Zuhruf Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 89 âyetten oluşan, adını 35. âyette yer alan ve “altın, yaldızlı zinet, süs” anlamındaki زُخْرُف zuhruf kelimesinden alan Zuhruf sûresi, inişe göre 83, resmî sıralamada ise 43. sûredir.

Zuhruf sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Şûrâ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Şûrâ 1; Zuhruf 1-2); “vahyin indiriliş gayesi” (Şûrâ 7; Zuhruf 3); “insanların çiftler halinde yaratılması” (Şûrâ 11; Zuhruf 12); “kâinat kitabından çeşitli âyetler” (Şûrâ 29, 32-33; Zuhruf 9-11); “Son Saat’le ilgili uyarı” (Şûrâ 17-18; Zuhruf 61, 66); “kötülere cehennem azabı, iyilere cennet ödüllerinin verilmesi” (Şûrâ 22, 23, 26, 45; Zuhruf 67-73) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir. Zuhruf sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin apaçık oluşu, anlaşılsın diye Arapça indirilişi ve Yüce Allah’ın katında yüce bir makamda oluşu mesajıyla başlamakta, geçmiş nesilllerin vahye dair çarpık algıları eleştirilmekte, müşriklerin Allah inancına sahip oldukları belirtilerek kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları verilmektedir.

15. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a kız çocuk isnadı konusu ele alınmakta, meleklerin yaratılışlarına şahit olmadıkları, bu nedenle sorgulanacakları beyan edilmekte, müşriklerin taklide battıkları, eskilerden böyle olanların cezalandırıldığı, bu arada taklide karşı Hz. İbrâhim’in mücadele verdiği, müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletini reddedişleri, peygamberliğin başkalarına verilmesi gerektiği, ilahi rahmeti başkalarının dağıtamayacağı mesajı verilmektedir.

33. âyetten itibaren, insanlar tekdüze olacak olmasalardı hepsine zinetlerle süslü imkanlar verilebileceği bildirilmekte, ancak bunların dünyanın geçimlikleri olduğu bildirilmekte, vahiyden uzak yaşayanların korkunç bir akıbete hazırlandıkları ifade edilerek vahye sarılmanın öneminde dikkat çekilmektedir.

46. âyetten itibaren, Hz. Musa’nın risalet öğretileri ve tebliğiyle ilgili birtakım detay denebilecek bilgiler verilmekte, Firavun’un baskıcı zulmüne dikkat çekilmekte, sonrasında konu Hz. İsa’ya getirilerek onun yaptığı tevhid mücadelesi ele alınmaktadır.

65. âyetten itibaren, insanların gruplara ayrılması eleştirilmekte, mahşerde iyi insanlardan başkaları arasında dostluk kalmayacağı, cennetliklere her türden ödüller verileceği, suçlulara ise ebedi cehennem azabının uygulanacağı belirtilerek, bu sonucu kendilerinin hak etmiş olacakları beyan edilmektedir.

77. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak sahnelerin bir kısmı dile getirilmekte, Yüce Allah’a çocuk isnadının ne kadar korkunç bir günah olduğuna dikkat çekilerek, bunu kabul edenlerin kendilerine vaad edilen azap gününe kadar bırakılmaları ifade edilmektedir.

84. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın her yerde ilah olduğu, bütün mahlûkatın hükümranlığının elinde bulunduğu, gerçeğe şahit olanlardan başkasının şefaate ehil olamayacağı, müşriklerin de aslında Yüce Allah’ın yaratıcılığını kabul ettikleri, ancak gerçeğe iman etmemekte ısrar ettikleri ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 21-28. âyetlerinde müşriklere herhangi bir kitap verilmediğini, dolayısıyla öyle bir ilahi kitaba da sarılmış olamayacaklarını belirtmekte, tıpkı helak edilen eski taklitçiler gibi müşriklerin de atalarını taklide devam ettiklerini, Hz. İbrâhim’in babası ve kavmiyle bu konudaki mücadelesinin örnek olduğunu, onun tevhid ifadelerinin insanlığa rehber kılındığını ifade etmektedir.

a) Kadim Hastalık: Taklitçilik

Yüce Allah, sûrenin 21-25. âyetlerinde Kur’ân’dan önce onlara bir kitap vermediğini, dolayısıyla tutunacakları bir şeylerinin olmadığını, bu nedenle de “Muhakkak ki babalarımızı bir din üzerinde bulduk; biz de onların izinde gidiyoruz” dediklerini hatırlatmakta, bu bahaneyi önceki nesillerin şımarıklarının da şu şekilde dile getirdiklerini haber vermektedir: “Senden önce de hangi memlekete uyarıcı göndermişsek mutlaka oranın varlıklıları ‘Babalarımızı bir din üzerinde bulduk, biz de onların izlerine uyarız’ derlerdi.”

Ardından, elçilerin her birinin “Ben size, babalarınızı üzerinde bulduğunuz (din)den daha doğrusunu getirmişsem (yine mi bana uymazsınız?)” deyince azgın kavimlerinin “Doğrusu biz sizinle gönderilen şeyi inkâr ediyoruz” cevabını verdikleri, bunun üzerine Yüce Allah’ın onlardan intikam aldığı, yalanlayanların sonunun nasıl perişan olduğuna ibretle bakılması emredilmektedir.

ı. Taklide Saplanmaları

اَمْ اٰتَيْنَاهُمْ كِتَابًا مِنْ قَبْلِه۪ فَهُمْ بِه۪ مُسْتَمْسِكُونَ بَلْ قَالُوٓا اِنَّا وَجَدْنَآ اٰبَآءَنَا عَلٰىٓ اُمَّةٍ وَاِنَّا عَلٰىٓ اٰثَارِهِمْ مُهْتَدُونَ “Yoksa bundan önce onlara bir kitap verdik de ona mı tutunuyorlar! Hayır! ‘Şüphesiz ki babalarımızı (böyle) bir din üzerinde bulduk; biz de onların izleri üzere gidenleriz.’ dediler.”

