Nisâ Suresi

Medine’de hicrî 6 veya 7. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 176 âyetten oluşan, adını 127. âyette de olduğu gibi içeriğinde yer alan ve “kadınlar” anlamına gelen النِّسَآء en-nisâ’ kelimesinden alan Nisâ’ sûresi, inişe göre 106, resmî sıralamada ise 4. sûredir. Bu sûrenin içerdiği âyetlere bakıldığında inişinin uzun bir süreç halinde devam ettiğini söyleyebiliriz.

Nisâ’ sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Âl-i İmrân sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre, her iki sûrede de “Allah’a karşı takvâlı olunması emrinin yer alması” (Âl-i İmrân 102, 130; Nisâ’ 1), “kitap ehline yönelik bildirimler” (Âl-i İmrân 18-23, 64-100, 110-115; Nisâ’ 44-51, 159-162, 171), “Hz. İsa ile ilgili bilgiler” (Âl-i İmrân 45-60; Nisâ’ 157-158, 172), “iman esasları ve İslâm’ın tek din oluşu” (Âl-i İmrân 19, 85; Nisâ’ 136), “peygamberler arasında ayırım yapılmaması gerektiği” (Âl-i İmrân 84; Nisâ’ 150) vs. konular iki sûre arasındaki mesaj birikteliği olarak belirlenebilir.

Nisâ’ sûresi, ilk insanların yaratılışı, yetimlerin hakkının korunması, mallarının istismar edilmemesi, erişkinlik çağına gelinceye kadar onların servetlerine göz kulak olunması gerektiği, atalardan kalan mal varlığında erkeklerin ve kadınların payının bulunduğu, nesiller üzerine titrenmesi gerektiği, yetimlerin mallarını yiyenlerin karınlarına ateş doldurmuş olacağı, miras taksimatı, bütün bunların Yüce Allah’ın sınırları olduğu, bunları aşanların şiddetli bir şekilde cezalandırılacağı gibi konular oluşturmaktadır.

15. âyetten itibaren, fuhuş yapanlara yönelik cezalar, tevbenin zamanı, miras beklentisiyle kadınları evliliğe zorlamamak gerektiği, kimlerle evlenilemeyeceği ifade edilmekte, insanların mallarını haksız yere yememek gerektiği, gühanların büyüklerinden kaçınılırsa diğerlerinin örtüleceği müjdelenmekte, ayrılık belirtisi görülen evliliklerin kurtarılması için erkek ve kadın tarafından hakem belirlenmesi gerektiği, tevhid, şirkten kaçınma, infak gibi birtakım görevlere değinilmekte, infakta gösterişten kaçınmanın zorunlu oluşu ve mahşerde Hz. Peygamber’in ümmetine şahit olacağı beyan edilmekte, ardından ibadetleri anlayarak yapmak gerektiği bildirilmektedir. 44. âyetten itibaren, konu kitap ehline getirilmekte, onların problemli kabulleri ve uygulamaları eleştirilmekte, Cibt ve Tâğût gibi azgın simgelere itibarın akıbetinin cehennem olacağı bildirilmekte, emanetleri ehline vermek gerektiğine, Hz. Peygamber’in ümmet içerisindeki konumuna, Yüce Allah’ın nimet verdiği dört grup insana dair bilgiler verilmektedir.

71. âyetten itibaren, kimlerin uğrunda savaşılması gerektiği, hayata Yüce Allah’ın müdahil oluşu, Rasûl’e itaatin Yüce Allah’a itaat olacağı, Allah yolunda savaşmayanların kınandığı, iyilik veya kötülüğe öncülük etmenin sonuçlarının bulunacağı, selamın toplumdaki yeri, kimlerle savaşılıp fedakârlık yapılacağı, insan öldürmenin cezası, yolculuk hallerindeki ibadetleri, Kur’ân’la hüküm vermenin gerekliliği, hatanın şahsiliği, şirk hariç her günahın bağışlanabileceği, şeytanın müdahalesi, iman ve salih amellerin sonuçları, kadınlarla ilgili fetvalar, evlilik konusu, adaletin temini, iman esaslarının bütüncül oluşu, münafıkların dönekliği gibi çeşitli konular ele alınmaktadır.

153. âyetten itibaren, kitap ehlinin yanlışlıkları, Hz. Musa’ya ve Hz. İsa’ya yönelik eziyetleri, ilimde ileri düzeydekilerin iman ve ibadetteki istikametleri, bütün peygamberlere vahyedildiği, peygamberlerin müjdeci ve uyarıcı oluşları, inkârcıların ebedi cehennemde kalacakları, kitap ehlinin risalet konusundaki duyarsızlıkları ve nihayet miras konuları bağlamında “kelâle” denilen bir kavrama yer verilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 77-87. âyetlerinde Allah yolunda fedakârlıktan kaçınanların durumunu, ölümün herkesi bulacağını, münafıkların yanlış kanaatlerini, Hz. Peygamber’e itaatin kendisine itaat olduğunu, gece kötülük planları yapanları bildiğini, Kur’ân’da çelişki olmadığını, iyilik veya kötülüğe öncülük edenlerin bundan paylarının olacağını, selama karşılık verilmesi gerektiğini ve mahşerde herkesin ilahi huzurda toplanacağını dile getirmektedir.

a) Münafıklara Yönelik Kınayıcı İfadeler

Yüce Allah, sûrenin 77-79. âyetlerinde münafıkların “ellerinizi (savaştan) çekin; namazı kılın ve zekâtı verin” emrine karşı çıkışını, savaştan çok fazla korktuklarını, “Ey Rabbimiz! Savaşı bize niçin yazdın! Bizi yakın bir süreye kadar ertelesen olmaz mıydı?” dediklerini, buna karşılık kendilerine “Dünya geçimliği (hayatı) azdır; takvâlı (duyarlı) olanlar için ahiret mutlak manada hayırlıdır ve en küçük bir haksızlığa uğratılmayacaksınız” cevabının verilmesi gerektiğini bildirmektedir.

Ardından, ölümün herkesi gelip bulacağı, münafıkların iyilikle karşılaştıklarında bunun Yüce Allah’tan olduğunu, herhangi bir kötülük eriştiğinde ise bunun Peygamber’den kaynaklandığını söyledikleri, oysa sonuçta hepsinin Allah’tan olduğu, fakat bu kişilerin bir türlü laf anlamadıkları beyan edilmektedir. Buna rağmen, hâlâ “Sana gelen her bir iyilik Allah’tandır. Başına gelen her bir kötülük ise nefsindendir” dedikleri, oysa Hz. Peygamber’in kendilerine elçi olarak gönderildiği, buna şahit olarak Yüce Allah’ın yettiği bildirilmektedir.

ı. Münafıkların Duyarsızlıkları ve Anlamsız İstekleri

اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ ق۪يلَ لَهُمْ كُفُّوٓا اَيْدِيَكُمْ وَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتُوا الزَّكٰوةَ فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ اِذَا فَر۪يقٌ مِنْهُمْ يَخْشَوْنَ النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللّٰهِ اَوْ اَشَدَّ خَشْيَةً وَقَالُوا رَبَّنَا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتَالَ لَوْلَآ اَخَّرْتَنَآ اِلٰىٓ اَجَلٍ قَر۪يبٍ قُلْ مَتَاعُ الدُّنْيَا قَل۪يلٌ وَالْاٰخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقٰى وَلَا تُظْلَمُونَ فَت۪يلًا “Kendilerine ‘Ellerinizi (savaştan) çekin; namazı kılın ve zekâtı verin!’ denen kişileri görmedin mi? Onlara savaş farz kılınınca, içlerinden bir grup hemen Allah’tan korkar gibi, hatta daha fazla bir korku ile insanlardan korkmaya başladılar da ‘Rabbimiz! Savaşı bize niçin yazdın! Bizi yakın bir süreye kadar ertelesen olmaz mıydı?’ dediler. (Onlara) de ki: Dünyanın geçimliği (hayatı) azdır; takvâlı (duyarlı) olanlar için ahiret hayırlı olandır. En küçük bir haksızlığa da uğratılmayacaksınız.”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmedin mi, görmedin(iz) mi, bakmadınız mı”; اِلَى الَّذ۪ينَ ق۪يلَ ilellezîne kîle ifadesi “(şöyle) denilmiş olan kişileri”; لَهُمْ lehum ifadesi “kendilerine”; كُفُّوٓا küffû emri “çekin”; اَيْدِيَكُمْ eydiyeküm tamlaması “sizin ellerinizi”; وَاَق۪يمُوا ve ekîmû emri “ve ikame edin, kılın, yerine getirin”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı”; وَاٰتُوا ve âtû emri “ve verin”; الزَّكٰوةَ ez-zekâte kelimesi “zekatı”; فَلَمَّا كُتِبَ fe lemmâ kütibe ifadesi “yazıldığında, farz kılındığı zaman”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlara, kendilerine”; الْقِتَالُ el-kıtâlü kelimesi “savaş”; اِذَا فَر۪يقٌ izâ ferîkun ifadesi “bir de bakarsın ki bir grup”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden”; يَخْشَوْنَ yahşevne fiili “korkarlar, çekinirler”; النَّاسَ en-nâse kelimesi “insanlardan”; كَخَشْيَةِ اللّٰهِ kehaşyetillâhi tamlaması “Allah’tan korkar gibi”; اَوْ اَشَدَّ ev eşedde ifadesi “veya, yani daha şiddeli, daha ileri”; خَشْيَةً haşyeten kelimesi “korkarak, korkmak bakımından”;وَقَالُوا ve kâlû fiili “(şöyle) dediler”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; لِمَ كَتَبْتَ lime ketebte ifadesi “neden yazdın, farz kıldın, gerekli kıldın”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize”; الْقِتَال el-kıtâle kelimesi “savaşı”;لَوْلَآ اَخَّرْتَنَآ levlâ ahhartenâ ifadesi “bizi geciktirseydin ya”; اِلٰىٓ اَجَلٍ قَر۪يبٍ ilâ ecelin karîbin tamlaması “yakın bir zamana”; قُلْ kul emri “de ki”; مَتَاعُ الدُّنْيَا metâ‘u’d-dünyâ tamlaması “dünya geçimlikleri”; قَل۪يلٌ kalîlün kelimesi “azdır”; وَالْاٰخِرَة ve’l-ahıratü kelimesi “ve âhiret ise”; خَيْر hayrun kelimesi “hayırlı olandır”; لِمَنِ اتَّقٰى limenittekâ ifadesi “takvâ sahip(ler)i, duyarlılık gösteren(ler) için”; وَلَا تُظْلَمُونَ ve lâ tuzlemûne edilgen fiili “ve size haksızlık edilmez, edilmeyecektir”; فَت۪يلًا fetîlen kelimesi ise “en küçük bir şekilde” demektir.

Burada münafıkların veya iman zaafı içerisinde bulunanların ikiyüzlü tavırları ve tercih ettikleri dünya hayatının geçiciliği ile ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Bu âyeti izah etmeden önce, iniş sebebi ve burada sözü edilenlerin kimler olduğuyla ilgili olarak yapılan bir değerlendirmeyi aktarmakta yarar görmekteyiz.

“Âyet, müminler hakkında nazil olmuş olabilir. Kelbî, bu âyetin Abdurrahman b. Avf, Mikdâd, Kudâme b. Maz‘ûn ve Sa‘d b. Ebî Vakkâs hakkında nazil olduğunu söylemiştir ki bunlar, Medine’ye hicret etmeden önce, Hz. Peygamberle beraber idiler. Müşriklerden çok şiddetli eziyyetler görüyorlardı. Bunu Allah’ın Rasûlü’ne şikâyet ederek, ‘Onlarla savaşmak için bize müsaade et’ demişlerdi. Allah’ın Rasûlü onlara, ‘Ellerinizi (savaştan) çekin! Zira onlarla savaşmak için henüz bana emir verilmedi. Siz şimdi namaz, zekât gibi dinî görevlerinizi yerine getirmekle meşgul olun’ buyurmuştu. Hz. Peygamber Medine’ye hicret edip onlar da Bedir’de savaşmakla emrolununca, bazıları savaşmak istememişti. Bunun üzerine bu âyet indirilmiştir.”(1)

“Âyet, münafıklar hakkında nazil olmuş da olabilir. Bu görüşü savunanlar ise şöyle delil getirmişlerdir: Âyet, münafıklar hakkında olduğuna delalet etmekte ve o münafıklara özgü birtakım şeyleri kapsamaktadır: İnsanlardan Allah’tan korkar gibi korkmak müminlerin değil, münafıkların özelliğidir. Ayrıca ‘ey Rabbimiz bize savaşı neden farz kıldın?’ şeklinde Allah’a itiraz sözü de münafıklara aittir. Dünyaya meyledenler münafıklar olduğu için dünya geçimliği ile âhiret karşılaştırılmıştır.”

“Birinci görüşte olanlar, ikinci görüşün bu delillerine tek bir şeyle cevap vermişlerdir: Dünyayı sevmek ve savaşmaktan nefret etmek, insan tabiatının ayrılmaz bir vasfıdır. Bu nedenle, âyette geçen bu korku bu manaya gelir. Onların ‘Ey Rabbimiz, üzerimize savaşmayı niye farz kıldın?’ şeklindeki sözleri de, Allah’ın farz kılmasını yadırgama manasına değil, teklifini hafifletmesini temennî etme manasına hamledilmiştir. ‘De ki: Dünyanın faydası çok azdır’ ifadesi, onlar bunu yadırgayıp inkâr ettikleri için değil, aksine Yüce Allah, bu dünya işini onların kalbinde değersiz gösterecek sözü işittirmek için zikredilmiştir. İşte böylece, onların kalplerinden savaşa karşı olan nefret ve dünyaya yönelik olan sevgi giderilmiş, güçlü bir kalp ile savaşa yönelmişlerdir.”

“Âyetin münafıklar hakkında olduğunu söylemek daha uygundur. Çünkü Yüce Allah, bu âyetten sonraki âyette, ‘Eğer onlara bir iyilik dokunursa ‘Bu, Allah katındandır’ derler. Şayet onlara bir fenalık dokunursa ‘Bu, senin yüzündendir’ derler’ buyurmuştur. Bunun, münafıkların sözlerinden olduğunda hiçbir şüphe yoktur. Buna göre Nisâ’ 4/78. âyetteki mesajın sahipleri ile bir öncekinin mesajının aynı doğrultuda olması gerekmektedir ki bu durumda yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki muhatapların münafıklar olması daha doğrudur.”(2)

Bu yorumlardan da anlaşıldığına göre, muhataplar müminlerden ziyade münafıklar olmalıdır. Çünkü müminlerle ilgili kabul edilemeyecek beyanların yer aldığı bu âyetteki muhatapların münafıklar olması çok daha doğrudur.

1. اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ ق۪يلَ لَهُمْ كُفُّوٓا اَيْدِيَكُمْ وَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتُوا الزَّكٰوةَ “Kendilerine ‘Ellerinizi (savaştan) çekin; namazı kılın ve zekâtı verin!’ denen kişileri görmedin mi?” Yüce Allah bu âyette şeklen Hz. Peygamber’e yönelik olsa da aslında mesaj olarak müminlere hitap etmekte ve münafıklara yönelik bir emre karşı onların nasıl olumsuz bir tavır sergiledikleri dile getirilmektedir. Buna göre, aslında savaşmak istememeleri ve savaş emri geldiğinde savaşmayacak olanlar hakkında indirildiği anlaşılan bu âyette, Yüce Allah toplumdaki bu tip insanlara hitap etmekte ve ellerini savaştan, yani savaş isteklerinden çekmelerini, namazı kılmaya ve zekâtı vermeye devam etmelerini kendilerine emretmektedir. Münafıkların kendi nifaklarını gizlemek amacıyla savaş istiyor görüntüsü verdikleri anlaşılmaktadır.

Âyette geçen اَلَمْ تَرَ elem tera sorusunda muhatap öncelikle Hz. Peygamber olsa da elbette mesaj geneldir ve ilgili mesajı herkesin düşünmesi gerektiğine dikkat çekilmek istenmektedir. Ayrıca كُفُّوٓا اَيْدِيَكُمْküffû eydiyeküm ifadesi “ellerinizi çekin” manasında yorumlanmaktadır ki devam eden cümlede verilen mesaj da bunu desteklemektedir. Burada ellerini çekmeleri istenenler ve namaz ile zekât emrine muhatap kılınanlar Mekke’deki eziyetlere maruz bırakılan, zalimlerle Mekke’de iken savaş isteyen, ancak bu izin kendilerine verilmeyen ve sonrasında Medine’de cihad emri geldiğinde savaşmak istemeyen bazı müslümanlar da olabilir. Ancak âyetin devamında gelen bazı ifadeler müminlere uygun olmadığı için mesajın münafıklar üzerinden verildiğini düşünmekteyiz.

2.فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ اِذَا فَر۪يقٌ مِنْهُمْ يَخْشَوْنَ النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللّٰهِ اَوْ اَشَدَّ خَشْيَةً “Onlara savaş farz kılınınca, içlerinden bir grup hemen Allah’tan korkar gibi, hatta daha fazla bir korku ile insanlardan korkmaya başladılar.” Yüce Allah daha önce savaş izninin verilmesini isteyen Mekke’deki müslümanlara veya Medine’deyken şeklen savaş istiyor görüntüsü veren münafıklara yönelik seslenişinde, kendilerine savaş emri yazıldığında, bu emri veren Yüce Allah’tan korkar gibi, hatta çok daha fazla bir şekilde insanlardan korktuklarını bildirmektedir.

a) Âyetin bu bölümünü tefsir eden bazı âyetleri hatırlatmak gerekmektedir.

ı. Onların bu durumu hakkında Muhammed 47/20’de şöyle buyrulmaktadır: “İman etmiş olanlar ‘Keşke (şu müşriklere karşı) cihad hakkında bir sûre indirilmiş olsaydı!’ derler. Hükmü açık bir sûre indirilip de onda savaştan söz edilince, kalplerinde hastalık olanların, ölüm baygınlığı geçiren kimsenin bakışı gibi sana baktıklarını görürsün. Onlara yakışan da budur!”

Burada sözü edilenler “münafıklar” olabileceği gibi “iman ve din zayıflığı yaşayanlar” da olabilir. İşte bu kişiler önceleri kahramanlık yapıp savaş hükmü istemelerine rağmen, böyle bir hüküm geldiğinde artık üzerine ölüm baygınlığı düşen kişinin bakışı gibi Hz. Peygamber’e baktıkları, gözlerini açmaya dermanlarının bulunmadığı, ölmek üzere olanlar gibi baygın baygın bir şekilde gözlerini kaldırmadıkları, yan yan baktıkları, derin bir korku içerisine girdikleri ifade edilmektedir. Savaş emri gelmeden önce icabında münafıklıklarını gizlemeyi başaran, her iki tarafı da idare edebilen bu tipler, savaş emri açık bir hüküm olarak gelince artık nifaklarını gizleyemedikleri için derin bir korku ve moral çöküntüsü içerisine girmişlerdi.

