcılar için de dolaylı olarak bir uyarı ve ibret sunmaktadır. Yüce Allah’ın insanoğluna sunduğu sayısız nimetler ve onların yaratılış biçimi ve gerekçesi, kişinin imanını ve nimetlerin sahibine şükretmeyi arttırmayı amaçlamaktadır.

Kur’ân’da dört kez(56) geçen نُصَرِّفُ nusarrifu ve altı kez(57) geçen صَرَّفْنَا sarrafnâ fiilleri “tekrar tekrar yapmak, sayıp dökmek, açıklamak” manalarına gelmektedir. Çünkü Yüce Allah, müşriklerin şüphelerine pek çok açıdan tekrar tekrar cevap vermiştir. Bu yeterli cevaplara, uygun misallere rağmen, kâfirler o bâtıl mücadelelerini bırakmamışlardır. Peygamberler, ilâhi rahmetin müjdecileri ve yayıcılarıdır.

Saf su ile dolu ağır bulutlar gibi, Kur’an’ın muhatap olduğu kalplerin sahibi insanlar da iki kısımdır: Topraklar gibi insanların da iyisi ve kötüsü, mümini ve kâfiri vardır. İyiler iyi düşünür, peygamberlerin tebliğ ettiği ilâhi mesajlardan istifade eder, âyetleri tefekkür ve tezekkür ederek onlardan ibret alırlar; iman eder, hayat bulur, ilâhi nimetler için şükrederler. Âhiret için sâlih ameller yapar ve güzel ürünler verirler.

Kâinat kitabında meydana gelen ilahi istemin işleyişi, peygamberler göndermenin gerekçesi ve vahyin indirilişinin hikmetleri noktasında şükrederler. Çorak yer gibi fena olanlar ise Yüce Allah’ın nimetlerine karşı küfür içerisinde bulunur, nankörlük yaparlar ve bunlardan yararlanmaktan da mahrum kalırlar. Onların güzel davranış ortaya koymalarına dair bir iradeleri olmadığı için ilahi irade onlar için olumlu tecelli etmez.(58)

Toprağı yeşerten su misali, vahyin prensiplerine kulak vermeyen bu kişiler için çorak benzetmesi gayet yerindedir. Toprakta verim ve hayat yoksa su ne yapsın. Kişi iradesini doğru yönlendirmemişse, vahyin hakikatlerine yürek açmamışsa vahyin ona yapabileceği bir şey yoktur.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 520.
• 2 - A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Furkân 25/59; Secde 32/4; Kâf 50/38; Hadîd 57/4. 3 - Taberî, age., XXVI, 179.
  • A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Furkân 25/59 Secde 32/4 Kâf 50/38 Hadîd 57/4
• 4 - A‘râf 7/29; Yûnus 10/4, 34; Enbiya 21/104; Neml 27/64; ‘Ankebût 29/19-20; Rûm 30/11, 27; Sebe’ 34/49; Burûc 85/13. 5 - İslamoğlu, age., s. 709’da 3. not.
  • A‘râf 7/29 Yûnus 10/4 Yûnus 10/34 Enbiyâ 21/104 Neml 27/64 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/11 Rûm 30/27 Sebe' 34/49 Burûc 85/13
• 6 - Caner Taslaman, Modern Bilim, Felsefe ve Tanrı, s. 65-66; Taslaman, Neden Müslümanım? s. 58.
• 7 - Nâzi‘ât 79/27-30. 8 - Bu ifadeyi “aynı zamanda, bununla birlikte” anlamında kabul edenler, âyetteki anlamın yaratılışın sıralamasıyla ilgili olmadığını belirtmektedirler (Taberî, age., XXX, 45-46; Râzî, age., XXXI, 47; Yazır, age., VIII, 520-521).
  • Nâzi‘ât 79/30
• 9 - Semerkandî, age., I, 521. 10 - A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Ra‘d 13/2; Tâhâ 20/5; Furkân 25/59; Secde 32/4; Hadîd 57/4. 11 - Râzî, age., XXIV, 104.