Buradaki اَمْ اٰتَيْنَاهُمْ em âteynâhum fiili “yoksa onlara vermiş miyiz”; كِتَابًا kitâben kelimesi “herhangi bir kitap”;مِنْ قَبْلِه۪ min kablihî ifadesi “ondan önce”;فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; بِه bihî ifadesi “ona, o kitaba”; مُسْتَمْسِكُون müstemsikûne sözcüğü “sıkıca sarılanlar(dır)”; بَلْ bel edatı “aksine”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; وَجَدْنَا vecednâ ifadesi “bulduk”; اٰبَآءَنَا âbâenâ tamlaması “bizim babalarımızı, atalarımızı”; عَلٰىٓ اُمَّةٍ ‘alâ ümmetin ifadesi “bir din üzere”; وَاِنَّا ve innâ ifadesi “ve muhakkak ki yine biz”; عَلٰىٓ اٰثَارِهِمْ ‘alâ âsârihim ifadesi “onların izleri üzere”; مُهْتَدُون mühtedûne kelimesi ise “hidayet üzere olanlar(ız), gidenler(iz)” demektir.

Burada müşriklerin delilsiz ve dayanaksız konuşmaları ile taklide batmış oldukları gündeme getirilmektedir.

1.اَمْ اٰتَيْنَاهُمْ كِتَابًا مِنْ قَبْلِه۪ فَهُمْ بِه۪ مُسْتَمْسِكُونَ “Yoksa bundan önce onlara bir kitap verdik de ona mı tutunuyorlar!” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin durumunu eleştirmeye devam etmekte ve takındıkları tavrın sebepsiz ve mesnetsiz olduğunu ortaya koymaktadır. Bu çerçevede inkârî bir soru ifadesi kullanarak Kur’ân’dan önce kendilerine sıkıca sarılacakları herhangi bir kitap vermediğini,(1) bu nedenle tutumlarının son derece yanlış olduğunu ifade etmek istemektedir.

a) Yâsîn 36/6’da da ifade ettiğimiz üzere, Hz. Peygamber’in gönderildiği toplumun durumunun nasıl olduğu, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ele alınmaktadır. Kasas 28/46, Secde 32/3 ve Sebe’ 34/44’te “Hz. Peygamber’den önce kavmine hiçbir uyarıcı gelmediği” ifade edilmektedir. Ayrıca Sebe’ 34/44’te ve Fâtır 35/40’ta “kendilerine kitap indirilmediği”, Rûm 30/35’te “onlara herhangi bir delil indirilmediği”, Sâffât 37/156-157’de “hiçbir delillerinin ve kitaplarının bulunmadığı”, yorumunu yapmakta olduğumuz Zuhruf 43/21’de, ayrıca Kalem 68/37’de “kitaplarının olmadığı” inkârî soru kalıplarında gündeme getirilmektedir.

Bütün bu âyetlerden anlaşıldığına göre, Hz. Muhammed’in peygamber olarak görevlendirildiği Mekkelilere ondan önce kendileriyle aynı dönemde yaşamış herhangi bir peygamber de kitap da gönderilmemiştir. Elbette Mekkelilere Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemde veya yakın bir geçmişte kitap verilmeyip peygamber gönderilmemiş olması Kur’ân’dan referanslara sahiptir; ancak Mekkelilerin daha önceden kalma hiçbir bilgiye sahip olmadıklarını söylemek doğru olamaz. Çünkü iyi biliniyor ki Mekke’de sayıları az da olsa hem Yahudi hem de Hıristiyanlar, hatta Hz. İbrâhim’den kalma öğretileri takip eden Hanîfler, muvahhidler de vardı.

b) Âyetin sonunda yer alan فَهُمْ بِه۪ مُسْتَمْسِكُونَ fe hum bihî müstemsikûne “Ona sıkıca tutunmaktadırlar” ifadesi müşriklerin iyice sarılacakları herhangi bir kitaplarının bulunmadığını ortaya koysa da mesaj açısından ilahi kitaplara sıkıca sarılmak gerektiğini, ilahi bilgiye dayanmadan konuşmanın hatalı bir davranış olduğunu öğretmektedir. Âl-i İmrân 3/103 ve Zuhruf 43/43’te de bu konuda ilahi buyruklar yer almakta, vahye sıkıca sarılmak gerektiği hükme bağlanmaktadır.

2. بَلْ قَالُوٓا اِنَّا وَجَدْنَآ اٰبَآءَنَا عَلٰىٓ اُمَّةٍ وَاِنَّا عَلٰىٓ اٰثَارِهِمْ مُهْتَدُونَ “Hayır! ‘Şüphesiz ki babalarımızı (böyle) bir din üzerinde bulduk; biz de onların izleri üzere gidenleriz.’ dediler.” Burada müşriklerin taklide dayalı bir gidişi tercih ettikleriyle ilgili sözleri hatırlatılmaktadır. Bu cümlenin mesaj olarak benzeri bir sonraki âyette de yer almaktadır.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin dini kabulleri noktasında delilsiz ve kitapsız bir şekilde davrandıklarını beyan ettikten sonra, bu defa onların nasıl bir taklit batağında olduklarını kendi ifadeleriyle aktarmaktadır. Atalarını ne üzerinde bulduysalar onu takip etmeyi, onların izinden gitmeyi doğru yol kabul ettikleri için Hz. Peygamber’in vahiy adına kendilerine aktardığı esasları reddetmişlerdi.

Âyetin başında yer alan بَلْ bel edatı “yoo, hayır”, “hayır, aksine”, “bilakis”, “ama hayır” gibi manalara gelmekte, müşriklerin bilgilerinin de kitaplarının da peşine gidebilecekleri sahih herhangi bir peygamber öğretilerinin de bulunmadığını ortaya koymaktadır.