ıı. Münafıkların buna benzer çaresizlik içerisindeki bakışları ve korku geçince nasıl ikiyüzlü davrandıklarıyla ilgili olarak Ahzâb 33/19’da şöyle buyrulmaktadır: “(Savaşa gelseler de) size karşı pek hasistirler. Hele korku gelip çattı mı, üzerine ölüm baygınlığı çökmüş gibi gözleri dönerek sana baktıklarını görürsün. Korku gidince ise, mala düşkünlük göstererek sizi sivri dilleri ile incitirler. Onlar iman etmiş değillerdir; bunun için Allah onların yaptıklarını boşa çıkarmıştır. Bu, Allah’a göre kolaydır.” Bu âyetlerde de belirtildiği gibi münafıkların ikiyüzlü tavırları hayatın ciddi alanlarında kendini göstermekte, nasıl bir aldanış ve döneklik içerisinde bulundukları gözler önüne serilmektedir.

ııı. Benzer içerikte olmak üzere Enfâl 8/6’da da şöyle buyrulmaktadır: “Hak ortaya çıktıktan sonra göz göre göre ölüme sürükleniyorlarmış gibi (cihad hususunda) seninle tartışıyorlar.”

b) يَخْشَوْنَ النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللّٰهِ اَوْ اَشَدَّ خَشْيَةً “Allah’tan korkar gibi, hatta daha fazla bir korku ile insanlardan korkmaya başladılar.” Burada sözü edilen durum, insanların gerçekte kimden daha çok korkmaları veya kime daha derin saygı duymaları gerektiğini bildirmektir. Yüce Allah âyette sözünü ettiği kişilerin Allah’tan değil de insanlardan korktuğunu bildirmektedir. Bu arada âyette yer alan اَوْ ev edatı bilinen ve yaygın olarak kullanılan “veya” manasına değil de “ve”, “yani”, “hatta” gibi anlamlarda yorumlanmalıdır. Çünkü Bakara 2/200, Sâffât 37/147 ve Müzzemmi 73/3-4 gibi âyetlerde de olduğu gibi اَوْ ev edatı her zaman “veya” manası vermemekte, bazen “ve” ya da bel “bilakis” edatı manasını içermektedir. Nitekim Semerkandî ve Râzî de aynı kanaattedir.(3)

3.وَقَالُوا رَبَّنَا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتَالَ لَوْلَآ اَخَّرْتَنَآ اِلٰىٓ اَجَلٍ قَر۪يبٍ “(Onlar) da ‘Rabbimiz! Savaşı bize niçin yazdın! Bizi yakın bir süreye kadar ertelesen olmaz mıydı?’ dediler.” Yüce Allah âyette sözünü ettiği münafıkların veya iman zaafı içerisinde bulunan kişilerin kendilerine savaş emri verildiğinde bunu kabullenemediklerini, kendilerine savaş görevi verilmesini istemediklerini, aksine savaş emri için az da olsa kendilerine zaman tanınmasını, bu emrin bir süre daha geciktirilmesini arzu ettiklerini beyan etmektedir. Onların savaşın geciktirilmesini istemelerinin muhtemel sebebi, savaş ortamını ölüm ortamı gibi görmeleri ve savaşa giderlerse mutlak surette öleceklerini sanmalarıdır. Münafıklar ahirete inanmadıkları için dünya hayatına çok fazla düşkündüler; hatta âhirete inanmadıkları için, tek hayat olarak gördükleri dünyadan ayrılmayı hiçbir şekilde istememektelerdi. Bu yüzden, emredilen savaşın geciktirilmesini arzu ettikleri âyette dile getirilmektedir.

4. قُلْ مَتَاعُ الدُّنْيَا قَل۪يلٌ وَالْاٰخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقٰى وَلَا تُظْلَمُونَ فَت۪يلًا “(Onlara) de ki: Dünyanın geçimliği (hayatı) azdır; takvâlı (duyarlı) olanlar için ahiret hayırlı olandır. En küçük bir haksızlığa da uğratılmayacaksınız.” Âyetin bu kısmında çok önemli iki mesaja ve bir mukayeseye yer verilmektedir.

a) قُلْ مَتَاعُ الدُّنْيَا قَل۪يلٌ وَالْاٰخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقٰى “Onlara de ki: Dünyanın geçimliği (hayatı) azdır; takvâlı (duyarlı) olanlar için ahiret hayırlı olandır.” Yüce Allah ölümden korktukları için savaştan kaçınan, savaşın farz kılınmasını arzu etmeyen, bu yüzden de “keşke ertelenseydi” diye isteklerini dile getirenlere cevap vermekte, dünya metâ‘ının yani dünya geçimliklerinin, dahası bütünüyle dünya hayatının az olduğunu, muttaki, yani takvâlı, duyarlı ve sorumluluk sahipleri için, dünya hayatında şirk, inkâr ve nifak gibi hastalıklardan korunanlar için âhiretin mutlak manada hayırlı olduğunu bildirmektedir. Burada geçen خَيْر hayr kelimesi “daha hayırlıdır” manasında değil de “mutlak manada hayırlıdır” şeklinde yorumlanmalıdır.

Âyette yer alanمَتَاع metâ‘ kelimesi Kur’ân’da 34 kez(4) geçmekte ve çoğunlukla dünya hayatının ve dünya nimetlerinin basitliğini, değersizliğini ve geçiciliğini ifade bağlamında kullanılmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dünya nimetlerinin ve dünya hayatının geçiciliğini beyan için yer almaktadır. Bu kelime beraberindekiقَل۪يل kalîl sözcüğüyle birlikte zaten az olan dünyalıkların aslında çok daha az olduğu manasını içermektedir.

Konuyla ilgili olarak Tevbe 9/38’de şöyle buyrulmaktadır: “Dünya hayatının âhirete göre geçimliği çok azdır.” Benzer bir mesaj Ra‘d 13/26’da da “Dünya hayatı âhirete göre sadece bir geçimlikten ibarettir” şeklinde zikredilmektedir. Aynı şekilde Zuhruf 43/35’te şöyle buyrulmaktadır: “Bütün bunlar sadece ve sadece dünya hayatının geçimliğidir. Âhiret ise, Rabbinin katında muttakilere (duyarlı insanlara) mahsustur.”

Yüce Allah dünya hayatının ve dünyalıkların geçici olduğunu beyan ederek âhiret hayatında söz konusu edilecek ödüllerin muttakilere ayrıldığını bildirmektedir. Nahl 16/96, Kehf 18/46 ve Meryem 19/76 gibi âyetlerde verilmek istenen mesajlar da bu istikamettedir. Allah katında ve Allah katından olan şeyler elbette çok daha hayırlıdır ve kalıcıdır. Buna göre, dünyalıkların hiçbiri âhirette verilecek ödüllerle asla ve asla mukayese dahi edilemezler. İşte muttaki insanlar yani sorumluluğunu bilip sorumlu davranan duyarlı insanlar dünya ve âhiret mukayesesini doğru yapıp mahşerdeki ödülleri tercih edenlerdir; âhiret ve oradaki ödüller de elbette onların olacaktır.

b) وَلَا تُظْلَمُونَ فَت۪يلًا “En küçük bir haksızlığa uğratılmayacaksınız.” Daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/49. âyette de belirttiğimiz üzere, âyette geçen فَت۪يل fetîl kelimesi Kur’ân’da üç kez(5) yer almakta ve “kıl kadar, en küçük bir şekilde, zerre kadar, çekirdekteki ince zar kadar” manasına gelmektedir.(6) Meryem 19/60 ve Tâhâ 20/112’de sözü edilen gerçeklik de aynı mesajı içermektedir. İyilik sahiplerinin haksızlığa uğratılmaması onların amellerinden hiçbir şeyin zayi edilmeyeceğini, kaybolup gitmeyeceğini, sevaplarının eksiltilmeyeceğini göstermektedir ki(7) Bakara 2/143’te sözü edilen “imanların zayi edilmemesi”nden kasıt da budur.

Konuyla ilgili olarak Yâsîn 36/54’te şöyle buyrulmaktadır: “Artık bugün, hiç kimse en ufak bir haksızlığa uğratılmayacak ve sizlere de sadece yaptıklarınızın karşılığı verilecektir.” Mahşer ortamının genel özeti bu âyette verilmekte ve hiç kimseye haksızlık edilmeyeceği bildirilmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(8) ve âhiret yurdunun haksızlık yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(9)

ıı. Ölüm Gerçeği ve Münafıkların Kabulleri

اَيْنَ مَا تَكُونُوا يُدْرِكْكُمُ الْمَوْتُ وَلَوْ كُنْتُمْ ف۪ي بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ وَاِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُوا هٰذِه۪ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ وَاِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هٰذِه۪ مِنْ عِنْدِكَ قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ فَمَا لِ‌هٰٓؤُ۬لَآءِ الْقَوْمِ لَا يَكَادُونَ يَفْقَهُونَ حَد۪يثًا “Nerede olursanız olun, sağlam kalelerde bile olsanız ölüm size ulaşır. Kendilerine herhangi bir iyilik gelse “Bu, Allah katındandır.” derler. Kendilerine herhangi bir kötülük geldiğinde ise “Bu, senin tarafındandır.” derler. De ki: “Hepsi Allah katındandır. Bu topluluğa ne oluyor ki neredeyse hiçbir sözü anlamıyorlar!”

Âyette geçen اَيْنَ مَا تَكُونُوا eyne mâ tekûnû ifadesi “nerede olursanız olun”; يُدْرِكْكُمُ yüdrikküm ifadesi “size ulaşır, ulaşacaktır”; الْمَوْت el-mevtü kelimesi “ölüm”; وَلَوْ كُنْتُمْ ve lev küntüm ifadesi “isterseniz (şöyle, şurada) olun”; ف۪ي بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ fî burûcin müşeyyedetin tamlaması “sağlam kalelerde”; وَاِنْ تُصِبْهُمْ ve in tusibhum ifadesi “eğer onlara erişse, ulaşırsa, dokunursa”; حَسَنَة hasenetün kelimesi “herhangi bir iyilik”; يَقُولُوا yekûlû fiilleri “derler ki”; هٰذِه۪ hâzihî kelimesi “bu”; مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ min ‘ındillâhi tamlaması “Allah katından(dır)”; وَاِنْ تُصِبْهُمْ ve in tusibhum ifadesi “ve yine onlara erişirse, ulaşırsa, dokunursa”; سَيِّئَة seyyietün sözcüğü “herhangi bir kötülük”; يَقُولُوا yekûlû fiilleri “derler ki”;هٰذِه۪ hâzihî kelimesi “bu”; مِنْ عِنْدِكَ min ‘ındike ifadesi “senin katındandır, senden(dir)”; قُلْ kul emri “de ki”; كُلٌّ küllün kelimesi “hepsi”; مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ min ‘ındillâhi tamlaması “Allah katındandır”; فَمَا لِ‌هٰٓؤُ۬لَآءِ الْقَوْمِ fe mâ li hâülâli’l-kavmi ifadesi “şu topluluğa ne oluyor da”; لَا يَكَادُونَ يَفْقَهُونَ lâ yekâdûne yefkahûne ifadesi “neredeyse anlamıyorlar”; حَد۪يثًا hadisen kelimesi ise “hiçbir sözü” demektir.

Burada münafıkların ve bazı Yahudilerin ölümden kaçış düşüncelerinin yersiz olduğu, iyilikleri Yüce Allah’a, sıkıntıları ise Hz. Peygamber’e nispetlerinin yanlışlığı ve nihayetinde her şeyin Allah’ın yasalarına göre şekillendirildiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اَيْنَ مَا تَكُونُوا يُدْرِكْكُمُ الْمَوْتُ وَلَوْ كُنْتُمْ ف۪ي بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ “Nerede olursanız olun, sağlam kalelerde bile olsanız ölüm size ulaşır.” Yüce Allah münafıkların ve zayıf imanlıların ilahi buyruk olan savaş emrini yerine getirmekten kaçındıklarını, oysa istedikleri dünya hayatının ve geçimliklerinin az olduğunu, âhiretin ise takvâ sahipleri için mutlak manada hayırlı olduğunu beyan ettikten sonra, ölüm denen gerçekten kaçıp kurtulmanın mümkün olmadığını ifade etmekte, mademki ölüm hakikatı ortadadır, öyleyse değerler uğruna ölmenin diğer türlü ölümden çok daha hayırlı olduğuna dikkat çekilmiş olmaktadır.

a) اَيْنَ مَا تَكُونُوا يُدْرِكْكُمُ الْمَوْتُ “(De ki:) Nerede olursanız olun ölüm size ulaşır.” Yüce Allah ölümün hak olduğunu ve ondan kaçılamayacağını Kur’ân’da çeşitli âyetlerde dile getirmektedir. Bu noktada Âl-i İmrân 3/185, Enbiyâ’ 21/35 ve ‘Ankebût 29/57’de şu bilgi verilmektedir: “Her can(lı), ölümü tadıcıdır.” Ahzâb 33/16’da da bu bağlamda ölümden kaçmanın hiç kimseye faydasının olmayacağı bildirilmektedir. Dahası Cum‘a 62/8’de de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Sizin kendisinden kaçtığınız ölüm, muhakkak sizi yakalayacaktır. Sonra da görülmeyeni de görüleni de bilen Allah’a döndürüleceksiniz de O size bütün yaptıklarınızı haber verecektir.”

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/154’ün bir cümlesinde şöyle buyrulmaktadır: “(Onlara) de ki: Evlerinizde kalmış olsaydınız bile öldürülmesi takdir edilmiş olanlar, yataklarına (düşecekleri yerlere) çıkıp giderlerdi.” Yüce Allah ölüm zamanı gelenlerin, kendilerine o vakitte ölüm yazılmış olanların bulundukları evlerinde de ölümle karşılaşmış olacaklarını haber vermektedir. Onların “savaşa gidilmeseydi ölünmezdi” sözlerinin cevabı Âl-i İmrân 3/168’de şöyle verilmektedir: “De ki: Eğer doğru sözlü iseniz, kendinizden ölümü savın (bakalım)!”

Âl-i İmrân 3/154’te geçen “kendilerine ölüm yazılmış olanlar” ifadesi gereği, ölüm vakti belirlenmiş olanların savaş meydanında olmasıyla evlerinde bulunmalarının sonucu değiştirmeyeceği beyan edilmiş olmaktadır. Bu konuyla ilgili olarak eceli gelenlerin yani süresi dolanların ecellerinin hiçbir şekilde tehir edilmeyeceği Nahl 16/61, Münâfikûn 63/11 ve Nûh 71/4 gibi âyetlerde de beyan edilmektedir.

İşte bütün bu âyetlerin vermek istediği ortak mesaj, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “(De ki:) Nerede olursanız olun, sağlam kalelerde bile olsanız ölüm size ulaşır” şeklinde dile getirilmekte ve kişiler nerede olurlarsa olsunlar ölümün kendilerini yakalayacağı, yani onların hiçbir şekilde ölümden kurtulamayacakları, ölümün herkesin kapısını çalacağı beyan edilmektedir. Ölümden kaçıp kurtulmanın mümkün olmadığıyla ilgili olarak son derece önemli bir ifade âyetin devam eden cümlesinde şu şekilde zikredilmektedir:

b) وَلَوْ كُنْتُمْ ف۪ي بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ “Sağlam kalelerde bile olsanız.” Kur’ân’da dört kez(10) geçen بُرُوج burûc kelimesi “kaleler”, “burçlar”, “yıldızlar”, “köşkler” manasına gelmekte, Hacc 22/45’te meşîd kalıbında yer alan ve Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen مُشَيَّدَة müşeyyedeh sözcüğü ise “sapasağlam”, “sarp yamaç”, “sağlam”, “heybetli” gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah ölümden kurtulmanın imkânsız olduğunu beyan bağlamında bu iki kelimeyi sıfat tamlaması şeklinde zikretmekte ve بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ burûc-i müşeyyedeh tamlamasına yer vermektedir. Bu tamlama “sarp yamaçlardaki kalelerin burçları”, “göklerdeki yıldızlar”, “sağlam kaleler”, “sağlam saraylar”, “heybetli burçlar”, “sapasağlam şatolar”, “göğe yükselen kuleler” gibi anlamlar içermekte(11) ve her nerede olurlarsa olsunlar ölümün her halü kârda insanları gelip bulacağı mesajı ve bilgisi özellikle verilmektedir.

2. وَاِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُوا هٰذِه۪ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ وَاِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هٰذِه۪ مِنْ عِنْدِكَ قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ “Kendilerine herhangi bir iyilik gelse ‘Bu, Allah katındandır.’ derler. Kendilerine herhangi bir kötülük geldiğinde ise ‘Bu, senin tarafındadır.’ derler. De ki: Hepsi Allah’tandır.” Yüce Allah münafıkların ve iman zayıflığı içerisinde bulunanların durumunu beyan bağlamanında bu defa onların müslümanlarla ilgili duygularını ve beklentilerini dile getirmektedir. Bu ifadenin dolaylı yollardan bir benzeri Âl-i İmrân 3/120’de de geçmektedir.

a) وَاِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُوا هٰذِه۪ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ “Kendilerine herhangi bir iyilik erişse ‘Bu Allah katındandır’ derler.” Yüce Allah sözünü ettiği münafıkların ve zayıf imanlıların durumunu ifade bağlamında kendilerine حَسَنَة haseneh yani “herhangi bir iyilik”, “güzel şey”, “nimet”, “lütuf”, “ikram”, “yeşillik”, “bolluk”, “bereket”, “meyveler”, “sürüler”, “bol rızık”, “afiyet”, “esenlik içinde bulunmak” vs. ulaşınca bunun Allah’tan geldiğini söylediklerini aktarmaktadır.

b) وَاِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هٰذِه۪ مِنْ عِنْدِكَ “Kendilerine herhangi bir kötülük eriştiğinde ise ‘Bu, senin tarafındandır’ derler.” Yüce Allah söz konusu münafıkların ve münafık tipli insanların başına herhangi bir سَيِّئَة seyyieh yani “kötülük”, “kıtlık”, “darlık”, “hastalık”, “kuraklık”, “sıkıntı”, “ölüm”, “zulüm”, “mağlubiyet” vs. şeyler geldiğinde bunun sebebinin Hz. Peygamber olduğunu söylediklerini bildirmektedir ki bu da onların yani münafıkların, bazı Yahudilerin ve imanı zayıfların Hz. Peygamber’i ve elbette müslümanları uğursuz saydıklarının bir göstergesidir. Onların “bu sendendir” demeleri “bu senin yüzünden başımıza geldi” manasına gelmekte ve Hz. Peygamber’i suçladıklarını göstermektedir.

Benzer içerikte olmak üzere A‘râf 7/131’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlara bir iyilik (bolluk) geldiğinde ‘Bu, sadece bizim hakkımızdır’ dermişlerdi. Eğer kendilerine bir fenalık (kıtlık-kuraklık) geldiğinde onu da Mûsâ ve beraberindekiler nedeniyle gelen uğursuzluğa bağlarlar(dı). Dikkat edin; onların uğursuzluğu Allah katında(n)dır; fakat çoğu bilmezler.” Nitekim hem Hz. Mûsâ’dan önce yaşayan Hz. Sâlih’in kavmi olan Semûd’un tepkisinde benzer suçlamaları görmekteyiz; hem de esasında bütün peygamberlerin ümmetlerinde bu türden uğursuz sayma suçlamalarını müşahede etmekteyiz. Bu noktada Neml 27/47 ve Yâsîn 36/18. âyetleri hatırlamak gerekmektedir.