  • A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Ra‘d 13/2 Tâhâ 20/5 Furkân 25/59 Secde 32/4 Hadîd 57/4
• 12 - Kasas 28/14; Necm 53/5-7. 13 - Bakara 2/29; Fussılet 41/11. 14 - “Kurulmak, hükmüne almak” anlamında kullanımlar için bk. A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Hûd 11/44. Ra‘d 13/2; Tâhâ 20/5; Mü’minûn 23/28; Furkân 25/59; Secde 32/4; Zuhruf 43/13; Feth 48/29; Hadîd 57/4. 15 - A‘râf 7/54; Tevbe 9/129; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Ra‘d 13/2; İsrâ’ 17/42; Tâhâ 20/5; Enbiyâ’ 21/22; Mü’minûn 21/86, 116; Furkân 25/59; Neml 27/26; Secde 32/4; Zümer 39/75; Mü’min 40/7, 15; Zuhruf 43/82; Hadîd 57/4; Hâkka 69/17; Tekvîr 81/20; Burûc 85/15. 16 - Yûsuf 12/100. 17 - Neml 27/23, 38, 41, 42. 18 - Esed, age., s. 281’de 43. not.
  • Kasas 28/14 Necm 53/7 Bakara 2/29 Fussilet 41/11 A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/44 Tâhâ 20/5 Mü'minûn 23/28 Furkân 25/59 Secde 32/4 Zuhruf 43/13 Fetih 48/29 Hadîd 57/4 A‘râf 7/54 Tevbe 9/129 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Ra‘d 13/2 İsrâ 17/42 Tâhâ 20/5 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/86 Enbiyâ 21/116 Furkân 25/59 Neml 27/26 Secde 32/4 Zümer 39/75 Mü'min 40/7 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/82 Hadîd 57/4 Hâkka 69/17 Tekvîr 81/20 Burûc 85/15 Yûsuf 12/100 Neml 27/23 Neml 27/38 Neml 27/41 Neml 27/42
• 19 - İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s. 131. 20 - Semerkandî, age., I, 521.
• 21 - Semerkandî, age., I, 521.
• 22 - Bu bilgiyi konuyla ilgili gözlemleri ve çalışmaları bulunan Prof. Dr. Abdülaziz Bayındır hocaya borçluyum. Bu çalışmalar sayesinde kutup bölgelerinde namaz vakitleri veya oruçla ilgili yaşanan kafa karışıklıkları da büyük oranda giderilmeye çalışılmaktadır.
• 23 - Semerkandî, age., I, 521; Taberî, age., VIII, 205.
• 24 - Bakara 2/164; A‘râf 7/54; Ra‘d 13/2; Nahl 16/12, 14; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Zümer 39/5. 25 - İbrâhim 14/32, 33; Nahl 16/12; Hacc 22/36, 37, 65; Lokmân 31/20; Zuhruf 43/13; Câsiye 45/12, 13. 26 - Enbiyâ’ 21/79; Sâd 38/18, 36. 27 - Yûnus 10/5.
  • Bakara 2/164 A‘râf 7/54 Ra‘d 13/2 Nahl 16/12 Nahl 16/14 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Zümer 39/5 İbrâhîm 14/32 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 Hacc 22/36 Hacc 22/37 Hacc 22/65 Lokmân 31/20 Zuhruf 43/13 Câsiye 45/12 Câsiye 45/13 Enbiyâ 21/79 Sâd 38/18 Sâd 38/36 Yûnus 10/5
• 28 - Râzî, age., XIV, 125-127.
• 29 - Semerkandî, age., I, 521. 30 - Zemahşerî, age., III, 255. 31 - Semerkandî, age., II, 552. 32 - A‘râf 7/54; Mü’minûn 23/14; Furkân 25/1, 10, 61; Mü’min 40/64; Zuhruf 43/85; Rahmân 55/78; Mülk 67/1.
  • A‘râf 7/54 Mü'minûn 23/14 Furkân 25/1 Furkân 25/10 Furkân 25/61 Mü'min 40/64 Zuhruf 43/85 Rahmân 55/78 Mülk 67/1
• 33 - Semerkandî, age., I, 521.
• 34 - Tirmizî, De’avât, 1.
• 35 - Semerkandî, age., I, 522.