Bu arada âyette geçen اُمَّة ümmeh kelimesi genel kabule göre “din”, “millet”, “inanç” manasına gelmekte, âyet “müşriklerin eski atalarının dini üzere devam ettikleri” şeklinde yorumlanmaktadır. Bu kelimeyi اِمَّة immeh şeklinde okuyanlar ise bunun “nimet”, “bulunulan durum” manasına geldiğini ifade ederek takip etikleri, taklidin bir nimet olduğu zannıyla hareket ettikleri manası elde edilmektedir.(2)

Âyetin sonunda yer alan اٰثَارِهِمْ âsârihim tamlaması “ataların izleri” manasına gelirken مُهْتَدُون muhtedûne kelimesi ise “doğru yolu bulanlar”, “tâbi olanlar” anlamını içermektedir. Çünkü aynı konunun ele alındığı bir sonraki âyetin sonunda مُقْتَدُون muktedûne kelimesi kullanıldığı için, buradaki mesajın “takip edenler” manasında yorumlanabileceği açıktır.

Burada dikkat çeken bir başka nokta ise مُهْتَدُون muhtedûne kelimesini kullanmaları sebebiyle kendilerinin hidayet üzere olduklarını sandıkları, bu nedenle de hakikat adına onlara her ne söylenirse onu reddedecekleri anlaşılmaktadır.

Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla alakalı olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Birkaçını hatırlatmakla yetineceğiz.

Hz. Nûh’a karşı çıkan kavmi, “Biz geçmişteki atalarımızdan böyle bir şey duymadık” sözünü söylemişti.(3) Benzer bir ifadeyi İsrailoğulları Hz. Musa’ya yönelik olarak dile getirmişlerdi.(4) Firavun bile kavmini Hz. Musa’ya karşı şekillendirirken, “(Mûsâ)’nın, sizin dininizi değiştirmesinden korkuyorum” demişti.(5)

Hz. Peygamber’e yönelik olarak müşriklerin sözü de aynı mantığın sonucuydu: “İçlerinden ileri gelenler öne atılarak (taraftarlarına şöyle dediler): (Eski inancınızda) yürüyün, tanrılarınıza bağlılığınıza devam edin/karşı isteklere direnin, sizden istenen (şimdi artık yapmanız gereken) budur. Son dinde/yaşayan son inançların hiç birisinde bile böyle bir şey işitmedik. Bu, uydurmadan başka bir şey değildir.”(6)

“Onlara (müşriklere), ‘Allah’ın indirdiğine uyun’ denildiği zaman; onlar, ‘Hayır! Biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz yola uyarız’ dediler. Ya ataları bir şey anlamamış, doğruyu da bulamamış idiyseler?”(7)

“Onlara, ‘Allah’ın indirdiğine ve Rasûl’e gelin’ denildiği vakit, ‘Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (yol) bize yeter’ derler. Ataları hiçbir şey bilmiyor ve doğru yol üzerinde bulunmuyor iseler de mi?”(8)

“Onlar bir çirkinlik yaptıkları zaman, ‘Babalarımızı bu yolda bulduk. Allah da bize bunu emretti’ derler. De ki: Allah çirkinliği emretmez. Allah’a karşı bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?”(9)

Bu ve benzer âyetlerde dile getirilen “Atalarımızı üzerinde bulmuştuk” sözü taklitçiliğin göstergesidir ve bu ümmet içerisinde öncelikle Mekkeli müşrikler bu hatalı yolu izleyenler olmuştur. Ancak mesaj elbette onlarla sınırlı değildir. Şeytanın izini takip eden herkesin bu noktada muhatap olduğu unutulmamalıdır.

Şu‘arâ’ 26/74’te ele aldığımız üzere, Kur’ân’da bu problemle ilgili oldukça fazla âyetin bulunduğu unutulmamalıdır. Konuyla ilgili âyetlerde mesele bütün açıklığıyla ele alınmakta ve taklidin ne kadar korkunç bir ahlaki sapma olduğu, sonunun da ateş azabına dönüşeceği beyan edilmektedir.(10)

Sâd 38/6-7’de de dile getirildiği gibi, Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in söylemlerine karşılık “bunu son millette işitmedik” dediklerinde takip ettikleri mantık da aynıydı. Sonuçta “küfür tek millettir” ve onlar da insanlaşmış şeytanların veya cin şeytanlarının izini takipte herhangi bir sorun görmemişlerdi.

Yüce Allah insanoğlunu bu şeytanlara karşı uyarmış olmasına rağmen, hatta bir peygambere bile hata yaptıran şeytani gücün etkisinden kurtulmak için son derece kararlı bir tutum ve duruş sergilenmesi gerekmektedir. Taklidin en büyük savunucusu şeytandır ve taklide götürdüğü kişileri de ateşe çağırmaktadır.

Son söz olarak şunu belirtelim: Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla alakalı olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Bu vesileyle Bakara 2/170, Mâide 5/104, A‘râf 7/28, Yûnus 10/78, Hûd 11/53-54, 62, 87, Enbiyâ’ 21/53, Şu‘arâ’ 26/70-74, Lokmân 31/21, Sebe’ 34/43, Sâffât 37/69-74 ve Zuhruf 43/21-24 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim.

Bütün bu ve benzer âyetlerde dikkat çekilen husus, taklidin son derece kötü bir şey olduğu ve sahiplerini ateşe götüreceğidir. “Bir şeyin önce gelmesi doğruluğunun delili olamaz. Bâtıl olan bir şey, öncelik arz ederek hakka dönemez, hak diye tanıtılıp kabul edilemez.”(11) Demek ki hakikat, değerini önceliğinden, taraftar kalabalıklığından ve eskiden geliyor oluşundan değil, hakka olan uygunluğundan ve doğru kaynağa sahip oluşundan alır. Buna karşılık taklit ise şeytandan yana olmaktır ve şeytanı takibin sonu ise elbette cehennem ateşidir.