Âyetlerden açıkça anlaşılıyor ki hakikatın karşısına dikilenler Yüce Allah’ın kendilerini imtihan etmek için uyguladığı işlemleri peygamberlerden ve müminlerden kaynaklanan bir uğursuzluk saymışlar, dolayısıyla onları suçlayıp tehditler savurmuşlardı. A‘râf 7/131’de İsrailoğullarının, yorumunu yapmakta olduğumz Nisâ’ 4/78’de de Medine’deki münafıkların ve bazı Yahudilerin söylediği sözler de bundan farklı bir şey değildir.

c) قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ “De ki: Hepsi Allah katındandır.” Yüce Allah söz konusu kişilerin dile getirdiği bu türden ayırımların cevabını vermekte ve iyiliklerin de kötülüklerin de Allah’tan olduğunu, yani her bir şeyin O’nun bilgisi ve izni ile gerçekleştiğini ortaya koymaktadır. Burada Yüce Allah’ın kanunları, prensipleri ve evrene koyduğu yasaları devrededir. Dolayısıyla uğursuzluk suçlamasıyla Hz. Peygamber’e sataşmalarının hiçbir mantığı ve haklı tarafı yoktur. Olay kendi tercihlerinin ve yapıp ettiklerinin ilahi yasalar çerçevesinde meydana gelmesinden ibarettir. Nitekim konunun bu boyutu bir sonraki âyette ele alınacaktır. Esasında Hadîd 57/22-23’te de dile getirilen husus da bundan başkası değildir. Bu evrenin yaratıcısı Yüce Allah olduğu için bu evrende herşeyin tâbi kılındığı ilahi yasalar geçerlidir ve olup biten her ne varsa o yasalar çerçevesinde gerçekleşmektedir.

Tabir yerindeyse, hayatta ve evrende hiçbir şey Yüce Allah’ın kanunları ve bilgisi dışında gerçekleşmemektedir. Her şeyin tâbi kılındığı bir yasası vardır ve hayat bu yasalara göre şekillenmektedir. Genel çerçevesi çizilmiş olan bu yasalar içerisinde insan kendi iradesiyle tercihte bulunur, o yasalar içerisinde irade beyan edebilir ve seçtiği şey yaratılmadan önce o yasaların işleyişi kendileri için belirlenmiş kural ve yasa ile gerçekleşir.

3. فَمَا لِ‌هٰٓؤُ۬لَآءِ الْقَوْمِ لَا يَكَادُونَ يَفْقَهُونَ حَد۪يثًا “Bu topluluğa ne oluyor ki neredeyse hiçbir sözü anlamıyorlar!” Yüce Allah âyetin sonunda söz konusu münafıkların ve Yahudilerin defalarca bu konuda uyarılmalarına rağmen söyleneni ısrarla ve inatla anlamamakta direttiklerini ifade etmekte, bu topluluğun ve elbette bunlar gibi olup onların yolundan gidenlerin de aynı şekilde hakikati anlamamakta direndiklerini ortaya koymaktadır.

Âyette geçen فَمَا لِ‌هٰٓؤُ۬لَآءِ الْقَوْمِ fe mâ li hâülâli’l-kavmi ifadesi “şu topluluğa ne oluyor da”, لَا يَكَادُونَ يَفْقَهُونَ حَد۪يثًا lâ yekâdûne yefkahûne hadisen ifadesi ise “neredeyse hiçbir sözü anlamıyorlar” manasına gelmektedir. Böylece söz konusu kişilerin inatla ve ısrarla kendi kabullerinin dışına çıkmadıkları, hakikate kulaklarını ve gönüllerini kapattıkları, kim ne söylerse söylesin denilenlere hiçbir şekilde itbar etmedikleri ortaya konulmakta, böylece Hz. Peygamber’e moral verilmesi amaçlanmaktadır.

Kur’ân’da çeşitli kalıplarda 20 kez(12) geçen, bu âyette de يَفْقَهُونَ yefkahûne kalıbında zikredilen fiil, “fıkhetmek”, yani “anlamak”, “kavramak” gibi anlamlar içermektedir ki Hz. Peygamber’in Abdullah ibn Abbâs için yaptığı اللهم فقهه في الدين و علمه التأويل “Allah’ım! Onu dinde fakîh (yani anlayış sahibi) kıl ve ona te’vîli (yani olayların arka planını) öğret”(13) duasındaki فقه fakkıh kalıbının verdiği mana da budur. Tevbe 9/122’de geçen ifadede verilmek istenen mesaj da “dinde anlayış sahibi olmak” şeklinde dile getirilmektedir.

ııı. Risalet ve Yüce Allah’ın Şahitliği

مَآ اَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّٰهِ وَمَآ اَصَابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ وَاَرْسَلْنَاكَ لِلنَّاسِ رَسُولًا وَكَفٰى بِاللّٰهِ شَه۪يدًا “(Bu yüzden hâlâ şöyle diyorlar:) ‘Sana gelen her bir iyilik Allah’tandır. Başına gelen her bir kötülük ise nefsindendir.’ Seni (bütün) insanlara elçi olarak gönderdik; (buna) şahit olarak Allah yeter.”

Âyetteki مَآ اَصَابَكَ mâ esâbeke ifadesi “sana isabet eden her bir şey”; مِنْ حَسَنَةٍ min hasenetin ifadesi “herhangi bir iyilik”; فَمِنَ اللّٰهِ fe minellâhi tamlaması “Allah’tan(dır)”; وَمَآ اَصَابَكَ ve mâ esâbeke ifadesi “ve yine sana isabet eden”; مِنْ سَيِّئَةٍ min seyyietin ifadesi “herhangi bir kötülük”; فَمِنْ نَفْسِكَ fe min nefsike ifadesi “senin kendi nefsinden(dir)”; وَاَرْسَلْنَاكَ ve erselnâke ifadesi “ve seni gönderdik”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlara, insanlar için”; رَسُولًا rasûlen kelimesi “elçi olarak”; وَكَفٰى بِاللّٰهِ ve kefâ billâhi ifadesi “Allah yeter”; شَه۪يدًا şehîden kelimesi ise “şahit olarak” demektir.

Burada iyiliklerin ve kötülüklerin kaynaklarıyla ilgili bazı ifadeler ve Hz. Peygamber’in risaletinin evrenselliğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. مَآ اَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّٰهِ وَمَآ اَصَابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ “(Bu yüzden hâlâ şöyle diyorlar:) Sana gelen her bir iyilik Allah’tandır. Başına gelen her bir kötülük ise nefsindendir.” Bu âyetin yorumunu iki türlü yapmaya çalışacağız:

a) Yüce Allah münafıkların, imanı zayıf kişilerin ve bazı Yahudilerin ölüm, iyilik, kötülük ve laftan anlamamalarıyla ilgili bilgileri verdikten sonra, bunların hâlâ önceki âyetteki iddialarını sürdürdüklerini dile getirmektedir ki zaten önceki âyetin sonunda zikredilen “laftan anlamamaları” ifadesi de bunun bir delilidir.

Bu kişiler önceki âyette yer alan “De ki hepsi Allah’tandır” beyanı gereği, her şeyin Yüce Allah’ın yasaları çerçevesinde gerçekleştiği bilgisini anlamadıklarını, anlamak istemediklerini, kendi bildiklerinde ısrarcı olduklarını ortaya koymak üzere, hâlâ daha aynı sözleri dile getirdiklerini bu âyette tekrar ifade etmektedir. Bu çerçevede önceki âyette kendi üzerlerinden yaptıkları değerlendirmelerle yetinmeyerek, bu defa konuyu Hz. Peygamber üzerinden de sürdürdükleri görülmektedir. Bu yorumda âyetin başında gizli bir ve yekûlûne “ve yine diyorlar ki” fiili var kabul edilebilir(14) ve bu iki cümle önceki âyetteki cümlelerin devamı olarak yorumlanmış olur. Bizim âyetin mesajıyla ilgili yorum tercihimiz bu yöndedir.

b) Bu âyetin başka bir mesaj boyutu daha vardır ki genelde kabul edilen de budur. Buna göre münafıklar ve diğerleri “her şey Yüce Allah’tan olduğuna göre, nasıl olsa kâfirlik de Allah’tandır” diyerek suçu ve sorumluluğu Allah’a atmaya çalışacakları için Yüce Allah bu defa genel manadaki uygulamasını dile getirmiş olmaktadır. Âyetteki ke “sana” muhatap zamirlerin kullanılması bu görüşü destekleyen delillerdendir. Konuyla ilgili yanlış değerlendirmelere kapı aralamamak için bazı noktalara değinmek istiyoruz.

ı. Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün muhataplara seslenmekte ve “Başına gelen herhangi bir iyilik Allah’tandır; kötülük ise sendedir” buyurmuş olmaktadır. Bu durumda önceki âyette yer alan “De ki hepsi Allah’tandır” cümlesi gözardı edilmemelidir. İnsan kendi yapıp ettiklerinin karşılığını yine Yüce Allah’ın yaratmasıyla bulur. İnsan kendi tercihlerini ve çabasını ortaya koyar, Yüce Allah da belirlediği yasaları işleterek kişinin tercih ettiği ve yaptığı şeylerin meydana gelmesini sağlar.

ıı. Konuyla ilgili olarak Şûrâ 42/30’da şöyle buyrulmaktadır: “Başınıza gelen herhangi bir musibet, kendi ellerinizle işledikleriniz yüzündendir. (Bununla beraber Allah) çoğunu da affeder.” Yüce Allah insanoğlunun başına gelen herhangi bir sıkıntının, belanın veya musibetin kendi ellerinin yaptıkları, kendi kazanımları nedeniyle olduğunu beyan etmekte, bu arada her yapılanı dikkate almadığını, pek çoğunu bağışladığını belirtmektedir.

ııı. İnsanların başına gelen şeylerin “ellerinin takdim ettiği yani üretip kazandığı şeyler” sebebiyle olduğu Nisâ’ 4/62’de, ayrıca Kasas 28/47’de dile getirilmektedir. Bu arada önceki âyetin izahında da belirttiğimiz üzere, insanların başına gelen şeylerin bir yasasının bulunduğu Hadîd 57/22’de dile getirilmekteyken, başa gelen her şeyin Yüce Allah’ın izniyle insanlara ulaştığı da Teğâbun 64/11’de beyan edilmektedir. Meselenin fert bazından çok daha büyük boyutlarda sonuçları olan kısmıyla ilgili olarak da Yüce Allah Rûm 30/41’de şu bilgileri vermektedir: “İnsanların bizzat kendi işledikleri yüzünden karada ve denizde düzen bozuldu; böylece (Allah onların) yaptıklarının bir kısmını onlara tattırır; belki de (tuttukları kötü yoldan) dönerler.” Eğer konunun başka bir boyutu yoksa başa gelenler insanların yapıp ettiklerinin sonucudur diyebiliriz.

ıv. Sözün burasında unutulmamalıdır ki, insanların tâbi tutulduğu imtihanlar vesilesiyle zaman zaman herhangi bir şeyin karşılığı olmadan, kendilerinin herhangi bir suçu olmamasına rağmen birtakım sıkıntılar da söz konusu olabilir. Bunların yaşanma sebebi, insanların imtihan edilmesi, nimet ve sıkıntıda nasıl davranacaklarının ortaya konulmasıdır.(15) Bu noktada hatırlatılması gereken âyetlerden bir tanesi Bakara 2/155’tir: “Andolsun ki sizi biraz korku ve açlık, mallardan, canlardan ve ürünlerden biraz azaltma (fakirlik) ile deneriz. (Ey Peygamber!) Sabredenleri müjdele!” İşte bu âyette de belirtildiği gibi, insanların başına gelen şeylerin bir kısmı bir imtihan nedenine ve sabretmeleri gerekçesine bağlıdır.

Buradan hareketle, hiç kimse başkalarının veya kendisinin başına gelen herhangi bir sıkıntıyı çok belirgin belli bir sebebe bağlamamalı, bunun yerine olayların birer imtihan olduğunu düşünerek verilmesi gereken ideal tepkiyi vermelidir. Bu hususta hatırlanması zorunlu olan âyetlerden birisi de Enbiyâ’ 21/35’tir: “Her canlı, ölümü tadıcıdır. Bir deneme olarak sizi hayırla da, şerle de imtihan ederiz. Siz, sadece ve sadece bize döndürüleceksiniz.” İşte bu âyette de insanların hem hayırla hem de şerle denendiği belirtilmektedir.

v. Bu arada hayır sanılan şeylerde şer, şer sanılan şeylerde hayır olabileceği Bakara 2/216’da zikredilmekte, insanların hayrı ister gibi şerri istedikleri, çünkü çok aceleci oldukları da İsrâ’ 17/11’de beyan edilmektedir. Bütün bunlardan anlaşılıyor ki işin içinde bizim anlayamadığımız, öngöremediğimiz noktalar daima olabilir. Bu nedenle hayır ve şer konusunda çok net ifadelerde bulunmaktan kaçınmak doğru bir yöntemdir.

vı. Esasında daha dikkatli düşünülürse, meselâ peygamberlerin çektiği sıkıntılar ile henüz bülüğa ermemiş çocukların veya delilerin başına gelenler ancak bu şekilde anlaşılabilir. Çünkü başa gelen her şey insanların yapıp ettiklerinin sonucu olarak görülmemeli, sadece bir kısmının böyle olduğu düşünülmelidir. Zira peygamberlerin bir kısmının hayatını kaybetmesine varan imtihanlarının da çocukların ve delilerin karşılaştıkları sıkıntıların da bir hak edişin sonucu olduğu söylenemez. Bu durumlarla ilgili en çok söylenebilecek şey bunların bir imtihan oluşu ve muhataplarının mahşerde derecelerinin arttırılmasıdır. Nitekim Hz. Peygamber bir hadisinde şu beyanda bulunmuştur: “Bela ve musibetler en çok peygamberlere, sonra velilere sonra da derece derece diğerlerine verilmiştir.”(16)

vıı. Yapıp ettikleri sebebiyle insanların başına musibetlerin nerede geleceğiyle ilgili olarak genel kanaat bunun dünya hayatında olduğudur.(17) Esasında bir sonraki âyette verilen mesaj da bunu desteklemektedir. Konu böyle anlaşılırsa zaten mesele anlatmaya çalıştığımız gibi olur. Yok, eğer mahşerde insanların başına gelecek olan azap gibi bir durumdan söz ediliyorsa, o zaman da mahşerde hiç kimseye haksızlık edilmeyeceği, herkesin dünyada yapıp ettiklerini mahşerde karşılarında hazır bulmuş olacakları, bir bölümünü ise Yüce Allah’ın bağışlayacağı anlatılmış demektir. Mü’min 40/17 gibi pek çok âyette insanların dünyada yapıp ettiklerinin karşılığının mahşerde verileceği, çünkü orada hesabın görüleceği ifade edilmektedir. Durum böyle olduğu için dünyayı hem mükellefiyet hem de hesap verme yeri gibi görmek sıkıntılı sonuçlar doğurabilir.(18)

2. وَاَرْسَلْنَاكَ لِلنَّاسِ رَسُولًا وَكَفٰى بِاللّٰهِ شَه۪يدًا “Seni (bütün) insanlara elçi olarak gönderdik; (buna) şahit olarak Allah yeter.” Yüce Allah âyetin ve konunun bu aşamasında Hz. Peygamber’i gönderiş gayesini dile getirmekte, onu rasûl yani “elçi” olarak gönderdiğini, görevlendirdiğini bildirmekte, onun peygamberliğine de şahit olarak Allah’ın yeteceğini beyan etmektedir.

a) وَاَرْسَلْنَاكَ لِلنَّاسِ رَسُولًا “Seni insanlara elçi olarak gönderdik.” Yüce Allah Hz. Peygamber’i bütün insanlar için rasûl olarak gönderdiğini ifade etmektedir.

Bu konuyla ilgili olarak A‘râf 7/158’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Ey insanlar! Ben, Allah’ın hepinize gönderdiği elçisiyim.” Burada Hz. Peygamber’in risalet alanı gündeme getirilmektedir ki bu durum onun önce yakın akrabasını,(19) ardından kavmini,(20) mensubu bulunduğu Mekke’yi ve çevresini,(21) ilâhi bilgilerden haberdar olmayan ümmîleri ve daha sonra gelenleri,(22) nihayet ulaşabildiği herkesi(23) ve sonuçta bütün insanları(24) uyarması şeklinde belirlenmektedir. Ayrıca onun Yüce Allah’ın âlemlere rahmetinin tecellisi olarak gönderilmiş olması(25) da peygamberliğinin evrenselliğinin en önemli göstergelerindendir. Dolayısıyla Şu‘arâ 26/214’teki ‘aşîrateke’l-akrabîne “yakın akraba” ve Yâsîn 36/6’daki kavm kelimesine takılarak, Hz. Peygamber’in risâletinin ırkî, millî, yöresel ve coğrafî olduğu sanılmamalıdır.

“Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmedeki sünneti”ni iyi bilmek gerekir. Buna göre Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Nahl 16/36, Fâtır 35/24 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın prensip olarak hiçbir ümmeti peygambersiz bırakmadığı bildirilmektedir. Şüphe yok ki bu durum her neslin bir peygamberle buluşmasını ya da “her köye/şehre bir peygamber gönderilmesi”ni gerektirmez. Furkân 25/51’de dile getirildiği gibi, Yüce Allah dileseydi elbette bunu da yapardı; ancak dilemedi ve yapmadı. Dolayısıyla bazen Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil, Hz. İshâk, Hz. Lût gibi; Hz. Şu‘ayb, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn gibi; Hz. Süleyman, Hz. Dâvûd gibi; Hz. Zekeriyyâ, Hz. Yahyâ, Hz. İsâ gibi aynı anda bir topluma birden çok peygamber gönderildiği gibi, bazen de peygamberlerin görevlendirilmesinde bir fetret dönemi yaşanmıştır.(26) Âyetteki النَّاس en-nâs “bütün insanlar” manasına geldiği için Hz. Peygamber’in risalet alanı bütün insanlık olarak belirlenmiştir. Bütün bu hususlardan anlaşılması gereken şudur: Hz. Peygamber bütün insanlığa gönderilmiş son peygamberdir. Kurtuluşa ermenin yolu ona tâbî olmaktan geçmektedir.

Bu noktada bir de hadis tercümesi aktarmakla yetinelim.

Nebî (as) şöyle buyurmuştur: “Bana benden önce hiç kimseye verilmemiş şu beş şey verilmiştir:

ı. Ben gerek beyaz, gerek esmer derili bütün insanlara peygamber olarak gönderildim.

ıı. Yeryüzü bana mescid kılındı.

ııı. Düşmanlarımın kalbine korku salınmakla bana yardım edildi. Onlar bir aylık mesafeden bile benden korkarlar.