• 36 - Buhârî, Meğâzî, 38; Cihâd, 131; Da‘avât, 50, 68; Kader, 7, Tevhîd, 9; Müslim, Zikir, 44-45; Ebû Dâvûd, Vitr, 26; Tirmizî, Da‘avât, 57; Ahmed b. Hanbel, IV, 394, 402, 403, 407, 418, 419.
• 37 - İmâm Ğazâlî, Ihyâu ‘Ulûmi’d-Dîn, I, 363. Duada kafiyeden kaçınmak gereği hakkında ayrıca bk. (Fethu’l-Bârî, 10/143). Benzer bir rivayet için de ayrıca bk. Zemahşerî, age., II, 107; Feyzu’l-Kadîr, II, 128. 38 - Buhârî, De‘avât, 20.
  • Münâfikûn 63/143 Münâfikûn 63/107
• 39 - Yazır, age., IV, 66.
• 40 - Yazır, age., IV, 66.
• 41 - Buhârî, İman, 37; Müslim, İman, 57; Ebû Dâvûd, Sünneh, 16; Tirmizî, İmân, 4; İbn Mâce, Mukaddime, 9; Ahmed b. Hanbel, I, 27, 51, 53, 319; II, 107, 426; IV, 129, 164.
• 42 - A‘râf 7/57; Neml 27/63; Rûm 30/46; Lokmân 31/34; Şûrâ 42/28.
  • A‘râf 7/57 Neml 27/63 Rûm 30/46 Lokmân 31/34 Şûrâ 42/28
• 43 - Âl-i İmrân 3/117; Yûnus 10/22; İbrâhim 14/18; İsrâ’ 17/69; Rûm 30/51; Ahzâb 33/9; Fussılet 41/16; Ahkâf 46/24; Zâriyât 51/41; Kamer 54/19; Hâkka 69/6. 44 - Yûnus 10/22; Enbiyâ’ 21/81; Hacc 22/31; Sebe’ 34/12; Sâd 38/36; Şûrâ 42/33. 45 - Yûsuf 12/94. 46 - Enfâl 8/46. 47 - Bakara 2/164; A‘râf 7/57; Hıcr 15/22; Kehf 18/45; Furkân 25/48; Neml 27/63; Rûm 30/46, 48; Fâtır 35/9; Câsiye 45/5. 48 - Semerkandî, age., I, 110; Râzî, age., IV, 202.
  • Âl-i İmrân 3/117 Yûnus 10/22 İbrâhîm 14/18 İsrâ 17/69 Rûm 30/51 Ahzâb 33/9 Fussilet 41/16 Ahkâf 46/24 Zâriyât 51/41 Kamer 54/19 Hâkka 69/6 Yûnus 10/22 Enbiyâ 21/81 Hacc 22/31 Sebe' 34/12 Sâd 38/36 Şûrâ 42/33 Yûsuf 12/94 Enfâl 8/46 Bakara 2/164 A‘râf 7/57 Hicr 15/22 Kehf 18/45 Furkân 25/48 Neml 27/63 Rûm 30/46 Rûm 30/48 Fâtır 35/9 Câsiye 45/5
• 49 - Semerkandî, age., I, 522-523; Taberî, age., VIII, 209; Zemahşerî, age., II, 107. 50 - Semerkandî, age., I, 522; Taberî, age., VIII, 210; Zemahşerî, age., II, 107.
• 51 - İslâmoğlu, age., s. 708’de 7. not.
• 52 - Semerkandî, age., I, 524; Taberî, age., VIII, 212; Zemahşerî, age., II, 108.
• 53 - Râzî, age., XIV, 145.
• 54 - Semerkandî, age., I, 524; Taberî, age., VIII, 212; Zemahşerî, age., II, 108. 55 - Râzî, age., XIV, 145.
• 56 - En‘âm 6/46, 65, 105; A‘râf 7/58. 57 - İsrâ’ 17/41, 89; Kehf 18/54; Tâhâ 20/113; Furkân 25/50; Ahkâf 46/27.
  • En‘âm 6/46 En‘âm 6/65 En‘âm 6/105 A‘râf 7/58 İsrâ 17/41 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Tâhâ 20/113 Furkân 25/50 Ahkâf 46/27
• 58 - Yazır, age., IV, 70.