ıı. Eskilerin Aynı Tutumu

وَكَذٰلِكَ مَآ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ ف۪ي قَرْيَةٍ مِنْ نَذ۪يرٍ اِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَآ اِنَّا وَجَدْنَآ اٰبَآءَنَا عَلٰىٓ اُمَّةٍ وَاِنَّا عَلٰىٓ اٰثَارِهِمْ مُقْتَدُونَ “Senden önce de hangi şehre uyarıcı göndermişsek oranın şımarıkları mutlaka ‘Şüphesiz ki babalarımızı (böyle) bir din üzerinde bulduk, biz de onların izlerine uyanlarız.’ derlerdi.”

Âyetteki وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böyle”; مَآ اَرْسَلْنَا mâ arselnâ fiili “göndermemiştik”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”; ف۪ي قَرْيَةٍ fî karyetin ifadesi “herhangi bir şehre, memlekete”; مِنْ نَذ۪يرٍ min nezîrin ifadesi “herhangi bir uyarıcı”;اِلَّا قَالَ illâ kâle ifadesi “(şöyle) demiş olandan başkasını”; مُتْرَفُوهَا mütrefûhâ tamlaması “oranın şımarıkları”;اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; وَجَدْنَآ vecednâ ifadesi “bulduk”; اٰبَآءَنَا âbâenâ tamlaması “bizim babalarımızı, bizim atalarımızı”; عَلٰىٓ اُمَّةٍ ‘alâ ümmetin ifadesi “bir din üzere”; وَاِنَّا ve innâ ifadesi “ve yine muhakkak ki biz”; عَلٰىٓ اٰثَارِهِمْ ‘alâ âsârihim ifadesi “onların izleri üzere”; مُقْتَدُون muktedûne kelimesi ise “uyanlar(ız)” demektir.

Burada taklidin eski kavimlerden beri devam eden bir yanlış uygulama olduğu tekrar gündeme getirilmektedir.

1. وَكَذٰلِكَ مَآ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ ف۪ي قَرْيَةٍ مِنْ نَذ۪يرٍ اِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَآ “Senden önce de hangi şehre uyarıcı göndermişsek oranın şımarıkları mutlaka (şöyle) derlerdi:” Yüce Allah Hz. Peygamber’e moral vermek istemekte ve kendisinden önce pek çok şehre, ülkeye uyarıcılar gönderdiğini beyan ederek taklide saplananların aynı tepkiyi verdiklerini, dolayısıyla üzülmemesi gerektiğini ifade etmek istemektedir.

Yüce Allah’ın peygamberler gönderdiğiyle ilgili olarak daha önce yorumunu yaptığımız altıncı âyette gerekli açıklamaları yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını ifadeyle yetinelim: Peygamberler ümmetlerine hak ve hakikati tebliğ ettiklerinde karşılarında bulunanlar içerisinde “zengin, şımarık” olanların açık tepki verdiklerini ve atalarını üzerinde buldukları dini ve yolu takip edeceklerini söylediklerini ifade etmektedir.

Kur’ân’da hepsi de çoğul kalıpta mütrefû/mütrefî şeklinde beş kez(12) geçen مُتْرَف mutraf kelimesi ise “şımarık”, “refah içindeki zenginler, seçkinler” anlamı içermektedir. Buradan hareketle, peygamber öğretilerine karşı çıkanların genellikle toplumun varlılıkları olduğu, servet ve nüfuz sahibi olmanın insanları kibre soktuğu, sonuçta ilahi öğretileri reddettirdiği belirtilebilir.

Ancak elbette bütün zenginlerin böyle davrandığı da söylenmemelidir. Çünkü varlıklı olup bunu Yüce Allah yolunda seferber edenlerin var olduğu da bilinen bir gerçektir. Konuyla ilgili bütün peygamberlere yönelik inkâr manasında genel bilgi vermesi açısından Sebe’ 34/34’te şöyle buyrulmaktadır: “Biz hangi ülkeye bir uyarıcı (elçi) göndermişsek mutlaka oranın varlıklı ve şımarık kişileri ‘Biz, size gönderilmiş olan her şeyi inkâr edicileriz’ demişlerdir.”

2. اِنَّا وَجَدْنَآ اٰبَآءَنَا عَلٰىٓ اُمَّةٍ وَاِنَّا عَلٰىٓ اٰثَارِهِمْ مُقْتَدُونَ “(Onlar) ‘Babalarımızı bir din üzerinde bulduk, biz de onların izlerine uyarız’ (derlerdi).” Yüce Allah önceki âyette de ifade ettiğimiz üzere şımarık insanların nasıl bir taklide kapıldıklarını, atalar dinini nasıl takibe şartlandıklarını bu cümlede bir kez daha dile getirmektedir.

Âyetin sonunda yer alan مُقْتَدُون muktedûne kelimesi “takip edenler”, “uyanlar”, “izini sürenler” manasına gelmekte ve taklitçilerin ataları üzerinde buldukları inanç sistemini, yolu ve dini takip ettiklerini itiraf ettiklerini göstermektedir. Âyette dile getirilen taklit konusunu bir önceki âyette ele almıştık. Burada benzer tekrarlar yapmayacağız.

Taklitle ilgili olarak Râzî’nin bu âyet bağlamında şu değerlendirmesi son derece önemlidir:

“Yüce Allah'ın kitabında, taklidin yanlış olduğu hususunda sadece bu ayet bulunmuş olsaydı bile yeterdi. Çünkü Yüce Allah, kâfirlerin benimsedikleri görüşü ortaya koymaları hususunda ne aklî ne de naklî herhangi bir delile tutunmadıklarını beyan etmiş, bunun peşinden de bunların bu görüşü, geçmişlerini ve atalarını taklit etmek suretiyle benimsediklerini belirtmiştir. Yüce Allah bütün bu hususları kınamak için zikretmiştir ki işte bu, taklide tutunmanın bâtıl olduğuna delâlet eder.”