ıv. Öncekilerden farklı olarak bana ganimet verilerek (helal kılındı).

v. Bana ‘İste, sana istediğin verilecek’ denildi de ben de ümmetim için şefaat istemeyi(27) tercih edip onu mahşere beklettim.”(28)

Bu rivayette yer alan hususlar Hz. Peygamber’in risaletinin evrensel olduğunun gayet güzel bir ispatıdır. Meseleyi Kur’ân-Sünnet bütünlüğü içerisinde ortaya koyma usülümüz gereği, sözü daha fazla detaylandırma ihtiyacı içerisinde değiliz.

b) وَكَفٰى بِاللّٰهِ شَه۪يدًا “Şahit olarak Allah yeter.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in risaletiyle ilgili olarak kendisinin şahit olarak yeteceğini bildirmektedir. Konuyla ilgili olarak Ra‘d 13/43’te şöyle buyrulmaktadır: “Kâfir olanlar ‘Sen rasûl olarak gönderilmiş bir kimse değilsin’ derler. De ki: Benimle sizin aranızda şahit olarak Allah ve yanında Kitab’ın bilgisi olan(lar) yeter.”

Kur’ân’daki كَفٰى بِاللّٰهِ kefâ billâhi ifadeleri ve Yüce Allah’ın hangi konularda kullarına yettiği Nisâ’ 4/6, 45 ve 70. âyetlerde bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrar etmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah Hz. Peygamber’in risaletine şahit olarak kendisinin yettiğini bildirmekte, Âl-i İmrân 3/18’de Allah’tan başka hiçbir ilah olmadığına kendisinin, meleklerin ve ilim sahiplerinin şahitlik ettiğini bildirmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de benzer bir mana yer almakta ve Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’in risaletine şahit olduğu ve O’nun şahitliğinin yettiği beyan edilmiş olmaktadır.

b) Rasûl’e İtaat ve Münafıkların Tavrı

Yüce Allah, sûrenin 80-83. âyetlerinde Rasûl’e itaat edenin Allah’a itaat etmiş olduğunu, itaatten yüz çevirene gelince, Hz. Peygamber’in onlara bekçi olarak gönderilmediğini bildirmekte, sonrasında münafıkların sıkıntı anında Hz. Peygamber’in yanındalarken “Başüstüne” dediklerini, ancak yanından ayrılınca onlardan bir kısmının başka şeyleri gizlice kurduklarını, Allah’ın da onların bu tavırlarını yazmakta olduğunu beyan etmekte, Hz. Peygamber’e hitaben “Sen onlara aldırma ve Allah’a güven! Vekîl (güven kaynağı ve makamı) olarak Allah yeter” buyruğunu hatırlatmaktadır.

Ardından, çok önemli bir meydan okumaya yer verilerek “Onlar Kur’an’ı inceden inceye düşünmüyorlar mı? Eğer o, Allah’tan başkası katından (gönderilmiş) olsaydı, mutlak sûrette onda birçok tutarsızlık bulurlardı” buyrulmakta, münafıklara herhangi bir güven veya korkuya dair bir haber gelince hemen onu yaydıkları, hâlbuki onu, Rasûl’e veya aralarında yetki sahibi kimselere götürselerdi, onların arasından işin içyüzünü anlayanların, onun ne olduğunu bilecekleri ifade edilmekte, Allah’ın insanlara bol lütfu ve merhameti olmasaydı, pek azı hariç, mutlak sûrette şeytana uyacakları bildirilmektedir.

ı. İtaatten Yüz Çevirenlere Karşı Takınılacak Tutum

مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ اَطَاعَ اللّٰهَ وَمَنْ تَوَلّٰى فَمَآ اَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَف۪يظًا وَيَقُولُونَ طَاعَةٌ فَاِذَا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِكَ بَيَّتَ طَآئِفَةٌ مِنْهُمْ غَيْرَ الَّذ۪ي تَقُولُ وَاللّٰهُ يَكْتُبُ مَا يُبَيِّتُونَ فَاَعْرِضْ عَنْهُمْ وَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ وَكَفٰى بِاللّٰهِ وَك۪يلًا “Kim Elçiye itaat ederse elbette Allah’a itaat etmiş olur. Yüz çevirene gelince, biz seni onların üzerine bekçi göndermedik. (Münafıklar) ‘Başüstüne!’ derler. Yanından ayrılınca onlardan bir kısmı, senin dediğinden başkasını gizlice kurar. Allah da onların gizlice kurduklarını yazmaktadır. Onlardan yüz çevir (aldırma) ve Allah’a güven! Vekil (güven kaynağı) olarak Allah yeter.”

Buradaki مَنْ يُطِعِ men yutı‘ ifadesi “kim itaat ederse”; الرَّسُول er-rasûle kelimesi “Elçi’ye, Rasûl’e”; فَقَدْ اَطَاعَ fe kad etâ‘a fiili “elbette itaat etmiştir, etmiş olacaktır”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَمَنْ تَوَلّٰى ve men tevellâ ifadesi “ve her kim de yüz çevirirse”; فَمَآ اَرْسَلْنَاكَ fe mâ arseknâke fiili “biz seni göndermedik”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerine”; حَف۪يظًا hafîzan kelimesi “bekçi, koruyucu olarak”; وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve (şöyle) derler, diyorlar”; طَاعَةٌ tâ‘atün ifadesi “başüstüne”; فَاِذَا بَرَزُوا fe izâ berazû ifadesi “ayrıldıkları zaman”; مِنْ عِنْدِكَ min ‘ındike ifadesi “senin yanından”; بَيَّتَ beyyete fiili “gizli plan yapar(lar)”; طَآئِفَة tâifetün kelimesi “bir grup”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden”; غَيْرَ الَّذ۪ي تَقُولُ ğayrallezî tekûlü tamlaması “senin dediğinin dışında”;وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَكْتُبُ yektübü fiili “yazmaktadır”; مَا يُبَيِّتُونَ mâ yübeyyitûne ifadesi “onların gizlice kurmakta oldukları şeyleri”; فَاَعْرِضْ fe a‘rıd emri “ve yüz çevir”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; وَتَوَكَّلْ ve tevekkel emri “ve güven, dayan, tevekkül et”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; وَكَفٰى بِاللّٰهِ ve kefâ billâhi ifadesi “Allah yeter”; وَك۪يلًا vekîlen kelimesi ise “vekil, güven kaynağı ve makamı olarak” demektir

Burada Hz. Peygamber’e itaatin Yüce Allah’a itaat olduğu, risaletin zorbalık kaldırmayacağı, münafıkların ikiyüzlü davranışlarına karşı Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e moral vermesiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ اَطَاعَ اللّٰهَ وَمَنْ تَوَلّٰى فَمَآ اَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَف۪يظًا “Kim Elçiye itaat ederse elbette Allah’a itaat etmiş olur. Yüz çevirene gelince, biz seni onların üzerine bekçi göndermedik.” Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’e itaatin kendisine itaat olduğunu, bundan yüz çevirenlerin üzerinde herhangi bir zorlama yapmaması gerektiğini ifade etmektedir.

a)مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ اَطَاعَ اللّٰهَ “Kim Elçiye itaat ederse elbette Allah’a itaat etmiş olur.” Yüce Allah Rasûl’e itaat edenlerin Allah’a itaat etmiş olacağını bildirmekte, çünkü rasûl zaten Allah’tan aldıklarını ümmete aktardığı için, o da bu türden buyruklara itaatle yükümlü tutulmuş olmaktadır. Tabir caizse, Mekke’li Abdullah’ın oğlu Muhammed, Yüce Allah’ın Rasûl’ü Hz. Muhammed’e tâbi olmak, ona itaat etmek zorunda kılınmış, Hz. Peygamber’in “beşer/insan” yönü onun “risalet/peygamberlik” boyutuna itaate zorunlu tutulmuştur.

Çeşitli âyetlerde(29) zikredilenin aksine, bu âyette “Yüce Allah’a itaat”ten önce “Rasûl’e itaat”in zikredilmesinin sebebi, onun risalet adına yaptığı tebliğin Yüce Allah’a ait prensipleri içermesi nedeniyledir; zaten âyette nebî değil de rasûl kelimesinin tercih edilme maksadı da bu olsa gerektir. Risalet öğretilerini getiren elçiye itaat onu gönderen makama yani Yüce Allah’a itaattir elbette.

Enfâl 8/24’te dile getirildiği gibi, Yüce Allah’a ve Hz. Rasûl’e itaat esasında Rasûl’ün aktardıklarının Yüce Allah’tan kendisine gelen esaslardan ibaret olduğu için sonuçta Yüce Allah’ın davetine icabet etmek demektir. Bu durum “Yüce Allah başka, Rasûlüllah başka şeyler söyler” demek değildir. Esasında bu tür âyetlerde nebî kelimesinin değil de hep rasûl kelimesinin kullanılmasının hikmeti böyle yorumlanmalıdır. İncelemekte olduğumuz âyette de belirtildiği gibi “Rasûl’e yani Elçiye itaat O’nu gönderene yani Yüce Allah’a itaattir.” Eğer elçi kendisini gönderenin bildirimlerinde tasarrufa gider, ilave veya eksiltme yaparsa bu defa onun konumu değişir; o da din koyucu konumuna gelir ki bu durum risalet ve nübüvvetin anlamıyla bağdaşmaz.

Yüce Allah Âl-i İmrân 3/31-32’de şöyle buyurmaktadır: “(Ey Peygamber!) De ki: Eğer Allah’ı seviyorsanız bana tâbî olun ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir). De ki: Allah’a ve Rasûl’e itaat edin. Eğer yüz çevirirseniz (bilin ki) Allah kâfirleri sevmez.” Yüce Allah kendi sevgisini kazanmak isteyenlerin Hz. Peygamber’e tâbi olması gerektiğini beyan ettikten sonra, bir anlamda bunun bir devamı olarak bu defa da Allah’a ve Rasûl’e itaati emretmektedir.

Daha önce de belirttiğimiz üzere, burada sözü edilen itaat emrinin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde zikredilmekte, maksat, putlara vs. varlıklara değil de sadece ve sadece Yüce Allah’a ve O’nun emir ve yasaklarının gereğini yerine getirip ümmete tebliğ etmekle görevli Hz. Peygamber’e itaat edilmesi gerektiğini müminlere öğretmektir. Bu çerçevede tevhidden ayrılmayıp istikamet üzere yaşayabilmenin yolunun bu olduğu muhataplara bildirilmektedir.

b) وَمَنْ تَوَلّٰى فَمَآ اَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَف۪يظًا “Yüz çevirene gelince, biz seni onların üzerine bekçi göndermedik.” Bu cümlenin bir benzeri Şûrâ 42/48’de de yer almaktadır. Yüce Allah hem kendisine hem de Rasûl’e itaatten yüz çevirenler üzerine onu bekçi olarak göndermediğini beyan etmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(30) geçen حَف۪يظ hafîz kelimesi “koruyan, koruyucu, gözeten, bekçi” manalarına gelmektedir.

Âl-i İmrân 3/32’de şu bilgiye yer verilmektedir. “Eğer yüz çevirirseniz (bilin ki) Allah kâfirleri sevmez.” Yüce Allah muhatapların Allah’a ve Rasûl’e itaatten yüz çevirmeleri durumunda kâfir olacaklarını haber vermekte ve kendisinin de kâfirleri sevmediğini bildirmektedir. Konuyla ilgili cümlelerde geçen تَوَلّٰى/تَوَلَّوْا tevellâ/tevellev fiili “yüz çevirmek” manasına gelmektedir.

Bu noktada bazı hatırlatmalar gerekmektedir:

ı. Yüce Allah çeşitli âyetlerde müşrik muhataplarının iman noktasındaki olumsuzluklarından dolayı Hz. Peygamber’in yaşadığı sıkıntıyı ortaya koymakta, Kehf 18/6’da şöyle buyurmaktadır: “(Ey Peygamber!) Onlar iman etmiyorlar diye adeta kendine kıyacaksın!” Konuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/3’te benzer bir mesaj söz konusu edilmektedir. Fâtır 35/8’de de şu bilgiler yer almaktadır: “O halde (ey Peygamber), onlar için üzülerek kendini helak etme.” İşte Yüce Allah bu durum karşısında Hz. Peygamber’i teselli etmeyi amaçlamakta, insanların inanmasının veya inanmamasının onun elinde olmadığını kendisine bildirmekte, arkalarından üzülmemesi gerektiğini ifade etmektedir. Sonuçta Hz. Peygamber de bir insandır ve onun da insani bazı tepkiler vermesi normaldir. Çünkü çevresindekilerin inanmamasından dolayı son derece üzüldüğü bilinmektedir. Bu konuda Mâide 5/68, Yûnus 10/65, Nahl 16/127, Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3, Neml 27/70, Lokmân 31/23, Fâtır 35/8 ve Yâsîn 36/76 gibi âyetlerde açık bilgiler yer almaktadır.

ıı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Peygamber’in ümmetiyle ilişkisi düzenlenmekte, bu çerçevede risalet görevinde zorlama ve zorbalığın olmadığı bildirilmektedir. Çünkü zorlamanın ve zorbalığın olduğu yerde gönül yoktur. Gönül onayının bulunmadığı yerde de iman yoktur. Bir konuda zorlama ve zorbalık varsa din orada durmaz. Gönüller fethedilmeden beldeler fethedilemez. Gönlü ihmal edenler, yaptıkları zorbalıklarla kalır ve öyle anılırlar.

Hz. Peygamber’in insanlar üzerinde zorba olmadığıyla ilgili olarak Ğâşiye 88/21-24. âyetlerde şöyle buyrulmaktadır: “O halde (ey Peygamber), gerçeği hatırlat; çünkü sen sadece gerçeği hatırlatıcısın. Onların üzerinde bir zorba değilsin. Ancak, kim yüz çevirir ve inkâr ederse, Allah işte öylesini en büyük azap ile cezalandıracaktır.”

Konuyla ilgili bilinmesi gereken bir başka âyet ise Kâf 50/45’tir: “Biz onların neler dediklerini gayet iyi bilmekteyiz. Sen onların üzerine hiçbir şekilde cebbâr (zorba) değilsin. Tehdidimden korkanlara Kur’ân’la gerçeği hatırlat.” İnsanın insana cebbâr olması “zorbalık” anlamına gelir. Hz. Peygamber’in tebliğinde bu tür davranışlar baştan beri yasaklanmış olduğu gibi, zaten kendisi de böyle bir uygulama yapmamıştır.

ııı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu doğrultuda Hz. Peygamber’e bir tebliğ metodu öğretilmekte ve eğer vahiyden yüz çevirirlerse kendisinin insanlar üzerine حَف۪يظ hafîz yani “muhafız”, “koruyucu”, “bekçi” olarak gönderilmediği ifade edilmektedir. Kur’ân’da hidâyetin isteyene verileceği beyan edilmektedir. Özellikle Hz. Peygamber bile, kendi sevdiği insanlara hidayet edemeyeceği(31) noktasında bilgilendirildiği için, aksine bir davranışta bulunması söz konusu olamazdı. Mekke’nin ve onca insanın teslimiyeti, önce yüreklerin fethiyle gerçekleşmişti. Yürek fethedilince geriye sadece daha ileri düzeyde tanışmak ve birlikte yaşamak kalmaktadır.

ıv. Şimdilerde ve gelecekte din tebliğinde bulunacak kişilere Kur’ân’ın eskimez ilkesi “gerçeği hatırlatmak, bunu Kur’ân ile yapmak, insanları hiçbir şekilde zorlamamak ve zorbalık yapmamak” şeklinde belirlenmiştir. İnsanlar tartışmaktan korkuyorlar; oysa tartışmanın bir zararı yoktur. Delili güçlü olduktan sonra ve hakaret içermemek kaydıyla herkesle tartışılabilir. Tartışmak fikir dayatmak şeklinde olmadığı sürece, hakikatların ortaya çıkmasına da vesile olabilir. Bu nedenle, zorlamadan ama gerçeği doğru bir usül ile sunarak iletişimin devamına çalışmak, dini anlatmak durumunda olanların görevleri arasındadır.

2. وَيَقُولُونَ طَاعَةٌ فَاِذَا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِكَ بَيَّتَ طَآئِفَةٌ مِنْهُمْ غَيْرَ الَّذ۪ي تَقُولُ وَاللّٰهُ يَكْتُبُ مَا يُبَيِّتُونَ فَاَعْرِضْ عَنْهُمْ وَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ وَكَفٰى بِاللّٰهِ وَك۪يلًا “(Münafıklar) ‘Başüstüne!’ derler. Yanından ayrılınca onlardan bir kısmı, senin dediğinden başkasını gizlice kurar. Allah da onların gizlice kurduklarını yazmaktadır. Onlardan yüz çevir (aldırma) ve Allah’a güven! Vekil (güven kaynağı) olarak Allah yeter.” Yüce Allah bu âyette münafıkların ikiyüzlülüklerine karşı Hz. Peygamber’i bilgilendirmekte ve ona moral vermektedir.

a)وَيَقُولُونَ طَاعَةٌ “(Münafıklar) ‘Başüstüne’ derler.” Yüce Allah bu bağlamda sözünü ettiği münafıkların önceki âyette zikredilen “Rasûl’e itaat eden Allah’a itaat etmiştir” beyanına karşı, sözde ve şeklen “tamam, itaat ettik, başüstüne”(32) dediklerini dile getirmektedir. Kur’ân’da üç kez(33) geçen طَاعَة tâ‘ah kelimesi “itaat” demektir. Buna göre yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de “tamam”, “baş üstüne”, “biz sana itaat ediyoruz”, “peki”, “emrin baş üstüne” gibi anlamlar içermekte ve münafıkların dışarıya vurdukları yalancı, sahte teslimiyet ifadesini oluşturmaktadır. Bunun sahte olduğu ise devam eden cümlede şu şekilde ifade edilmektedir:

b) فَاِذَا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِكَ بَيَّتَ طَآئِفَةٌ مِنْهُمْ غَيْرَ الَّذ۪ي تَقُولُ “Yanından ayrılınca onlardan bir kısmı, senin dediğinden başkasını gizlice kurar.” Yüce Allah münafıkların Hz. Peygamber’in yanındayken söyledikleri sözleri, onun yanından ayrıldıklarında değiştirdiklerini, Hz. Peygamber’in ve kendilerinin onun yanında söylediklerinden başka şeyler ürettiklerini haber vermektedir.

Kur’ân’da dört kez(34) geçen بَرَزُوا berazû fiili “meydana çıkmak” anlamına gelmektedir(35) ki buradaki maksat münafıkların Hz. Peygamber’in yanından “çıkmaları”, başka bir yere “gitmeleri”, başka bir yerde “görünmeleri” demektir. Âyette yer alan بَيَّتَ beyyete ve devam eden cümle ile Nisâ’ 4/108’deki يُبَيِّتُونَ yübeyyitûne fiilleri “kurmak”, “düzmek”, “geceleyin tasarlamak”, “gece boyu iş çevirmek”, “geceleyin plan yapmak” gibi manalara gelmektedir. Ayrıca Neml 27/49’da geçen لَنُبَيِّتَنَّ lenübeyyitenne fiili, konu gizli plan ve entrika içerikli bir bağlamda geçtiği için “geceleyin düşmanı izlemek ve baskın yapıp onları öldürmek” demektir.(36)

Bütün bu kullanımlardan ve kelimenin “gecelemek” şeklindeki kök anlamından hareketle, sözü edilen Medineli münafıkların Hz. Peygamber’in yanından ayrılıp evlerine gittiklerinde veya oradan çıkıp ayrıldıklarında Hz. Peygamber’in söylediği ve kendilerinin de onun yanında söyledikleri “itaat” sözünün aksine, o sözün dışında gizlice başka planlar ve entrikalar içerisine girdiklerini ortaya koymaktadır.

c) وَاللّٰهُ يَكْتُبُ مَا يُبَيِّتُونَ “Allah da onların gizlice kurduklarını yazmaktadır.” Yüce Allah münafıkların geceleyin veya gizlice üretip durdukları, gönüllerinde sakladıkları şeyler her ne ise onları yazdığını haber vermektedir ki Allah’ın yazmasından maksat O’nun bu işi meleklere yaptırmasıdır.