“Aklî bakımdan da taklidin kötü bir şey oluşunun delili şudur: Taklid, bâtılı savunan ile haktan yana olan arasında ortak bir noktadır. Çünkü bâtılı savunanlar içinde mukallitler bulunabileceği gibi hakkı savunanlar içinde de mukallitler bulunabilir. Bu nedenle, taklit hakka ileten bir yol olmuş olsaydı bir şeyin hem kendisinin hem de o şeyin zıddının hak olması gerekirdi. Hâlbuki bunun bâtıl olduğu bilinmektedir.”(13)

ııı. Tepkileri Ve İbretlik Sonları

قَالَ اَوَلَوْ جِئْتُكُمْ بِاَهْدٰى مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَيْهِ اٰبَآءَكُمْ قَالُوٓا اِنَّا بِمَآ اُرْسِلْتُمْ بِه۪ كَافِرُونَ فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّب۪ينَ “(Elçi) ‘Ben size, babalarınızı üzerinde bulduğunuz (din)den daha doğrusunu getirmişsem (yine de bana uymaz mısınız?)’ deyince, onlar ‘Doğrusu biz sizinle gönderileni inkâr ediyoruz!’ demişlerdi. Biz de onlardan intikam almıştık. Bak yalanlayanların sonu nasıl olmuştu!”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki”;اَوَلَوْ جِئْتُكُمْ evelev ci’tüküm sorusu “size getirmiş olsam da mı”; بِاَهْدٰى bi ehdâ ifadesi “daha doğrusunu, daha doğru olanını”; مِمَّا وَجَدْتُمْ mimmâ vecettüm ifadesi “bulduğunuz şeyden”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “üzerinde”; اٰبَآءَكُمْ âbâeküm tamlaması “atalarınızı, babalarınızı”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; بِمَآ اُرْسِلْتُمْ bimâ ursiltüm ifadesi “size gönderilmiş olanı (her bir vahyi)”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisiyle”; كَافِرُون kâfirûne kelimesi “inkar edenler(iz)”; فَانْتَقَمْنَا fentekamnâ fiili “intikam almıştık”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; فَانْظُرْ fenzur emri “bak, gör”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “olmuştu, idi”; عَاقِبَةُ الْمُكَذِّب۪ين ‘âkıbetü’l-mükezzibîne tamlaması ise “yalanlayanların (feci) akıbeti” demektir.

Burada peygamberlerin ümmetlerine hakikati getirmeleri durumunda tepkilerinin nasıl olacağını sormaları, onların verdiği cevap ve hak ettikleri akıbet gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ اَوَلَوْ جِئْتُكُمْ بِاَهْدٰى مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَيْهِ اٰبَآءَكُمْ قَالُوٓا اِنَّا بِمَآ اُرْسِلْتُمْ بِه۪ كَافِرُونَ “(Elçi) ‘Ben size, babalarınızı üzerinde bulduğunuz (din)den daha doğrusunu getirmişsem (yine de bana uymaz mısınız?)’ deyince, onlar ‘Doğrusu biz sizinle gönderileni inkâr ediyoruz!’ demişlerdi.” Yüce Allah peygamberlerin inkarcı muhataplarıyla yaşadığı diyalogları hatırlatmakta, önceki iki âyette dile getirilen taklitçiliğin nasıl bir saplantı olduğunu göstermektedir.

a) قَالَ اَوَلَوْ جِئْتُكُمْ بِاَهْدٰى مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَيْهِ اٰبَآءَكُمْ “(Elçi) ‘Ben size, babalarınızı üzerinde bulduğunuz (din)den daha doğrusunu getirmişsem (yine mi bana uymazsınız?)’ demişti.” Yüce Allah eski kavimlere gönderdiği her bir elçinin muhatabı ve çağdaşı olan müşriklere ve inkarcılara yönelik olarak onların atalarını üzerinde buldukları dini öğretilerden, takip ettikleri inanç ve yoldan çok daha doğru bir yol getirmiş olsa da yine de öyle mi davranacaklarını sorduğunu aktarmaktadır.

Kur’ân’da yedi kez(14) zikredilen اَهْدٰى ehdâ kelimesi “daha doğru yol”, “en doğru hidayet” gibi anlamlar içermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette اَهْدٰى ehdâ kelimesi “daha doğru (yol)”, “daha doğru (din)”, “daha istikametli kılavuz” gibi anlamlar içermekte, böylece peygamberlerin kavimlerine getirip tebliğ ettiği değerlerin eskiden kalma öğretilerden çok daha doğru bir akıbete yönlendirdiği ortaya konulmaktadır. Demek ki hak ve hakikat, değerini sâbık (eski, geçmiş) olmaktan ve taraftar kalabalıklığından değil, sadık olandan, yani vahye dayalı referansından ve hakikate sadakat gösterenden almaktadır.

b)قَالُوٓا اِنَّا بِمَآ اُرْسِلْتُمْ بِه۪ كَافِرُونَ “Onlar ‘Doğrusu biz sizinle gönderilen (her) şeyi inkâr ediyoruz’ cevabını vermişlerdi.” Yüce Allah peygamberlerin ümmetlerine teklif ettiği hakikatin karşısında onların verdiği cevabın olumsuz olduğunu beyan etmekte, bu çerçevede “sizinle gönderilenler her ne ise hepsini inkar ediyoruz” dediklerini aktarmaktadır. Bu ifadelerle bir taraftan Hz. Peygamber’e ve bütün müminlere moral kazandırılmak istenmekte, diğer taraftan da inkarcılara gözdağı verilerek gittikleri yolun yanlış olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/76’da Sumûd kavminin Hz. Sâlih’e aynı şekilde bir tepki gösterdiği aktarılmaktadır: “(Bunun üzerine haksız yere) büyüklük taslayanlar ‘Biz, sizin inandığınız şeyleri inkâr ediyoruz’ demişlerdi.” Semûd kavminin küçük de olsa bir bölümü iman etmiş olsa da belli ki büyük çoğunluğu inkârcılık yapmış, müminlerin iman edip itibar ettiği her ne varsa onları reddetmişler, açıkça küfürden yana tercih koymuşlardı.