“Amellerin yazdırılması” meselesini İnfitâr 82/10-12’de geniş bir şekilde ele alacağız. Burada kısaca şunu hatırlatalım: Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onu meleklerine yazdırıp kontrol altına aldırmaktadır. Âl-i İmrân 3/181, Nisâ’ 4/81, Yûnus 10/21, İsrâ’ 17/13, Kehf 18/49, Meryem 19/79, Yâsîn 36/12, Zuhruf 43/80, Câsiye 45/29, Kâf 50/18, Kamer 54/53, İnfitâr 82/10-12, Târık 86/4’te bu noktada açık bilgiler yer almaktadır.

Bütün bu âyetlerde insanların yaptıklarının kayıt altına alındığı beyan edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette konu münafıkların Hz. Peygamber’in yanından ayrılıp gittiklerinde geceleyin veya gizlice yaptıkları planları Yüce Allah’ın kaydettirdiğini beyandır. Reddettikleri mahşer günü bu kayıtlar birer karne gibi inkârcıların ve münafıkların ellerine verilecektir.

d)فَاَعْرِضْ عَنْهُمْ وَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ وَكَفٰى بِاللّٰهِ وَك۪يلًا “Onlardan yüz çevir (aldırma) ve Allah’a güven! Vekil (güven kaynağı) olarak Allah yeter.” Yüce Allah münafıkların ikiyüzlü tavırlarını hatırlattıktan sonra, Hz. Peygamber’e seslenmekte, onların bu türden davranışlarına aldırış etmemesini, bir anlamda onları yaptıklarıyla başbaşa bırakmasını ve kendi işine bakmasını emretmektedir.

Yüce Allah Ahzâb 33/3 ve 48’de de geçen benzer bir ifadede Hz. Peygamber’i ve onun şahsında bütün muhataplarını inşa maksatlı olarak sadece Allah’a tevekkül etmelerini kendilerine emretmektedir. Çünkü vekîl yani güvenilecek makam ve güven kaynağı olarak Yüce Allah yeter. Hz. Peygamber’e yönelik Yüce Allah’a tevekkül etmesi emri çeşitli âyetlerde(37) zikredilmektedir. Buradaki emir, Yüce Allah’ın vekil edinilmesiyle ilgilidir. Bu âyette verilmek istenen mesajı “(Bu nedenle), O’nun himayesine sığın, sadece O’nu vekîl tut; sadece O’na güven” şeklinde anlamak durumundayız.

Daha önce çeşitli âyetlerin izahında da belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet(38) vardır. Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra, sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında tesis etmeleridir. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir; çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(39) her şeye vekîl olan(40) da en güzel vekil olan da O’dur.(41) İnsanlar azim gösterip Yüce Allah’a güvenmeyi başarırlarsa Allah’ın da kendisine güvenen kullarını sevdiğini akıldan çıkarmamak gerekmektedir.

Daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/6, 45, 70 ve 79. âyetlerde de belirttiğimiz üzere, “Yüce Allah’ın kullarına yettiğini” ifade eden çeşitli âyetler vardır. Önemine binaen yeniden belirtelim ki Yüce Allah “hesap görücü”,(42) “velî, dost”,(43) “yardımcı”,(44) “çok iyi bilen”,(45) “her şeye şahit olan”,(46) “her şeye vekil”,(47) “her şeyden haberdar ve her şeyi gören”,(48) “hidayet edici”,(49) “en güçlü, en izzetli”(50) olarak yeterlidir. Bu ve benzer konularda başka aracılara ve yardımcılara kesinlikle ihtiyaç hissedilmemelidir.

ıı. Kur’ân’da Çelişki Bulunmaması

اَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْاٰنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللّٰهِ لَوَجَدُوا ف۪يهِ اخْتِلَافًا كَث۪يرًا “Onlar Kur’an’ı iyice düşünmüyorlar mı? O, Allah’tan başkası katından (gönderilmiş) olsaydı, elbette onda birçok çelişki bulurlardı.”

Âyetteki اَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ efelâ yeteberrûne ifadesi “hiç inceden inceye düşünmezler mi”; الْقُرْاٰن el-kur’âne kelimesi “Kur’ân’ı”; وَلَوْ كَانَ ve lev kâne ifadesi “eğer (o Kur’ân şöyle) olsaydı”; مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللّٰهِ min ‘ındi ğayrillâhi tamlaması “Allah’ın dışında bir makamdan”; لَوَجَدُوا levecedû fiili “elbette bulurlardı”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; اخْتِلَافًا كَث۪يرًا ıhtilâfen kesîran tamlaması “pek çok çelişki” demektir.

Burada Kur’ân’ın ilahi kaynakı oluşu ve içerisinde hiçbir çelişkinin bulunmadığı gündeme getirilmektedir.

1. اَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْاٰنَ “Onlar Kur’an’ı iyice düşünmüyorlar mı?” Bu ifade aynısıyla Muhammed 47/24’te de geçmektedir. Yüce Allah münafıkların bu ikiyüzlü tavırlarını Kur’ân’ı inceden inceye anlamamaları ile ilişkilendirmekte, Kur’ân’ı, onun mesajlarını, ilkelerini incelemediklerini gündeme getirerek, “Kur’ân’ı neden derinlemesine incelemiyorlar” demek istemektedir. Bağlam gereği düşünüldüğünde, burada Kur’ân’ın iyice incelenmesiyle ilgili meselenin ondaki hakikat bilgilerini münafıkların anlamak istememeleriyle ilgili kısmı olduğu söylenebilirse de esasında maksat bütünüyle Kur’ân üzerinde tedebbür denen incelemenin yapılmamasının eleştirilmesidir.

Kur’ân’da tedebbür denilen bir “düşünme” kavramı vardır ve bununla ilgili de dört âyet bulunmaktadır. Bir tanesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, örneklerin birisi Mü’minûn 23/68’de, diğeri Muhammed 47/24’te, dördüncüsü ise Sâd 38/29’da yer almaktadır ki ilgili âyet mealen şu şekildedir: “(Ey Peygamber, bu Kur’ân), âyetlerini inceden inceye düşünsünler ve aklı olanlar gerçeği hatırlasınlar diye sana indirdiğimiz bereket kaynağı bir kitaptır.” Yüce Allah bu kitabının bir bereket kaynağı olduğunu bildirerek, onu indirmesinin iki sebebini zikretmektedir. Buna göre ilk sebep onu “tedebbür etmek”, diğeri ise tezekkür yani “gerçeği hatırlatabilmek”tir.

Şimdi bu dört âyette geçen tedebbür kavramını daha iyi anlayabilmek için önce d-b-r kökünden gelen kelimelerin Kur’ân’daki kullanımlarını incelemek istiyoruz.

D-b-r kökünden kelimeler Kur’ân’da 44 yerde geçmekte ve “yönetmek”;(51) “derin ve inceden inceye düşünmek”;(52) “yüz çevirmek, arkasını dönmek”;(53) “batmak, gitmek”;(54) “kök”(55) ve “arka”(56) manalarına gelmektedir. Bu kelimelerin farklı kalıplarda, fiil ve isim halindeki anlam çeşitliliğinin bir gereği olarak, tedebbür kavramının anlam dünyasının oldukça geniş olduğu görülmektedir. Buradan hareketle şunu söyleyebiliriz: Tedebbür, satırı okuyup satır arasını görebilmek; söylenenden hareketle söylenmek isteneni anlayabilmek; arka plandaki Rabca anlam örgüsünü ve derin anlam ilişkisini çözebilmek; kelimelerin ve kavramların köküne inebilmek; hayatın geçmiş dönemleriyle ilgili araştırmalar yapıp tedbir almayı başarmak gibi farklı bir okuyuşun adıdır. İşte Yüce Allah Kur’ân’ın bu şekilde okunmamasını eleştirmekte, tedebbürün Kur’ân’ı doğru anlamadaki önemine dikkat çekmektedir.

2. وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللّٰهِ لَوَجَدُوا ف۪يهِ اخْتِلَافًا كَث۪يرًا “O, Allah’tan başkası katından (gönderilmiş) olsaydı, elbette onda birçok çelişki bulurlardı.” Yüce Allah Kur’ân’ın Allah’tan başkasına ait bir kelam olması durumunda onda mutlak surette çelişkiler ve tutarsızlıklar bulacaklarını belirtmektedir. Esasında iyice düşünüldüğünde şu durum fark edilecektir: Bilindiği üzere Kur’ân vahyinin indirilişi yaklaşık 23 yıl sürmüştür. Bu kadar uzun zaman aralığında indirilmiş olsa da, içerisinde hiçbir tutarsızlığın ve çelişkinin bulunmaması olağanüstü bir durumdur.

Muhatapları önce müşrikler ve inkârcılar, sonra da kitap ehli ve münafıklar olmasına rağmen, ele aldığı çok çeşitli konularda verdiği bilgilerin birbiriyle anlam ilişkisi, birbirinin tamamlayıcısı unsurlardan oluşması, bazen kısa, bazen de uzun anlatımlara rağmen hiçbir zıtlık oluşturacak beyanın bu metinde yer almaması elbette onun kaynağının beşer değil, Yüce Allah olduğunun bir ispatıdır.

Kur’ân’ın sıra dışı bir metin oluşuyla ilgili bazı özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz:

- Bir insanın inanç, ibadet, ahlak, hukuk vs. muhtaç olduğu genel ve özel mesajlar içermesi,

- Gerek fert gerekse toplumsal hayata dair hükümlere sahip kılınması,

- Hukuk, tıp, genel idare, felsefe, mantık, eğitim, serbest meslek gibi her meslekten insana hitap edebilecek konulardan söz etmesi,

- Parça-bütün ilişkisine bağlı olarak konuları ele alması,

- Mesajlarını sebep-sonuç bağlantıları ile dile getirmesi,

- İçeriğinde insandan evrene, zerreden kürreye pek çok konu başlığının bulunması,

- Ele aldığı konu çeşitliliğine rağmen dağınıklılık içermemesi,

- Meydan okuyucu mesajlarının bulunması,

- Evrensel manada muhatapların sahip olduğu mesleklere ve araştırma konularına ışık tutması,

- İnsanın yaratılışından evrenin muhteşem düzenine varıncaya kadar temel veya bazen nokta bilgiler vermesi,

- Mekkî sürelerdeki îcâz yani “kısa ve özlü ifadeler”in yanında Medenî sûrelerdeki itnâb ve tatvîl denen ve “konuları derinlemesine, ayrıntı içerecek şekilde anlatması”,

- Okundukça muhatabını bıktırmaması, hatta her yeni okuyuşta yeni bir yönünün keşfedilmesi,

- Metni bir kez indirilmiş olsa da manasının sonsuz kez indirilmekte oluşu,

- Rabca bir anlam örgüsüne sahip kılınışı,

- Kelimelere ve kavramlara bilinen ve alışılagelenden farklı manalar yüklenmesi,

- İnsanlık tarihine dair verdiği ve kıssa denilen aktarımlarda bu son ümmetin muhtaç olduğu ibret/ders içerikli mesajları içermesi,

- Model insandan model topluma geçişin temel öğretilerine yer vermesi,

- İdeal bir insan oluşturmada nasıl bir eğitim metodunun takip edilmesi gerektiği,

- Bilimsel ve teknolojik araştırmaların önünü açması,

- Evrendeki her bir şeyin incelenmesi gerektiğine dikkat çekmesi,

- İnsanların güncel manada her an gözlemledikleri şeylerden hareketle bir yaratıcının varlığına dair sonuçlar çıkartılmasını istemesi,

- İnsanın toplumsal hayatta sorumlu bir varlık olarak yaratıldığını beyan etmesi,

- Bu hayatın geçiciliğinden öte mahşerde ebedi bir hayatın yaşanacağına, orada adalet ölçüsünde bir yargılamanın yapılacağına, âhiretin ebedi oluşuna dair uyarılarda bulunması,

- İlahi rahmet ve merhametin her şeyi çepeçevre kuşattığı müjdesini dile getirmesi.

İşte bunlar gibi daha pek çok konuda nice bilgiler, ince ve derin mesajlar verilmesine rağmen, 6236 âyetlik bu ilahi mesajda hiçbir çelişkinin ve tutarsızlığın bulunmadığının söylenmesi bir meydan okumadır ve dileyen herkes bu noktada başarabiliyorsa Kur’ân’da çelişki bulmaya adeta davet edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Nisâ 4/82. ayette “Eğer o, Allah’tan başkası katından (gönderilmiş) olsaydı, mutlak sûrette onda birçok tutarsızlık bulurlardı” buyrulmakta ve Kur’ân’ın Yüce Allah katından gönderilmiş ilahi bir mesaj olduğu bildirilerek onda hiçbir çelişkinin ve ihtilafın bulunmadığı bildirilmek istenmektedir. Çünkü Kur’ân Yüce Allah’ın katından bir ihsan, ikram ve lütuftur; onda birbirini tutmayan sözler, ilkeler, mesajlar asla ve asla yer almamaktadır.

Mülk 67/3-4’te Yüce Allah’ın yaratmasında herhangi bir kusur bulunup bulunmadığının araştırılması için gözlerin evrene çevrilmesi emredilmekte, ancak aradığı uyumsuzluğu bulamayan gözlerin hor ve bitkin bir şekilde geri döneceği bildirilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de benzer bir meydan okuma vardır ve her kim Kur’ân’da böyle bir çelişkinin varlığını araştırırsa, bilmelidir ki geride kendisine ağır ve korkunç bir mağlubiyet, dayanılmaz bir moral çöküntüsü kalacaktır.

Vahyin muhteşem metin ve anlam birlikteliğine hayran olarak ondan hidayetin temel kodlarını almak ve Yüce Allah’ın dinini O’nun gönderdiği ve Rasûlüllâh’ın yaşadığı gibi yaşamak bizlerin var ediliş gayesidir. Bu gayenin gereğini yerine getirebilen yiğitlere selam olsun.

Konunun burasında çok çok önemli gördümüz bir hatırlatmaya daha yer vermek istiyoruz. Bilindiği üzere bazı âlimler Kur’ân’da nesh edilmiş ayetler bulunduğunu iddia etmektedir. Oysa nesih bir çelişki ve mevcut bir ayetin hükümsüz bırakılması işlemidir. Dikkatle incelenirse görülecektir ki nNesh iddiası Kur’ân’da çelişkinin olmadığı beyanını içeren Nisâ’ 4/82’ye açıkça aykırıdır. Bu ayette sözü edilen tedebbür, satırı okuyup satır arasını görebilmek; söylenenden hareketle söylenmek isteneni anlayabilmek; arka plandaki Rabca anlam örgüsünü ve derin anlam ilişkisini çözebilmek; kelimelerin ve kavramların köküne inebilmek; hayatın geçmiş dönemleriyle ilgili araştırmalar yapıp tedbir almayı başarmak gibi farklı bir okuyuşun adıdır. İşte Yüce Allah Kur’an’ın bu şekilde okunmamasını eleştirmekte, tedebbürün Kur’an’ı doğru anlamadaki önemine dikkat çekmektedir. Eğer böyle bir okuma gerçekleştirilirse Kur’an’da hiçbir çelişki olmadığı, ayetler arasında herhangi bir zıtlığın kesinlikle ve kesinlikle bulunmadığı kolayca fark edilebilecektir.

İddia edildiği ve sakınldığı üzere Kur’ân Kur’ân’la nesh edilemez; çünkü nesh bir iptal ve iki âyet arasındaki bir zıtlığın giderilmesi kurumudur. Oysa Nisâ’ 4/82’ye göre Kur’ân’da hiçbir ihtilaf yani çelişki bulunmamaktadır. Kur’ân’da nesh iddiası bu âyete açıkça aykırıdır. Durum böyle olunca, bir çelişki demek olan neshin Kur’ân’da bulunması, yani Kur’ân’da hükmü ve modası geçmiş âyetin bulunması ihtimali söz konusu edilmemelidir. Şurası kesin olarak bilinmelidir ki Kur’ân’da her bir âyetin mutlak surette bir yönüyle uygulanabilme imkânı vardır. Bazı âyetler genel hüküm içerse de bazılarında özel şartlar söz konusu edilmiş olabilir. Ancak mutlak manada hükmü ebediyyen iptal edilmiş hiçbir âyet yoktur. Her bir ayet doğrudan veya dolaylı olarak ya hüküm açısından veya mesaj açısından her zaman herkesi ilgilendirmektedir. Vahyi bu şekilde hayatına indirebilenlerden olma duasındayız.

ııı. Asılsız Haberlere Karşı Takınılması Gereken Tavır

وَاِذَا جَآءَهُمْ اَمْرٌ مِنَ الْاَمْنِ اَوِ الْخَوْفِ اَذَاعُوا بِه۪ وَلَوْ رَدُّوهُ اِلَى الرَّسُولِ وَاِلٰىٓ اُو۬لِي الْاَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذ۪ينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلَا فَضْلُ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ اِلَّا قَل۪يلًا “Onlara güven veya korkuya dair bir haber gelince hemen onu yayarlar. (Oysa) onu, Elçiye veya aralarında yetki sahibi kişilere götürselerdi, onların arasından işin içyüzünü anlayanlar, onun ne olduğunu bilirlerdi. Allah’ın size bol lütfu ve merhameti olmasaydı, azınız hariç elbette şeytana uyardınız.”

Âyetteki وَاِذَا جَآءَهُمْ ve izâ câehum ifadesi “ve onlara geldiği zaman”; اَمْرٌ emrun kelimesi “herhangi bir emir, iş, durum, haber”; مِنَ الْاَمْنِ mine’l-emni ifadesi “güvenle ilgili, güven konusunda”; اَوِ الْخَوْفِ evi’l-havfi ifadesi “veya korkuya dair”; اَذَاعُوا ezâ‘û fiili “yayarlar, yaymış (olurlar”; بِه bihî ifadesi “onu”; وَلَوْ رَدُّوهُ ve lev raddûhu ifadesi “eğer onu götürselerdi, sunsalardı, iletselerdi”; اِلَى الرَّسُولِ ile’r-rasûli ifadesi “Rasûl’e, Elçiye”; وَاِلٰىٓ اُو۬لِي الْاَمْرِ ve ilâ uli’l-emri tamlaması “ve yetki, buyruk, emir sahiplerine”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden”; لَعَلِمَهُ le‘alimehû ifadesi “elbette onu bilirdi, anlardı”; الَّذ۪ينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ ellezîne yestenbitûnehû ifadesi “işin içyüzünü anlayanlar”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden”; وَلَوْلَا فَضْلُ اللّٰهِ ve levlâ fadlüllâhi tamlaması “Allah’ın lütfu olmasaydı”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”;وَرَحْمَتُهُ ve rahmetühû ifadesi “ve O’nun rahmeti, merhameti”; لَاتَّبَعْتُمُ le’tteba‘tüm ifadesi “elbette uyardınız”; الشَّيْطَان eş-şeytâne kelimesi “şeytana”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kalîlen ifadesi “az(ınız) hariç” demektir.

Burada yerli yersiz duyulan her haberi yaymanın yanlışlığı ve o türden haberleri yetkililerle paylaşmak gerektiği, aksi takdirde şeytana tâbi olmanın kaçınılmaz olacağı gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا جَآءَهُمْ اَمْرٌ مِنَ الْاَمْنِ اَوِ الْخَوْفِ اَذَاعُوا بِه۪ “Onlara güven veya korkuya dair bir haber gelince hemen onu yayarlar.” Yüce Allah münafıkların veya zayıf imanlıların olumsuz tavırlarını aktarmaya devam etmekte ve kendilerine güven veya korkuya yani savaşa veya barışa dair herhangi bir bilgi, emir, iş, haber geldiğinde onu hemen yaydıklarını ifade etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَذَاعُوا ezâ‘û fiili “yaymak”, “ifşa etmek”(57) manasına gelmektedir. Bu türden haberler yalandan uzak olmayacağı için, bunları yaymak gereksiz bir şekilde kargaşaya sebebiyet verebileceği gibi, bazen yersiz korkulara, bazen de asılsız rahatlıklara ve gevşekliklere neden olabilir. Medine toplumunda münafıkların ve bazı Yahudilerin müslümanları rahatsız etmek için bu türden haberler yaydıkları, bazı zayıf imanlı müslümanların bundan çok fazla etkilendikleri ifade edilmektedir.

Haber doğru mu yanlış mı, yayılmasında yarar mı var zarar mı var, kamu yararı bakımından durum nedir, gizlenip gereksiz tedirginliklerin önünün alınması noktasında hassasiyeti ne derecedir, bütün bu ve benzer durumları düşünmeden, incelemeden, tartmadan münafıkların yaptığı gibi yapılmaması, yani ilk duyulduğu gibi bu türden haberlerin yayılmaması, günümüz ifadesiyle boşboğazlık yapılmaması gerekmektedir.

İsrâ’ 17/34’te verilen bilgiye göre, hakkında doğru bilgi bulunmayan konunun peşine biliyormuş gibi düşülmemesi emredilmekte, kulakların, gözlerin ve gönüllerin bu noktada kazandıklarından, yani yapıp ettiklerinden sorumlu tutulacakları bildirilmektedir. Ayrıca Hucürât 49/6’da ise bir fasık bir haber getirdiğinde haber doğruymuş gibi hemen harekete geçilmemesi, durup beklenilmesi, haberin araştırılması ve işin açıklığa kavuşturulması gerektiği de aynı şekilde ilahi bir buyruktur.

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette münafıkların doğruluğunu araştırmadan toplumun içerisinde bu türden haberleri hemen yaydıklarını bildirmekte ve dolaylı olarak böyle bir davranışı eleştirmektedir. Günümüzde de aynen geçerliliğini sürdüren bu davranış bozukluğuna dikkat çekilerek, Müslümanların böyle bir görüntü vermemeleri gerektiği fade edilmek istenmektedir.

2. وَلَوْ رَدُّوهُ اِلَى الرَّسُولِ وَاِلٰىٓ اُو۬لِي الْاَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذ۪ينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ “(Oysa) onu, Elçiye veya aralarında yetki sahibi kişilere götürselerdi, onların arasından işin içyüzünü anlayanlar, onun ne olduğunu bilirlerdi.” Yüce Allah bu türden bir haber kendisine ulaşan kişilerin öncelikli olarak neler yapmaları gerektiğini bildirmekte ve o haberi Hz. Peygamber’e ve اُو۬لِي الْاَمْرِ ulu’l-emr ifadesi gereği içlerinden “yönetici olanlara”, yani “yetkililere”, “ihtisası olanlara”, “olay hakkında bilgisi olabilecek kişilere” iletmelerinin zorunlu olduğuna dikkat çekmektedir.

Konu yani haber savaşla ilgiliyse bu durumda âyette sözü edilen اُو۬لِي الْاَمْرِ ulu’l-emr ifadesi “ordu komutanları” manasına gelmektedir. Haber askeri içerikli ise onun ulaştırılması veya paylaşılması gereken muhatapları “komutanlar”dır. Bu türden haberler öncelikle bu kişilerle paylaşılmalı, sağa sola yayılmamalıdır. Çünkü böyle bir durumda istinbât yeteneği yani “olaydan sonuç ve hüküm çıkarma gücü ve bilgisi” olanların bu türden haberlerin gerçek manasını ve haberin içyüzünü ortaya çıkaracaklarını, dolayısıyla haberin ne demek olduğunu onların gayet iyi bileceklerini beyan etmektedir.

Anlaşılıyor ki herhangi bir haber duyulduğunda onu yaymamak, haberi önce doğrulatmak, sonra onu ilgililere ulaştırmak ve onların konuya dair açıklamada bulunmalarını beklemek gerekmektedir. Bunun dışındaki hareketler sadece ve sadece tedirginlik meydana getirmekte, toplumsal hayatta sıkıntıya sebep olunduğu için bu türden haberleri yayanların şeytana uydukları ifade edilmek istenmektedir.

3. وَلَوْلَا فَضْلُ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ اِلَّا قَل۪يلًا “Allah’ın size bol lütfu ve merhameti olmasaydı, azınız hariç elbette şeytana uyardınız.” Bu cümleyi iki başlıkta ele alacağız.

a)وَلَوْلَا فَضْلُ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ “Allah’ın size bol lütfu ve merhameti olmasaydı.” Yüce Allah sözünü ettiği türden haberlerin Hz. Peygamber’e ve yetkililere ulaştırılmasını emrettiğini, böyle bir buyruğun aslında müslümanlara Allah’ın bir lutfu, ihsanı ve ikramı olduğunu bildirmektedir. Eğer Yüce Allah böyle bir buyruk belirlemiş olmasaydı da insanlar duydukları her bir haberi aslını öğrenmeden toplumda yaymış olsalardı, elbette büyük bir fesada sebebiyet vermiş, böylece şeytana uymuş olacakları ifade edilmek istenmektedir.

Kur’ân’da bu ifadenin benzerleri de elbette vardır. Onlardan meselâ Bakara 2/64, Nisâ’ 4/83, 113, Nûr 24/14 ve 21’de لَوْلَا levlâ edatının cevabı konumunda bir cümle getirilmişken, Nûr 24/10 ve 20. âyetteki kullanımda bu edatın cevabı zikredilmemiştir.(58) Bu tür kullanımlarda aslında eğer cevap verilmemişse maksat, “haliniz nice olurdu”, “ne yapardınız”, “hangi çareye başvurabilirdiniz ki”, “neler olurdu neler” gibi ifadelerin manada bulunduğu kabul edilmelidir.

b) لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ اِلَّا قَل۪يلًا “Azınız hariç elbette şeytana uyardınız.” Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette müslümanlara yönelik risalet ve vahiy ikramı sayesinde(59) kendilerine lütufta bulunduğunu, bunun O’nun rahmet ve merhametinin bir tecellisi olduğunu ortaya koymakta, aksi takdirde insanların hatta Müslümanların çok azı hariç, büyük çoğunluğun şeytana tâbi olmaktan kurtulamayacaklarını bildirmektedir. Âyette yer alan لَاتَّبَعْتُمُ letteba‘tüm fiilinin başındaki lâm/le edatı hem cümlenin başındaki لَوْلَا levlâ edatının cevabı konumundadır, hem de söz konusu fiile te’kîd yani “pekiştirme” manası katmaktadır.

c) Sorumluluklar ve Selamı Karşılama

Yüce Allah, sûrenin 84-87. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitaben şöyle buyrulmaktadır: “Allah yolunda savaş! Sen sadece ve sadece kendinden sorumlusun. Müminleri de (savaşa) teşvik et! Allah kâfirlerin gücünü elbette kıracaktır. Allah’ın gücü (azabı) daha çetin ve cezası daha şiddetlidir.” Bununla birlikte evrensel bir hakikate dair şu bilgileri dile getirmektedir: “Kim iyi bir işe öncülük ederse onun da o işten bir nasibi olur. Kim de kötü bir işe öncülük ederse onun da ondan bir payı olur. Allah her şeyin karşılığını vericidir.”

Ardından, önce selamla, sonra da mahşerdeki ilahi huzurdaki toplanmayla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Bir selam ile selamlandığınız (size barış teklif edildiği) zaman siz de ondan daha güzeli ile selamlayın (barışa karşılık verin); yani onu (o şekilde) karşılayın. Muhakkak ki Allah, her şeyin hesabını tutandır. Allah -(ki) O’ndan başka hiçbir ilah yoktur- sizi, varlığında şüphe olmayan kıyamet gününde elbette toplayacaktır. Allah’tan daha doğru sözlü kim olabilir ki?!”

ı. Savaşa Teşvik ve Yüce Allah’ın Gücü

فَقَاتِلْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ لَا تُكَلَّفُ اِلَّا نَفْسَكَ وَحَرِّضِ الْمُؤْمِن۪ينَ عَسَى اللّٰهُ اَنْ يَكُفَّ بَاْسَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَاللّٰهُ اَشَدُّ بَاْسًا وَاَشَدُّ تَنْك۪يلًا “Allah yolunda savaş! Sen (öncelikle) sadece kendinden sorumlusun. Müminleri de (savaşa) teşvik et! Allah kâfir olanların gücünü elbette kıracaktır. Allah’ın gücü (azabı) daha ağırdır ve cezası daha şiddetlidir.”

Âyetteki فَقَاتِلْ fe kâtil emri “savaş”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; لَا تُكَلَّفُ lâ tükellefu edilgen fiili “sorumlu tutulmazsın”; اِلَّا نَفْسَكَ illâ nefseke ifadesi “senden başkasıyla ilgili”; وَحَرِّضِ ve harrıd emri “ve teşvik et”; الْمُؤْمِن۪ين el-mü’minîne kelimesi “müminleri”; عَسَى ‘asâ edatı “umulur ki, kesin olarak”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَنْ يَكُفَّ en yeküffe ifadesi “kırması, kıracaktır”; بَاْسَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا be’sellezîne keferû tamlaması “kâfir olanların gücünü”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; اَشَدُّ eşeddü kelimesi “daha şiddetlidir, daha ileridir”; بَاْسًا be’sen kelimesi “güç bakımından”; وَاَشَدُّve eşeddü kelimesi “ve yine daha şiddetlidir, daha ileridir”; تَنْك۪يلًا tenkîlen kelimesi ise “cezalandırması bakımından” demektir.

Burada başta Hz. Peygamber olmak üzere müminlerin Yüce Allah yolunda savaşmaları gerektiği, Allah’ın inkârcıların gücünü kıracağı, çünkü kendisinin alt edilemez güce sahip olduğu gündeme getirilmektedir.

Âyetin yorumuna geçmeden önce, iniş sebebiyle ilgili aktarılan bir rivayeti zikretmek istiyoruz:

“Bu âyet, Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e insanları Bedr-i Suğra (Küçük Bedir)’de savaşa çağırmadan önce tek başına da olsa cihad etmesini emrettiğini göstermektedir. Ebû Süfyân, Hz. Peygamber ile Bedr-i Suğrâ denen yerde tekrar karşılaşmak ve savaşmak üzere sözleşmişti. Bazı kimseler bu savaşa gitmeyi uygun görmemişti. İşte bunun üzerine bu âyet nazil olmuştu. Böylece Hz. Peygamber, hiç kimsenin sözüne itibar etmeden, beraberinde 70 kişi olduğu halde, sözünü yerine getirmek üzere yola çıkmıştı. Şayet bu 70 kişi de Hz. Peygamber’e tabî olmasalardı o tek başına da olsa savaşa çıkacaktı.”(60)

Âyetin nüzul sebebi rivayetinde anlatılanlarla âyetin metni arasında herhangi bir uyumsuzluk görünmemektedir. Dolayısıyla iniş sebebi bu olsa da mesajın evrensel olduğunu düşünmekteyiz. Bu yüzden âyetin mesajını teker teker cümleler halinde ele almaya çalışacağız.

1.فَقَاتِلْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ لَا تُكَلَّفُ اِلَّا نَفْسَكَ وَحَرِّضِ الْمُؤْمِن۪ينَ “Allah yolunda savaş! Sen (öncelikle) sadece kendinden sorumlusun. Müminleri de (savaşa) teşvik et!” Yüce Allah daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/74-76. âyetlerdeki konuya tekrar dönmekte, cihadı gündeme taşımakta, münafıkların geri durmasına karşılık Allah yolunda savaşılması gerektiğini ve başta kendisi olmak üzere Hz. Peygamber’in müminleri de savaşa teşvik etmesini emretmektedir.

a) فَقَاتِلْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “Allah yolunda savaş!” Bu buyruk “ne uğruna savaş yapılması gerektiğini” öğretmektedir. Savaş Allah yolunda yapılmalıdır.

Yüce Allah öncelikle Hz. Peygamber’in Allah yolunda savaşması gerektiğini hükme bağlamaktadır ki bu emir savaş konusundaki diğer âyetlerle birlikte anlaşılmalıdır. Yani durduğu yerde duranlara karşı değil de Bakara 2/190-193, Tevbe 9/5, Hacc 22/39-40 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi açılan bir savaşa karşı savunma içerikli bir çağrıdır; yoksa saldırganlık yapmak demek değildir. Çünkü Mümtehıne 60/7-9’daki ifadeler bu noktada son derece belirleyicidir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz ifade Hz. Peygamber’in toplumsal hayattaki yükümlülükler noktasında öncülük yapmasını öngörmektedir. Bu noktada “kendisi tek başına kalsa da bu görevi yapması” emredilmektedir. Bakara 2/285’te de belirtildiği gibi “Rabbinden kendisine indirilene önce kendisi, sonra da müminler iman etmiştir.” Burada da toplumsal hayatta Allah yolunda savaş emrinin gereğini yerine getirmesi gerekenlerin başında Hz. Peygamber’in geldiği ifade edilmekte, onun bu görevlerden muaf tutulmadığı beyan edilmek istenmektedir.

Başkalarına çeşitli buyruklar yağdırıp kendilerinin kılını dahi kıpırdatmayanların bu âyetten öğreneceği çok şey vardır. Bakara 2/44, Şu‘arâ’ 26/226 ve Saff 61/2-3’te verilen bilgiler gereği, kişiler kendilerinin yapmayacağı şeyleri başkalarına söyleyip emretmemeli, gereken fedakârlığı önce kendileri yapıp sonra başkalarını da ilgili fedakârlığa davet etmelidir ki devam eden cümlede de verilmek istenen mesaj budur. Hz. Peygamber kendisine düşen görevi tek başına da olsa yapacağı için,(61) Yüce Allah onu insanların müdahalesinden koruyacağını Mâide 5/67’de beyan etmektedir.

b) لَا تُكَلَّفُ اِلَّا نَفْسَكَ “Sen sadece ve sadece kendinden sorumlusun.” Bu ifade “Sen, kendinden başkası (sebebiyle) sorumlu tutulmazsın”, “başkasının günahı senin üzerinde değildir”(62) şeklinde de anlaşılabilir. Yüce Allah Hz. Peygamber’in Allah yolunda icabında tek başına da kalsa savaşmasını emrettikten sonra, savaşma konusunda öncelikle kendisinin sorumlu olduğunu bildirmektedir. Âyetin bu cümlesi Mâide 5/105’te beyan edilen “Ey iman edenler! Siz kendinize bakın” ifadesine de benzemektedir. Kişi muhatap kılındığı fedakârlık noktasında önce kendisi sorumludur; yani sorumluluğunu yerine getirmekle yükümlüdür.

c)وَحَرِّضِ الْمُؤْمِن۪ينَ “Müminleri de (savaşa) teşvik et!” Bu emir Hz. Peygamber’in savaşmasını hükme bağladıktan sonra, onun müminleri de savaşa teşvik etmeleri gerektiğini içermektedir ki bu beyanın bir benzeri de Enfâl 8/65’te yer almaktadır. Bir kez de Enfâl 8/65’te geçen حَرِّض harrıd emri “cesaretlendirmek”, “yüreklendirmek”, “teşvik etmek” gibi manalara gelmektedir. Bu kelimenin “eğitmek”, “eğitip hazırlamak” manasına geldiği de belirtilmekte, böylece söz konusu kelimede hem teşvik hem de eğitmek manasının bulunduğu anlaşılmaktadır.

2. عَسَى اللّٰهُ اَنْ يَكُفَّ بَاْسَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “Allah kâfir olanların gücünü elbette kıracaktır.” Yüce Allah önce Hz. Peygamber’in, sonra da müminlerin Allah yolunda savaşmaları gerektiğini hükme bağladıktan sonra, onların fedakârlıkları sayesinde kâfirlerin güçlerini, dirençlerini kırmaya muktedir olduğunu belirtmektedir. Bu sayede artık kâfirlerin abartılmış güçleriyle müslümanlara zarar vermelerini önleyeceğini haber vermektedir.

Âyette geçen عَسَى ‘asâ fiili “ihtimal” manası içerse de, Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi Yüce Allah’a nispet edildiğinde kesinlik anlamı kazanmaktadır.(63) Râzî’nin İmâm Zeccâc’tan naklettiği görüşe göre Yüce Allah için عَسٰى ‘asâ fiilinin kullanılması bir ihtimal değil, söz konusu işin mutlaka gerçekleşeceği manasını verir.(64) Bu nedenle, âyetin tercümesini “Umulur ki (belki de) Allah kâfirlerin gücünü kırar” olarak değil de “Allah kâfirlerin gücünü elbette kıracaktır” şeklinde verdik.

Bu arada Nisâ’ 4/77’de de benzer kalıpta geçen يَكُفَّ yeküffe fiili “kırmak”, “çekmek” gibi anlamlar içermektedir. Bir sonraki cümlede de zikredildiği üzere, Kur’ân’da 25 kez geçen الْبَاْس/بَاْس be’s/el-be’s kelimeleri bulundukları bağlama göre “savaş”,(65) “azap”,(66) “güç, kuvvet”,(67) “ayrılık”(68) gibi anlamlar içermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette iki kez zikredilen bu kelime “güç, kuvvet, takat” gibi anlamlara gelmektedir.

3.وَاللّٰهُ اَشَدُّ بَاْسًا وَاَشَدُّ تَنْك۪يلًا “Allah’ın gücü (azabı) daha ağırdır ve cezası daha şiddetlidir.” Yüce Allah kendisinin gücünün son derece etkin yani kuvvetli olduğunu ve cezalandırmasının da aynı şekilde şiddetli olduğunu bildirmekte, böylece müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Önceki cümlede açıkladığımız üzere, âyette geçen بَاْس be’s kelimesi “güç, kuvvet, takat”, “ceza, azap”; burada zikredilen تَنْك۪يل tenkîl kelimesi ise “cezalandırmak” demektir.(69) Bu kelime Bakara 2/66, Mâide 5/38 ve Nâzi‘ât 79/25’te nekâl, Müzzemmil 73/12’de ise enkâl kalıbında “ceza”, “cezalar”, “azap” gibi anlamlarda kullanılmaktadır.