Konuyla ilgili bütün peygamberlere yönelik inkâr manasında genel bilgi vermesi açısından önceki âyette de hatırlattığımız üzere Sebe’ 34/34’te şöyle buyrulmaktadır: “Biz hangi ülkeye bir uyarıcı (elçi) göndermişsek mutlaka oranın varlıklı ve şımarık kişileri ‘Biz, size gönderilmiş olan her şeyi inkâr edicileriz’ demişlerdir.” Bu mesaj esasında aynı şkilde bütün inkarcı kavimlerin ortak tepkisi olarak Fussılet 41/14’te de yer almaktadır.

2. فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّب۪ينَ “Biz de onlardan intikam almıştık. Bak yalanlayanların sonu nasıl olmuştu!” Yüce Allah bütün peygamberleriyle ilgili olarak yaptıkları tebliğe karşılık azgın ve sapkın kavimlerinin verdiği olumsuz tepkinin, hakkı ve hakikati yalanlamalarının sonunda onlardan antikam aldığını beyan etmekte, artık ibretlik akıbetlerinin nasıl olduğunun gezilip görülmesi gerektiğini bildirmektedir.

a)فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ “(Bunun üzerine) biz de onlardan intikam almıştık.” Kur’ân’da beş kez(15) geçen فَانْتَقَمْنَا fentekamnâ “intikam almak” fiili “bir nimeti azap ile çekip almak”, Dühân 43/16’de geçen muntekımûne kelimesi ise “intikam alanlar” demektir.

Bu arada belirtelim ki Yüce Allah’a nispet edilen ve intikâm/muntekımûn kelimelerinin geçtiği bütün âyetlerde “zalimler”den, “haddini aşanlar”dan, “mücrim denen suçlular”dan, “suçtan beslenenler”den, “fasıklar”dan, kısaca “ilâhi azabı ve gazabı hak edenler”den söz edilmektedir.

Buna göre, işledikleri zulmün karşılığında Yüce Allah’ın onlardan intikam alacağı, hesap soracağı, bunların işlediği fiillerin karşılıksız bırakılmayacağı, fenalıklarının yanlarına kâr kalmayacağı ifade edilmek istenmektedir.(16) Yoksa Yüce Allah’a verilen herhangi bir eksiklik veya O’nun -hâşâ- herhangi bir mağduriyeti ya da haksızlığa uğratılması gibi bir durum söz konusu değildir. Çünkü hiç kimsenin Yüce Allah’a zarar vermeye gücü yetemez.

b) فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّب۪ينَ “Bak(ın), yalanlayanların sonu nasıl olmuştı!” Furkân 25/40’ta da açıkladığımız üzere, yenzurû fiili “bakmak, yani ibret almak” demektir. Bu cümle, Kur’ân’da “öncekilerin yaşadığı yerleri gidip görmediler mi?”, yani “gitsin görsünler”,(17) “bütün bunlarda bir ibret vardır”,(18) “onların kıssalarında nice ibretler vardır”(19) vs. şeklindeki ifadelerle aynı mesajı vermektedir.

“Hakikâti yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(20) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet, esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için insanlığa uyarıda bulunmaktır. Burada ilk muhatap Hz. Peygamber olsa da mesajın evrensel olduğunu mutlak surette belirtmemiz gerekmektedir.

Tercihini inkârdan yana belirleyenler bir anlamda zalimlerdir; hakikate karşı bozgunculuk yapanlardır; mücrimlerdir yani suç işleyenler ve suçtan beslenenlerdir. İnkârcıların yaşadıkları akıbet, benzer inkârcılar için de bir ders olmalı, aynı hataları yapanların aynı sonuçlarla karşılaşacaklarını herkes bilmelidir.

Âyetteki انْظُرْ unzur emri Hz. Peygamber’e hitaben gelse de mesaj “bakın, düşünün, ibret alın” gibi anlamlarla bütün insanlığa yöneliktir. Kur’ân’da bu anlamda eski kavimlerden helak edilenlerin yurtlarında gezilip dolaşılması ve onların hallerinden ibretler alınması anlamında pek çok âyette(21) emirler vardır.

b) Hz. İbrâhim’in Duruşu

Yüce Allah, sûrenin 26-28. âyetlerinde Hz. İbrahim’in, babasına ve kavmine “Ben sizin taptıklarınızdan uzağım. Beni yoktan yaratan (Allah) müstesna. Muhakkak ki O, beni doğru yola iletecektir” dediğini, işte onun bu sözünü sonradan geleceklere devamlı kalacak bir ilke olarak bıraktığını beyan etmektedir.

ı. Putperestlere Karşı Dik Duruşu

وَاِذْ قَالَ اِبْرٰه۪يمُ لِاَب۪يهِ وَقَوْمِه۪ٓ اِنَّن۪ي بَرَآءٌ مِمَّا تَعْبُدُونَ “Hani İbrahim, babasına ve kavmine şöyle demişti: Ben sizin taptıklarınızdan uzağım!”

Âyetteki وَاِذْ قَالَ ve iz kâle ifadesi “ve hani, bir zamanlar (şöyle) demişti”; اِبْرٰه۪يمُ ibrahîmu ifadesi “İbrahim”; لِاَب۪يهِ liebîhi ifadesi “onun kendi babasına”; وَقَوْمِه۪ٓ ve kavmihî ifadesi “ve onun kavmine”; اِنَّن۪ي innenî ifadesi “muhakkak ki ben”; بَرَآء berâun kelimesi “uza(ğım)”; مِمَّا تَعْبُدُونَ mimmâ ta‘büdûne ifadesi ise “sizin tapmakta olduğunuz şeylerden” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in taklide karşı esaslı ve tavizsiz duruşu gündeme getirilmektedir.

Hz. İbrâhim’in kıssası hakkında genel bilgileri İbrâhim 14/35’te vermiştik. Ayrıca konu konu detayları ise En‘âm 6/76-83, Hûd 11/69-76, Hıcr 15/51-60, Meryem 19/41-50, Enbiyâ’ 21/51-73, Şu‘arâ’ 26/69-104, Sâffât 37/83-113’te yaptığımız için burada söz konusu bilgilere ayrıntılı olarak tekrar değinmeyeceğiz.

Kur’ân’da on kez(22) geçen بَر۪يٓء berî’ kelimesi “uzak olmak” manasına geldiği için, kişinin bir şeyden uzak olması o şeyden sorumlu olmadığı manasını da beraberinde getirmektedir. Yûnus 10/41’de geçen berîûne kelimesi aynı manada çoğul mana verirken, yorumunu yapmakta olduğumuz Zuhruf 43/26’da berâ’ kalıbında “uzak”, Mümtehıne 60/4’te de büraâ’ kalıbında “uzak olanlar” manasında yer almaktadır. Bu arada söz konusu kelimeler yine benzer anlam verecek şekilde fiil olarak teberrae/teberraû kalıplarında Bakara 2/166, 167 ve Tevbe 9/114’te, teberra’nâ kalıbında Kasas 28/63’te, neteberrae kalıbında ise Bakara 2/167’de kullanılmaktadır.

Yüce Allah taklit batağının ne kadar kötü bir saplantı olduğunu beyan ettikten sonra, insanlık tarihinde taklitle çok mücadele ettiği bilinen Hz. İbrâhim’i hatırlatmaktadır. Bu çerçevede Hz. İbrâhim babasına ve kavmine hitap ederek onların tapındığı varlıklardan uzak olduğunu ifade etmiştir.

Bu konuda hatırlanması gereken âyetlerden birisi Mümtehıne 60/4’te şu şekildedir: “İbrahim’de ve onunla beraber olanlarda sizin için gerçekten güzel bir örnek vardır. Onlar kavimlerine demişlerdi ki: Biz sizden ve Allah’ın peşi sıra taptıklarınızdan uzağız. Sizi tanımıyoruz. Siz bir tek Allah’a inanıncaya kadar, sizinle bizim aramızda sürekli bir düşmanlık ve öfke belirmiştir.” İşte şirke karşı bu duruşları nedeniyle Yüce Allah onları hem bu âyette, hem de Mümtehane 60/6’da “bu son ümmet için güzel örnek olarak” tanıtmaktadır.

ıı. Yüce Allah İçin Tevhid İtirafı

اِلَّا الَّذ۪ي فَطَرَن۪ي فَاِنَّهُ سَيَهْد۪ينِ “Ancak beni yoktan yaratan (Allah) başkadır! Şüphesiz ki O, beni doğru yola ulaştıracaktır.”

Âyetteki اِلَّا الَّذ۪ي فَطَرَن۪ي illellezî fetaranî istisnası “beni yoktan var eden (kudret) hariç”; فَاِنَّهُ fe innehû ifadesi “muhakkak ki O”; سَيَهْد۪ينِ seyehdîni ifadesi ise “yakında bana hidayet edecek(tir), doğru yolu gösterecektir” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in tevhid duruşu bağlamında Yüce Allah’ın yoktan yaratıcılığı ve yol göstericiliği gündeme getirilmektedir.

Hz. İbrahim muhataplarının tapındığı varlıklardan uzak ve beri olduğunu söyledikten sonra, kime kulluk ettiğini işte bu âyette beyan etmektedir. Önceki âyeti “kelime-i tevhid”in lâ ilâhe kısmı olarak kabul edersek, bu âyet de illellâh bölümünü oluşturmaktadır diyebiliriz.(23) Çünkü Hz. İbrâhim kimden yana olmadığını, kimi reddettiğini söylemiş, ardından da kime kulluk edeceğini ifade etmiştir.

Âyette Yüce Allah’ın yaratıcılığıyla ilgili olarak özellikle فَطَرَ fetara fiilinin kullanılması Hz. İbrâhim’in Yüce Alah’ın yoktan var edici olduğunu bilip muhataplarına ilan ettiğini göstermektedir. Benzer ifadeler yine Hz. İbrâhim’le ilgili bir içerikte olmak üzere En‘âm 6/79 ve Enbiyâ’ 21/56’da da söz konusudur.

Hz. İbrâhim kendisinin puta tapmaktan uzak olduğunu beyanla yetinmeyerek, ona doğru yolu Yüce Allah’ın göstereceğini de muhataplarına yönelik tebliğine yerleştirmiştir. Hz. İbrâhim benzer bir ifadeyi kendisini ateşe atmakla tehdit eden kavminden ayrılırken de dile getirmiştir. Bu noktada Sâffât 37/99’da yer aldığı üzere “Ben Rabbime gideceğim; O bana doğru yolu gösterecektir” sözlerini söylediği nakledilmektedir. Benzer ifadeler ‘Ankebût 29/26’da da zikredilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/77-82’de benzer içerikte bir beyan yer almakta ve Hz. İbrâhim putlardan istisna ederek ifade ettiği Yüce Allah’ın çeşitli sıfatlarını şu şekilde dile getirmektedir: “Onlar (putlar) benim düşmanımdır; sadece âlemlerin Rabbi’ne (kulluk ederim). Beni yaratan ve bana doğru yolu gösteren; beni yediren ve içiren; hastalandığımda bana şifa veren; beni öldürecek, sonra diriltecek olan; Hesap günü benim için hatalarımı bağışlayacağını umduğum kudret de sadece ve sadece O’dur (Allah’tır).”