Bütün bu ifadeler ışığında söylenmek istenen şudur: Başta Hz. Peygamber olmak üzere, bütün müminler Allah yolunda savaşmalıdır ki bu sayede Yüce Allah kâfirlerin gücünü kıracaktır; çünkü Allah’ın gücü ve kuvveti sınırsız olduğu gibi, cezalandırması da son derece şiddetlidir; kendisine hiç kimse hiçbir şekilde karşı koyamaz. Bu yüzden başkalarından korkarak Allah’ın emirlerine aykırı davranılmamalı, O’nun emir ve yasaklarının gereği yerine getirilmelidir.

ıı. Hayra veya Şerre Öncülüğün Sonuçları

مَنْ يَشْفَعْ شَفَاعَةً حَسَنَةً يَكُنْ لَهُ نَص۪يبٌ مِنْهَا وَمَنْ يَشْفَعْ شَفَاعَةً سَيِّئَةً يَكُنْ لَهُ كِفْلٌ مِنْهَا وَكَانَ اللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ مُق۪يتًا “Kim güzel bir şekilde şefaat (iyi bir işe öncülük) ederse onun o işten bir payı olur. Kim de kötü bir şekilde şefaat (kötü bir işe öncülük) ederse onun da ondan bir yükü (payı) olur. Allah her şeyin karşılığını vericidir.”

Âyetteki مَنْ يَشْفَعْ men yeşfa‘ ifadesi “her kim şefaat ederse”; شَفَاعَةً şefâ‘aten kelimesi “herhangi bir şefaat, öncülük, vesile olursa”; حَسَنَة haseneten kelimesi “herhangi bir iyiliğe”; يَكُنْ yekün fiili “olur”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; نَص۪يبٌ nasîbun kelimesi “bir pay”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; وَمَنْ يَشْفَعْ ve men yeşfa‘ ifadesi “ve her kim de şefaat, öncülük ederse”; شَفَاعَةً şefâ‘aten kelimesi “herhenagi bir şefaat, öncülük, sebep olursa”; سَيِّئَة seyyieten sözcüğü “herhangi bir kötülüğe”; يَكُنْ yekün fiili “olur”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; كِفْلٌ kiflün kelimesi “pay, yük, sorumluk”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; وَكَانَ ve kâne fiili “ve (şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; مُق۪يتًا mukîten kelimesi ise “karşılığını verici(dir)” demektir.

Burada hayra veya şerre öncülük edenlerin yaptıklarıyla ilgili olarak kendilerine bir pay verileceği gündeme getirilmektedir.

1. مَنْ يَشْفَعْ شَفَاعَةً حَسَنَةً يَكُنْ لَهُ نَص۪يبٌ مِنْهَا “Kim güzel bir şekilde şefaat (iyi bir işe öncülük) ederse onun o işten bir payı olur.” Yüce Allah kendi yolunda savaşılması emrini verdikten sonra, evrensel manada bir beyana yer vermekte ve Hz. Peygamber’le birlikte müminlerden her kim savaşa katılırsa yani savaşta ona arkadaşlık ederse bu nedenle yani yaptığı fedakârlık sebebiyle kendisine bir pay verileceğini müjdelemektedir.(70) Önceki âyette zikredilen “savaşa teşvik” aslında bir savunma savaşına katkı vermek manasında güzel ve sevap getirisi güçlü olan bir durum olduğu için, Yüce Allah bu âyette söz konusu teşvike katkı verenleri dile getirmektedir.

Âyette geçen يَشْفَعْ yeşfa‘ fiili “şefaat etmek” yani “eşlik etmek”, “tek olanı çift hale getirmek”, “arkadaşlık etmek” demektir. Buna göre شَفَاعَةً حَسَنَةً şefâ‘aten haseneten tamlaması da bu arkadaşlığı güzel bir şekilde yerine getirmek manasında “güzel bir öncülük”, “güzel bir arkadaşlık” anlamına gelmektedir. Zira Fecr 89/3’te de geçtiği üzere, eş-şef‘ kelimesi “tek”in zıddı olan “çift” demektir. Bu âyette sözü edilen “şefaat” da tek olanın çift olması yani savaşta arkadaşına eşlik yani arkadaşlık etmesi manasına gelmektedir. Nisâ’ 4/7’de de belirttiğimiz gibi Kur’ân’da 20 kez zikredilen نَص۪يب nasîb kelimesi “pay”, “hisse” manasını içermekte, konu olumlu bir içerik arz ettiği için bu hisse “sevap payı” olarak kabul edilmektedir.

Hz. Peygamber bir hadisinde “şefaat edin ki ecir alasınız”(71) buyurmaktadır ki bu rivayette de verilmek istenen mesaj, iyi bir şeye öncülük etmek gerektiğine dikkat çekmektir. Benzer şekilde bir başka rivayette Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Her kim müslüman kardeşi için gıyabında duada bulunursa, bu mutlaka kabul edilir ve melek o kimseye ‘Aynısı senin için de olsun’ diye (dua eder).”(72)

Bu âyette verilmek istenen mesajın bilinen ve yaygın olarak kullanılan şefaatle bir ilgisi yoktur. Burada konu, dünya hayatındaki fedakârlıklarla ilişkilidir. Bu nedenle “her kim güzel bir şefaat ederse” ifadesi “her kim güzel bir şekilde öncülük ederse”, “her kim güzel bir işe vesile olursa” manasında yorumlanabilir. Âyetin öncesiyle bağlantısı düşüldüğünde burada söz konusu öncülük cihada çağrıda bulunan Hz. Peygamber tarafından yapılmıştır. Ancak bu çağrıya icabet edenler yaptıkları fedakârlığın karşılığını elbette alacaklardır.

“Şefaat” konusunu Zümer 39/44’te geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

2. وَمَنْ يَشْفَعْ شَفَاعَةً سَيِّئَةً يَكُنْ لَهُ كِفْلٌ مِنْهَا “Kim de kötü bir şekilde şefaat (kötü bir işe öncülük) ederse onun da ondan bir yükü (payı) olur.” Yüce Allah önceki cümlenin zıddına olarak, bu defa her kim de kötü bir şekilde arkadaşlık ederse, yani bir kötülüğe aracılık veya öncülük ederse, cihada davet eden Hz. Peygamber’le değil de savaşa gitmeyenlerle arkadaşlık ederse kötü bir şey yapmış olacağı için yaptığı şeyden dolayı kendisine bir pay verileceğini bildirmektedir.(73) Kötülüğe sebep olanlar bunun elbette karşılığını alacaklar, kötülüğün işlenişinden dolayı üzerlerine düşenle yüzleşeceklerdir.

Hadîd 57/28’de kifleyni “iki pay” şeklinde geçmekte olan ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette كِفْل kifl şeklinde tekil olarak kullanılan kelime de “pay” demektir. Ancak önceki cümledeki nasîb’in sevap boyutu olduğu için, buradaki kifl kelimesinde olumsuz bir yön yani yük, günah, vebal, sorumluluk bulunduğu yorumu yapılabilir; fakat bilinmelidir ki kelimenin kendi öz ve kök manasında böyle bir olumsuzluk yoktur; çünkü Hadîd 57/28’deki kullanımda “iki kat ödül” manası söz konusudur. İyiliğe öncülük edenlerin hissesi sevap, kötülüğe öncülük edenlerinki ise günah içerikli bir “yük”tür.

3. وَكَانَ اللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ مُق۪يتًا “Allah her şeyin karşılığını vericidir.” Yüce Allah âyetin sonunda kimin neyi, niçin, ne kadar ve nasıl yaptığını gayet iyi bir şekilde gözetlediğini, hak edene hak ettiği karşılığı vermeye gücünün yeteceğini, herkese hak ettiği payı vereceğini, buna hiç kimsenin hiçbir şekilde engel olamayacağını bildirmektedir.

Kur’ân’da sadece burada geçen مُق۪يت mukît kelimesi “görüp gözeten”, “her işin karşılığını veren”, “her şeye gücü yeten” gibi manalar içermektedir.(74) Bu kelimenin kök anlamlarından birisi de “azık” olduğu için, âyette “herkese azığını veren” şeklinde bir anlamı bulunduğu da söylenebilir. Bu nedenle burada Yüce Allah’ın hak edene hak ettiğini vereceği mesajı söz konusu edilmektedir diyebiliriz.

ııı. Selamı Karşılama ve İlâhî Huzurda Toplanış

وَاِذَا حُيّ۪يتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِاَحْسَنَ مِنْهَآ اَوْ رُدُّوهَا اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ حَس۪يبًا اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ لَا رَيْبَ ف۪يهِ وَمَنْ اَصْدَقُ مِنَ اللّٰهِ حَد۪يثًا “Bir selam ile selamlandığınız zaman, siz de ondan daha güzeli ile selamlayın veya onu (aynı şekilde) karşılayın! Şüphesiz ki Allah her şeyin hesabını tutandır. Kendisinden başka ilah olmayan Allah sizi, hakkında (gerçekleşmesinde) şüphe olmayan kıyamet gününde elbette toplayacaktır. Allah’tan daha doğru sözlü kim olabilir ki!”

Buradaki وَاِذَا حُيّ۪يتُمْ ve izâ huyyîtüm ifadesi “size bir esenlik dileğinde bulunulduğu zaman, selam verildiği, selamlandığınız zaman”; بِتَحِيَّةٍ bi tehıyyetin ifadesi “bir selam ile”;فَحَيُّوا fe hayyû emri “siz de selam verin”; بِاَحْسَنَ bi ahsene ifadesi “daha güzeliyle, daha güzeliyle alın”; مِنْهَآ minhâ emri “ondan, onu”; اَوْ رُدُّوهَا ev ruddûhâ ifadesi “veya aynıyla reddedin, karşılayın”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır, şöyledir”; عَلٰى كُلِّ شَيْء ‘alâ külli şey’in ifadesi “her bir şeyi”; ٍ حَس۪يبًا hasîben kelimesi “hesabı tutandır”; اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ huve istisnası “O’ndan başka”; لَيَجْمَعَنَّكُمْ leyecme‘anneküm ifadesi “sizi mutlaka toplayacaktır”;اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ ilâ yevmi’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet gününde”;لَا رَيْبَ lâ raybe ifadesi “hiçbir şüphe, kuşku yoktur”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”;وَمَنْ اَصْدَقُ ve men asdeku ifadesi “kim daha doğrudur, sadıktır”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; حَد۪يثًا hadîsen kelimesi ise “söz açısından, söylem bakımından” demektir.

Burada barış ve selamla ilgili nasıl davranılması gerektiği noktasında bazı bilgilendirmeler ve sonuçta Yüce Allah’ın huzurunda hesap vermek üzere insanların toplanması gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا حُيّ۪يتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِاَحْسَنَ مِنْهَآ اَوْ رُدُّوهَا اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ حَس۪يبًا “Bir selam ile selamlandığınız zaman, siz de ondan daha güzeli ile selamlayın veya onu (aynı şekilde) karşılayın! Şüphesiz ki Allah her şeyin hesabını tutandır.” Yüce Allah bu âyette selam konusuna dair çeşitli bilgiler vermektedir.

a)وَاِذَا حُيّ۪يتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِاَحْسَنَ مِنْهَآ اَوْ رُدُّوهَا “Bir selam ile selamlandığınız zaman, siz de ondan daha güzeli ile selamlayın veya onu (aynı şekilde) karşılayın!” Bu ifade şöyle de anlaşılabilir: “Bir selam ile selamlandığınız (size barış teklif edildiği) zaman siz de ondan daha güzeli ile selamlayın (barışa karşılık verin); yani onu (o şekilde) karşılayın!”

ı. Bu âyetin önceki âyetlerle anlam ilişkisi noktasında şunlar söylenebilir:

“Yüce Allah, müminlere cîhad etmelerini emredince, onlara düşmanlarının razı olmaları halinde barış yapmalarını emretmiş ve âdeta ‘Siz de, o sulh ve barışa razı olun’ demiştir. Buna göre Yüce Allah’ın, ‘Bir selam ile selamlandığınız zaman, siz ondan daha güzeli ile selamı alın veya onu ayniyle karşılayın’ buyruğu O’nun, ‘Eğer onlar barışa meylederlerse sen de ona (sulha) yanaş’(75) ifadesi gibidir.”

“Cihad esnasında, dâru’l-harb’de ya da dâru’l-harb’e yakın bir yerde, bir kimse birisine rastlar, ona selam verirdi. Ama o kimse, onun verdiği selama iltifat etmezse onu öldürürdü. Bazen öldürülen kimsenin müslüman olduğu ortaya çıkardı. İşte bunun üzerine Yüce Allah bunu müminlere yasakladı ve onlara, kendilerine selam verip izzet ve ikramda bulunan kimselere aynısıyla ya da daha fazlasıyla mukabelede bulunmalarını emretmiştir. Zira o kimse kâfir olursa, ona bir çeşit izzet ve ikramda bulunması o müslümana herhangi bir zarar vermez. Ama o kimse müslüman olur da o da onu öldürürse, işte bu durum en büyük zarara ve en büyük bozgunculuğa sebebiyyet vermiş olur.”(76)

ıı. Âyetin öncesiyle anlam ilişkisini bu şekilde beyan ettikten sonra şimdi âyetin mesajını incelemeye geçmek istiyoruz. Bağlam dikkate alındığında buradaki selam ve esenlik dileğinde bulunulması ifadesiyle verilmek istenen mesaj şu olmalıdır: Savaş ortamında eğer karşı taraf barış teklifinde bulunursa bunu daha güzeliyle karşılamak gerekmekte, en azından aynısı karşı tarafa iletilmek istenmektedir. Bu durum Enfâl 8/61’de verilen mesajla da birebir uyumludur. Âyet mealen şöyledir: “Eğer onlar barışa yanaşırlarsa sen de ona yanaş ve Allah’a tevekkül et; muhakkak ki sadece O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Barış teklifine adeta kanat açarak uçmak istenmektedir ve bunun karşılıksız bırakılmaması üzerinde özellikle uyarılar yapılmaktadır.

ııı. Genelde müfessirlerimiz bu âyeti günlük hayattaki selam verip alma ile ilişkilendirmektedir. Biz de âyete bu noktadan yaklaşılınca çeşitli mesajların gündeme gelebileceği kanaatindeyiz. Yüce Allah müslümanlara seslenmekte ve kendilerine herhangi bir şekilde esenlik dileğinde bulunulduğu zaman, onu daha güzeliyle selamlamaları gerektiğini yani ona daha güzel şekilde karşılık verilmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır. Burada geçen اَوْ ev edatı “veya” manasına alınırsa selamın ya daha güzeliyle yine selamla veya verildiği şeklin aynısıyla karşılanmasını gerekli kılan bir anlam vermektedir.

“Selamın daha güzeliyle alınması” ifadesiالسلام عليكم “Allah’ın selamı üzerinize olsun” denildiğinde buna karşılık وعليكم السلام ورحمة الله وبركاته “Allah’ın selamı, rahmeti ve bereketi sizin de üzerinize olsun” şeklinde cevap vermektir. Âyette aslında istenen budur; fakat metinde yer alan اَوْ ev edatına “veya” manası verilince bu defa اَوْ رُدُّوهَا ifadesi “veya onu (aynıyla) karşılayın” manasını vereceği için maksat selam verene وعليكم السلام “Selâm sizin de üzerinize olsun” demek şeklini almış olur.

Âyette geçen حُيّ۪يتُمْ huyyîtüm ve حَيُّوا hayyû kelimeleri “selam vermek” demektir ki bu kelimeyle aynı kökten gelen حَيَّوْا hayyev ve يُحَيِّ yuhayyi fiilleri de Mücâdele 58/8’de aynı manada kullanılmaktadır. Bu arada selamla ilişkili olarak kullanılan ve Kur’ân’da altı kez(77) geçen تَحِيَّة tahıyyetün kelimesi de aynı manayı içerecek şekilde “selamlama, esenlik dileği” demektir.

ıv. Konu “selâm” olduğu için selâmla ilgili bazı açıklamalarda bulunmakta yarar görmekteyiz.

- En‘âm 6/54’te de ele alacağımız üzere, “barış, esenlik” manasına gelen ve s-l-m kökünden gelen selâm/es-selâm kelimeleri çeşitli içeriklerde Kur’ân’da 42 kez geçmektedir. Kullanımlarına bakıldığında selâm ifadesinin hem dünya hem de âhiret hayatında kullanıldığı bilinmektedir. Bu bağlamda insanların birbirlerine hitaplarında selam verilmesi,(78) ölürken muttakilere selam verilmesi,(79) cennete girerken selam verilmesi,(80) cennette selamlaşılması,(81) A‘râftakilere selamla hitap edilmesi,(82) meleklerin peygamberlere selamı,(83) Yüce Allah çeşitli âyetlerde dünyada peygamberlerine “selâm olsun” buyurduğu gibi,(84) Hz. Yahyâ’ya(85) ve Hz. İsâ’ya(86) da ayrıca hidayete tâbi olanlara(87) da selam dileği yer almaktadır. Bu arada cennetliklere de bu şekilde bir esenlik ifadesi lutfedilmiş olacaktır.(88) Hz. İbrâhim’in babası sağken ona hitabında veya cahillerle karşılaşılırken veya onlardan ayrılırken bile selam sözü yer almaktadır.(89)

- Dünya hayatında müslümanların selam verip almayla ilgili durumlarının nasıl olması gerektiği konusunda da âyetlerde açık bilgiler yer almaktadır. Bu çerçevede öncelikle belirtelim ki selam vermek Yüce Allah’ın emridir. Nûr 24/61’de şöyle buyrulmaktadır: “Evlere girdiğiniz zaman, Allah tarafından bereket, iyilik ve esenlik dileği olarak kendinize (birbirinize, hane halkına) selâm verin.” Bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz Nisâ’ 4/86. âyet gereği, verilen selamı almanın da selam vermenin de zorunlu olduğu anlaşılmaktadır.

- Selamla ilgili olarak Hz. Peygamber de bunun Müslümanların birbiri üzerindeki altı hakkından birisi olduğunu beyan etmiş,(90) kin ve öfkenin kalpten sökülmesi için de aralarında selamı yaymalarını Müslümanlara emretmiştir.(91) Dahası kişinin tanıdığı veya tanımadığı herkese selam vermesiyle ilgili de Hz. Peygamber’e nispet edilen ifadeler söz konusudur.(92) Esasında evlere girmeden verilmesi gereken selamın hayatın her alanına yaygınlaştırılmasının da çok önemli olduğu bilinmelidir. Çünkü selam bir paroladır, güvenlik ilanıdır, karşıdakine zarar vermeme beyanıdır. Kaldı ki selâm, kardeşinin cenneti olmak, kardeşini cennette hayal etmektir.

b) اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ حَس۪يبًا “Muhakkak ki Allah, her şeyin hesabını tutandır.” Yüce Allah barış veya selamla ilgili buyruğunu dile getirdikten sonra, kendisinin mutlak sûrette her şeyin hesabını tuttuğunu, yani kimin ne yaptığını gayet iyi bildiğini, yapılanları kaydettirdiğini, sonuçta yapılanların hesabını soracağını beyan etmiş olmaktadır.

Kur’ân’da dört kez(93) geçen حَس۪يب hasîb kelimesi “hesap görücü”, “hesap tutucu”, “hesaplayıcı”, “kaydeden” gibi manalara gelebileceği gibi “yeten” anlamını da içermektedir. Bu durumda âyetin manası “Muhakkak ki Allah her şeye yetendir” şeklini almaktadır ki her iki mana da doğrudur ve metne de bağlama da uygundur.

2. اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ لَا رَيْبَ ف۪يهِ وَمَنْ اَصْدَقُ مِنَ اللّٰهِ حَد۪يثًا “Kendisinden başka ilah olmayan Allah sizi, hakkında (gerçekleşmesinde) şüphe olmayan kıyamet gününde elbette toplayacaktır. Allah’tan daha doğru sözlü kim olabilir ki!” Yüce Allah önceki âyette herkesten dünyada yapıp ettiklerinin hesabını soracağını, herkesle ilgili hüküm vermede kendisinin yeterli olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa bu hükmü nerede vereceğiyle ilgili izahına yer vermektedir.

a) اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “Allah (ki) O’ndan başka hiçbir ilah yoktur.” Yüce Allah insanlara hesap soracağını beyan ederek bunu kendisinden başka hiçbir ilah yani üstün güç olmaması gerekçesine bağlamaktadır. Hesap sorucu olabilmek için tek ilah olmak şarttır; başkaları mahşerde hesap soramaz; çünkü başkalarının mahşeri yoktur.

Kur’ân’da Yüce Allah’ın sıfatlarını içeren çeşitli âyetlerin bulunduğunu belirtmek gerekir. Bu çerçevede Bakara 2/163, 255, Âl-i İmrân 3/2, 26-27, En‘âm 6/14, A‘râf 7/54, Yûnus 10/31, Mü’minûn 23/84-88, Şûrâ 42/11, Haşr 59/22-24 ve İhlâs 112/1-4 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim.

Yüce Allah اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “Allah (ki) O’ndan başka hiçbir ilah yoktur” şeklindeki beyanı gereği kendisinden başka hiçbir üstün gücün bulunmadığını ilan etmekte, başka herhangi bir ilah kabulünü şiddetle reddedip dışlamaktadır.

Bakara 2/162 ve 255’te de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah doğrudan veya dolaylı olarak kendisinden başka hiçbir ilâhın bulunmadığını beyan doğrultusunda 70 âyette ifadeler kullanmakta, bir taraftan insanların tevhid inancını pekiştirirken, diğer taraftan da tevhide aykırı inanç ve tutumları eleştirmektedir. Kur’ân’da 30 kez(94) bu kalıpta yer alan tevhid öğretisi, şirk, inkâr ve küfür içerikli bütün kabulleri devre dışı bırakmakta, Allah’tan başka ma‘bûd iddiasını ve kabulünü şiddetle reddetmektedir.

Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(95) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

b) لَيَجْمَعَنَّكُمْ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ لَا رَيْبَ ف۪يهِ “Sizi, varlığında şüphe olmayan kıyamet gününde elbette toplayacaktır.” En‘âm 6/12’de de geçen bu ifadede Yüce Allah cümlenin başına lâm/le getirdiği için mesajda yemin ve pekiştirme bulunmaktadır. Buna göre bütün insanları kendisinde asla şüphe olmayan kıyamet gününde toplayacağını haber vermektedir. Bu cümlede hitap herkesedir; ancak devam eden cümleden anlaşılıyor ki esas gaye inkârcıları tehdit etmek ve onlara gözdağı vermektir.

Nisâ’ 4/87, Hıcr 15/25, Yâsîn 36/32, 53, Sâffât 37/16-18, Vâkı‘a 56/47-50, Teğâbun 64/9 gibi pek çok âyette verilmek istenen mesajla yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajı aynı noktada buluşmaktadır. Yüce Allah istisnasız herkesi mahşer şartlarında bir araya toplayacak ve herkesi mutlak sûrette hesaba çekecektir. Bu konudaki ifadeler müminler için bir müjde ve rahatlama vesilesi olurken, inkârcılar için de gözdağı ve tehdit mesabesindedir; nitekim bir sonraki cümlede dikkat çekilen husus da budur.

Âyette yer alan لَا رَيْبَ ف۪يهِ lâ raybe fîhi/fîhâ ifadesi Kur’ân’da “vahiy, kitap, Kur’ân”,(96) “ecel”,(97) “Son Saat”(98) ve “Kıyâmet Günü”(99) için toplam 14 kez kullanılmaktadır.

c) وَمَنْ اَصْدَقُ مِنَ اللّٰهِ حَد۪يثًا “Allah’tan daha doğru sözlü kim olabilir ki?!” Yüce Allah önceki âyette herkese dünyada yapıp ettiklerinin hesabını soracağını beyan edip bu âyette de bütün insanları kendisinde hiçbir şüphe bulunmayan kıyamet gününde toplayacağını beyan edince, bu defa dediğini yapıp yerine getirme hususunda kendisinden daha doğru sözlü hiç kimsenin bulunmadığını bildirmektedir.

Benzeri bir kez de Nisâ’ 4/122’de geçen bu ifadede yer alan اَصْدَقُ asdaku ism-i tafdîli “daha doğru” manasına gelmekte, cümledeki konum itibariyle de Yüce Allah’tan daha doğru sözlü hiç kimsenin olamayacağını ortaya koymaktadır. Cümlenin soru kalıbında getirilmesi burada bir cevabın beklendiğini değil, sorunun tersinin doğru olduğunu göstermektedir. Bu nedenle tercümeyi “kim olabilir ki?!” şeklinde vermeyi tercih ettik.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 319; Taberî, age., V, 170-171; Zemahşerî, age., I, 524.
• 2 - Râzî, age., X, 184-185.
• 3 - Semerkandî, age., I, 319; Râzî, age., X, 186.
• 4 - Bakara 2/36, 236, 240, 241; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17, 26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Nûr 24/29; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Nûr 24/29 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32
• 5 - Nisâ’ 4/49, 77; İsrâ’ 17/71. 6 - Semerkandî, age., II, 338; Taberî, age., XV, 127. 7 - Zemahşerî, age., II, 656.
  • Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 İsrâ 17/71
• 8 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/69; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 9 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/69 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 10 - Nisâ’ 4/78; Hıcr 15/16; Furkân 25/61; Burûc 85/1. 11 - Semerkandî, age., I, 319; Taberî, age., V, 172-173; Zemahşerî, age., I, 527.
  • Nisâ 4/78 Hicr 15/16 Furkân 25/61 Burûc 85/1
• 12 - En‘âm 6/25, 65, 98; A‘râf 7/179; Enfâl 8/65; Tevbe 9/81, 87, 122, 127; Hûd 11/91; Kehf 18/57, 93; İsrâ’ 17/44, 46; Tâhâ 20/28; Enbiyâ’ 21/78; Feth 48/15; Haşr 59/13; Münâfikûn 63/3, 7. 13 - Buhârî, Vudû, 10; Müslim, Fedâilu’s-Sahâbe, 138.
  • En‘âm 6/25 En‘âm 6/65 En‘âm 6/98 A‘râf 7/179 Enfâl 8/65 Tevbe 9/81 Tevbe 9/87 Tevbe 9/122 Tevbe 9/127 Hûd 11/91 Kehf 18/57 Kehf 18/93 İsrâ 17/44 İsrâ 17/46 Tâhâ 20/28 Enbiyâ 21/78 Fetih 48/15 Haşr 59/13 Münâfikûn 63/3 Münâfikûn 63/7
• 14 - Kurtubî, el-Câmı‘, V, 184.
• 15 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16.
  • Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16
• 16 - Buhârî, Merdâ ve Tıbb, 3.
• 17 - Semerkandî, age., III, 244; Taberî, age., XXV, 32. 18 - Râzî, age., XXVII, 172.
• 19 - Şu‘arâ 26/214. 20 - Yâsîn 36/6. 21 - En‘âm 6/92; Şûrâ 42/7. 22 - Cum‘a 62/2-3. 23 - En‘âm 6/19. 24 - Nisâ’ 4/79; A‘râf 7/157-158; İbrâhîm 14/1; Sebe’ 34/28. 25 - Enbiyâ’ 21/107.
  • Şu‘arâ 26/214 Yâsîn 36/6 En‘âm 6/92 Şûrâ 42/7 Cum‘a 62/3 En‘âm 6/19 Nisâ 4/79 A‘râf 7/158 İbrâhîm 14/1 Sebe' 34/28 Enbiyâ 21/107
• 26 - Mâide 5/19.
  • Mâide 5/19
• 27 - “Şefaat kavramı”yla igili geniş açıklamalarımızı Zümer 39/44’te yapacağız. Dileyen oradan konuya bakışımızı görebilir. 28 - Buhârî, Humus, 8; Müslim, Mesâcid, 3-5; Tirmizî, Siyer, 5.
  • Zümer 39/44
• 29 - Âl-i İmrân 3/32, 132; Nisâ’ 4/59; Mâide 5/92; Enfâl 8/1, 20, 46; Nûr 24/54; Ahzâb 33/71; Muhammed 47/33; Mücâdile 58/13; Teğâbun 64/12.
  • Âl-i İmrân 3/32 Âl-i İmrân 3/132 Nisâ 4/59 Mâide 5/92 Enfâl 8/1 Enfâl 8/20 Enfâl 8/46 Nûr 24/54 Ahzâb 33/71 Muhammed 47/33 Mücâdele 58/13 Teğâbun 64/12
• 30 - Nisâ’ 4/80; En‘âm 6/104, 107; Hûd 11/57, 86; Yûsuf 12/55; Sebe’ 34/21; Şûrâ 42/6, 48; Kâf 50/4, 32.
  • Nisâ 4/80 En‘âm 6/104 En‘âm 6/107 Hûd 11/57 Hûd 11/86 Yûsuf 12/55 Sebe' 34/21 Şûrâ 42/6 Şûrâ 42/48 Kâf 50/4 Kâf 50/32
• 31 - Bakara 2/272; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrahim 14/4; Kasas 28/56.
  • Bakara 2/272 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Kasas 28/56
• 32 - Semerkandî, age., I, 320; Taberî, age., V, 177; Zemahşerî, age., I, 528. 33 - Nisâ’ 4/81; Nûr 24/53; Muhammed 47/21.
  • Nisâ 4/81 Nûr 24/53 Muhammed 47/21
• 34 - Bakara 2/250; Nisâ’ 4/81; İbrâhîm 14/21, 48. 35 - Taberî, age., II, 624. 36 - Semerkandî, age., II, 612; Taberî, age., XIX, 172; Râzî, age., XXIV, 203.
  • Bakara 2/250 Nisâ 4/81 İbrâhîm 14/21 İbrâhîm 14/48
• 37 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 38 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 39 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48. 40 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 41 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 42 - Nisa’ 4/6; Enbiyâ’ 21/47; Ahzâb 33/39. 43 - Nisa’ 4/45. 44 - Nisa’ 4/45; Furkân 25/31. 45 - Nisa’ 4/70. 46 - Nisa’ 4/79, 166; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; ‘Ankebût 29/52; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28. 47 - Nisa’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 65; Ahzâb 33/3, 48. 48 - İsrâ’ 17/17, 96; Furkân 25/58. 49 - Furkân 25/31. 50 - Ahzâb 33/25.
  • Nisâ 4/6 Enbiyâ 21/47 Ahzâb 33/39 Nisâ 4/45 Nisâ 4/45 Furkân 25/31 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 ‘Ankebût 29/52 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 İsrâ 17/17 İsrâ 17/96 Furkân 25/58 Furkân 25/31 Ahzâb 33/25
• 51 - Yûnus 10/3, 31; Ra‘d 13/2; Secde 32/5; Nâzi‘ât 79/5. 52 - Nisâ’ 4/82; Mü’minûn 23/68; Sâd 38/29; Muhammed 47/24. 53 - Tevbe 9/25; Enbiyâ’ 21/57; Neml 27/10, 80; Kasas 28/31; Rûm 30/52; Sâffât 37/90; Mü’min 40/33; Me‘âric 70/17; Müddessir 74/23; Nâzi‘ât 79/22. 54 - Tûr 52/49; Müddessir 74/33. 55 - En‘âm 6/45; A‘râf 7/72; Enfâl 8/7; Hıcr 15/66. 56 - Âl-i ‘Imrân 3/111; Nisâ’ 4/47; Mâide 5/21; Enfâl 8/15, 16, 50; Yûsuf 12/25, 27, 28; Hıcr 15/65; İsrâ’ 17/46; Ahzâb 33/15; Muhammed 47/25, 27; Feth 48/22; Kâf 50/40; Kamer 54/45; Haşr 59/12.
  • Yûnus 10/3 Yûnus 10/31 Ra‘d 13/2 Secde 32/5 Nâzi‘ât 79/5 Nisâ 4/82 Mü'minûn 23/68 Sâd 38/29 Muhammed 47/24 Tevbe 9/25 Enbiyâ 21/57 Neml 27/10 Neml 27/80 Kasas 28/31 Rûm 30/52 Sâffât 37/90 Mü'min 40/33 Me‘âric 70/17 Müddessir 74/23 Nâzi‘ât 79/22 Tûr 52/49 Müddessir 74/33 En‘âm 6/45 A‘râf 7/72 Enfâl 8/7 Hicr 15/66 Âl-i İmrân 3/111 Nisâ 4/47 Mâide 5/21 Enfâl 8/15 Enfâl 8/16 Enfâl 8/50 Yûsuf 12/25 Yûsuf 12/27 Yûsuf 12/28 Hicr 15/65 İsrâ 17/46 Ahzâb 33/15 Muhammed 47/25 Muhammed 47/27 Fetih 48/22 Kâf 50/40 Kamer 54/45 Haşr 59/12
• 57 - Semerkandî, age., I, 321; Taberî, age., V, 180.
• 58 - Semerkandî, age., II, 521; Taberî, age., XVIII, 86; Zemahşerî, age., III, 211. 59 - Semerkandî, age., I, 322; Zemahşerî, age., I, 530.
• 60 - Râzî, age., X, 204. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 322; Zemahşerî, age., I, 531.
• 61 - Semerkandî, age., I, 322. 62 - Semerkandî, age., I, 322; Taberî, age., V, 185; Zemahşerî, age., I, 531.
• 63 - Râzî, age., X, 163. 64 - Râzî, age., XIV, 213. 65 - Savaş Bakara 2/177; Nahl 16/81; Enbiyâ’ 21/80; Ahzâb 33/18. 66 - Azap En‘âm 6/43, 147, 148; A‘râf 7/4, 5, 97, 98; Yûsuf 12/110; Enbiyâ’ 21/12; Mü’min 40/29, 84, 85; Kehf 18/2. 67 - Güç kuvvet Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/65; İsrâ’ 17/5; Neml 27/33; Feth 48/16; Hadîd 57/25. 68 - Haşr 59/14.
  • Bakara 2/177 Nahl 16/81 Enbiyâ 21/80 Ahzâb 33/18 En‘âm 6/43 En‘âm 6/147 En‘âm 6/148 A‘râf 7/4 A‘râf 7/5 A‘râf 7/97 A‘râf 7/98 Yûsuf 12/110 Enbiyâ 21/12 Mü'min 40/29 Mü'min 40/84 Mü'min 40/85 Kehf 18/2 Nisâ 4/84 En‘âm 6/65 İsrâ 17/5 Neml 27/33 Fetih 48/16 Hadîd 57/25 Haşr 59/14
• 69 - Taberî, age., V, 185; Zemahşerî, age., I, 530.
• 70 - Taberî, age., V, 186.
• 71 - Buhârî, Zekât, 21; Müslim, Birr, 145. 72 - Ebû Dâvûd, Vitr, 29.
• 73 - Taberî, age., V, 186.
• 74 - Semerkandî, age., I, 323; Taberî, age., V, 187-188; Zemahşerî, age., I, 532.
• 75 - Enfâl 8/61. 76 - Râzî, age., X, 209.
  • Enfâl 8/61
• 77 - Nisâ’ 4/86; Yûnus 10/10; İbrâhim 14/23; Nûr 24/61; Furkân 25/75; Ahzâb 33/44. 78 - Nisâ’ 4/94; En‘âm 6/54. 79 - Nahl 16/32. 80 - Zümer 3973. 81 - Yûnus 10/10; Vâkı‘a 56/26. 82 - A‘râf 7/46. 83 - Hûd 11/69; Hıcr 15/52; Zâriyât 51/25. 84 - Neml 27/59; Sâffât 37/79, 109, 120, 130, 181. 85 - Meryem 19/15. 86 - Meryem 19/33. 87 - Tâhâ 20/47. 88 - Yâsîn 36/58. 89 - Meryem 19/47; Furkân 25/63; Kasas 28/55; Zuhruf 43/89.
  • Nisâ 4/86 Yûnus 10/10 İbrâhîm 14/23 Nûr 24/61 Furkân 25/75 Ahzâb 33/44 Nisâ 4/94 En‘âm 6/54 Nahl 16/32 Yûnus 10/10 Vâkı‘a 56/26 A‘râf 7/46 Hûd 11/69 Hicr 15/52 Zâriyât 51/25 Neml 27/59 Sâffât 37/79 Sâffât 37/109 Sâffât 37/120 Sâffât 37/130 Sâffât 37/181 Meryem 19/15 Meryem 19/33 Tâhâ 20/47 Yâsîn 36/58 Meryem 19/47 Furkân 25/63 Kasas 28/55 Zuhruf 43/89
• 90 - Buhârî, Cenâiz, 2; Müslim, Selâm, 4-6. 91 - Buhârî, İman, 20; Müslim, İman, 93; Tirmizî, Et‘ımeh, 45; Kıyâmeh, 4, 56; İsti’zân, 1; İbn Mâce, Mukaddime, 174; Edeb, 11; Dârimî, Salât, 156; İsti’zân, 26; Ahmed b. Hanbel, I, 165, 167; II, 477; IV, 282, 286. 92 - Buhârî, İman, 3; İsti’zân, 9, 19; Müslim, İman, 63; Ebû Dâvûd, Edeb, 131; Nesâî, İman, 12; Ahmed b. Hanbel, II, 169.
• 93 - Nisâ’ 4/6, 86; İsrâ’ 17/14; Ahzâb 33/39.
  • Nisâ 4/6 Nisâ 4/86 İsrâ 17/14 Ahzâb 33/39
• 94 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/102, 106; A‘râf 7/158; Tevbe 9/31, 129; Hûd 11/14; Ra‘d 13/30; Nahl 16/2; Tâhâ 20/8, 98; Mü’minûn 23/116; Neml 27/26; Kasas 28/70, 88; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Dühân 44/8; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9. 95 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Nisâ 4/87 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Hûd 11/14 Ra‘d 13/30 Nahl 16/2 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/98 Mü'minûn 23/116 Neml 27/26 Kasas 28/70 Kasas 28/88 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Duhân 44/8 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9 Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 96 - Bakara 2/2; Yûnus 10/37; Secde 32/2. 97 - İsrâ’ 17/99. 98 - Kehf 18/21; Hacc 22/7; Mü’min 40/59. 99 - Âl-i İmrân 3/9, 25; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/12; Şûrâ 42/7; Câsiye 45/26, 32.
  • Bakara 2/2 Yûnus 10/37 Secde 32/2 İsrâ 17/99 Kehf 18/21 Hacc 22/7 Mü'min 40/59 Âl-i İmrân 3/9 Âl-i İmrân 3/25 Nisâ 4/87 En‘âm 6/12 Şûrâ 42/7 Câsiye 45/26 Câsiye 45/32