ııı. Ebedî Miras Bırakılan İlke: Tevhid

وَجَعَلَهَا كَلِمَةً بَاقِيَةً ف۪ي عَقِبِه۪ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “(Allah) bunu (İbrahim’in bu sözünü), ardından geleceklere devamlı kalacak bir söz olarak bıraktı ki (insanlar gerçeğe) dönsünler.”

Âyetteki وَجَعَلَهَا ve ce‘alehâ fiili “ve onu, o tevhid ilkesini yapmıştı”; كَلِمَة kelimeten sözcüğü “(şöyle) bir kelime, prensip”; بَاقِيَة bâkıyeten kelimesi “kalıcı”;ف۪ي عَقِبِه۪ fî ‘akıbihî ifadesi “onun sonrasına, sonra gelecekler arasına”; لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ le‘allehum yarci‘ûne ifadesi ise “belki (gerçeğe) dönerler diye” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in babasına ve kavmine karşı ortaya koyduğu dik duruşun kalıcı bir prensip kılınması gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. İbrâhim’in putlara karşı bu esaslı “tevhid duruşunu” yani yoktan yaratıcı ve gerçek manada tek yol gösterici oluşu ilkesini kendisinden sonra gelecek nesiller gerçeğe dönsünler diye sonrakiler arasında kalıcı bir kelime kıldığını beyan etmektedir. Burada geçen كَلِمَة kelimeh sözcüğü “inanç ilkesi”, “(kalıcı) söz”, “tevhid ilkesi” gibi anlamlar içermekte ve sonraki nesillerin de bununla beyan edilen gerçeğe gelsinler diye insanlık için kalıcı bir prensip haline getirildiği ifade edilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 255.
• 2 - Semerkandî, age., III, 255; Taberî, age., XXV, 59-60; Zemahşerî, age., IV, 239; Râzî, age., XXVII, 206.
• 3 - Mü’minûn 23/24. 4 - Kasas 28/36. 5 - Mü’min 40/26. 6 - Sâd 38/6-7.
  • Mü'minûn 23/24 Kasas 28/36 Mü'min 40/26 Sâd 38/7
• 7 - Bakara 2/170. 8 - Mâide 5/104. 9 - A‘râf 7/28.
  • Bakara 2/170 Mâide 5/104 A‘râf 7/28
• 10 - Bakara 2/170; Mâide 5/104; Enbiyâ’ 21/53; Şu‘arâ’ 26/74; Lokmân 31/21; Zuhruf 43/22-23.
  • Bakara 2/170 Mâide 5/104 Enbiyâ 21/53 Şu‘arâ 26/74 Lokmân 31/21 Zuhruf 43/23
• 11 - Zemahşerî, age., III, 309.
• 12 - İsrâ’ 17/16; Mü’minûn 23/64; Sebe’ 34/34; Zuhruf 43/23; Vâkı‘a 56/45.
  • İsrâ 17/16 Mü'minûn 23/64 Sebe' 34/34 Zuhruf 43/23 Vâkı‘a 56/45
• 13 - Râzî, age., XXVII, 206.
• 14 - Nisâ’ 4/51; En‘âm 6/157; İsrâ’ 17/84; Kasas 28/49; Fâtır 35/42; Zuhruf 43/24; Mülk 67/22.
  • Nisâ 4/51 En‘âm 6/157 İsrâ 17/84 Kasas 28/49 Fâtır 35/42 Zuhruf 43/24 Mülk 67/22
• 15 - A‘râf 7/136; Hıcr 15/79; Rûm 30/47; Zuhruf 43/25, 55.
  • A‘râf 7/136 Hicr 15/79 Rûm 30/47 Zuhruf 43/25 Zuhruf 43/55
• 16 - Âl-i İmrân 3/4; Mâide 5/95; A‘râf 7/136; İbrâhim 14/47; Hıcr 15/79; Rûm 30/47; Secde 32/22; Zümer 39/37, 41; Zuhruf 43/25, 55; Dühân 44/16. 17 - Hacc 22/46; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 18 - Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190. 19 - Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Kâf 50/37; Nâzi‘ât 79/26.
  • Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95 A‘râf 7/136 İbrâhîm 14/47 Hicr 15/79 Rûm 30/47 Secde 32/22 Zümer 39/37 Zümer 39/41 Zuhruf 43/25 Zuhruf 43/55 Duhân 44/16 Hacc 22/46 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Kâf 50/37 Nâzi‘ât 79/26
• 20 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 21 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; A‘râf 7/84, 86, 103; Yûnus 10/39, 73; Nahl 16/36; Neml 27/14, 51, 69; Kasas 28/40; Rûm 30/42; Sâffât 37/72; Zuhruf 43/25.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 A‘râf 7/84 A‘râf 7/86 A‘râf 7/103 Yûnus 10/39 Yûnus 10/73 Nahl 16/36 Neml 27/14 Neml 27/51 Neml 27/69 Kasas 28/40 Rûm 30/42 Sâffât 37/72 Zuhruf 43/25
• 22 - Nisâ’ 4/112; En‘âm 6/19, 78; Enfâl 8/48; Tevbe 9/3; Yûnus 10/41; Hûd 11/35, 54; Şu‘arâ’ 26/216; Haşr 59/16.
  • Nisâ 4/112 En‘âm 6/19 En‘âm 6/78 Enfâl 8/48 Tevbe 9/3 Yûnus 10/41 Hûd 11/35 Hûd 11/54 Şu‘arâ 26/216 Haşr 59/16
• 23 - Râzî, age., XXVII, 208.